Қаржы тұрақтылығының біріктірілген индексі базасында банк жүйесінің қаржы тұрақтылығын бағалау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1 Қаржылық тұрақтылық концептінің мәні мен мазмұны және қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.2 ҚР Ұлттық банкінің Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есебін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері 21
... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ-КҮЙІН
БАҒАЛАУ 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қаржылық тұрақтылық тұрғысында тәуекелдерді бағалау
әдістемесі 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Қазақстанның қаржы тұрақтылығын айқындаған факторлар кешенін
бағалау 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 Қаржы тұрақтылығының біріктірілген индексі базасында банк
жүйесінің қаржы тұрақтылығын бағалау 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫНЫҢ
КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Қазақстандағы қаржылық тұрақтылықтың негізгі қағидалары 44
... ... ... ...
3.2 Банк жүйесін реттеу аясында Ұлттық банктің банк секторын
тұрақтандыру шаралары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
А-ҚОСЫМШАСЫ - Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы 2010 жылғы есеп,
Қаржы жүйесін реттеу және тәуекелдерді басқару бөлімі ... .. 63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесі қатысушыларының көңілін
қаржы тұрақтылығын ұстап тұру мәселелеріне аудару қаржылық процестер
түсінігін жаңа деңгейге шығаруға және қаржылық тұрақтылықты талдау
әдістемесін жетілдіруге мүмкіндік береді. Қаржылық тұрақтылықтың өзекті
мәселелері бойынша қоғамдық пікір-таластың теңдеуі қаржылық тұрақсыздықты
ескертудің құралы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықты белгілі бір қоғамдық қажеттілік ретінде
қарастырады, оны экономиканың әрбір субъектісі қолдана алуы мүмкін. Мұндай
қоғамдық қажеттілік қаржы жүйесінің экономикалық процестерді тиімді
жеңілдетуге және жақсартуға, қаржылық тәуекелді басқаруға, экономикалық
субъектілер арасында тәуекелді қайта бөлуге, сонымен қатар экономикаға кері
сілкініс әсерін болдырмауға қабілеттілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы
нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (Қаржылық
қадағалау агенттігі) қатысуымен, 2006 жылдан бастап жыл сайынғы негізде
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп дайындауды жүзеге асырады.
2009 жылғы қарашада мақұлданған Қазақстан Республикасының қаржы
секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасына сəйкес
қалыптастырылатын мемлекеттік саясат макропруденциалдық реттеу жүйесін іске
асыруға жəне, сəйкесінше, қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жəне
макропруденциалдық реттеуді жүзеге асыруға жауапты орталық орган ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің рөлін күшейтуге бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банк жəне Қаржылық қадағалау
агенттігі арасында 2007 жылғы 10 қарашада жасалған Қаржы тұрақтылығы
мəселелері жөніндегі меморандумға сəйкес: қаржы тұрақтылығы экономикада
кейіннен қаржы нарықтарын теріс түзетуге, жүйелік дағдарыстың туындауына
жəне қаржы институттарының қаржы жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін
қамтамасыз етуінің, сондай-ақ экономиканың нақты секторының іскерлік
белсенділігін ұстап тұруының қабілетсіздігіне əкеп соғуы мүмкін тепе-
теңсіздіктің болмауы ретінде айқындалады
Жүйелік тəуекелдерге кешенді талдау жасау құралдарының бірі болып
табылатын Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп шеңберінде қаржы
тұрақтылығын айқындайтын мынадай аспектілерді бағалау жүзеге асырылады:
(1) қаржы ресурстары ақшаны сақтайтын жəне инвестициялайтын адамдар
арасында қаншалықты тиімді жəне уақтылы қайта бөлінуде;
(2) тəуекелдерді барабар бағалау жəне тиімді басқару жүзеге асырылады ма;
(3) қаржылық күйзелістер айтарлықтай сілкіністерсіз қаржы жүйесіне сіңіп
кетуі мүмкін бе.
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп қаржы нарығының
қатысушыларына, сондай-ақ қаржы тұрақтылығының проблематикасына мүдделі
аудиторияға арналған. Ұлттық Банк тəуекелдерді зерттеу жəне талдау, сондай-
ақ қаржы тұрақтылығы саласындағы арнайы зерттеулердің нəтижелерін таратуды
міндет етіп қояды.
Осы орайда мемлекеттік деңгейде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің
айқындалған басымдықтарын ескере отырып, мемлекеттің қаржылық
тұрақтылығының теориялық аспектілерін зерделеу және қаржылық тұрақтылық
жағдайына кешенді талдау жасаудың маңыздылығы тақырып өзектілігі болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты – қаржылық тұрақтылықтың теориялық негіздерін және
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу, қаржылық
тұрақтылықты бағалау әдістемесін қолдану аясында Қазақстанның қаржылық
тұрақтылығын айқындаған факторлар мен негізгі көрсеткіштерді бағалау
негізінде мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және ұстап тұру
бағытында мемлекет тарапынан қолданылатын шаралары аясында ұсыныстар беру.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктердің несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың жағдайын қарастыру және танымал әдістемелік
нұсқаулар негізінде несие тәуекелділігін талдауға байланысты
ұсыныс әзірлеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің статистикалық,
аналитикалық және коэффициенттік талдау жолдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- несие тәуекелділік жүйесін басқаруда қолданылатын модельдерді
талдау, оның ішінде Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы моделін қолданып, екінші деңгейдегі банктерге
жүргізілген талдау жасау тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үрдісіндегі
орталық банк пен банк секторы арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі тарапынан
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың
материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау
негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржылық тұрақтылық концептінің мәні мен мазмұны және қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
Экономика ғылымы кез-келген өзге ғылым ретінде, арнайы терминдер мен
санаттар жиынтығын көздейді, олардың ара-қатынасын белгілейді, оның
көмегімен ғылыми заңдарды тұжырымдайды және ғылыми теорияларды
қалыптастырады. Сонымен бірге, ғалымдар бар түсініктер мен терминдерді ғана
айтып қоймай, ғылым пәні туралы олардың көріністерінің кеңеюі мен
тереңдеуіне байланысты жаңа түсініктер мен терминдер жасайды. Жаңа үылыми
білімдерді алу жаңа түсініктер аппараты мен терминологиясын жасаумен тығыз
байланысты.
Ғылыми пікір-таласқа жаңа терминдерді енгізу идеялардың, немесе
концептің (латынша–conceptus–түсінік, ой) пайда болуынан басталады,
кейіннен бұл концепт нақтыланады, тереңдете түсініледі; қатаң ғылыми
анықтама нысанын иеленеді және ғылыми түсінік не санатқа айналады [1,28б.].
Қаржылық тұрақтылық концепті ретінде қаржылық тұрақтылық терминіне
қатысты жалпы ой, немесе ойлау көрінісі түсініледі. Басқа сөзбен айтқанда,
қаржылық тұрақтылық концепті – бұл қаржылық тұрақтылық түсінігінің
мазмұны. Осылайша қаржылық тұрақтылық концепті және белгілі бір уақыт
кезеңіндегі нақты экономиканың қаржылық жағдайын бағалау бірдей ұғымдар
емес.
Қаржылық тұрақтылықта ғылыми концептке тән барлық сипаттар бар.
Біріншіден, әрбір концепт белгілі бір өзекті мәселе ретінде
қарастырылады, яғни онсыз оның ешқандай мәні жоқ. Осы орайда, айта кеткені
жөн қаржылық тұрақтылық концепті өз бастамасы тарихтың түрлі кезеңдерінде
үкіметтер мен орталық банктер кездесетін қаржылық дағдарысты шешу бойынша
тәжірибелік проблемалардан алады. Бұл концепт ХХ ғасырдың 90-жылдарында
белсенді дами бастады. Сонымен бірге капитал қозғалысын ырықтандыру,
қаржылық құралдар нарығының жылдам дамуы, шетел капиталы үшін қаржылық
қызмет көрсетулер нарығының ашылуы және өзге де экономикалық жаһандану
процестері қаржылық теңгерімсіздіктің жинақталу қаупін және экономикадағы
қаржылық дағдарыстың жылдам даму мүмкіндігін көрсетті. Осы орайда бүтіндей
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету өзектілігі артты.
Осылайша қаржылық тұрақтылық концепті экономикадағы қаржылық
тұрақтылықтың максималды мүмкін деңгейін, яғни экономиканың барлық
секторларының, немесе кең мағынадағы қаржы жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету мәселесімен байланысты. Басқаша айтқанда, қаржылық
тұрақтылық концепті жүйелі қаржылық тұрақсыздық ықтималдығының төмендеу
мәселесімен қатыстырылады.
Екіншіден, барлық концептер күрделі болып табылады, және әртүрлі
құрамдас бөліктерден тұрады және түрлі аспектілерде қарастырыла алады.
Қаржылық тұрақтылық концепті де күрделі, оның күрделілігі қаржылық
тұрақтылықтың ұлттық экономиканың барлық секторларының қаржылық жағдайынан
тұратындығымен сипатталады (1-сурет). Нақты экономиканың кез-келген бір
секторының немесе экономиканың қаржы жүйесінің бір компонентінің қаржылық
жағдайының өзгеруі жалпы экономиканың қаржылық тұрақтылығына әсер етеді.
Нақты экономика үшін сілкіністер Қаржы
жүйесі үшін сілкіністер
Сурет 1. Қаржылық тұрақтылық концептінің қамту аймағы[1]
Қаржылық тұрақтылық концептінің қамту саласының кеңдігі және
қамтылатын элементтердің бір тектіліксіздігі де қаржылық тұрақтылық
деңгейін сандық бағалауды қиындатады.
Сонымен қатар, қаржылық тұрақтылық концепті қазіргі уақыттағы
экономикалық процестердің жүйелік сипатын, яғни қаржы секторы мен нақты
экономика қаржыларының, ұлттық экономика қаржыларының өзге елдер
экономикасының қаржыларымен, сондай-ақ нақты экономика секторларының бір-
бірімен қаржылық байланыстарының өзара байланысын айқындайды. Аталмыш
байланыстардың күрделілігін ескере отырып, бір қаржылық делдалдардың
қаржылық тұрақтылығын талдау және тар мағынадағы қаржы жүйесіне қатысты
реттеушілік әсерлерді қолдану экономикадағы қаржылық тұрақтылыққа кепіл
бола алмайды. Қаржылық тұрақтылықтың қажетті деңгейіне жету және ұстап тұру
экономикалық саясаттың сәйкес шараларын жасауға кешенді тәсілдемелерді
қажет етеді.
Осылайша, қарастырылп отырған концепт белгілі бір қатыстылық білдіреді,
ол жағдайда абсолютті қаржылық тұрақтылық деңгейіне тек экономикалық
жүйенің белгілі бір гипотезалық жағдайында ғана жетуге болады. Шындығында
экономика бұл эталоннан тұрақты түрде ауытқу жағдайында болады, Бұл
ауытқудың төменгі шекарасы абсолютті тұрақсыздық жағдайы болып табылады.
Әдебиеттерде қаржылық тұрақтылықтың анықтамасын жасауда көбіне үш
тәсілдеме кездеседі: тура (функционалдық) анықтама, кері (теріс) анықтама
және аралас тәсілдемелер.
1. Тура анықтамалар қаржы жүйесінің тұрақтылық жағдайына тән
функциялар мен өзге де сипаттамалардан тұрады. Ол нарықтық
экономикадағы қаржы жүйесі орындауға тиіс функцияларды орындаған
жағдайда қаржы жүйесі тұрақты болады дегенді білдіреді.
Қаржылық тұрақтылық концептінің кеңейтілген функционалдық анықтамасы
бұл феноменге бірнеше іргелі зерттеулер жасаған Г.Шинасимен ұсынылған. Оны
пікірінше, Қаржылық тұрақтылық – бұл қаржы жүйесінің бір мезгілде үш басты
функцияларды орындауға қабілетті болған жағдай. Біріншіден, қаржы жүйесі
экономикада ресурстардың жинақ иелерінен инвесторларға уақыт аралық бөлуге
және жалпы экономикалық ресурстарды бөлуге тиімді және үздіксіз ықпал етуі.
Екіншіден, қаржылық тәуекелдер перспективаға анықталады және қажетті
дәлдікпен бағаланады, сонымен қатар қатысты түрде жақсы басқарылады.
Үшіншіден, қаржы жүйесі үздіксіз түрде қаржылық және нақты экономикалық
күтілмеген оқиғалар мен сілкіністерге артық күш салмай жауап бере алатын
жағдайда болады [2].
2. Кері анықтамаларды қаржы тұрақтылығы қаржылық тұрақсыздықтың
жоқтығымен, яғни қаржылық дағдарыстың жоқтығымен сипатталады.
Қаржы тұрақтылығының кері анықтамасына мысал ретінде Э.
Кроккеттің ұсынған келесі анықтамасын көрсетуге болады: Мен
қаржылық тұрақтылықты тұрақсыздықтың жоқ болуымен анықтаймын...
қаржылық тұрақсыздық – бұл экономиканың қызмет етуі қаржылық
активтерге бағалардың ауытқуымен әлеуетті нашарлайтын немесе
қаржы институттарының өзінің міндеттемелерін орындауға
қабілетсіздігімен сипатталатын жағдай [2].
Алайда қаржылық тұрақтылық концептін анықтаудың мұндай тәсілдемесінің
екі кемшілігі бар. Біріншіден, қаржылық дағдарыс күрделі, кешенді және
көпаспектілі түсінік болып табылады, оның өзі қатаң ғылыми анықтама беруді
қажет етеді. Екіншіден, қаржылық тұрақтылықты қаржылық тұрақсыздықтың
болмауымен анықтау мемлекеттік басқару органдарына тұрақтылық ұстап тұру
үшін тұрақтылық жағдайында қандай әрекеттер қабылдау керектігі жөнінде
нұсқаулар бермейді.
3. Аралас тәсілдеме қаржылық тұрақтылық концептіне анықтама
беруде тура және кері анықтамаларды бір мезгілде қолдануға
негізделеді.
Сонымен бірге, аралас тәсілдемеге алғашқы екі топқа кірмейтін баламалы
анықтамаларды жатқызуға болады. Мәселен, Ұлыбритания Қаржылық қызмет
көрсетулер басқармасының директоры бола отырып, М.Фут қаржылық тұрақтылық
төменде берілген жағдайлар орын алғандағы жағдай деп көрсеткен:
а) монетарлық тұрақтылық бар (ақшаның сатып алушылық қабілетінің
тұрақтылығы);
ә) тұрғындардың жұмыспен қамтылу деңгейінің табиғи мәнге жақындығы;
б) экономикадағы басты қаржылық институттар мен нарықтар жұмыстарына
сенімділік;
в) экономикада (а) және (ә) пункттеріне қауіп төндіруі мүмкін нақты
немесе қаржылық активтер бағасының қатысты өзгерісі жоқ. [2]
Көптеген елдерде жалпы қаржы жүйесінің тұрақтылығына мониторинг
жасайтын және экономикалық басқарудың өзге органдарымен оны ұстап тұрудың
жауапкершілігін бөісетін Орталық банктер қаржылық тұрақтылықты анықтауға
прагматикалық тәсілдемені қолданады. Прагматикалық тәсілдеме қаржылық
тұрақтылық концептінің тар және кең мағыналары арасында ымыраластықты
іздеуде тұрады, ол тәжірибе жүзінде қаржылық тұрақтылық анықтамасына
аталмыш банктің пікірі бойынша қаржы жүйесінің тұрақтылығына тән функциялар
тізімін қосумен айқындалады (1 кесте).
Кесте 1
Қаржылық тұрақтылық анықтамасына қатысты орталық банктердің
тәсілдемелері
Кері анықтама Тура анықтама Аралас тәсілдеме Анықтамалардың
болмауы
Австралия Австрия, Венгрия, Бельгия, Израиль,Ұлыбритания,
Германия, Ирландия,Португалия, Гонконг, Дания,
Исландия, Норвегия,Франция Еуроаймақ,
Словакия, Словения, Индонезия, Испания,
Түркия, Чехия, Канада, Колумбия,
Чили, Швейцария, Корея, Латвия,
Эстония, Жапония Литва, Нидерланд
мемлекеті, Жаңа
Зеландия, Польша,
Ресей, Сингапур,
Финляндия, Хорватия,
Швеция
Е С К Е Р Т У - [2] әдебиеттен алынған
Осылайша, қаржылық тұрақтылықтың не екендігін ғалымдар да, экономистер
де анықтауға тырысты. Яғни, қаржылық тұрақтылықтың нақты анықтамасын
іздестіруге Ф.Дэвиспен негізі қаланған және бақыланатын Интернет желісі
арқылы қаржылық тұрақтылық тобына біріктірілген түрлі мемлекеттердің
басқарушылық, академиялық іскерлік шеңберінің өкілдері қатысты. Алайда,
қаржылық тұрақтылық концептінің бірегей халықаралық көлемдегі анықтамасы
берілген жоқ.
Сонымен, қаржылық тұрақтылықтың жасалған академиялық анықтамаларын
қорытындылай отырып, бұл концептің мәнін анықтайтын келесі сипаттамаларды
ұсынуға болады:
1) қаржылық тұрақтылық жүйелі сипаты. Қаржылық тұрақтылық қарыжық
институттар, нарықтар мен инфрақұрылымдар жүйесінің, сонымен
қатар нақты экономикада пайда болатын қаржылық қатынастардың
өзара әрекет етуінің синергетикалық нәтижесі;
2) мүмкін қаржылық тұрақтылық жағдайының көптігі. Қаржылық
тұрақтылық – жалғыз нүктелік жағдай емес, қаржы жүйесінің
сенімділігінің өзіндік запастары сәйкес келетін мүмкін мәндердің
қатары;
3) қаржылық тұрақтылықтың қатысты сипаты. Қаржылық тұрақтылық
қаржылық тұрақтылықтың абсолютті жағдайы болып табылмайды.
Қаржылық тұрақсыздықтың болуының теориялық ықтималдығы тұрақты
қаржы жүйелерінде де болуы мүмкін;
4) қаржылық тұрақтылықтың динамикалық аспекті. t0 ағымдағы уақыт
кезеңінде қаржылық тұрақтылықтың болуы кезінде тәуекелдер
қажетті дәрежеде анықталған және бағаланған. Болашақта
айқындалуы мүмкін тәуекелдерді дұрыс бағалау қаржылық
тұрақтылықты егер кененттен жәненемесе маңызды теріс
макроэокномикалық немесе қаржылық сілкіністер пайда болмаса, t1,
t2 және т.с.с. кезеңдерінде де қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
5) қаржы жүйесіне сенімділікке негізделу. Қаржылық институттарға,
нарықтарға, құралдарға және инфрақұрылымға сенім болмаған
жағдайда қаржылық тұрақтылық бола алмайды.
6) қаржы жүйесінің ішіндегі кері сілкіністерді толық болдырмау
қабілеттілігі. Нақты экономикаға қаржылық тұрақтылық жағдайында
қаржы жүйесі тарапынан теріс әсердің болмауы.
Қаржы жүйесінің жағдайын қаржылық тұрақтылыққа қатыстыру үшін жүйелі
қаржылық дағдарыс пен қаржы жүйесінің әлсіздігінің болмауы минималды талап
болып табылады. Дамыған экономикаларда қаржылық тұрақтылық жағдайына
қосымша өзге де талаптар қойылуы мүмкін.
Кеңейтілген анықтамалардың біріне сәйкес, егер қаржы жүйесі
экономиканың қызмет етуіне және қаржылық теңгерімсіздікті жоюға септігін
тигізсе, қаржы жүйесі тұрақтылық жағдайында болады делінген.
Қаржылық тұрақтылық анықтамасының тар мағынадан кең мағынаға ауысуы
қаржылық тұрақтылық концептіне келесі сипаттарды қосуды білдіреді:
- төлем инфрақұрылымының тұрақтылығы (экономикадағы есеп-
айырысулардың үздіксіз жүзеге асырылуы);
- қаржылық институттардың тұрақтылығы (банктер мен банктік емес
қаржылық делдалдардың);
- қаржылық нарықтардың тұрақтылығы;
- болашақта теріс экономикалық сілкіністерге төтеп беруге
жеткілікті болатын қаржы жүйесі тұрақтылығының запастары;
- экономикада қаржылық ресурстардың тиімді бөлінуі;
- экономикада қаржылық тәуекелдерді басқарудың тиімділігі
(тәуекелдерді анықтау, сандық бағалау, бағасын анықтау және
қайта бөлу).
Осылайша, төлем жүйесінің сенімді және қауіпсіз қызмет етуін қамтамасыз
ету қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету тұрғысындағы қаржы жүйесінің басты
қызметі болып табылады. Оның айналысында қаржылық тұрақтылықтың алыс
шекараларын қорғауды қалыптастыратын қаржы жүйесінің өзге де қызметтері
құрылады.
Тәжірибе жүзінде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қаржылық
тұрақтылықты бағалауға әдістемелік тәсілдемелер және бағалау критерийлерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оңтайлы операционды анықтама жасау талап
етіледі. Қаржылық тұрақтылықтың операционды анықтамасын қалыптастыру
кезінде қаржылық тұрақтылықтың тар мағынадағы анықтамасына жоғарыда аталған
әдістемелік құралдардың дамуына қарай қаржылық тұрақтылықтың кең мағынасына
тән сипаттарды қосу ұсынылады.
Қаржылық тұрақтылықтың академиялық анықтамасына қарағанда Еуропалық
орталық банк қолданатын тәжірибелік анықтама мысал болады, оның негізінде
бұл банк қаржылық тұрақтылық мониторингін жасайды және өзінің саясатын
жүргізеді. Оған сәйкес, қаржылық тұрақтылық – бұл жинақтардың
инвестицияларға трансформациясын және экономикада төлем операцияларын
жүргізуді бұзатын кумулятивті процестерді дамытпай-ақ қаржы жүйесінің
сілкіністерге қарсы тұру қабілеті бар жағдайы [3, 67б.].
Айта кеткені жөн, қаржылық тұрақтылықтың қарастырылған анықтамалыр мен
сипаттамалары оны бағалауды жүргізу кезінде субъективтілікті туындатады.
Қаржылық тұрақтылық концептінің мазмұнын оның экономикалық ғылымның
басқа түсініктерімен қатыстыру арқылы тереңдете қарастыруға болады.
1. Бағалық тұрақтылық. Мемлекеттің экономикалық саясаты тұрғысында
қаржылық тұрақтылық өзіндік мақсат болып табылмайды. Сонымен
бірге, оны ұстап тұру, бағалық тұрақтылықты ұстап тұру сияқты
елдегі тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін қажетті
шарт ретінде қарастырылады. Тіпті экономикалық теорияда
экономикалық дағдарыс болған елдердің тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, қаржылық тұрақтылықтың бұзылуы экономикалық өсу
қарқыны, бюджет үшін тікелей жоғалтуларға әкеліп соқтырандығын
растайды.
Бағалық тұрақтылық пен қаржылық тұрақтылық мемлекеттің
мкароэкономикалық тұрақтылығының құрамдас элементтерін білдіреді. Сондай-ақ
бағалық және қаржылық тұрақтылықтар өзара байланысты концептер болып
табылады. Бір жағынан, қаржы жүйесінің тұрақтылығы тиімді ақша-несие
саясатын жүргізу және баға тұрақтылығын ұстап тұру үшін қажет. Екінші
жағынан, баға тұрақтылығы қаржылық нарықтарда тұрақтылықты ұстап тұру және
жалпы қаржылық тұрақтылық үшін қажетті алғышарт болып табылады. Сонымен
бірге, бағалық және қаржылық тұрақтылық бірін-бірі ұстап тұру үшін қажетті,
бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады, сондықтан бұл концептердің әрқайсысы
тәжірибе жүзінде оларға жету бойынша экономикалық саясаттың кешенді
шараларын жүргізуді қажет етеді.
Бағалық тұрақтылық жалпыға қабылданғандай тұтынушылық бағалар
индексімен өлшенеді. Бағалық тұрақтылыққа қараған қаржылық тұрақтылық
клнцептіні бірегей өлшеуіші, өлшеудің бірегей жүйесі жоқ. Әрбір елде
қаржылық жүйе тұрақтылығын сандық өлшеудің өзіндік жиыны қолданылады.
Белгілі бір қысқа мерзімдегі жағдайларда монетарлық саясат бағалық
немесе қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету таңдауын кездесуі мүмкін.
Алайда, ұзақ мерзімді кезеңде бағалық және қаржылық тұрақтылықтың
біріктірілген өзара күшейтілген өзара әрекет етуін күтуге болады.
2. Қаржылық дағдарыс. Қаржылық дағдарыс кешенді түсінік ретінде әр
түрлі тұжырымдалуы мүмкін. Мәселен, Ф.Мишикиннің анықтамасы
бойынша қаржылық тұрақсыздық қаржы жүйесіне әсер ететін
сілкіністер өнімді инвестициялар үшін мүмкіндіктері бар араналар
бойынша ақша қаражаттарының өз жұмысын орындай алмайтындай қаржы
жүйесіне ақпараттық ағынныңжетуіне кедергі болатындай әсері
болған жағдайда пайда болады [2].
А.Шварц қаржылық дағдарысты қаржы жүйесінің өтімділік дағдарысы ретінде
қарастырады. Оның анықтамасына сәйкес қаржылық дағдарыс кез-келген бағада
төлем құралдарының қол жетімсіздігі қаупімен түсінідіріледі, және бөлшекті
резервтері бар банк жүйесінде ол ақша үшін басым күшпен күресуге әкеледі.
... Қаржылық дағдарыстың мәні оның қысқа мерзімділігі және ақшаға ұлттық
сұраныстың төмендеуімен аяқталатындығы болып табылады. [2].
Біздің түсінігімізше, қаржылық тұрақсыздық қаржы жүйесі өз қызметтерін
орындай алмайтын, басты қаржылық делдалдар өзінің қаржылық міндеттемелерін
орындауға қабілеті болмайтын, ал кері сілкіністер қаржы жүйесі арқылы нақты
экономикаға берілетін қаржы жүйесінің осалдығы жәненемесе тәуекелдер
балансы болып табылады. Айта кеткені жөн, қаржылық тұрақсыздық жағдайында
қаржы жүйесінің өзін-өзі түзетуге қабілеті болмайды. Мәні бойынша, қаржылық
тұрақсыздық – қаржы жүйесінің тұрақты теңсіздік жағдайы [4].
Қаржылық дағдарыс анықтамасы оның мәнін діл айқындауы және өзге де
дағдарыстық жағдайлармен (банктік дағдарыс, валюталық дағдарыс, қарыз
дағдарысы) оның қарым-қатынасының шекарасын белгілеуі қажет. Сонымен бірге,
қазіргі уақытта түрлі экономикалық дағдарыстардың қатаң сыныптамасы мен
олардың қатаң арақатынасы жоқ. Қаржылық дағдарыс ретінде қаржы нарығының
дағдарысы (немесе оның жекелеген сегменттерінің), сондай-ақ банктік
дағдарыс ретінде түсінілетін банк төңірегіндегі шу-дамайлар, банктердің
банкроттылығы түсінілуі мүмкін.
Қаржылық дағдарыс банктік, валюталық, қарыз және қаржы саласындағы өзге
де дағдарыстардан тұратын кең түсінік ретінде түсініледі. Мұндай тәсілдеме
қаржы және қаржы жүйесі санаттарының қаржылық тұрақтылықты талдау
тұрғысында қабылданған тұжырымдамаларымен байланысты [5, 26б.].
3. Жүйелі тәуекел. Жүйелі тәуекел түсінігі қаржылық тұрақсыздық
түсінігіне жақын түсінік, себебі ол қаржы жүйесінің барлығына
немесе басым бөлігіне тән болады. Жүйелі тәуекел қаржы жүйесінің
экономикалық құндылықтары немесе оның басым бөлігіне сенімнің
жорғалуына әкелетін оқиғаның болу ықтималдығы [6, 177б.].
4. Қаржы жүйесінің әлсіздігі (financial fragility) және қаржы жүйесінің
кері сыртқы әсерлерге немесе сілкіністерге төтеп беруі. Қаржы жүйесінің
әлсіздігі ретінде оның кері әсерлерге икемсіздік және мәнсіз кері
сілкіністер жағдайында қаржылық тұрақсыздық жағдайына ауысып кететін қаржы
жүйесінің жағдайы түсініледі. Қаржы жүйесі әлсіздігінің себебі шамадан тыс
тәуекелдердің жинақталуы және сыртқы факторлардың ұзақ әрі күшті
әсерлерінің нәтижесінде қаржы жүйесі ішіндегі тұрақтылық пен әлсіздік
арасындағы теңгерімнің бұзылуы болуы мүмкін [7, 15б.].
Ақша және қаржылар. Қаржы категориясының қазіргі заманғы түсінігі
кейбір шетел экономистерінде отандық экономистердің түсінігінен
ерекшеленеді. Яғни, шетел әдебиеттерінде ақша ретінде орталық банктің
резервтік ақшалары немесе жоғары сатып алушылық қабілеті бар ақшалар
түсініледі. Қаржылық құралдарға айналым, төлем немесе жинақұ құралдары
ретінде қолданылатын барлық өзге құралдар жатады. Сонымен бірге, қаржылық
активтерге ақшалай активтермен салыстырғанда контрагенттер тарапынан өз
міндеттемелерін орындамау тәуекелі сынды тәуекелдер тән болып келеді.
Қаржылардың келтірілген анықтамаларына сүйене отырып, қаржы жүйесі
ретінде кең мағынада экономикада, соның ішінде нақты экономикада (қаржылық
емес кәсіпорындардың, халықтың және мемлекеттік басқару органдарының
қаржылық қатынастары) пайда болатын қаржылық қатынастарджың бүкіл салалары
түсініледі.
Айта кеткен жөн, қаржылық тұрақтылықты бағалау кезінде әдетте тар
мағынадағы қаржы жүйесіне (қаржылық институттар, нарықтар және
инфрақұрылымдарға) көңіл бөлінеді. Қаржылық делдалдар теңгерімінің жағдайын
талдау тек қаржылық институттар тұрақтылығы туралы ғана емес, сондай-ақ
белгілі бір дәрежеде оның контрагенттерінің (кәсіпорындар, халық,
мемлекеттік басқару органдары) қаржылық жадайы туралы мағұлмат алуға
мүмкіндік беретіндіктен, қаржы секторына үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен
бірге, қаржылық тұрақтылықтың толық қанды мониторингі ұлттық экономикадағы
қаржылық қатынастардың барлық жүйесін терең талдаусыз мүмкін емес [8,
30б.].
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың әдістемесін жасау кезінде орталық
банктер халықаралық қаржылық ұйымдар деңгейінде жасалған, сондай-ақ нақты
қаржы жүйесінің даму деңгейі мен өзге де ерекшеліктеріне сәйкес жасалған
тәсілдемелерді қолданады.
Қаржылық тұрақтылықты анықтау мен талдауға қатысты халықаралық қаржылық
қауымдастықтың жасаған тәсілдемелері келесі құрамдас бөліктерді қолдануға
негізделеді:
- экономиканы секторлары бойынша ұсынуға негіз болатын ұлттық
шоттар жүйесі;
- монетарлық саясатты талдауға дістемелік тәсілдемелер;
- статистикалық және өзге де ақпараттардың жалпы базалары
(Халықаралық валюта қоры, Бүкіләлемдік банк, ірі ақпараттық және
рейтингілік агенттіктер және т.б.);
- қаржылық делдалдар мен қаржылық нарықтар қызметтеріне
пруденциалды қадағалаудың халықаралық қағидалары, қаржылық
делдалдар қызметінің халықаралық стандарттары мен қажетті
тәжірибесі (Тиімді банктік қадағалаудың басты қағидалары, Базель-
2 және т.б.).
Орталық банк тарапынан қаржылық тұрақтылық есептіліктерін тұрақты
жариялап отырудың бірнеше көздеген мақсаттары бар. Олар:
- ұлттық және аймақтық (халықаралық) қаржылық жүйелер дамуының,
сонымен қатар оларға әсер ететін факторлардың даму
тенденгцияларының өзіндік түсінілуін жақсарту;
- қаржылық қатынастар қатысушыларын қабылданатын тәуекелдері
туралы ақпараттандыру, сонымен қатар нарықты қаржылық
тұрақтылықты ұстап тұру үшін мемлекеттік органдармен қабылданып
жатқан және жоспарланған шаралары туралы ақпараттандыру;
- қаржы жүйесі дамуының барлық аспектілері бойынша қоғамдық пікір-
таласты ынталандыру;
- қаржы жүйесі тұрақтылығын қамтамасыз етудің айрықша мәселелері
бойынша орталық банк қызметкерлерінің аналитикалық және
әдістемелік жұмыстарының нәтижелерін қоғамдлық талқылауға
шығару.
Қаржы жүйесі қатысушыларының көңілін қаржылық тұрақтылықты ұстап тұру
мәселелеріне аудару қаржылық процестер түсінігінің жаңа деңгейіне шығуға
және қаржылық тұрақтылықты талдау әдістемесін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, қаржылық тұрақтылықтың өзекті мәселелері бойынша қоғамдық
пікір-таластың тереңдеуі қаржылық тұрақсыздықтың алдын-алудың құралы болып
табылады [9, 35б.].
2. ҚР Ұлттық банкінің Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есебін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы, реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, экономикалық басқарудың мемлекеттік органы
болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен
өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және касса орталығы, соңдай-ақ
ол норма шығару, басқару құқықтарына ие "банктердің банкі", "соңғы сатыдағы
несие беруші" ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты
аныктайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзеге
асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші денгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді [10,125б.].
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы экономиканы жалпы
мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
''Казақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады [11,78б.].
КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кеңсесі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге
қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және "банктердің банкі" болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру
негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық
банктердің мекемелері а рқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық
банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп
айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне банк ісінен түскен табыстар, бағалы кағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық
банк тапқан пайдадан аударымдар [12,95б.].
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да кұндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты банкіге тиеселі ақша
қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік
экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы,
несие, банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы
мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау
негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық
нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т. б. [13,87б.].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы
нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (Қаржылық
қадағалау агенттігі) қатысуымен, 2006 жылдан бастап жыл сайынғы негізде
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп дайындауды жүзеге асырады.
2009 жылғы қарашада мақұлданған Қазақстан Республикасының қаржы
секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасына сəйкес
қалыптастырылатын мемлекеттік саясат макропруденциалдық реттеу жүйесін іске
асыруға жəне, сəйкесінше, қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жəне
макропруденциалдық реттеуді жүзеге асыруға жауапты орталық орган ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің рөлін күшейтуге бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банк жəне Қаржылық қадағалау
агенттігі арасында 2007 жылғы 10 қарашада жасалған Қаржы тұрақтылығы
мəселелері жөніндегі меморандумға сəйкес: қаржы тұрақтылығы экономикада
кейіннен қаржы нарықтарын теріс түзетуге, жүйелік дағдарыстың туындауына
жəне қаржы институттарының қаржы жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін
қамтамасыз етуінің, сондай-ақ экономиканың нақты секторының іскерлік
белсенділігін ұстап тұруының қабілетсіздігіне əкеп соғуы мүмкін тепе-
теңсіздіктің болмауы ретінде айқындалады
Жүйелік тəуекелдерге кешенді талдау жасау құралдарының бірі болып
табылатын Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп шеңберінде қаржы
тұрақтылығын айқындайтын мынадай аспектілерді бағалау жүзеге асырылады:
(1) қаржы ресурстары ақшаны сақтайтын жəне инвестициялайтын адамдар
арасында қаншалықты тиімді жəне уақтылы қайта бөлінуде;
(2) тəуекелдерді барабар бағалау жəне тиімді басқару жүзеге асырылады
ма;
(3) қаржылық күйзелістер айтарлықтай сілкіністерсіз қаржы жүйесіне
сіңіп кетуі мүмкін бе.
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп қаржы нарығының
қатысушыларына, сондай-ақ қаржы тұрақтылығының проблематикасына мүдделі
аудиторияға арналған. Ұлттық Банк тəуекелдерді зерттеу жəне талдау, сондай-
ақ қаржы тұрақтылығы саласындағы арнайы зерттеулердің нəтижелерін таратуды
міндет етіп қояды [14].
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп келесі басты бөлімдерден
тұрады (2-кесте).
Кесте 2
Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есеп мазмұны
I. Жалпы қорытындылар
II. Макроэкономикалық тəуекелдер жəне қаржы нарықтарының тəуекелдері
1. Қаржы тұрақтылығын айқындайтын сыртқы жағдайлар
2. Макроэкономикалық орта жəне Қазақстандағы экономикалық жағдайлар
3. Қаржы нарығының жай-күйі
2-кестенің жалғасы
III. Қаржы делдалдығы институттары
4. Қаржы секторының экономикадағы рөлі
5. Банк секторы
6. Өзге қаржы институттары
7. Төлем жүйелері
8. Қаржы жүйесін реттеу жəне тəуекелдерді басқару
IV. Қосымшалар
Е С К Е Р Т У - [15] әдебиеттен алынған
Жалпы қорытындылар бөлімінде Қазақстанның қаржы тұрақтылығын айқындаған
факторлар кешенін бағалау көрініс табады.
Макроэкономикалық тәуекелдер және қаржы нарықтарының тәуекелдері
бөлімінде қаржы тұрақтылығын айқындайтын сыртқы жағдайлар, Қазақстанда
қалыптасқан экономикалық жағдайлар мен макроэкономикалық орта жағдайы
аясында экономикалық өсу факторлар мен корпоративтік, үй шаруашылықтары
секторларының жай-күйі және қаржы нарығының есепті кезеңдегі жай-күйі
тұрғысында қаржы нарығы сегменттерінің негізгі өлшемдері мен қаржы
нарықтарының өтімділігі сипатталады.
Қаржы делдалдығы институттары бөлімінде қаржы секторының экономикадағы
рөлі айқындалып, банк секторының несиелік, нарықтық, өтімділік тәуекелдері
мен қорландыру көздері, екінші деңгейлі банктердің тиімділігі мен капитал
жеткіліктілігі мәселелері және өзге де қаржы институттарының, соның ішінде
сақтандыру секторының, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің және банктік емес
ұйымдардың қаржылық жай-күйі, төлем жүйелері, қаржы жүйесін реттеу және
тәуекелдерін басқару мәселелері қарастырылады.
Жалпы, Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есепте бүкіл ел көлемінде
тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша көрсеткіштерге талдау жасап,
нәтижесінде іс-шаралар кешенін ұсынылады.
1.3 Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
2009 жылы қалыптасқан тəуекелдің түрлі факторларының комбинациясы
Қазақстанның экономикасына айтарлықтай тұрақсыздану ықпалын көрсетті жəне
қаржы тұрақтылығын қолдау мақсатында мемлекетті экономикалық жəне қаржылық
үдерістерге араласуға мəжбүр етті. Экономикадағы теріс үрдістер 2009 жылы
тəуекелдің сыртқы, сондай- ақ ішкі факторларының тұтас жиынтық болып
айқындалды.
Негізгі экспорттық баптарға əлемдік бағалардың төмендеуі жəне
Қазақстанның негізгі сауда əріптес елдерінде құнсыздану. 2008 жылдың
аяғындағы – 2009 жылдың басындағы қолайсыз сыртқы конъюнктура төлем
балансының ағымдағы операцияларының шотына теріс əсер етті, ішкі валюта
нарығындағы шетел валютасының ұсынысын төмендетті жəне бюджеттің кірістерін
азайтты. Осы кезеңде валюта нарығында ауқымды алыпсатарлық белсенділік
байқалды, сол себепті Ұлттық Банк теңге бағамының тұрақтылығын қолдауға
жүйелі түрде ауқымды интервенциялар (жалпы алғанда 2008 жылғы қазан - 2009
жылғы қаңтар аралығында олардың көлемі 6 млрд. долл. болды) жүргізуге
мəжбүр болды.
2009 жылдың басында Қазақстанның негізгі сауда əріптес елдерінің
көпшілігі өздерінің ұлттық валюталарына девальвация жүргізді, бұл
Қазақстандық өндірушілердің бəсеке қабілеттілігін айтарлықтай төмендетті.
Қазақстандық тауарлардың бəсеке қабілеттілігін сақтау жəне алтынвалюта
резервтерін сақтау қажеттігі 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің
құнсыздануы жəне валюталық дəлізді енгізу туралы шешім қабылдауға себепші
болды. Валюта нарығындағы алыпсатарлық əрекеттер 2009 жыл бойы байқалды
жəне тек қарашаның басынан бастап шетел валютасына ұсыныстың сұраныстан
салыстырмалы түрде жасалатын қарама-қарсы үрдіс байқала бастады.
2009 жылғы ақпандағы ұлттық валютаның құнсыздануы жəне Ұлттық Банк
таңдаған ақша-кредит саясатының басымдылықтары нарықтағы алыпсатарлық
күтулерді өтеуге мүмкіндік берді, кəсіпорындардың əлемдік тауар
нарықтарындағы қолайсыз баға конъюнктурасынан болған шығындарды ішінара
өтеді жəне төлем балансының құрылымына сыртқы күйзелістердің теріс ықпалын
шектеді. Шикізат тауарларына əлемдік бағалардың ізінше өсуі экспортқа
бағытталған салаларды қосымша қолдады, олар жылдың екінші жартысында
өндірісті қалпына келтіру динамикасын жəне қаржы көрсеткіштерінің жақсаруын
көрсетті.
Банк секторын қорландыру тапшылығы. 2008 жылдың аяғында капиталдың
халықаралық нарықтары Қазақстандық банктер үшін іс жүзінде жабылды, бұл екі
жүйе құрушы банкті қайта құрылымдау барысының басталуымен барынша тереңдей
түсті. Осы тапшылық қабылданған Бірлескен іс-қимылдар жоспарын орындау
шеңберінде экономиканы тікелей қолдау бойынша өзінің ауқымы бұрын-соңды
болмаған шаралармен ішінара өтелді.
Тұтастай алғанда, экономикалық өсуді жаңарту жəне оның ынталандырушы
сыртқы факторлардың болмауы жəне қолайлы əлемдік конъюнктураның аз болуы
жағдайларында тұрақтылығы қаржы ресурстарының көздерін ауыстыру ғана емес,
сондай-ақ жеке жинақ ақша мен инвестициялардың ұлғаюын ынталандыратын
қабілетіне байланысты. 2009 жылдың нəтижелері бойынша құнсызданудың ең
жағымсыз нəтижесі болуы ықтимал банктерден салымдардың таза ағыны жəне
тұтастай алғанда, банк жүйесіне сенімнің төмендеуі болған жоқ. Керісінше,
халықтың салымдары 20%-дан астам өсті. Бұл ретте тұтастай алғанда банк
жүйесінен емес, жекелеген банктерден салымшылардың қашуы байқалды.
3. Сыртқы борыш. Сыртқы нарықтарда міндеттемелерді қайта қаржыландыру
мүмкіндіктері болмаған кезде елдің банк секторының сыртқы борышына қызмет
көрсету қажеттігі банк секторы борышының айтарлықтай төмендеуіне əкелді.
Алайда елдің жалпы сыртқы борышы ірі корпоративтік заемшылардың - көбінесе
экспортқа бағытталған компаниялардың шетелден қаржыландыруды тартуы
есебінен айтарлықтай өсті. Орташа мерзімді перспективада корпоративтік
сектордың сыртқы борышы тəуекелдің айтарлықтай факторы болып қалады, оны
материализациялау əлемдік нарықтарда шикізат бағасының құлдырауымен
көрсетіледі.
4. Банктердің кредиттік белсенділігінің төмендеуі. Банктерді қорландыру
тапшылығы экономикаға жаңа кредиттер беру көлемінің төмендеуіне əкелді, бұл
нақты сектордың шағын жəне орта бизнес, сауда жəне қызмет көрсету, құрылыс
саласы сияқты сегменттерінің жағдайын күрт нашарлатты. Бұдан басқа, бөлшек
кредиттеудің төмен көлемі ішкі сұранысқа теріс əсер етті.
Банктердің кредит нарығына тоқсан сайын зерттеулер жүргізу кезінде
алынған бағалаулары бойынша банктердің кредиттік ресурстарды ұсынуының
қатаң талаптары сұранысты шектеуге айтарлықтай қосымша ықпал етті. Бұл
ретте қаржылық емес ұйымдар тарапынан сұраныс көбінесе, айналым капиталын
қаржыландыруға сақталып отырған қажеттілікті қанағаттандыруға жəне нақты
борыштарды қайта құрылымдауға бағытталады.
Банктердің экономиканы кредиттеу көлемінде шын мəнінде банктердің
экономиканың нақты секторын кредиттеуге байланысты тəуекелдерді артық
бағалауы көрсетілген. Қазіргі уақытта банктер өтімділіктің айтарлықтай
деңгейін, оның ішінде Ұлттық Банктегі шоттарға ақшаны жинақтау есебінен
қолдауды жəне қаражатты экономиканы кредиттеуге жібермеуді жөн көреді.
Банктердің артық өтімділігін жинақтауды ынталандырмау мақсатында Ұлттық
Банк ноталар бойынша сыйақы ставкаларын жəне депозиттерді тарту ставкаларын
төмендетті. Алайда осы шара шектеулі түрде ықпал етті.
5. Банк жүйесіндегі кредиттік портфель сапасының нашарлауы. Ішкі
конъюнктураның нашарлауы жəне жиынтық сұраныстың төмендеуі экономиканың
шикізатқа жатпайтын салаларының кірістілігін жəне төлем қабілеттілігін
төмендетіп, олардың қызметіне теріс əсер етті. Бəрінен бұрын экономиканың
басқа салаларына қарағанда, кредиттеу есебінен айналым активтерін үнемі
толықтыруды қажет ететін сауда, қызмет көрсету, құрылыс секторы салалары
зардап шекті. Дағдарыстың теріс əсері шағын жəне орта бизнес
кəсіпорындарына қатты əсер етті. Бұл факторлар 2009 жылғы екінші
жартыжылдықта ғана қарқынын төмендеткен көп банктердің кредиттік
портфельдері сапасының тез нашарлауына əкелді.
Бұдан басқа, ұлттық валютаның құнсыздануы портфельдің сапасына теріс
ықпал етті, ол заемшылардың шетел валютасындағы міндеттемелерін қайта
бағалауға əкелді жəне банктердің кредиттік портфельдерінің сапасына
жүктемені ұлғайтты. Əсіресе бұл ішкі нарыққа бағдарланған жəне валюталық
түсімдерден айтарлықтай көздері жоқ секторларға əсерін тигізді.
Портфельдер сапасының нашарлауы жəне жаңа кредиттер беру көлемінің
төмендеуі өзара байланысты екендігін атап өткен жөн. Кредиттеудің жетіспеуі
заемшылардың қаржылық жай-күйінің нашарлауына жəне заемдар сапасының
төмендеуіне əкелетін өзіндік тұйық шеңбер қалыптасты, ал бұл факторлар,
өз кезегінде, банктерді оның ішінде ставкаларды көтеру жəне кредиттеу
көлемін төмендету есебінен кредиттік саясатты қатаңдатуға мəжбүр етті.
Жалпы көріністің нашарлауына 2009 жылдың аяғына дейін жылжымайтын мүлікке
бағалардың құлдырауы қосымша үлес қосты, ол қамтамасыз етудің барынша
таратылған түрлерінің бірі болып табылады.
Кредиттік портфельдер сапасының нашарлау қарқынын төмендету мақсатында
2009 жылы банктер заемдарды қайта құрылымдау бойынша қарқынды жұмыс
жүргізді: банктердің жиынтық несие портфелінің 12% құрайтын кредиттерге
қатысты ақпараты бойынша клиенттердің кредиттік қабілетін жақсарту
мақсатында кредиттеу талаптары өзгертілді. Алайда ауқымды қайта
құрылымдаудың тиімділігі едəуір дəрежеде экономиканы қалпына келтіру жəне
қолайлы сыртқы баға конъюнктурасының сақталу жылдамдығына байланысты.
Банктер үшін заемшылардың дефолттарынан кейін банктердің иелігіне өткен
кепілдерді сату маңызды проблемалардың бірі болып қалуда. Заемшылар
көбінесе қаржылық жай-күйінің нашарлауына байланысты заемдарға қызмет
көрсетуден өзінің бастамасы бойынша бас тартады жəне кепіл мүлкін банкке өз
еркімен өткізеді. Кепілді сату оның құнсыздануына қарай проблема күйінде
қалып отыр. Банктердің бағалаулары бойынша кепіл мүлкінің құнсыздануының
шегі 2009 жылғы бірінші жартыжылдыққа тиесілі. 2009 жылдың аяғында
жылжымайтын мүлік бағасы тұрақтандырылды, бұл кепіл мүлкінің одан əрі
құнсыздануының өткір проблемасын төмендетті.
Кредиттік портфель сапасының айтарлықтай төмендеуіне қарамастан
балансқа есепке шығарылған кредиттердің үлесі банктердің зияндарды толық
мойындауын қаламауына қарай төмен болып қалды. Банктердің позициясы бұл
мəселе бойынша бірқатар факторлармен айқындалады, олардың арасында зиянды
жабуға арналған капиталдың шектеулі болуын жəне заемшылардың қаржылық
жағдайын ықтимал қалпына келтіруге арналған есепті бөліп көрсетуге болады.
Бұдан басқа, провизияларды қалпына келтіруден туындайтын кірістерге салық
салу мəселелерінің реттелмеуі орын алады.
6. Кірістілік жəне капиталдандыру факторлары. Экономиканы біртіндеп
қалпына келтіру жəне заемшылардың салалық жəне жеке тəуекелдерін төмендету
бойынша кредиттеу ставкаларын төмендету тренді қалыптасатын болады. Бұл
жағдайларда қысқа мерзімді перспективада, əсіресе ұзақ мерзімді
міндеттемелер бойынша банктер пайыздық тəуекелді реттеуге ерекше назар
аударуы қажет. Көбінесе бұл қаржы ресурстарын тиімді орналастыру
мүмкіндіктерін шектеу жағдайларында оларды тартудың агрессияшыл
стратегиясын өткізген институттарға қатысты.
Қорландыру ресурстарының шектеулілігін ескере отырып, капиталдың рөлі
ұлғаяды, ол орташа мерзімді перспективада кредиттік портфель бойынша
зияндарды сіңіріп алуы тиіс. Бұдан басқа, меншік капиталы есебінен
қорландырудың ұлғаюы да кредиттеудің одан əрі көп жағдайда өсуін
айқындайтын фактор болады [16].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1 Қаржылық тұрақтылық концептінің мәні мен мазмұны және қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.2 ҚР Ұлттық банкінің Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есебін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері 21
... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ-КҮЙІН
БАҒАЛАУ 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қаржылық тұрақтылық тұрғысында тәуекелдерді бағалау
әдістемесі 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Қазақстанның қаржы тұрақтылығын айқындаған факторлар кешенін
бағалау 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3 Қаржы тұрақтылығының біріктірілген индексі базасында банк
жүйесінің қаржы тұрақтылығын бағалау 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫНЫҢ
КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Қазақстандағы қаржылық тұрақтылықтың негізгі қағидалары 44
... ... ... ...
3.2 Банк жүйесін реттеу аясында Ұлттық банктің банк секторын
тұрақтандыру шаралары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
А-ҚОСЫМШАСЫ - Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы 2010 жылғы есеп,
Қаржы жүйесін реттеу және тәуекелдерді басқару бөлімі ... .. 63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы жүйесі қатысушыларының көңілін
қаржы тұрақтылығын ұстап тұру мәселелеріне аудару қаржылық процестер
түсінігін жаңа деңгейге шығаруға және қаржылық тұрақтылықты талдау
әдістемесін жетілдіруге мүмкіндік береді. Қаржылық тұрақтылықтың өзекті
мәселелері бойынша қоғамдық пікір-таластың теңдеуі қаржылық тұрақсыздықты
ескертудің құралы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықты белгілі бір қоғамдық қажеттілік ретінде
қарастырады, оны экономиканың әрбір субъектісі қолдана алуы мүмкін. Мұндай
қоғамдық қажеттілік қаржы жүйесінің экономикалық процестерді тиімді
жеңілдетуге және жақсартуға, қаржылық тәуекелді басқаруға, экономикалық
субъектілер арасында тәуекелді қайта бөлуге, сонымен қатар экономикаға кері
сілкініс әсерін болдырмауға қабілеттілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы
нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (Қаржылық
қадағалау агенттігі) қатысуымен, 2006 жылдан бастап жыл сайынғы негізде
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп дайындауды жүзеге асырады.
2009 жылғы қарашада мақұлданған Қазақстан Республикасының қаржы
секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасына сəйкес
қалыптастырылатын мемлекеттік саясат макропруденциалдық реттеу жүйесін іске
асыруға жəне, сəйкесінше, қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жəне
макропруденциалдық реттеуді жүзеге асыруға жауапты орталық орган ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің рөлін күшейтуге бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банк жəне Қаржылық қадағалау
агенттігі арасында 2007 жылғы 10 қарашада жасалған Қаржы тұрақтылығы
мəселелері жөніндегі меморандумға сəйкес: қаржы тұрақтылығы экономикада
кейіннен қаржы нарықтарын теріс түзетуге, жүйелік дағдарыстың туындауына
жəне қаржы институттарының қаржы жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін
қамтамасыз етуінің, сондай-ақ экономиканың нақты секторының іскерлік
белсенділігін ұстап тұруының қабілетсіздігіне əкеп соғуы мүмкін тепе-
теңсіздіктің болмауы ретінде айқындалады
Жүйелік тəуекелдерге кешенді талдау жасау құралдарының бірі болып
табылатын Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп шеңберінде қаржы
тұрақтылығын айқындайтын мынадай аспектілерді бағалау жүзеге асырылады:
(1) қаржы ресурстары ақшаны сақтайтын жəне инвестициялайтын адамдар
арасында қаншалықты тиімді жəне уақтылы қайта бөлінуде;
(2) тəуекелдерді барабар бағалау жəне тиімді басқару жүзеге асырылады ма;
(3) қаржылық күйзелістер айтарлықтай сілкіністерсіз қаржы жүйесіне сіңіп
кетуі мүмкін бе.
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп қаржы нарығының
қатысушыларына, сондай-ақ қаржы тұрақтылығының проблематикасына мүдделі
аудиторияға арналған. Ұлттық Банк тəуекелдерді зерттеу жəне талдау, сондай-
ақ қаржы тұрақтылығы саласындағы арнайы зерттеулердің нəтижелерін таратуды
міндет етіп қояды.
Осы орайда мемлекеттік деңгейде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің
айқындалған басымдықтарын ескере отырып, мемлекеттің қаржылық
тұрақтылығының теориялық аспектілерін зерделеу және қаржылық тұрақтылық
жағдайына кешенді талдау жасаудың маңыздылығы тақырып өзектілігі болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты – қаржылық тұрақтылықтың теориялық негіздерін және
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу, қаржылық
тұрақтылықты бағалау әдістемесін қолдану аясында Қазақстанның қаржылық
тұрақтылығын айқындаған факторлар мен негізгі көрсеткіштерді бағалау
негізінде мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және ұстап тұру
бағытында мемлекет тарапынан қолданылатын шаралары аясында ұсыныстар беру.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктердің несие
тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың жағдайын қарастыру және танымал әдістемелік
нұсқаулар негізінде несие тәуекелділігін талдауға байланысты
ұсыныс әзірлеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің статистикалық,
аналитикалық және коэффициенттік талдау жолдарын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- несие тәуекелділік жүйесін басқаруда қолданылатын модельдерді
талдау, оның ішінде Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы моделін қолданып, екінші деңгейдегі банктерге
жүргізілген талдау жасау тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үрдісіндегі
орталық банк пен банк секторы арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі тарапынан
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың
материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау
негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржылық тұрақтылық концептінің мәні мен мазмұны және қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
Экономика ғылымы кез-келген өзге ғылым ретінде, арнайы терминдер мен
санаттар жиынтығын көздейді, олардың ара-қатынасын белгілейді, оның
көмегімен ғылыми заңдарды тұжырымдайды және ғылыми теорияларды
қалыптастырады. Сонымен бірге, ғалымдар бар түсініктер мен терминдерді ғана
айтып қоймай, ғылым пәні туралы олардың көріністерінің кеңеюі мен
тереңдеуіне байланысты жаңа түсініктер мен терминдер жасайды. Жаңа үылыми
білімдерді алу жаңа түсініктер аппараты мен терминологиясын жасаумен тығыз
байланысты.
Ғылыми пікір-таласқа жаңа терминдерді енгізу идеялардың, немесе
концептің (латынша–conceptus–түсінік, ой) пайда болуынан басталады,
кейіннен бұл концепт нақтыланады, тереңдете түсініледі; қатаң ғылыми
анықтама нысанын иеленеді және ғылыми түсінік не санатқа айналады [1,28б.].
Қаржылық тұрақтылық концепті ретінде қаржылық тұрақтылық терминіне
қатысты жалпы ой, немесе ойлау көрінісі түсініледі. Басқа сөзбен айтқанда,
қаржылық тұрақтылық концепті – бұл қаржылық тұрақтылық түсінігінің
мазмұны. Осылайша қаржылық тұрақтылық концепті және белгілі бір уақыт
кезеңіндегі нақты экономиканың қаржылық жағдайын бағалау бірдей ұғымдар
емес.
Қаржылық тұрақтылықта ғылыми концептке тән барлық сипаттар бар.
Біріншіден, әрбір концепт белгілі бір өзекті мәселе ретінде
қарастырылады, яғни онсыз оның ешқандай мәні жоқ. Осы орайда, айта кеткені
жөн қаржылық тұрақтылық концепті өз бастамасы тарихтың түрлі кезеңдерінде
үкіметтер мен орталық банктер кездесетін қаржылық дағдарысты шешу бойынша
тәжірибелік проблемалардан алады. Бұл концепт ХХ ғасырдың 90-жылдарында
белсенді дами бастады. Сонымен бірге капитал қозғалысын ырықтандыру,
қаржылық құралдар нарығының жылдам дамуы, шетел капиталы үшін қаржылық
қызмет көрсетулер нарығының ашылуы және өзге де экономикалық жаһандану
процестері қаржылық теңгерімсіздіктің жинақталу қаупін және экономикадағы
қаржылық дағдарыстың жылдам даму мүмкіндігін көрсетті. Осы орайда бүтіндей
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету өзектілігі артты.
Осылайша қаржылық тұрақтылық концепті экономикадағы қаржылық
тұрақтылықтың максималды мүмкін деңгейін, яғни экономиканың барлық
секторларының, немесе кең мағынадағы қаржы жүйесінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету мәселесімен байланысты. Басқаша айтқанда, қаржылық
тұрақтылық концепті жүйелі қаржылық тұрақсыздық ықтималдығының төмендеу
мәселесімен қатыстырылады.
Екіншіден, барлық концептер күрделі болып табылады, және әртүрлі
құрамдас бөліктерден тұрады және түрлі аспектілерде қарастырыла алады.
Қаржылық тұрақтылық концепті де күрделі, оның күрделілігі қаржылық
тұрақтылықтың ұлттық экономиканың барлық секторларының қаржылық жағдайынан
тұратындығымен сипатталады (1-сурет). Нақты экономиканың кез-келген бір
секторының немесе экономиканың қаржы жүйесінің бір компонентінің қаржылық
жағдайының өзгеруі жалпы экономиканың қаржылық тұрақтылығына әсер етеді.
Нақты экономика үшін сілкіністер Қаржы
жүйесі үшін сілкіністер
Сурет 1. Қаржылық тұрақтылық концептінің қамту аймағы[1]
Қаржылық тұрақтылық концептінің қамту саласының кеңдігі және
қамтылатын элементтердің бір тектіліксіздігі де қаржылық тұрақтылық
деңгейін сандық бағалауды қиындатады.
Сонымен қатар, қаржылық тұрақтылық концепті қазіргі уақыттағы
экономикалық процестердің жүйелік сипатын, яғни қаржы секторы мен нақты
экономика қаржыларының, ұлттық экономика қаржыларының өзге елдер
экономикасының қаржыларымен, сондай-ақ нақты экономика секторларының бір-
бірімен қаржылық байланыстарының өзара байланысын айқындайды. Аталмыш
байланыстардың күрделілігін ескере отырып, бір қаржылық делдалдардың
қаржылық тұрақтылығын талдау және тар мағынадағы қаржы жүйесіне қатысты
реттеушілік әсерлерді қолдану экономикадағы қаржылық тұрақтылыққа кепіл
бола алмайды. Қаржылық тұрақтылықтың қажетті деңгейіне жету және ұстап тұру
экономикалық саясаттың сәйкес шараларын жасауға кешенді тәсілдемелерді
қажет етеді.
Осылайша, қарастырылп отырған концепт белгілі бір қатыстылық білдіреді,
ол жағдайда абсолютті қаржылық тұрақтылық деңгейіне тек экономикалық
жүйенің белгілі бір гипотезалық жағдайында ғана жетуге болады. Шындығында
экономика бұл эталоннан тұрақты түрде ауытқу жағдайында болады, Бұл
ауытқудың төменгі шекарасы абсолютті тұрақсыздық жағдайы болып табылады.
Әдебиеттерде қаржылық тұрақтылықтың анықтамасын жасауда көбіне үш
тәсілдеме кездеседі: тура (функционалдық) анықтама, кері (теріс) анықтама
және аралас тәсілдемелер.
1. Тура анықтамалар қаржы жүйесінің тұрақтылық жағдайына тән
функциялар мен өзге де сипаттамалардан тұрады. Ол нарықтық
экономикадағы қаржы жүйесі орындауға тиіс функцияларды орындаған
жағдайда қаржы жүйесі тұрақты болады дегенді білдіреді.
Қаржылық тұрақтылық концептінің кеңейтілген функционалдық анықтамасы
бұл феноменге бірнеше іргелі зерттеулер жасаған Г.Шинасимен ұсынылған. Оны
пікірінше, Қаржылық тұрақтылық – бұл қаржы жүйесінің бір мезгілде үш басты
функцияларды орындауға қабілетті болған жағдай. Біріншіден, қаржы жүйесі
экономикада ресурстардың жинақ иелерінен инвесторларға уақыт аралық бөлуге
және жалпы экономикалық ресурстарды бөлуге тиімді және үздіксіз ықпал етуі.
Екіншіден, қаржылық тәуекелдер перспективаға анықталады және қажетті
дәлдікпен бағаланады, сонымен қатар қатысты түрде жақсы басқарылады.
Үшіншіден, қаржы жүйесі үздіксіз түрде қаржылық және нақты экономикалық
күтілмеген оқиғалар мен сілкіністерге артық күш салмай жауап бере алатын
жағдайда болады [2].
2. Кері анықтамаларды қаржы тұрақтылығы қаржылық тұрақсыздықтың
жоқтығымен, яғни қаржылық дағдарыстың жоқтығымен сипатталады.
Қаржы тұрақтылығының кері анықтамасына мысал ретінде Э.
Кроккеттің ұсынған келесі анықтамасын көрсетуге болады: Мен
қаржылық тұрақтылықты тұрақсыздықтың жоқ болуымен анықтаймын...
қаржылық тұрақсыздық – бұл экономиканың қызмет етуі қаржылық
активтерге бағалардың ауытқуымен әлеуетті нашарлайтын немесе
қаржы институттарының өзінің міндеттемелерін орындауға
қабілетсіздігімен сипатталатын жағдай [2].
Алайда қаржылық тұрақтылық концептін анықтаудың мұндай тәсілдемесінің
екі кемшілігі бар. Біріншіден, қаржылық дағдарыс күрделі, кешенді және
көпаспектілі түсінік болып табылады, оның өзі қатаң ғылыми анықтама беруді
қажет етеді. Екіншіден, қаржылық тұрақтылықты қаржылық тұрақсыздықтың
болмауымен анықтау мемлекеттік басқару органдарына тұрақтылық ұстап тұру
үшін тұрақтылық жағдайында қандай әрекеттер қабылдау керектігі жөнінде
нұсқаулар бермейді.
3. Аралас тәсілдеме қаржылық тұрақтылық концептіне анықтама
беруде тура және кері анықтамаларды бір мезгілде қолдануға
негізделеді.
Сонымен бірге, аралас тәсілдемеге алғашқы екі топқа кірмейтін баламалы
анықтамаларды жатқызуға болады. Мәселен, Ұлыбритания Қаржылық қызмет
көрсетулер басқармасының директоры бола отырып, М.Фут қаржылық тұрақтылық
төменде берілген жағдайлар орын алғандағы жағдай деп көрсеткен:
а) монетарлық тұрақтылық бар (ақшаның сатып алушылық қабілетінің
тұрақтылығы);
ә) тұрғындардың жұмыспен қамтылу деңгейінің табиғи мәнге жақындығы;
б) экономикадағы басты қаржылық институттар мен нарықтар жұмыстарына
сенімділік;
в) экономикада (а) және (ә) пункттеріне қауіп төндіруі мүмкін нақты
немесе қаржылық активтер бағасының қатысты өзгерісі жоқ. [2]
Көптеген елдерде жалпы қаржы жүйесінің тұрақтылығына мониторинг
жасайтын және экономикалық басқарудың өзге органдарымен оны ұстап тұрудың
жауапкершілігін бөісетін Орталық банктер қаржылық тұрақтылықты анықтауға
прагматикалық тәсілдемені қолданады. Прагматикалық тәсілдеме қаржылық
тұрақтылық концептінің тар және кең мағыналары арасында ымыраластықты
іздеуде тұрады, ол тәжірибе жүзінде қаржылық тұрақтылық анықтамасына
аталмыш банктің пікірі бойынша қаржы жүйесінің тұрақтылығына тән функциялар
тізімін қосумен айқындалады (1 кесте).
Кесте 1
Қаржылық тұрақтылық анықтамасына қатысты орталық банктердің
тәсілдемелері
Кері анықтама Тура анықтама Аралас тәсілдеме Анықтамалардың
болмауы
Австралия Австрия, Венгрия, Бельгия, Израиль,Ұлыбритания,
Германия, Ирландия,Португалия, Гонконг, Дания,
Исландия, Норвегия,Франция Еуроаймақ,
Словакия, Словения, Индонезия, Испания,
Түркия, Чехия, Канада, Колумбия,
Чили, Швейцария, Корея, Латвия,
Эстония, Жапония Литва, Нидерланд
мемлекеті, Жаңа
Зеландия, Польша,
Ресей, Сингапур,
Финляндия, Хорватия,
Швеция
Е С К Е Р Т У - [2] әдебиеттен алынған
Осылайша, қаржылық тұрақтылықтың не екендігін ғалымдар да, экономистер
де анықтауға тырысты. Яғни, қаржылық тұрақтылықтың нақты анықтамасын
іздестіруге Ф.Дэвиспен негізі қаланған және бақыланатын Интернет желісі
арқылы қаржылық тұрақтылық тобына біріктірілген түрлі мемлекеттердің
басқарушылық, академиялық іскерлік шеңберінің өкілдері қатысты. Алайда,
қаржылық тұрақтылық концептінің бірегей халықаралық көлемдегі анықтамасы
берілген жоқ.
Сонымен, қаржылық тұрақтылықтың жасалған академиялық анықтамаларын
қорытындылай отырып, бұл концептің мәнін анықтайтын келесі сипаттамаларды
ұсынуға болады:
1) қаржылық тұрақтылық жүйелі сипаты. Қаржылық тұрақтылық қарыжық
институттар, нарықтар мен инфрақұрылымдар жүйесінің, сонымен
қатар нақты экономикада пайда болатын қаржылық қатынастардың
өзара әрекет етуінің синергетикалық нәтижесі;
2) мүмкін қаржылық тұрақтылық жағдайының көптігі. Қаржылық
тұрақтылық – жалғыз нүктелік жағдай емес, қаржы жүйесінің
сенімділігінің өзіндік запастары сәйкес келетін мүмкін мәндердің
қатары;
3) қаржылық тұрақтылықтың қатысты сипаты. Қаржылық тұрақтылық
қаржылық тұрақтылықтың абсолютті жағдайы болып табылмайды.
Қаржылық тұрақсыздықтың болуының теориялық ықтималдығы тұрақты
қаржы жүйелерінде де болуы мүмкін;
4) қаржылық тұрақтылықтың динамикалық аспекті. t0 ағымдағы уақыт
кезеңінде қаржылық тұрақтылықтың болуы кезінде тәуекелдер
қажетті дәрежеде анықталған және бағаланған. Болашақта
айқындалуы мүмкін тәуекелдерді дұрыс бағалау қаржылық
тұрақтылықты егер кененттен жәненемесе маңызды теріс
макроэокномикалық немесе қаржылық сілкіністер пайда болмаса, t1,
t2 және т.с.с. кезеңдерінде де қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
5) қаржы жүйесіне сенімділікке негізделу. Қаржылық институттарға,
нарықтарға, құралдарға және инфрақұрылымға сенім болмаған
жағдайда қаржылық тұрақтылық бола алмайды.
6) қаржы жүйесінің ішіндегі кері сілкіністерді толық болдырмау
қабілеттілігі. Нақты экономикаға қаржылық тұрақтылық жағдайында
қаржы жүйесі тарапынан теріс әсердің болмауы.
Қаржы жүйесінің жағдайын қаржылық тұрақтылыққа қатыстыру үшін жүйелі
қаржылық дағдарыс пен қаржы жүйесінің әлсіздігінің болмауы минималды талап
болып табылады. Дамыған экономикаларда қаржылық тұрақтылық жағдайына
қосымша өзге де талаптар қойылуы мүмкін.
Кеңейтілген анықтамалардың біріне сәйкес, егер қаржы жүйесі
экономиканың қызмет етуіне және қаржылық теңгерімсіздікті жоюға септігін
тигізсе, қаржы жүйесі тұрақтылық жағдайында болады делінген.
Қаржылық тұрақтылық анықтамасының тар мағынадан кең мағынаға ауысуы
қаржылық тұрақтылық концептіне келесі сипаттарды қосуды білдіреді:
- төлем инфрақұрылымының тұрақтылығы (экономикадағы есеп-
айырысулардың үздіксіз жүзеге асырылуы);
- қаржылық институттардың тұрақтылығы (банктер мен банктік емес
қаржылық делдалдардың);
- қаржылық нарықтардың тұрақтылығы;
- болашақта теріс экономикалық сілкіністерге төтеп беруге
жеткілікті болатын қаржы жүйесі тұрақтылығының запастары;
- экономикада қаржылық ресурстардың тиімді бөлінуі;
- экономикада қаржылық тәуекелдерді басқарудың тиімділігі
(тәуекелдерді анықтау, сандық бағалау, бағасын анықтау және
қайта бөлу).
Осылайша, төлем жүйесінің сенімді және қауіпсіз қызмет етуін қамтамасыз
ету қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету тұрғысындағы қаржы жүйесінің басты
қызметі болып табылады. Оның айналысында қаржылық тұрақтылықтың алыс
шекараларын қорғауды қалыптастыратын қаржы жүйесінің өзге де қызметтері
құрылады.
Тәжірибе жүзінде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қаржылық
тұрақтылықты бағалауға әдістемелік тәсілдемелер және бағалау критерийлерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оңтайлы операционды анықтама жасау талап
етіледі. Қаржылық тұрақтылықтың операционды анықтамасын қалыптастыру
кезінде қаржылық тұрақтылықтың тар мағынадағы анықтамасына жоғарыда аталған
әдістемелік құралдардың дамуына қарай қаржылық тұрақтылықтың кең мағынасына
тән сипаттарды қосу ұсынылады.
Қаржылық тұрақтылықтың академиялық анықтамасына қарағанда Еуропалық
орталық банк қолданатын тәжірибелік анықтама мысал болады, оның негізінде
бұл банк қаржылық тұрақтылық мониторингін жасайды және өзінің саясатын
жүргізеді. Оған сәйкес, қаржылық тұрақтылық – бұл жинақтардың
инвестицияларға трансформациясын және экономикада төлем операцияларын
жүргізуді бұзатын кумулятивті процестерді дамытпай-ақ қаржы жүйесінің
сілкіністерге қарсы тұру қабілеті бар жағдайы [3, 67б.].
Айта кеткені жөн, қаржылық тұрақтылықтың қарастырылған анықтамалыр мен
сипаттамалары оны бағалауды жүргізу кезінде субъективтілікті туындатады.
Қаржылық тұрақтылық концептінің мазмұнын оның экономикалық ғылымның
басқа түсініктерімен қатыстыру арқылы тереңдете қарастыруға болады.
1. Бағалық тұрақтылық. Мемлекеттің экономикалық саясаты тұрғысында
қаржылық тұрақтылық өзіндік мақсат болып табылмайды. Сонымен
бірге, оны ұстап тұру, бағалық тұрақтылықты ұстап тұру сияқты
елдегі тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін қажетті
шарт ретінде қарастырылады. Тіпті экономикалық теорияда
экономикалық дағдарыс болған елдердің тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, қаржылық тұрақтылықтың бұзылуы экономикалық өсу
қарқыны, бюджет үшін тікелей жоғалтуларға әкеліп соқтырандығын
растайды.
Бағалық тұрақтылық пен қаржылық тұрақтылық мемлекеттің
мкароэкономикалық тұрақтылығының құрамдас элементтерін білдіреді. Сондай-ақ
бағалық және қаржылық тұрақтылықтар өзара байланысты концептер болып
табылады. Бір жағынан, қаржы жүйесінің тұрақтылығы тиімді ақша-несие
саясатын жүргізу және баға тұрақтылығын ұстап тұру үшін қажет. Екінші
жағынан, баға тұрақтылығы қаржылық нарықтарда тұрақтылықты ұстап тұру және
жалпы қаржылық тұрақтылық үшін қажетті алғышарт болып табылады. Сонымен
бірге, бағалық және қаржылық тұрақтылық бірін-бірі ұстап тұру үшін қажетті,
бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады, сондықтан бұл концептердің әрқайсысы
тәжірибе жүзінде оларға жету бойынша экономикалық саясаттың кешенді
шараларын жүргізуді қажет етеді.
Бағалық тұрақтылық жалпыға қабылданғандай тұтынушылық бағалар
индексімен өлшенеді. Бағалық тұрақтылыққа қараған қаржылық тұрақтылық
клнцептіні бірегей өлшеуіші, өлшеудің бірегей жүйесі жоқ. Әрбір елде
қаржылық жүйе тұрақтылығын сандық өлшеудің өзіндік жиыны қолданылады.
Белгілі бір қысқа мерзімдегі жағдайларда монетарлық саясат бағалық
немесе қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету таңдауын кездесуі мүмкін.
Алайда, ұзақ мерзімді кезеңде бағалық және қаржылық тұрақтылықтың
біріктірілген өзара күшейтілген өзара әрекет етуін күтуге болады.
2. Қаржылық дағдарыс. Қаржылық дағдарыс кешенді түсінік ретінде әр
түрлі тұжырымдалуы мүмкін. Мәселен, Ф.Мишикиннің анықтамасы
бойынша қаржылық тұрақсыздық қаржы жүйесіне әсер ететін
сілкіністер өнімді инвестициялар үшін мүмкіндіктері бар араналар
бойынша ақша қаражаттарының өз жұмысын орындай алмайтындай қаржы
жүйесіне ақпараттық ағынныңжетуіне кедергі болатындай әсері
болған жағдайда пайда болады [2].
А.Шварц қаржылық дағдарысты қаржы жүйесінің өтімділік дағдарысы ретінде
қарастырады. Оның анықтамасына сәйкес қаржылық дағдарыс кез-келген бағада
төлем құралдарының қол жетімсіздігі қаупімен түсінідіріледі, және бөлшекті
резервтері бар банк жүйесінде ол ақша үшін басым күшпен күресуге әкеледі.
... Қаржылық дағдарыстың мәні оның қысқа мерзімділігі және ақшаға ұлттық
сұраныстың төмендеуімен аяқталатындығы болып табылады. [2].
Біздің түсінігімізше, қаржылық тұрақсыздық қаржы жүйесі өз қызметтерін
орындай алмайтын, басты қаржылық делдалдар өзінің қаржылық міндеттемелерін
орындауға қабілеті болмайтын, ал кері сілкіністер қаржы жүйесі арқылы нақты
экономикаға берілетін қаржы жүйесінің осалдығы жәненемесе тәуекелдер
балансы болып табылады. Айта кеткені жөн, қаржылық тұрақсыздық жағдайында
қаржы жүйесінің өзін-өзі түзетуге қабілеті болмайды. Мәні бойынша, қаржылық
тұрақсыздық – қаржы жүйесінің тұрақты теңсіздік жағдайы [4].
Қаржылық дағдарыс анықтамасы оның мәнін діл айқындауы және өзге де
дағдарыстық жағдайлармен (банктік дағдарыс, валюталық дағдарыс, қарыз
дағдарысы) оның қарым-қатынасының шекарасын белгілеуі қажет. Сонымен бірге,
қазіргі уақытта түрлі экономикалық дағдарыстардың қатаң сыныптамасы мен
олардың қатаң арақатынасы жоқ. Қаржылық дағдарыс ретінде қаржы нарығының
дағдарысы (немесе оның жекелеген сегменттерінің), сондай-ақ банктік
дағдарыс ретінде түсінілетін банк төңірегіндегі шу-дамайлар, банктердің
банкроттылығы түсінілуі мүмкін.
Қаржылық дағдарыс банктік, валюталық, қарыз және қаржы саласындағы өзге
де дағдарыстардан тұратын кең түсінік ретінде түсініледі. Мұндай тәсілдеме
қаржы және қаржы жүйесі санаттарының қаржылық тұрақтылықты талдау
тұрғысында қабылданған тұжырымдамаларымен байланысты [5, 26б.].
3. Жүйелі тәуекел. Жүйелі тәуекел түсінігі қаржылық тұрақсыздық
түсінігіне жақын түсінік, себебі ол қаржы жүйесінің барлығына
немесе басым бөлігіне тән болады. Жүйелі тәуекел қаржы жүйесінің
экономикалық құндылықтары немесе оның басым бөлігіне сенімнің
жорғалуына әкелетін оқиғаның болу ықтималдығы [6, 177б.].
4. Қаржы жүйесінің әлсіздігі (financial fragility) және қаржы жүйесінің
кері сыртқы әсерлерге немесе сілкіністерге төтеп беруі. Қаржы жүйесінің
әлсіздігі ретінде оның кері әсерлерге икемсіздік және мәнсіз кері
сілкіністер жағдайында қаржылық тұрақсыздық жағдайына ауысып кететін қаржы
жүйесінің жағдайы түсініледі. Қаржы жүйесі әлсіздігінің себебі шамадан тыс
тәуекелдердің жинақталуы және сыртқы факторлардың ұзақ әрі күшті
әсерлерінің нәтижесінде қаржы жүйесі ішіндегі тұрақтылық пен әлсіздік
арасындағы теңгерімнің бұзылуы болуы мүмкін [7, 15б.].
Ақша және қаржылар. Қаржы категориясының қазіргі заманғы түсінігі
кейбір шетел экономистерінде отандық экономистердің түсінігінен
ерекшеленеді. Яғни, шетел әдебиеттерінде ақша ретінде орталық банктің
резервтік ақшалары немесе жоғары сатып алушылық қабілеті бар ақшалар
түсініледі. Қаржылық құралдарға айналым, төлем немесе жинақұ құралдары
ретінде қолданылатын барлық өзге құралдар жатады. Сонымен бірге, қаржылық
активтерге ақшалай активтермен салыстырғанда контрагенттер тарапынан өз
міндеттемелерін орындамау тәуекелі сынды тәуекелдер тән болып келеді.
Қаржылардың келтірілген анықтамаларына сүйене отырып, қаржы жүйесі
ретінде кең мағынада экономикада, соның ішінде нақты экономикада (қаржылық
емес кәсіпорындардың, халықтың және мемлекеттік басқару органдарының
қаржылық қатынастары) пайда болатын қаржылық қатынастарджың бүкіл салалары
түсініледі.
Айта кеткен жөн, қаржылық тұрақтылықты бағалау кезінде әдетте тар
мағынадағы қаржы жүйесіне (қаржылық институттар, нарықтар және
инфрақұрылымдарға) көңіл бөлінеді. Қаржылық делдалдар теңгерімінің жағдайын
талдау тек қаржылық институттар тұрақтылығы туралы ғана емес, сондай-ақ
белгілі бір дәрежеде оның контрагенттерінің (кәсіпорындар, халық,
мемлекеттік басқару органдары) қаржылық жадайы туралы мағұлмат алуға
мүмкіндік беретіндіктен, қаржы секторына үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен
бірге, қаржылық тұрақтылықтың толық қанды мониторингі ұлттық экономикадағы
қаржылық қатынастардың барлық жүйесін терең талдаусыз мүмкін емес [8,
30б.].
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың әдістемесін жасау кезінде орталық
банктер халықаралық қаржылық ұйымдар деңгейінде жасалған, сондай-ақ нақты
қаржы жүйесінің даму деңгейі мен өзге де ерекшеліктеріне сәйкес жасалған
тәсілдемелерді қолданады.
Қаржылық тұрақтылықты анықтау мен талдауға қатысты халықаралық қаржылық
қауымдастықтың жасаған тәсілдемелері келесі құрамдас бөліктерді қолдануға
негізделеді:
- экономиканы секторлары бойынша ұсынуға негіз болатын ұлттық
шоттар жүйесі;
- монетарлық саясатты талдауға дістемелік тәсілдемелер;
- статистикалық және өзге де ақпараттардың жалпы базалары
(Халықаралық валюта қоры, Бүкіләлемдік банк, ірі ақпараттық және
рейтингілік агенттіктер және т.б.);
- қаржылық делдалдар мен қаржылық нарықтар қызметтеріне
пруденциалды қадағалаудың халықаралық қағидалары, қаржылық
делдалдар қызметінің халықаралық стандарттары мен қажетті
тәжірибесі (Тиімді банктік қадағалаудың басты қағидалары, Базель-
2 және т.б.).
Орталық банк тарапынан қаржылық тұрақтылық есептіліктерін тұрақты
жариялап отырудың бірнеше көздеген мақсаттары бар. Олар:
- ұлттық және аймақтық (халықаралық) қаржылық жүйелер дамуының,
сонымен қатар оларға әсер ететін факторлардың даму
тенденгцияларының өзіндік түсінілуін жақсарту;
- қаржылық қатынастар қатысушыларын қабылданатын тәуекелдері
туралы ақпараттандыру, сонымен қатар нарықты қаржылық
тұрақтылықты ұстап тұру үшін мемлекеттік органдармен қабылданып
жатқан және жоспарланған шаралары туралы ақпараттандыру;
- қаржы жүйесі дамуының барлық аспектілері бойынша қоғамдық пікір-
таласты ынталандыру;
- қаржы жүйесі тұрақтылығын қамтамасыз етудің айрықша мәселелері
бойынша орталық банк қызметкерлерінің аналитикалық және
әдістемелік жұмыстарының нәтижелерін қоғамдлық талқылауға
шығару.
Қаржы жүйесі қатысушыларының көңілін қаржылық тұрақтылықты ұстап тұру
мәселелеріне аудару қаржылық процестер түсінігінің жаңа деңгейіне шығуға
және қаржылық тұрақтылықты талдау әдістемесін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, қаржылық тұрақтылықтың өзекті мәселелері бойынша қоғамдық
пікір-таластың тереңдеуі қаржылық тұрақсыздықтың алдын-алудың құралы болып
табылады [9, 35б.].
2. ҚР Ұлттық банкінің Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есебін
қалыптастырудың әдістемелік негіздері
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы, реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, экономикалық басқарудың мемлекеттік органы
болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен
өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және касса орталығы, соңдай-ақ
ол норма шығару, басқару құқықтарына ие "банктердің банкі", "соңғы сатыдағы
несие беруші" ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты
аныктайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзеге
асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші денгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді [10,125б.].
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы экономиканы жалпы
мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
''Казақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады [11,78б.].
КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кеңсесі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге
қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және "банктердің банкі" болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру
негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық
банктердің мекемелері а рқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық
банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп
айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне банк ісінен түскен табыстар, бағалы кағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық
банк тапқан пайдадан аударымдар [12,95б.].
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты
есебінен болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да кұндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты банкіге тиеселі ақша
қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік
экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы,
несие, банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы
мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін
ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау
негізінде банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік инструкциялық
нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге міндетті), есеп жүргізу және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т. б. [13,87б.].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы
нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (Қаржылық
қадағалау агенттігі) қатысуымен, 2006 жылдан бастап жыл сайынғы негізде
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп дайындауды жүзеге асырады.
2009 жылғы қарашада мақұлданған Қазақстан Республикасының қаржы
секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасына сəйкес
қалыптастырылатын мемлекеттік саясат макропруденциалдық реттеу жүйесін іске
асыруға жəне, сəйкесінше, қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жəне
макропруденциалдық реттеуді жүзеге асыруға жауапты орталық орган ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің рөлін күшейтуге бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банк жəне Қаржылық қадағалау
агенттігі арасында 2007 жылғы 10 қарашада жасалған Қаржы тұрақтылығы
мəселелері жөніндегі меморандумға сəйкес: қаржы тұрақтылығы экономикада
кейіннен қаржы нарықтарын теріс түзетуге, жүйелік дағдарыстың туындауына
жəне қаржы институттарының қаржы жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін
қамтамасыз етуінің, сондай-ақ экономиканың нақты секторының іскерлік
белсенділігін ұстап тұруының қабілетсіздігіне əкеп соғуы мүмкін тепе-
теңсіздіктің болмауы ретінде айқындалады
Жүйелік тəуекелдерге кешенді талдау жасау құралдарының бірі болып
табылатын Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп шеңберінде қаржы
тұрақтылығын айқындайтын мынадай аспектілерді бағалау жүзеге асырылады:
(1) қаржы ресурстары ақшаны сақтайтын жəне инвестициялайтын адамдар
арасында қаншалықты тиімді жəне уақтылы қайта бөлінуде;
(2) тəуекелдерді барабар бағалау жəне тиімді басқару жүзеге асырылады
ма;
(3) қаржылық күйзелістер айтарлықтай сілкіністерсіз қаржы жүйесіне
сіңіп кетуі мүмкін бе.
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп қаржы нарығының
қатысушыларына, сондай-ақ қаржы тұрақтылығының проблематикасына мүдделі
аудиторияға арналған. Ұлттық Банк тəуекелдерді зерттеу жəне талдау, сондай-
ақ қаржы тұрақтылығы саласындағы арнайы зерттеулердің нəтижелерін таратуды
міндет етіп қояды [14].
Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп келесі басты бөлімдерден
тұрады (2-кесте).
Кесте 2
Қазақстанның қаржылық тұрақтылығы туралы есеп мазмұны
I. Жалпы қорытындылар
II. Макроэкономикалық тəуекелдер жəне қаржы нарықтарының тəуекелдері
1. Қаржы тұрақтылығын айқындайтын сыртқы жағдайлар
2. Макроэкономикалық орта жəне Қазақстандағы экономикалық жағдайлар
3. Қаржы нарығының жай-күйі
2-кестенің жалғасы
III. Қаржы делдалдығы институттары
4. Қаржы секторының экономикадағы рөлі
5. Банк секторы
6. Өзге қаржы институттары
7. Төлем жүйелері
8. Қаржы жүйесін реттеу жəне тəуекелдерді басқару
IV. Қосымшалар
Е С К Е Р Т У - [15] әдебиеттен алынған
Жалпы қорытындылар бөлімінде Қазақстанның қаржы тұрақтылығын айқындаған
факторлар кешенін бағалау көрініс табады.
Макроэкономикалық тәуекелдер және қаржы нарықтарының тәуекелдері
бөлімінде қаржы тұрақтылығын айқындайтын сыртқы жағдайлар, Қазақстанда
қалыптасқан экономикалық жағдайлар мен макроэкономикалық орта жағдайы
аясында экономикалық өсу факторлар мен корпоративтік, үй шаруашылықтары
секторларының жай-күйі және қаржы нарығының есепті кезеңдегі жай-күйі
тұрғысында қаржы нарығы сегменттерінің негізгі өлшемдері мен қаржы
нарықтарының өтімділігі сипатталады.
Қаржы делдалдығы институттары бөлімінде қаржы секторының экономикадағы
рөлі айқындалып, банк секторының несиелік, нарықтық, өтімділік тәуекелдері
мен қорландыру көздері, екінші деңгейлі банктердің тиімділігі мен капитал
жеткіліктілігі мәселелері және өзге де қаржы институттарының, соның ішінде
сақтандыру секторының, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің және банктік емес
ұйымдардың қаржылық жай-күйі, төлем жүйелері, қаржы жүйесін реттеу және
тәуекелдерін басқару мәселелері қарастырылады.
Жалпы, Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есепте бүкіл ел көлемінде
тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша көрсеткіштерге талдау жасап,
нәтижесінде іс-шаралар кешенін ұсынылады.
1.3 Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
2009 жылы қалыптасқан тəуекелдің түрлі факторларының комбинациясы
Қазақстанның экономикасына айтарлықтай тұрақсыздану ықпалын көрсетті жəне
қаржы тұрақтылығын қолдау мақсатында мемлекетті экономикалық жəне қаржылық
үдерістерге араласуға мəжбүр етті. Экономикадағы теріс үрдістер 2009 жылы
тəуекелдің сыртқы, сондай- ақ ішкі факторларының тұтас жиынтық болып
айқындалды.
Негізгі экспорттық баптарға əлемдік бағалардың төмендеуі жəне
Қазақстанның негізгі сауда əріптес елдерінде құнсыздану. 2008 жылдың
аяғындағы – 2009 жылдың басындағы қолайсыз сыртқы конъюнктура төлем
балансының ағымдағы операцияларының шотына теріс əсер етті, ішкі валюта
нарығындағы шетел валютасының ұсынысын төмендетті жəне бюджеттің кірістерін
азайтты. Осы кезеңде валюта нарығында ауқымды алыпсатарлық белсенділік
байқалды, сол себепті Ұлттық Банк теңге бағамының тұрақтылығын қолдауға
жүйелі түрде ауқымды интервенциялар (жалпы алғанда 2008 жылғы қазан - 2009
жылғы қаңтар аралығында олардың көлемі 6 млрд. долл. болды) жүргізуге
мəжбүр болды.
2009 жылдың басында Қазақстанның негізгі сауда əріптес елдерінің
көпшілігі өздерінің ұлттық валюталарына девальвация жүргізді, бұл
Қазақстандық өндірушілердің бəсеке қабілеттілігін айтарлықтай төмендетті.
Қазақстандық тауарлардың бəсеке қабілеттілігін сақтау жəне алтынвалюта
резервтерін сақтау қажеттігі 2009 жылғы 4 ақпанда жүргізілген теңгенің
құнсыздануы жəне валюталық дəлізді енгізу туралы шешім қабылдауға себепші
болды. Валюта нарығындағы алыпсатарлық əрекеттер 2009 жыл бойы байқалды
жəне тек қарашаның басынан бастап шетел валютасына ұсыныстың сұраныстан
салыстырмалы түрде жасалатын қарама-қарсы үрдіс байқала бастады.
2009 жылғы ақпандағы ұлттық валютаның құнсыздануы жəне Ұлттық Банк
таңдаған ақша-кредит саясатының басымдылықтары нарықтағы алыпсатарлық
күтулерді өтеуге мүмкіндік берді, кəсіпорындардың əлемдік тауар
нарықтарындағы қолайсыз баға конъюнктурасынан болған шығындарды ішінара
өтеді жəне төлем балансының құрылымына сыртқы күйзелістердің теріс ықпалын
шектеді. Шикізат тауарларына əлемдік бағалардың ізінше өсуі экспортқа
бағытталған салаларды қосымша қолдады, олар жылдың екінші жартысында
өндірісті қалпына келтіру динамикасын жəне қаржы көрсеткіштерінің жақсаруын
көрсетті.
Банк секторын қорландыру тапшылығы. 2008 жылдың аяғында капиталдың
халықаралық нарықтары Қазақстандық банктер үшін іс жүзінде жабылды, бұл екі
жүйе құрушы банкті қайта құрылымдау барысының басталуымен барынша тереңдей
түсті. Осы тапшылық қабылданған Бірлескен іс-қимылдар жоспарын орындау
шеңберінде экономиканы тікелей қолдау бойынша өзінің ауқымы бұрын-соңды
болмаған шаралармен ішінара өтелді.
Тұтастай алғанда, экономикалық өсуді жаңарту жəне оның ынталандырушы
сыртқы факторлардың болмауы жəне қолайлы əлемдік конъюнктураның аз болуы
жағдайларында тұрақтылығы қаржы ресурстарының көздерін ауыстыру ғана емес,
сондай-ақ жеке жинақ ақша мен инвестициялардың ұлғаюын ынталандыратын
қабілетіне байланысты. 2009 жылдың нəтижелері бойынша құнсызданудың ең
жағымсыз нəтижесі болуы ықтимал банктерден салымдардың таза ағыны жəне
тұтастай алғанда, банк жүйесіне сенімнің төмендеуі болған жоқ. Керісінше,
халықтың салымдары 20%-дан астам өсті. Бұл ретте тұтастай алғанда банк
жүйесінен емес, жекелеген банктерден салымшылардың қашуы байқалды.
3. Сыртқы борыш. Сыртқы нарықтарда міндеттемелерді қайта қаржыландыру
мүмкіндіктері болмаған кезде елдің банк секторының сыртқы борышына қызмет
көрсету қажеттігі банк секторы борышының айтарлықтай төмендеуіне əкелді.
Алайда елдің жалпы сыртқы борышы ірі корпоративтік заемшылардың - көбінесе
экспортқа бағытталған компаниялардың шетелден қаржыландыруды тартуы
есебінен айтарлықтай өсті. Орташа мерзімді перспективада корпоративтік
сектордың сыртқы борышы тəуекелдің айтарлықтай факторы болып қалады, оны
материализациялау əлемдік нарықтарда шикізат бағасының құлдырауымен
көрсетіледі.
4. Банктердің кредиттік белсенділігінің төмендеуі. Банктерді қорландыру
тапшылығы экономикаға жаңа кредиттер беру көлемінің төмендеуіне əкелді, бұл
нақты сектордың шағын жəне орта бизнес, сауда жəне қызмет көрсету, құрылыс
саласы сияқты сегменттерінің жағдайын күрт нашарлатты. Бұдан басқа, бөлшек
кредиттеудің төмен көлемі ішкі сұранысқа теріс əсер етті.
Банктердің кредит нарығына тоқсан сайын зерттеулер жүргізу кезінде
алынған бағалаулары бойынша банктердің кредиттік ресурстарды ұсынуының
қатаң талаптары сұранысты шектеуге айтарлықтай қосымша ықпал етті. Бұл
ретте қаржылық емес ұйымдар тарапынан сұраныс көбінесе, айналым капиталын
қаржыландыруға сақталып отырған қажеттілікті қанағаттандыруға жəне нақты
борыштарды қайта құрылымдауға бағытталады.
Банктердің экономиканы кредиттеу көлемінде шын мəнінде банктердің
экономиканың нақты секторын кредиттеуге байланысты тəуекелдерді артық
бағалауы көрсетілген. Қазіргі уақытта банктер өтімділіктің айтарлықтай
деңгейін, оның ішінде Ұлттық Банктегі шоттарға ақшаны жинақтау есебінен
қолдауды жəне қаражатты экономиканы кредиттеуге жібермеуді жөн көреді.
Банктердің артық өтімділігін жинақтауды ынталандырмау мақсатында Ұлттық
Банк ноталар бойынша сыйақы ставкаларын жəне депозиттерді тарту ставкаларын
төмендетті. Алайда осы шара шектеулі түрде ықпал етті.
5. Банк жүйесіндегі кредиттік портфель сапасының нашарлауы. Ішкі
конъюнктураның нашарлауы жəне жиынтық сұраныстың төмендеуі экономиканың
шикізатқа жатпайтын салаларының кірістілігін жəне төлем қабілеттілігін
төмендетіп, олардың қызметіне теріс əсер етті. Бəрінен бұрын экономиканың
басқа салаларына қарағанда, кредиттеу есебінен айналым активтерін үнемі
толықтыруды қажет ететін сауда, қызмет көрсету, құрылыс секторы салалары
зардап шекті. Дағдарыстың теріс əсері шағын жəне орта бизнес
кəсіпорындарына қатты əсер етті. Бұл факторлар 2009 жылғы екінші
жартыжылдықта ғана қарқынын төмендеткен көп банктердің кредиттік
портфельдері сапасының тез нашарлауына əкелді.
Бұдан басқа, ұлттық валютаның құнсыздануы портфельдің сапасына теріс
ықпал етті, ол заемшылардың шетел валютасындағы міндеттемелерін қайта
бағалауға əкелді жəне банктердің кредиттік портфельдерінің сапасына
жүктемені ұлғайтты. Əсіресе бұл ішкі нарыққа бағдарланған жəне валюталық
түсімдерден айтарлықтай көздері жоқ секторларға əсерін тигізді.
Портфельдер сапасының нашарлауы жəне жаңа кредиттер беру көлемінің
төмендеуі өзара байланысты екендігін атап өткен жөн. Кредиттеудің жетіспеуі
заемшылардың қаржылық жай-күйінің нашарлауына жəне заемдар сапасының
төмендеуіне əкелетін өзіндік тұйық шеңбер қалыптасты, ал бұл факторлар,
өз кезегінде, банктерді оның ішінде ставкаларды көтеру жəне кредиттеу
көлемін төмендету есебінен кредиттік саясатты қатаңдатуға мəжбүр етті.
Жалпы көріністің нашарлауына 2009 жылдың аяғына дейін жылжымайтын мүлікке
бағалардың құлдырауы қосымша үлес қосты, ол қамтамасыз етудің барынша
таратылған түрлерінің бірі болып табылады.
Кредиттік портфельдер сапасының нашарлау қарқынын төмендету мақсатында
2009 жылы банктер заемдарды қайта құрылымдау бойынша қарқынды жұмыс
жүргізді: банктердің жиынтық несие портфелінің 12% құрайтын кредиттерге
қатысты ақпараты бойынша клиенттердің кредиттік қабілетін жақсарту
мақсатында кредиттеу талаптары өзгертілді. Алайда ауқымды қайта
құрылымдаудың тиімділігі едəуір дəрежеде экономиканы қалпына келтіру жəне
қолайлы сыртқы баға конъюнктурасының сақталу жылдамдығына байланысты.
Банктер үшін заемшылардың дефолттарынан кейін банктердің иелігіне өткен
кепілдерді сату маңызды проблемалардың бірі болып қалуда. Заемшылар
көбінесе қаржылық жай-күйінің нашарлауына байланысты заемдарға қызмет
көрсетуден өзінің бастамасы бойынша бас тартады жəне кепіл мүлкін банкке өз
еркімен өткізеді. Кепілді сату оның құнсыздануына қарай проблема күйінде
қалып отыр. Банктердің бағалаулары бойынша кепіл мүлкінің құнсыздануының
шегі 2009 жылғы бірінші жартыжылдыққа тиесілі. 2009 жылдың аяғында
жылжымайтын мүлік бағасы тұрақтандырылды, бұл кепіл мүлкінің одан əрі
құнсыздануының өткір проблемасын төмендетті.
Кредиттік портфель сапасының айтарлықтай төмендеуіне қарамастан
балансқа есепке шығарылған кредиттердің үлесі банктердің зияндарды толық
мойындауын қаламауына қарай төмен болып қалды. Банктердің позициясы бұл
мəселе бойынша бірқатар факторлармен айқындалады, олардың арасында зиянды
жабуға арналған капиталдың шектеулі болуын жəне заемшылардың қаржылық
жағдайын ықтимал қалпына келтіруге арналған есепті бөліп көрсетуге болады.
Бұдан басқа, провизияларды қалпына келтіруден туындайтын кірістерге салық
салу мəселелерінің реттелмеуі орын алады.
6. Кірістілік жəне капиталдандыру факторлары. Экономиканы біртіндеп
қалпына келтіру жəне заемшылардың салалық жəне жеке тəуекелдерін төмендету
бойынша кредиттеу ставкаларын төмендету тренді қалыптасатын болады. Бұл
жағдайларда қысқа мерзімді перспективада, əсіресе ұзақ мерзімді
міндеттемелер бойынша банктер пайыздық тəуекелді реттеуге ерекше назар
аударуы қажет. Көбінесе бұл қаржы ресурстарын тиімді орналастыру
мүмкіндіктерін шектеу жағдайларында оларды тартудың агрессияшыл
стратегиясын өткізген институттарға қатысты.
Қорландыру ресурстарының шектеулілігін ескере отырып, капиталдың рөлі
ұлғаяды, ол орташа мерзімді перспективада кредиттік портфель бойынша
зияндарды сіңіріп алуы тиіс. Бұдан басқа, меншік капиталы есебінен
қорландырудың ұлғаюы да кредиттеудің одан əрі көп жағдайда өсуін
айқындайтын фактор болады [16].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz