Корпорациялардың қаржылық ресурстары мен қаржы қорлары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
( Корпорациялардың ақша ағындарын жоспарлау мен басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Корпорациялар қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Корпорациялардың қаржылық ресурстары мен қаржы қорлары
... ... ... ... .
1.3 Корпорацияларда ақша ағындарын жоспарлаудың мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
((. Корпорациялардың ақша ағындарын басқаруы мен жоспарлауын талдау ( Ұлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясы мысалында)
1. Корпорацияның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.2 Қаржы ресурстарды басқарудың көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
3. Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
((( . Корпорациялардың ақша ағындарын басқару тиімділігін арттыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біз –
саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың
орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан
азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән
болмайды.1, 30б., – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың
бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.2,
38б., – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі
мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни
ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете
алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқару – бұл белгілі бір нәтижеге жету
үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Дүйсенбаев К.Ш. кәсіпорынның қаржылық жағдай қаржы ресурстарының
қалыптасуымен, таратылуы және пайдаланылуымен көрсетіледі деп жазады 4,
7б..
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқару ерекшеліктерін
талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып
отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – нарықтық экономика жағдайында өнеркәсіптік
кәсіпорында қаржы ресурстарын басқару ерекшеліктерін зерттеу және оларды
басқару тимімділігін арттырудың кейбір жолдарын ұсыну.
Жұмыстың мақсатына жетуде келесі міндеттер қойылады:
- өнеркәсіптік кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқарудың теориялық және
әдістемелік аспектілерін танып білу;
- өнеркәсіптік кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқаруын талдау, оған
баға беру;
- қаржылық ресурстарды басқару тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні - өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысында
пайдаланылатын қаржы ресурстарын басқару.
Зерттеу объектісі - Кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқаруды Ұлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясына талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл
қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз
ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы
түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың бір бөлігі.
Қаржыларды ұйымдастыру қағидалары келесілер болып табылады: коммерциялық-
шаруашылық есеп, жоспарлылық, меншіктің барлық нысандарының теңдігі, қаржы
резервтерінің болуы.
Зерттеулер нәтижелерінің практикалық маңыздылығы қаржы ресурстарын
басқару көрсеткіштерін болжамдау модельдері арқылы құрастырылғанҰлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясына жылға арналған болжамды балансын
қолдану мүмкіндігі.
Жұмыстың әдістемелік негізі Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнамалық
және нормативтік актілері, статистика бойынша Қазақстан Республикасының
Агенттілігінің статистикалық материалдары болып табылады. Жұмыс процесінде
жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық-математикалық әдістер
қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Ұлы қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау
компаниясының қаржылық құжаттары болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
( Корпорациялардың ақша ағындарын жоспарлау мен басқарудың
теориялық аспектілері
1.1 Корпорациялар қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру
негіздері
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы − бірыңғай қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті,
экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін
емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі буындары шаруашылық қызметінің
тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 3, 137-146 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының
ұдайыөндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарды бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім
өткізуден түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық
шығындарды төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу,
бағалы қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық
қорын жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру
кезінде, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар
бойынша төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу,
оларды қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық
капиталды қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде,
сондай-ақ кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа
сәйкес құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс,
қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пйдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
Толық серіктестік
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Дереккөз: Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-
Центр, 2001 г. 528 с.
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Дереккөз: Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-
Центр, 2001 г.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байланысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табылатындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды ұйымдастыру қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп ( қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызметінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына
теңестірілетін қаражаттар (олар субъектінің қарамағында болады): тұрақты
пассивтер нысанындағы жалақы; қосымша жалақы – қызметкерлердің демалыстарын
төлеуге арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші
субъектісінің қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыногында – бағалы қағаздар,
несие капиталдары эәне т.б рыногында қалыптастыратын қаражаттары): акциялар
мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру – қаражаттарды қайта бөлу әдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі түрлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ұйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының түрлеріне мыналар жатады: шаруашылық
жүргізуші субъектісінің таза табысы – пайдасы; амортизациялық аударымдар;
кредиттер; сақтық өтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсім-ақша;
орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жұмылдыру; серіктестіктер мен
кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары; меншікті бағалы
қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғары құрылымдардан аударылған қаржы
ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын − белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжіребесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарды
экономикалық ынталандыру қорлары − материалдық көтермелеу қоры, өндірістік
дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық
қор құрылды. Министрлік пен ведомстволарды жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдлану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі бойынша басқа
да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру
қоры, басқа шарашылық огандарымен болатын үлестік қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:
негізгі кпиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс
есебінен болатын айналым капиалының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды
бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді;
негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есетеу, зияндарды
шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды − тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қрытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
банктердің несиелері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтандыруға;
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары. 5, 145 б
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
− шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды
жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор
кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның
қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың
жеткіліктілігі жағдайында).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мына көздерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім-ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық
түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін кәсіпорындар мен
ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы
қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б.
нысандарға, егер бұл дивиденттер мен табыстар меншікті немесе қарыз
қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан
алынған шетелдік валютадағы дивиденттер мен табыстар есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап
шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек
ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді
және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге − кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып, шешіледі.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық
түрлерін: күрделі, орташа, ағымдық түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар
өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көретудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
1.3 Корпорациялардағы қаржылық жоспарлаудың мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
Жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне
ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау
ретінде жүргізіледі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге
индекативтік, яғни, ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол
ақпараттық- үйлестіруші ролді орындайды және қаржы қызметінің
субъектілеріне экономикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді.
Индекативті жоспарлау нарықтық экономиканың мемлекеттік реттеуде және
экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын
алады мұның процесінде экономиканың ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі
анықталады.
Қазақстанда индекативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады.
Оны жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибесі
негізінде алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индекативті (жылдық)
жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Индекативті жоспарлаудың қазіргі кездегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни, қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді, әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді.
2001-2005 арналған индекативтік жоспардың басты мақсаты – экономикалда
бәсекелестікті арттыру.
Индекативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индекативтік қаржылық
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты- болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индекативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Сонғыға экономикалық тетіктерді- реттелетін бағаны, супсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индекаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдамалардың нормалары.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің – орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті бастаманы барынша дамытумен етене ұштасуын
білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы
саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында қаржы ресурстарын бөлуді және қайта
бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы
децентрализм өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті органдарының
нақтылы жоспарлау жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және
оның нәтижелігін арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық
белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктік жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржылады басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлауын күшейтуде, тиімділікті арттыруда
оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлардың
барысында объектінің дамуының белгіленгенпараметрлері дәлелденіп
анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері мен
бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың
бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара
байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жосапрларының көрсеткіштері
оған қарасты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік
деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары басқарудың жергілікті органдарының
кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек
етеді.
Жосапрлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жосапрларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді; бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік- түрлендірме әдісі- жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау;
Жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
байандауды кіріктіреді;
Бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пайдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсінеді;
Бюджет жасау- жалпы көпжылдық бағдарламалары бойынша жылдық
бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік топтастыру
бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу
процесі.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен 3 кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде – есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық
көрсеткіштерінің орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржылық
көрсеткіштерді талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланыста
жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық жұмылдырудың себептерін ашуға,
оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін анықтауға ішкі шаруашылықтық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде - әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайларда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жосапардың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары мен қорланымдарын құрудың және пайдаланудың
жоспары болып табылады. қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары- жалпы мемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттік қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бұл
тек оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министірлердің, қаржы
жоспарламаларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар қаржы
ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана
жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшелінеді.
Жиынтық қаржы жосапры тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстарының қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомствалық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық
өндіріс саласы министрлігінің (ведомстволарының) кірістер мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және тағы басқа
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтық
қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық
ұйымдардың және т.б жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен салық
жоспарлар ведомствоға қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді; аумақтық
әдеттегідей, жалпы мемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып
келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үш жылдық,
бес жылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бес жылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарықта
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға жиынтық
қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлау жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына
қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып жатқан,
өзінің қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр
алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы
жоспарлары. Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың
шаруашылық жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке-дара
айналымын негіздеу қабілетілігінде болып келетіндігі, осыдан барып олардың
айрықша айналымын – бұл объектілердің кірістері мен шығыстарын, оның
қызметінің қаржылық нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын
ортақтандыратын тиісті қатнастарды анықтау.
Бастапқы қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне кірістердің,
шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай-ақ
мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен қаржылық
өзара қатнастардың қалыптасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы
мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен,
мемлекеттік, жалгерлік, кооперативтік кәсіпорындардың, акционерлік
қоғамдардың, бірлескен шетелдік кәсіпорындардың, жеке меншікті фирмалардың,
қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
қатар жеке субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне, өндіріс
өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне байланысты
нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық саласы,
қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрлымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқару нысаны, сондай-ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концеріндер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар және т.с.с.)
топтастырған орынды.
Қаржы жүйесінің барлық сфераларын, буындарының қаржы жоспарлары
болады және қаржы жоспарының нысаны, оның көрсеткіштерінің құрамы қаржы
жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін белгілейді.
Бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
( Корпорациялардың ақша ағындарын жоспарлау мен басқарудың теориялық
аспектілері
1.1 Корпорациялар қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Корпорациялардың қаржылық ресурстары мен қаржы қорлары
... ... ... ... .
1.3 Корпорацияларда ақша ағындарын жоспарлаудың мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
((. Корпорациялардың ақша ағындарын басқаруы мен жоспарлауын талдау ( Ұлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясы мысалында)
1. Корпорацияның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.2 Қаржы ресурстарды басқарудың көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
3. Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
((( . Корпорациялардың ақша ағындарын басқару тиімділігін арттыру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біз –
саналы да жігерлі халықпыз. Егер ойын ережелері айқын белгіленіп, олардың
орындалуы объективті негізде қамтамасыз етілсе, онда Қазақстан
азаматтарының нарықтық экономикаға тез бейімделетініне менде күмән
болмайды.1, 30б., – деп айтқандай, қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық
қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады.
Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді
(жабдықтаушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз
қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл
қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және
дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдың, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың
бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.2,
38б., – деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі
мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни
ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете
алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқару – бұл белгілі бір нәтижеге жету
үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Дүйсенбаев К.Ш. кәсіпорынның қаржылық жағдай қаржы ресурстарының
қалыптасуымен, таратылуы және пайдаланылуымен көрсетіледі деп жазады 4,
7б..
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқару ерекшеліктерін
талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып
отырған дипломдық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады.
Дипломдық жұмыс мақсаты – нарықтық экономика жағдайында өнеркәсіптік
кәсіпорында қаржы ресурстарын басқару ерекшеліктерін зерттеу және оларды
басқару тимімділігін арттырудың кейбір жолдарын ұсыну.
Жұмыстың мақсатына жетуде келесі міндеттер қойылады:
- өнеркәсіптік кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқарудың теориялық және
әдістемелік аспектілерін танып білу;
- өнеркәсіптік кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқаруын талдау, оған
баға беру;
- қаржылық ресурстарды басқару тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні - өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыру барысында
пайдаланылатын қаржы ресурстарын басқару.
Зерттеу объектісі - Кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқаруды Ұлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясына талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл
қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз
ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы
түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың бір бөлігі.
Қаржыларды ұйымдастыру қағидалары келесілер болып табылады: коммерциялық-
шаруашылық есеп, жоспарлылық, меншіктің барлық нысандарының теңдігі, қаржы
резервтерінің болуы.
Зерттеулер нәтижелерінің практикалық маңыздылығы қаржы ресурстарын
басқару көрсеткіштерін болжамдау модельдері арқылы құрастырылғанҰлы
қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау компаниясына жылға арналған болжамды балансын
қолдану мүмкіндігі.
Жұмыстың әдістемелік негізі Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңнамалық
және нормативтік актілері, статистика бойынша Қазақстан Республикасының
Агенттілігінің статистикалық материалдары болып табылады. Жұмыс процесінде
жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық-математикалық әдістер
қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Ұлы қабырға Қазақ-Қытай бұрғылау
компаниясының қаржылық құжаттары болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
( Корпорациялардың ақша ағындарын жоспарлау мен басқарудың
теориялық аспектілері
1.1 Корпорациялар қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру
негіздері
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы − бірыңғай қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті,
экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық
жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін
емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында басқарудың төменгі буындары шаруашылық қызметінің
тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 3, 137-146 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу
және бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының
ұдайыөндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарды бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім
өткізуден түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық
шығындарды төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу,
бағалы қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық
қорын жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру
кезінде, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар
бойынша төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу,
оларды қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық
капиталды қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде,
сондай-ақ кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа
сәйкес құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс,
қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пйдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
Толық серіктестік
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Дереккөз: Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-
Центр, 2001 г. 528 с.
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Дереккөз: Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-
Центр, 2001 г.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байланысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табылатындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды ұйымдастыру қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп ( қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызметінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына
теңестірілетін қаражаттар (олар субъектінің қарамағында болады): тұрақты
пассивтер нысанындағы жалақы; қосымша жалақы – қызметкерлердің демалыстарын
төлеуге арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші
субъектісінің қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыногында – бағалы қағаздар,
несие капиталдары эәне т.б рыногында қалыптастыратын қаражаттары): акциялар
мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру – қаражаттарды қайта бөлу әдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі түрлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ұйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының түрлеріне мыналар жатады: шаруашылық
жүргізуші субъектісінің таза табысы – пайдасы; амортизациялық аударымдар;
кредиттер; сақтық өтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсім-ақша;
орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жұмылдыру; серіктестіктер мен
кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары; меншікті бағалы
қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғары құрылымдардан аударылған қаржы
ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын − белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжіребесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарды
экономикалық ынталандыру қорлары − материалдық көтермелеу қоры, өндірістік
дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық
қор құрылды. Министрлік пен ведомстволарды жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдлану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі бойынша басқа
да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру
қоры, басқа шарашылық огандарымен болатын үлестік қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:
негізгі кпиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс
есебінен болатын айналым капиалының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды
бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді;
негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есетеу, зияндарды
шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды − тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қрытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
банктердің несиелері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтандыруға;
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары. 5, 145 б
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
− шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды
жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор
кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның
қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың
жеткіліктілігі жағдайында).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мына көздерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім-ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық
түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін кәсіпорындар мен
ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы
қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б.
нысандарға, егер бұл дивиденттер мен табыстар меншікті немесе қарыз
қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан
алынған шетелдік валютадағы дивиденттер мен табыстар есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап
шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек
ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді
және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге − кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып, шешіледі.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық
түрлерін: күрделі, орташа, ағымдық түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар
өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көретудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
1.3 Корпорациялардағы қаржылық жоспарлаудың мазмұны, міндеттері,
қағидаттары мен әдістері
Жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне
ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау
ретінде жүргізіледі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге
индекативтік, яғни, ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол
ақпараттық- үйлестіруші ролді орындайды және қаржы қызметінің
субъектілеріне экономикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді.
Индекативті жоспарлау нарықтық экономиканың мемлекеттік реттеуде және
экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын
алады мұның процесінде экономиканың ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі
анықталады.
Қазақстанда индекативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады.
Оны жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибесі
негізінде алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индекативті (жылдық)
жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Индекативті жоспарлаудың қазіргі кездегі басты ерекшелігі
зерттемелік қасиеті. Яғни, қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты
сараптама жасау арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың нысандары
көзделінеді, әрі алда тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді.
2001-2005 арналған индекативтік жоспардың басты мақсаты – экономикалда
бәсекелестікті арттыру.
Индекативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индекативтік қаржылық
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты- болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индекативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Сонғыға экономикалық тетіктерді- реттелетін бағаны, супсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индекаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдамалардың нормалары.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің
үйлесуі. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің – орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті бастаманы барынша дамытумен етене ұштасуын
білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемлекетке бірыңғай қаржы
саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында қаржы ресурстарын бөлуді және қайта
бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы
децентрализм өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті органдарының
нақтылы жоспарлау жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және
оның нәтижелігін арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық
белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктік жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында
орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне
тәуелділігін белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржылады басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлауын күшейтуде, тиімділікті арттыруда
оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде көрініп
білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму
жоспарлары мен көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлардың
барысында объектінің дамуының белгіленгенпараметрлері дәлелденіп
анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері мен
бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың
бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара
байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жосапрларының көрсеткіштері
оған қарасты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік
деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары басқарудың жергілікті органдарының
кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының көрсеткіштерін тірек
етеді.
Жосапрлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жосапрларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді; бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік- түрлендірме әдісі- жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау;
Жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
байандауды кіріктіреді;
Бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пайдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсінеді;
Бюджет жасау- жалпы көпжылдық бағдарламалары бойынша жылдық
бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік топтастыру
бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу
процесі.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен 3 кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде – есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржылық
көрсеткіштерінің орындалуына экономикалық талдау жасалады. Қаржылық
көрсеткіштерді талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланыста
жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық жұмылдырудың себептерін ашуға,
оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін анықтауға ішкі шаруашылықтық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде - әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайларда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жосапардың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары мен қорланымдарын құрудың және пайдаланудың
жоспары болып табылады. қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары- жалпы мемлекеттік қаржы ресурстарының
қозғалысын негіздейді, мемлекеттік қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу
процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бұл
тек оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министірлердің, қаржы
жоспарламаларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар қаржы
ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде ғана
жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшелінеді.
Жиынтық қаржы жосапры тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстарының қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомствалық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық
өндіріс саласы министрлігінің (ведомстволарының) кірістер мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және тағы басқа
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың жиынтық
қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық
ұйымдардың және т.б жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен салық
жоспарлар ведомствоға қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді; аумақтық
әдеттегідей, жалпы мемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып
келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үш жылдық,
бес жылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бес жылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына,
дағдарыстан туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі
ұштылығына байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау нарықта
өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға жиынтық
қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлау жасалуы тиіс, мемлекеттік
бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері бойынша есеп-
қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына
қарағанда едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл толып жатқан,
өзінің қызметі, ұйымдастыру типі, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр
алуан шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы
жоспарлары. Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың
шаруашылық жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке-дара
айналымын негіздеу қабілетілігінде болып келетіндігі, осыдан барып олардың
айрықша айналымын – бұл объектілердің кірістері мен шығыстарын, оның
қызметінің қаржылық нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын
ортақтандыратын тиісті қатнастарды анықтау.
Бастапқы қаржы жоспарларын топтастырудың негізіне кірістердің,
шығыстардың құрамы мен оларды есептеудің әдістемесіне, сондай-ақ
мемлекетпен және ұдайы өндірістік процестің барлық қатысушыларымен қаржылық
өзара қатнастардың қалыптасуына ықпал жасайтын түрлі белгілер қойылуы
мүмкін. Оларға ең алдымен меншік нысандарын жатқызуға болады. Мәселен,
мемлекеттік, жалгерлік, кооперативтік кәсіпорындардың, акционерлік
қоғамдардың, бірлескен шетелдік кәсіпорындардың, жеке меншікті фирмалардың,
қоғамдық ұйымдардың қаржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бұл топтардың әрқайсысының кәсіпорындарының бірқатар ортақтығымен
қатар жеке субъектілердің қаржы жоспарлары салалық ерекшеліктеріне, өндіріс
өзгешелігіне, кәсіпорынның қызмет сферасына, типі мен көлеміне байланысты
нысаны мен мазмұны жағынан айырмашылықтары болады. Шаруашылық саласы,
қызмет түрі, басқару әдісі (коммерциялық есеп немесе бюджеттік
қаржыландыру) қаржыландыру көздеріне, кірістер мен шығыстардың құрамына,
құрлымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан оларды салалық, ведомстволық
белгісі бойынша, басқару нысаны, сондай-ақ кәсіпорындардың түрлері бойынша
да (бірлестіктер, концеріндер, ірі, орта, шағын кәсіпорындар және т.с.с.)
топтастырған орынды.
Қаржы жүйесінің барлық сфераларын, буындарының қаржы жоспарлары
болады және қаржы жоспарының нысаны, оның көрсеткіштерінің құрамы қаржы
жүйесінің тиісті буынының өзгешелігін белгілейді.
Бюджеттен қаржыландыратын мемлекеттік мекемелердің қаржы жоспарлары
смета деп аталады және негізінен олардың шығындары анықталады, ал
кірістердің қосымша көздері болған жағдайда шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz