Жергілікті бюджеттің құрылымы
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Мемлекеттік бюджеттік саясаттын экономикалық мазмұны 7
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны 7
1.2 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде 10
1.3 Бюджет жүйесі 15
1.4 Бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі 22
1.5 Жергілікті бюджеттің қызмет етуінің ұйымдық-құқықтық негіздері 26
1.6 Жергілікті бюджет кірістерінің қалыптасу көздері мен жұмсалу 33
бағыттары
2 Нарық қатынастары жағдайында жергілікті бюджет кірістерін 42
қалыптастыру мен атқаруды басқару
2.1 Алматы облысы бюджетінің атқарылуын талдау 42
2.2 Алматы облысының Жамбыл аудандық бюджетінің кассалық атқарылуын 57
талдау
3 Басқарудың жергілікті деңгейінде бюджетті қалыптастыруды жетілдіру 68
3.1 Жергілікті бюджетті қалыптастырудың шетел тәжірибесі 68
3.2 Бюджет түсімдерін болжауды жетілдіру 72
3.3 Жергілікті деңгейде қаржылық бақылауды дамыту жолдары 86
Қорытынды 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында қандай
мемлекеттің болмасын экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы жүйесін
талдаудың қажеттілігінен туындайды. Мемлекеттің қаржы жүйесі саяси –
экономикалық және әлеуметтік саланың қызметіне қажетті қаражаттарды
жинақтайды. Қай уақытта да көп мәселенің шешілуі қаржыға кеп тірелетіні
белгілі. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы
өндірісті дамытуда, өндіргіш күштерді жетілдіруге маңызды роль атқарады.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің маңызды буыны – жергілікті қаржылар.
Қоғамдық өнімнің ақша формасындағы бір бөлігі – жергілікті қаржыны
жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне сәйкес
жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржының құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес айқындайды.
Жергілікті қаржыларда айрықша орынды жергілікті бюджеттер алады. Олар
жергілкті әкімшіліктер мен маслихаттың көп қырлы қызметінің қаржы базасы
болып табылады және аймақтық мәні бар экономикалық, әлеуметтік, мәдени және
басқа да бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруда елеулі роль атқарады,
себебі жергілікті бюджеттер арқылы өндірістік және өндірістік емес ортаның
дамуын қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен бөлігі өтеді.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану - өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, бюджет жүйесі буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Қазақстан-2030 Қазақстан Республикасы Президентінің халқына
жолдауында экономикалық өсімнің нақты, тұрақты және өспелі үрдістерін
жүзеге асыруда қаржы саясатының ролі атап көрсетілген. Аймақтардың жарысы
олардың әсіресе тым орталықтанған бюджет мәселесіндегі үлкен дербестігінде
құрылуы тиіс... Біз біздің ұзақ мерзімді басымдылықтарды қолдауға
бағытталған бюджеттік реформаларды жүзеге асырамыз,- деп көрсетілген [1].
Жоғарыда жазылғандар ҚР бюджет механизмінің қызмет етуіне және оны
жетілдіру жолдарын іздеуге, мемлекеттің бюджет жүйесі дамуының жаңа
кезеңдері жағдайларында Қазақстанның жергілікті бюджеттерін қалыптастыру
мен дамытудың әдістері мен принциптерін талдауға бағытталған зерттеу
тақырыбының өзектілігін растайды.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат- жергілікті бюджеттерді
қалыптастырудың басқа мемлекеттермен салыстырғандағы ҚР-да жүзеге
асырылудың теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу және соның
негізінде оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру.
Бұл мақсаттың шешілуі келесі міндеттерді шешуді қажет етті:
- жергілікті бюджеттің мәні мен мазмұнына, қызмет етуінің ұйымдық-
құқықтық негіздеріне, кірістері мен шығыстарына сипаттама беру;
- шетелдік бюджет жүйелерін, бюджеттік заңдылықтарының негіздерін
салыстырмалы талдау;
- облыстық қаржы басқармасының мәліметтері негізінде Алматы облысының,
сондай ақ осы облыстағы Жамбыл аудандық бюджеттерінің құрылымы мен
қалыптасу көздерін талдау;
- облыстық әкімшіліктің фискалдық саясатына талдау жүргізу;
- республикада пайдаланылатын бюджет механизмінің құралдарын зерттеу,
жергілікті деңгейде бюджет саясатының тиімділігіне олардың әсерін
талдау.
Зерттеу объектісі - Алматы облысы бюджеті.
Зерттеудің пәні- бюджет жүйесінің жаңа даму кезеңдеріндегі жергілікті
бюджеттің қалыптасу мен даму процесі.
Диплом жұмысының тақырыбы бойынша мемлекеттік қаржылар теориясының
жағдайлары мен отандық және шетелдік экономистердің ғылыми зерттеулерінің
нәтижелері зерттеудің теориялық негізін құрады. Зерттеу процесінде
Қазақстан Республикасы мен шетелдік мемлекеттердің бюджет саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыруда пайдаланылатын теориялар, концепциялар мен
әдістемелер зерттелген.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, нормативтік актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, ҚР Ұлттық банкінің, Статистика жөніндегі агенттіктің,
сондай-ақ Алматы облыстық қаржы басқармасының жергілікті бюджетті жоспарлау
мен атқару бойынша мәліметтері негізінде құрылған.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
тұрады. Оның құрылымы диплом жұмысының мақсатымен және міндеттерімен
анықталады.
1 Мемлекеттік бюджеттік саясаттын экономикалық мазмұны
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері бар айрықша
салаларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен, жеке адамдарымен жиынтық қоғамдық өнімді бөлу кезінде
қалыптасатын қаржы қатынастары құндық бөлудің ерекше саласын құрайды. Бұл
қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ белгілер тән және олар
қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған орталықтанған қаражат қорын құру және
пайдаланумен байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде дамуы тиісті
орталықтанған ресурстарды қажет ететін қоғамдық өндірістің өзі айқындайды.
Қаражаттарды орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында қорлардың
үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың қызмет етуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Құндық бөлудің ерекше бюджеттік сферасының пайда
болуы мемлекеттің табығаты мен қызметтерінен туындайды. мемлекетке
қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және аумақтық
құрылымдар құруға, ірі әлеуметтік- мәдени шаралар жүргізуге, қорғаныс
сипатындағы міндеттерді шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын
жабуға орталықтанған қаражаттар қажет.Сөйтіп мемлекеттік бюджеттің қызмет
етуі кеңейтілген ұдайы өндіріс қажеттілігінен, мемелекеттің табиғаты мен
функцияларынан туындайтын объективті қажеттілік. Сонымен құндық бөлудің
ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет - арнайы қоғамдық міндет атқарады
– жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Объективті бөліністік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола
отырып мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджетке белгілі бір қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде
жалпы қаржы категориясын ерекшелейтін белгілер тән:
- бюджеттік қатынастардың бөліністік сипаты;
- әрдайым ақшалай нысанда жүзеге асырылады;
- мақсатты ақшалай қорларды қалаыптастыру және пайдаланумен қатар
жүргізіледі.
Сонымен қатар бюджеттік қатынастарға белгілі бір ерекшелік тән -
мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше саласы ретінде келесі белгілермен
сипатталады:
1. жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттің қолында
жинақтаумен және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты бөліністік қатынастардың ерекше экономикалық
нысаны болып табылады
2. құнды ұлттық шаруашылық салалары, мемлекет территориясы, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет сфералары арасында қайта абөлуге арналған.
3. қоғамдық өнімнің қозғалысымен тікелей емес тауарлы нысандағы құндық
бөлініс сатысын білдіреді және одан белгілі бір алшақтықпен жүзеге
асырады.
Мемлекеттік бюджет кез келген басқа экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды білдіреді және тиісті материалдық-заттай сипатта
болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақша қаражатының орталықтанған
қоры бюджеттік қорында заттанады. Соның нәтижесінде қоғамдарда қалыптасатын
нақты экономикалық процестер мемлекет жинақтайтын және пайдаланатын ақша
қаражаттары ағымдарында өз сипатын табады.
Бюджеттік қор - бұл қоғамдық бөлінудің белгілі сатыларынан өткен және
мемлекеттік кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және
басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыс бөлігі
қозғаласының экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану, оны бөлу және қайта бөлуге байланысты құн қозғалысы процесін
сипаттайды.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекет пен
қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында қоғамдық өнім құнын
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қорын қалыптастыру және
кеңейтілген ұдайы өндіріс мақсаттары мен қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, оны пайдалану жолымен бөлу және қайта бөлу процесінде
туындайтын ақшалай қатынастарды сипаттайды.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды көрсететін әдіс жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функциясы арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу және бақылау функциялары бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтастық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтастық және дербестік принциптері саналады,
олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып
саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне
түсініктеме берілген.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Бюджеттік
механизм– бұл мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қорын құру және
пайдалануға байланысты әдістер мен нысандар жиынтығы. Экономиканы реттеу
ақша қаражаттарының орталықтанған қорының сандық мөлшерін белгілеу, оны
құру және пайдалану нысандары мен әдістерін белгілеу, бюджеттің қалыптасуы
мен пайдалану процесінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге
асады.
Меншік нысандарының көп түрлілігі шаруашылықты жоспарлы-болжамды
жүргізуді қажет етеді, бюджет қатынастары қызымет етуінің де осындай нысаны
қажет. Бюджеттік байланыстардың тұрақты сипаты, мемлекеттің ақша
қаражаттарының орталықтанған қоры қозғалысының жоспарлы нысаны бюджеттік
байланыстардың тиісті қаржылық құжатында – мемлекеттің негізгі қаржылық
жоспарында көрсетілуіне әкеледі. Мемлекеттің негізгі қаржылық жоспарының
көрсеткіштері Республика Парламенті жыл сайын қабылдайтын Республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалады.
Сонымен мемлекеттік бюджет түсінігінің көп түрлілігі, оны келесі
құрамалармен сипаттауға әкеледі:
- салыстырмалы түрде дербес экономикалық категория;
- мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қоры;
- экономикаға әсер ету құралы;
- мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары;
- бюджеттік қатынастардың барлық қатысушылары мен қоғамның мүшелері
үшін ережелері міндетті түрде орындалуға тиіс заң.
Мемлекеттік бюджеттің қоғамдық ұдайы өндірістегі ролі оның шығыс
бөлігінің көмегімен ұлттық табыстың 30%-на, жалпы ұлттық өнімнің 20%-
на, қоғамдық жиынтық өндірістің 10%-на жуығы бөлінетіндігімен және қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылықтың
салалары, өндіріс секторлары, қоғамдық қызмет сфералары, мемлекеттің
экономикалық аудандары мен территориясы арасында бөледі.
1.2 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар сияқты
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын жүзеге асырудың маңызды құралы ретінде
қолданып, оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады. Бюджетті
экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай қасиеттерімен
дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің дамуына
бағытталған, оны тиімділігін жоғарлатуға, қоғам мүшелерінің мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген. Бюджеттік
қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы оған өте үлкен ұтқырлы
және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар
екі формада көрініс табады, яғни натуралды-заттық және құндық (ақшалай).
Натуралды-заттай форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында
материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал
құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропорцияларын анықтауды
қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдары
(қаржы, бюджет, несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканыңбарлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуға болады,
себебі бюджет негізі – бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті – экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың ролі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттікқатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен ролі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптасу мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте маңызды.
Бюджеттің ролі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм – ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастартоптары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әртүрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әртүрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғарыда айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құн
салығы, акциздер, мүлік салығы және т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әртүрлі формалары арқылы іске
асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу механизмі
бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет қаражаттарының белгілі
бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әртүрлі әдістерімен сипатталады.
Бюджеттік механизмнің әр құрылымдық буыны мен элементіне өздерінің
орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән. Бірақ
бюджеттік механизмнің буындары мен элементтері өздерінің қатысты
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
бірыңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурс түрлерін
тиімді пайдалануда елеулі рол атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет
өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы басқарудың
құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат, экономикалық тұтқа
және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Бюджет қаржылық жоспар ретінде, бір жағынан, экономика салалары мен іс-
әрекет салаларының қаржылық жоспарына негізделеді, ал екінші жағынан, ол
көбінесе оларды анықтайды. Мемлекеттік бюджетті елдің негізгі қаржы жоспары
деп айту, оның объективтік категория түріндегі экономикалық табиғатына
қайшы келмейді. Себебі, мемлекеттік бюджет термині өз сипатына байланысты
екі әртүрлі түсінікте қолданылады, біріншісі – бөліп тұратын қатынас
саласына жатады, екіншісі – адамзат іс-әрекет процесінде пайдаланатын
объективтік форманы көрсетеді. Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржы
жоспары ретінде болуы бюджеттік қатынастың ерекшелігіне байланысты, яғни
қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласы ретінде. Сондықтан,
экономикалық категория түрінде мемлекеттік бюджеттің объективтік
табиғатының мәнін оқып білу және оны бюджеттік қатынасты пайдаланудың
формасын көрсететін қаржы жоспар ретіндегі мәнін талқылау өте маңызды.
Қоғамдық қайта өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі ең алдымен осы
бюджет арқылы ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді бөлу мен қайта бөлу
процестерімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын экономика секторлары, қызмет
салалары мен аумақтар арасында бөле отырып, жалпы экономикаға әсер етеді,
себебі ол барлық ұлттық шаруашылықтың бюджеті. Экономиканы реттейтін басқа
қаржылық құралдар арасындағы бюджеттің ролі өзінің ерекшеліктерімен
сипатталады. Бюджеттің ерекшеліктері ретінде келесілерді айтуға болады:
- бюджет мемлекеттің қолында ұлттық табыстың бір бөлігін
оқшауландыруға байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше
экономикалық формасы және табыстың сол бөлігін бүкіл қоғам мен
оның әрбір аумақтарының мұқтаждықтарын қамтуға пайдаланады;
- бюджет арқылы ұлттық табыс экономика салалары, ел аумақтары мен
қоғамдық іс-әрекет салалары арасында қайта бөлу атқарылады;
- бюджеттік қайта бөлу пропорциялары қаржының басқа буындарына
қарағанда көбінесе ұлғайтылған қайта өндірістің жалпы
мұқтаждарымен және қоғам дамуының әр тарихи кезеңінде оның
алдында тұрған міндеттемелерімен анықталады;
- бюджеттік қайта бөлу аумағы мемлекеттік қаржы құрамында орталық
орынды қалайды, себебі бюджет қаржының басқа буындарымен
салыстырғанда бастапқы дәрежеде.
Бюджеттік қатынастың бөлістік сиапты мемлекетке бюджеттік экономикаға
әсер ететін нақты тұтқа мен қоғамдық ілгерілікке ынта ретінде пайдалануға
мүмкіншілік береді – бұл аспектіде бюджеттің әрекеті басқа құндық
тұтқаларымен (баға, несие және т.б.) бір типті. Бірақ мемлекеттік бюджет
қоғамдық өнімді құндық бөлу саласында бастапқы дәрежеде болғандықтан бұл
оны экономиканы басқарудың орталықтандырылған жалпымемлекеттік құралына –
республиканың негізгі қаржы жоспарына айналдырады. Бұл дәрежеде бюджет
қаржы ресурстарының бөлігін орталықтандыру негізінде мемлекет қарастырған
әлеуметтік-экономикалық дамуды қаржыландыруын қамтиды, екінші жақтан
қосымша резервтер айқындау мен сапалық көрсеткіштерді жақсартуға белсенді
әсерін тигізеді.
Мемлекеттік бюджеттің басқа қаржы буындары арасындағы орны мен мәнін
келесідей анықтауға болады. Біріншіден, бюджеттің қаржы жүйесінің басқа
буындарынан айырмашылығы – ол қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі бағыттарында пайдаланатын қоғамдық өнім құнының бір бөлігінің
айналымымен байланысты бөлу қатынастырының кең кешенінің бейнеленуі. Бұл
мемлекетке бюджет арқылы барлық ел ауқымында құндық бөліс процестерін
орталандыра басқаруға мүмкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлық кірістер
мен шығыстардың басқа баланстары, қаржы жоспарлар, несиелік және кассалық
жоспарлармен тығыз байланысты. Үшіншіден, мемлекеттік бюджет қалыптастыру
процесінде макроэкономикалық, қаржылық және өндірістік көрсеткіштер
талданады және анықталады, қаржы-несиелік жүйенің барлық буындарының
байланыстары үйлестіріледі, сонымен қатар экономикалық және әлеуметтік даму
көрсеткіштері қаржы және несие ресурстарымен тұжырымды қарастыруға жетеді.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік
Бюджеттің көптеген байланыстарын қамтамасыз ететін бюджеттік
көрсеткіштердің нақты-адрестік сипаты оларды экономика салаларындағы іс-
әрекет жағдайын бақылау мақсатына пайдалануға негіз тудырады. Бюджеттік
көрсеткіштер арқылы қоғамдық қайта өндірістің барлық оның сатыларындағы
жүрісі мен шаруашылықты жүргізудің барлық кезеңдері мен деңгейінің әртүрлі
процестерді қадағалауға болады. Бюджет көрсеткіштерін орындау дәрежесі
экономикада болып жатқан процестердің жүрісін көрсетіп, сондағы жаратымжы
және жаратымсыз беталыстарды анықтайды. Мемлекеттік бюджет арқылы
жүргізетін жалпымемлекеттік бақылау қаржы бақылау түрінде жүзеге асырылады.
Бұл мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатын жүзеге асыруға арналған
әсершіл құрал. Қаржылық бақылау барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыру
процесінде және де оларды орындау жөнінде есеп пен есеп беруді жүргізу,
мемлекеттің активтері мен гранттарын пайдалану және т.б. бюджеттік
әрекеттерде іске асырылады. Бұл бақылау уақытша шара емес, ол үнемі
жүргізіледі және экономиканы басқарудың барлық ұйымдастырушы жұмысының
ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржылық бақылауды жүзеге асырудың объективтік негізі болып бюджеттің
экономикалық категория ретіндегі бақылау функциясы табылады. Мемлекеттік
бюджеттің бақылау функциясының әрекеті кең шекара мен бәрін қамтушы
сипатпен айрықша танылу, соған негізделген бюджеттік бақылауда тек қана
қоғамдық өнім құнын бюджеттік бөліс саламен шектелмей бірталай аумаққа
әсерін тигізеді. Сондықтан, қаржылық бақылауы экономиканың барлық
саласындағы іс-әрекет жағдайы жөнінде пайымдауға мүмкіншілік береді. Оның
іс-әрекет процесінде бюджеттің атқарылуы, ақша қаражаттарының уақытымен
және толық түсуі, оларды тиімді пайдалануы тексеріледі.
Демек, қаржылық бақылау жүргізу негізінде әрбір субъектілер мен жалпы
мемлекет бойынша барлық ресурстарды пайдалану бақылауын жүзеге асыру
болады. Сонымен бірге бюджеттік процеске қатысушылардың нормативтік-
құқықтық актілердің талаптарын сақтау мен бюджеттік қаражаттар арқылы іске
асырып жатқан шаралардың негізділігі мен экономикалық тиімділігі
тексеріледі.
Қаржылық ресурстарды бюджет арқылы бөлудің қоғамдық өндіріске әсері
сандық және сапалық жақтарымен сипатталады. Сандық жағы бюджет арқылы қайта
бөлінген қаржы ресурстарының үйлесімдері мен деңгейі бойынша білінеді.
Қаржы ресурстары түсінігі ретінде мемлекет пен шаруашылық субъектілерінің
ақша қаражаттарының жиынтық қоры болғандықтан, олардың өсуініің негізгі
факторы болып жалпы ұлттық табыстың ұдғаюы табылады. Мемлекеттің қаржы
ресурстарының сандық мөлшері жиынтық қаржы баланста көрсетілуі мүмкін.
Мұндай баланста бюджеттік жүйенің барлық ресурстарына қоса Ұлттық қор
ресурстары мен барлық меншік формадағы шаруашылық субъектілерінің
ресурстары жатады.
Бюджет арқылы бөлінетін қаржы ресурстардың экономикаға тигізетін
әсерінің сапалық сипаты келесілермен сипатталады: біріншіден, мемлекет
бюджеттік қаражаттар салымының бағыттарын пайдаланады; екіншіден, мемлекет
осы қаражаттарды экономика дамуының қосымша ынта ретінде және оларды
жұмылдыру мен елдің экономикалық өсуіін жетілдіру, өндіріс тиімділігін
жоғарлатуға жұмсау әдістерін қолданады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық ынта ретінде басқа экономикалық
ынталардан айыратын белгілі ерекшелігі бар. Бюджеттің экономикалық ынта
ретіндегі ролі тек қана бюджеттік қатынастар ұйымдастыру формалары арқылы
кәсіпорындарды неғұрлым жоғары экономикалық нәтижеге жетуін құштарлау емес,
оның ролі ең алдымен бас шаруашылық субъектінің, яғни мемлекеттің
мүдделерін жүзеге асырудағы бюджеттің әрекетімен байланысты. Егер қаржы
ресурстарды бюджеттік қайта бөлу арқылы ғылыми-техникалық прогресс
тездетілсе, қоғам өндірісінің салалық және аумақтық құрылымы жетілдірілсе,
экономикалық өсудің факторлары белсендірілсе, онда бұл арада бюджеттің
экономикаға тигізген тек сандық әсері ғана емес, мұнда бюджет барлық қоғам
өндірісінің экономикалық рента ретінде сипатталады.
1.3 Бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өз функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық
деңгейлерінде тиісті қаржылық базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен елде
аймақтардын шаруашылықтарын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді көгалдандыру, заң шығарушы билікті басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін, олардың ақша ресурстарын
жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады.
Бюджеттің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру,
оларды теңдестіру прцесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық
өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы – бюджет
жүйесін ұйымдастыру мен құру принциптері, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылымына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақты мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді. Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады. Ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделен әртүрлі
деңгейлердегі бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Әртүрлі елдердің бюджет
жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан
түрліше болып келеді және ол мемлекеттің аумақтық құрылысы мен оның
аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлы құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
1. Мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
2. Федерация мүшелерінің бюджеттері ( АҚШ-та штаттардың, Германияда
жерлердің, Канадада провинциялардың, Ресейде федерация субьектілерінің
бюджеттері);
3. Жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық
бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін. Бірақ әдетте әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқарудыорталықтандыру деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы
бойынша белгілі бір реттеіші роль орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады. Өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатыныатарға және
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланады.
Бюджет Кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебінен
қалыптасатын орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомствалық бағынысты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске
асыруға арналған орталықтанған ақша қоры республикалық бюджет болып
табылады. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасы заңымен бекітіледі.
Бюджет Кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптасатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың – Астананың, оларға
ведомствалық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтанған ақша қоры облыс
бюджеті, республикалық маңызы бар қала – Астана бюджеті болып табылады.
Жергілікті бюджеттер тиісті маслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атақару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік несие беру;
бюджеттік несиелер;
бюджеттік несиелерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
6) бюджет тапшылығы (профициті)
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін
сатуға байланысты емес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері
болып табылады.
Салықтық түсімдер- Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер- Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Бюджет Кодексінде белгіленген бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден
түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша.
Ресми трансферттер түсімдері- бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, ҚР
Ұлттық қорынан бюджетке түсетін трансферттер түсімдері.
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
- мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
- тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
- мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар- мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмастарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
- жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер- қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, ҚР заң актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай
нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
- заңды тұлғаларға субсидиялар- мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
- ресми трансферттер- бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ ҚР
Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
- мемлекеттің міндеттемелерін орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлері.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмағанда ғана, ҚР заң актілерінде көзделген жағдайларда берілуі мүмкін.
Заңды тұлғаларға субсидия берудің басым бағыттары орта мерзімді фискалдық
саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттер жалпылама және нысаналы болуы мүмкін. Нысаналы сипаты
бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо болып табылады.
Бюджет кірістерінің бюджет шығыстарынан асып түскен сомасы оң операциялық
сальдо болып табылады.
Бюджет шығындарында бюджеттік даму бағдарламалары болған жағдайда теріс
операциялық сальдоға жол беріледі.
Теріс операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері орта мерзімді
фискалдық саясатпен айқындалады.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердің және бюджеттік несиелерді
өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді қамтиды.
Қаржы активтерін сатып алу- заңды тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік
меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер- мемлекеттік
меншіктегі заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсетін
түсімдер.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік несие беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең.
Теріс белгімен алынған алынған шама- бюджет тапшылығы, оң белгімен
алынған шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру- қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет
қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бюджет түсімдері мен шығыстарын сыныптама
объектілеріне топтамалық кодтар бере отырып функционалдық, ведомствалық
және экономикалық сипаттамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама бюджет жүйесінің барлық деңгейдегі бюджеттері
көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз етеді. Бюджет процесі
бірыңғай бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады. Бірыңғай бюджеттік
сыныптама бюджеттердің барлық деңгейлері үшін бірдей және міндетті болып
табылады. Заң актілерінің, Президент жарлықтарының, Қазақстан Республикасы
Үкіметі қаулыларының негізінде әзірленеді. Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және
Қазақстан Республикасы Үкіметі бекітеді. Бірыңғай бюджеттік сыныптама:
1) бюджет түсімдерінің сыныптамасын
2) бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасын
3) бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасын қамтиды.
Бюджеттік сыныптама бюджетті мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
даму жоспарлары, болжамдарымен, бағдарламаларымен, министрліктер мен
ведомствалардың, мекемелер мен ұйымдардың қаржы жоспарларымен тығыз
байланыстырады; жеке сметалар мен бюджеттік тізімдеме арасында байланысты
қамтамасыз етеді.
Барлық деңгейдегі бюджеттер түсімдерінің белгілі бір сипаттамалар
бойынша Қазақстан Республикасы бюджет заңдарына негізделген топтамасы
бюджет түсімдерінің сыныптамасы болып табылады. Бюджет түсімдері
сыныптамасының топтамасы санаттан, сыныптан, сыныпшадан және өзгешеліктен
тұрады. Санаттар түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып
табылады. Сыныпта сыныптар мен сыныпшалар түсімдерді олардың көздері мен
түрлері бойынша топтастырады. Өзгешелік бюджетке төленетін төлем немесе
түсім түрін айқындайды. Мысалы салық түсімдерінде сынып салық тобын
білдіреді, сыныпша салық түрін білдіреді, өзгешелік нақты төлеушіні немесе
салық объектісін білдіріді.
Санаттар келесілерді біріктіреді:
1. Салықтық түсімдер
2. салықтық емес түсімдер
3. капиталмен жасалған операция түсімдері
4. алынған ресми трансферттер
5. несиелерді өтеу
6. жалпы қаржыландыру
7. бюджеттік қаражаттар қалдықтарының қозғалысы.
Қалған бөлімшелер кірістерді одан әрі құралу көздері бойынша бөлшектейді.
Сонымен түсімдерді осы жіктеуде топтарына алты таңбадан тұратын
топтасулық код беріледі. Бірінші таңба түсімдердің төлету әдісі бойынша
бөлінетін белгісі арқылы олардың санатын көрсетеді. Мысалы 1 деген цифр осы
бөлімде салықтық түсімдерге жататын барлық төлем түрлерін білдірсе, келесі
екі цифр түсімдердің түрлеріне байланысты сыныптарға бөлінгенін көрсетеді.
Мысалы, 01- ол табыс салығы, 05- ол тауарлар, қызметтер мен жұмыстар
бойынша ішкі салықтар және басқалары. Содан кейін төлемнің нақты түріне
байланысты сыныпшаны көрсететін бір цифр келеді. Мысалы, 1- ол
корпоративтік табыс салығы, 2- акциздер, 3- табиғи және басқа ресурстарды
пайдалану жөніндегі түсімдер және т.б. Соңғы екі цифр төлемнің нақты
төлеушісін көрсететін ерекшелік белгісі. Мысалы, 01- ол резиденттер- заңды
тұлғалардан корпоративтік табыс салығы, 2- ол резидент емес заңды
тұлғалардан корпоративтік табыс салығы және т.б.
Шығыстарда функционалдық және экономикалық сыныптама
қарастырылған.функционалдық сыныптамаларға сәйкес шығындар 6 (алты) бөлімге
бөлінеді:
1. функционалдық топ
2. функция
3. қосымша функция
4. мекеме
5. бағдарлама
6. кіші бағдарлама
13 функционалдық топ, 11 функция, 99 қосымша функция, 696 мекеме мен 99
бағдарлама және 99 кіші бағдарлама қарастырылған.
Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің шаралар мен бюджет
қатынастарына қатысушылардың кеңейтілген сипаттамасын білдіреді.
Шығындардың функционалдық сипаттамасы келесі функционалдық топтарды
біріктіреді:
1. жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
2. қорғаныс
3. қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік
4. білім беру
5. әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек
6. тұрғынүй, коммуналдық шаруашылық
7. денсаулық сақтау
8. мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік
9. отын-энергетикалық кешен
10. ауыл, су, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау
11. өнеркәсіп және құрылыс
12. транспорт және байланыс
13. басқалар
14. борышқа қызмет көрсету
15. ресми трансферттер
16. жалпы қаржыландыру
Шығындардың экономикалық сыныптамасы, оларды экономикалық белгілері бойынша
4 (төрт) бөлімге бөледі:
1. санат
2. сынып
3. сыныпша
4. өзгешелік
Санаттар келесі шығындарды біріктіреді:
1. ағымдағы шығындар
2. күрделі шығындар
3. несиелер, үлестік қатысу
4. борышты өтеу
сынып, сыныпша, өзгешелік шығындардың мақсаты мен сипаттамасын нақтылайды.
Мысалы, ағымдағы шығындарда тауарлар мен қызметтер шығындары, - соның
ішінде жұмысшылар, қызметшілердің жалақысы – жұмысшылар мен қызметшілердің
негізгі жалақысы.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру құралдарын пайдаланып басқарудың
жеделдеуін қамтамасыз ету үшін кірістер мен шығыстарды жан-жақты, нақты
және адресті жүйелеуге мүмкіндік береді.
1.4 Бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі
Жоғары тұрған және төменгі тұрған бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы
функциялар мен өкілеттіктердің ара- жігін дәлме-дәл ажыратуға, түсімдер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
ҚР Үкіметі мен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының, Бюджет Кодесінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мынадай принциптерге негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің-
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар бюджеттерінің
жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсетілген қызметтер үшін төлемақы
болып табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер
көрсету қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
салық және бюджетке төлентін басқа да міндетті төлемдерді
бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін
бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аймақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын
салықтар жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелігі- мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және
нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік
басқару деңгейіне мемлекеттік қызмет көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату-
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілген
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен
деңгейіне беру;
7) бюджетті ңәрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік несиелермен;
2) облыстық және аудандық бюджеттер арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік несиелермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі.
Нысаналы трансферттер мен несиелерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.
Бюджет субвенциялары мен бюджеттік алып қоюлар жалпы сипаттағы ресми
трансферттер болып табылады.
Жоғары тұрған бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге республикалық
немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми
трансферттер бюджеттік субвенциялар болып табылады.
Төмен тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджеттерге республикалық
немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми
трансферттер бюджеттік алып қоюлар болып табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері абсолюттік түрде жылдар
бойынша бөліне отырып үш жылдық кезеңге:
республикалық бюджет пен облыстық, республикалық маңызы бар қалалар,
астана бюджеттерінің арасында- Қазақстан Республикасының Заңымен;
облыстық бюджет пен аудандар бюджеттерінің арасында- облыстық
маслихаттың шешімімен белгіленеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері әрбір үш жылда
өзгертілуге жатады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттердің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге және бюджеттің әрбір деңгейі үшін
Бюджет Кодексімен бекітілген шығыстар бағыттарына сәйкес көрсетілетін
мемлекеттік қызметтердің стандарттық деңгейін беру үшін бірдей фискалдық
мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған.
Төмен тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алып
қоюлардың және жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджеттерге бюджет
субвенцияларын аудару тәртібі мен кезеңділігін ҚР Үкіметі айқындайды.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістердің болжамды
көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары тұрған бюджетке
бюджеттік алып қоюлар белгіленеді.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды
көлемінен асып түскен кезде жергілікті бюджетке жоғары тұрған бюджеттен
бюджет субвенциялары белгіленеді.
Кірістердің болжамды көлемдері аймақтың салықтық әлеуетін ескере отырып
және бюджеттер деңгейлері арасындағы түсімдерді бөлу негізінде есептеледі.
Жергілікті бюджеттер шығындарының болжамды көлемдері олардың ағымдағы
бюджеттік бағдарламаларға және дамудың бюджеттік бағдарламаларына бөлінуін,
бюджеттік қамтамасыз етілуді, бекітілетін заттай нормаларды ескере отырып
және бюджеттер деңгейлері арасында шығыстарды бөлу негізінде есептеледі.
Жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін
республикалық немесе облыстық бекітілген бюджеттік алып қоюларды есептеу
кезінде ескерілмейтін сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған
бюджеттерге беретін ресми трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып
табылады.
Ағымдағы нысаналы трансферттер мемлекеттік, салалық немесе аймақтық
бағдарламалардың іс-шараларын орындауға ғана, сондай-ақ қаржы жылы ішінде
әкімдердің өтініші бойынша ҚР Үкіметінің немесе облыстың жергілікті
атқарушы органының резервінен қаржыландырылатын іс-шараларға ғана беріледі.
Мыналар:
мемлекеттік, салалық бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік
инвестициялық жобаларды іске асыру үшін республикалық бюджетте бекітілген
сомалар шегінде республикалық бюджеттен облыстық бюджетке, республикалық
маңызы бар қала, астана бюджетіне берілетін;
аймақтық бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде
облыстық бюджеттен аудан бюджетіне берілетін ресми трансферттер дамуға
арналған нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттерден бюджеттік несиелер
тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне және аудандар бюджеттеріне қаржы жылы ішінде бюджеттік
инвестициялық жобаларды іске асыруға және кассалық алшақтықты жабуға
берілуі мүмкін.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы
бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беру, бюджетке бекіткенде
есептелген шығындарды қаражаттандыру өкілеттілікті беру және бюджеттік
өтемақыға шарттар болуына байланысты операциялар өзара есептесу болады.
Бюджеттік өтемақы маңында билік органдарының шешімдері немесе әрекеттері
нәтижесінде түсіп қалған кірістер мен қосымша пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Мемлекеттік бюджеттік саясаттын экономикалық мазмұны 7
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны 7
1.2 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде 10
1.3 Бюджет жүйесі 15
1.4 Бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі 22
1.5 Жергілікті бюджеттің қызмет етуінің ұйымдық-құқықтық негіздері 26
1.6 Жергілікті бюджет кірістерінің қалыптасу көздері мен жұмсалу 33
бағыттары
2 Нарық қатынастары жағдайында жергілікті бюджет кірістерін 42
қалыптастыру мен атқаруды басқару
2.1 Алматы облысы бюджетінің атқарылуын талдау 42
2.2 Алматы облысының Жамбыл аудандық бюджетінің кассалық атқарылуын 57
талдау
3 Басқарудың жергілікті деңгейінде бюджетті қалыптастыруды жетілдіру 68
3.1 Жергілікті бюджетті қалыптастырудың шетел тәжірибесі 68
3.2 Бюджет түсімдерін болжауды жетілдіру 72
3.3 Жергілікті деңгейде қаржылық бақылауды дамыту жолдары 86
Қорытынды 89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында қандай
мемлекеттің болмасын экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы жүйесін
талдаудың қажеттілігінен туындайды. Мемлекеттің қаржы жүйесі саяси –
экономикалық және әлеуметтік саланың қызметіне қажетті қаражаттарды
жинақтайды. Қай уақытта да көп мәселенің шешілуі қаржыға кеп тірелетіні
белгілі. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы
өндірісті дамытуда, өндіргіш күштерді жетілдіруге маңызды роль атқарады.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің маңызды буыны – жергілікті қаржылар.
Қоғамдық өнімнің ақша формасындағы бір бөлігі – жергілікті қаржыны
жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне сәйкес
жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржының құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес айқындайды.
Жергілікті қаржыларда айрықша орынды жергілікті бюджеттер алады. Олар
жергілкті әкімшіліктер мен маслихаттың көп қырлы қызметінің қаржы базасы
болып табылады және аймақтық мәні бар экономикалық, әлеуметтік, мәдени және
басқа да бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруда елеулі роль атқарады,
себебі жергілікті бюджеттер арқылы өндірістік және өндірістік емес ортаның
дамуын қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен бөлігі өтеді.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану - өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, бюджет жүйесі буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Қазақстан-2030 Қазақстан Республикасы Президентінің халқына
жолдауында экономикалық өсімнің нақты, тұрақты және өспелі үрдістерін
жүзеге асыруда қаржы саясатының ролі атап көрсетілген. Аймақтардың жарысы
олардың әсіресе тым орталықтанған бюджет мәселесіндегі үлкен дербестігінде
құрылуы тиіс... Біз біздің ұзақ мерзімді басымдылықтарды қолдауға
бағытталған бюджеттік реформаларды жүзеге асырамыз,- деп көрсетілген [1].
Жоғарыда жазылғандар ҚР бюджет механизмінің қызмет етуіне және оны
жетілдіру жолдарын іздеуге, мемлекеттің бюджет жүйесі дамуының жаңа
кезеңдері жағдайларында Қазақстанның жергілікті бюджеттерін қалыптастыру
мен дамытудың әдістері мен принциптерін талдауға бағытталған зерттеу
тақырыбының өзектілігін растайды.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат- жергілікті бюджеттерді
қалыптастырудың басқа мемлекеттермен салыстырғандағы ҚР-да жүзеге
асырылудың теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу және соның
негізінде оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру.
Бұл мақсаттың шешілуі келесі міндеттерді шешуді қажет етті:
- жергілікті бюджеттің мәні мен мазмұнына, қызмет етуінің ұйымдық-
құқықтық негіздеріне, кірістері мен шығыстарына сипаттама беру;
- шетелдік бюджет жүйелерін, бюджеттік заңдылықтарының негіздерін
салыстырмалы талдау;
- облыстық қаржы басқармасының мәліметтері негізінде Алматы облысының,
сондай ақ осы облыстағы Жамбыл аудандық бюджеттерінің құрылымы мен
қалыптасу көздерін талдау;
- облыстық әкімшіліктің фискалдық саясатына талдау жүргізу;
- республикада пайдаланылатын бюджет механизмінің құралдарын зерттеу,
жергілікті деңгейде бюджет саясатының тиімділігіне олардың әсерін
талдау.
Зерттеу объектісі - Алматы облысы бюджеті.
Зерттеудің пәні- бюджет жүйесінің жаңа даму кезеңдеріндегі жергілікті
бюджеттің қалыптасу мен даму процесі.
Диплом жұмысының тақырыбы бойынша мемлекеттік қаржылар теориясының
жағдайлары мен отандық және шетелдік экономистердің ғылыми зерттеулерінің
нәтижелері зерттеудің теориялық негізін құрады. Зерттеу процесінде
Қазақстан Республикасы мен шетелдік мемлекеттердің бюджет саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыруда пайдаланылатын теориялар, концепциялар мен
әдістемелер зерттелген.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, нормативтік актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, ҚР Ұлттық банкінің, Статистика жөніндегі агенттіктің,
сондай-ақ Алматы облыстық қаржы басқармасының жергілікті бюджетті жоспарлау
мен атқару бойынша мәліметтері негізінде құрылған.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
тұрады. Оның құрылымы диплом жұмысының мақсатымен және міндеттерімен
анықталады.
1 Мемлекеттік бюджеттік саясаттын экономикалық мазмұны
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшеліктері бар айрықша
салаларды бөліп көрсетуге болады. Мәселен мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен, жеке адамдарымен жиынтық қоғамдық өнімді бөлу кезінде
қалыптасатын қаржы қатынастары құндық бөлудің ерекше саласын құрайды. Бұл
қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ белгілер тән және олар
қоғамдық қажеттерді өтеуге арналған орталықтанған қаражат қорын құру және
пайдаланумен байланысты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей қатысуымен жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатқа ие. Оны бөлудің дербес саласы ретінде дамуы тиісті
орталықтанған ресурстарды қажет ететін қоғамдық өндірістің өзі айқындайды.
Қаражаттарды орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында қорлардың
үздіксіз айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың қызмет етуін
қамтамасыз ету үшін қажет. Құндық бөлудің ерекше бюджеттік сферасының пайда
болуы мемлекеттің табығаты мен қызметтерінен туындайды. мемлекетке
қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және аумақтық
құрылымдар құруға, ірі әлеуметтік- мәдени шаралар жүргізуге, қорғаныс
сипатындағы міндеттерді шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын
жабуға орталықтанған қаражаттар қажет.Сөйтіп мемлекеттік бюджеттің қызмет
етуі кеңейтілген ұдайы өндіріс қажеттілігінен, мемелекеттің табиғаты мен
функцияларынан туындайтын объективті қажеттілік. Сонымен құндық бөлудің
ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет - арнайы қоғамдық міндет атқарады
– жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Объективті бөліністік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола
отырып мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджетке белгілі бір қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде
жалпы қаржы категориясын ерекшелейтін белгілер тән:
- бюджеттік қатынастардың бөліністік сипаты;
- әрдайым ақшалай нысанда жүзеге асырылады;
- мақсатты ақшалай қорларды қалаыптастыру және пайдаланумен қатар
жүргізіледі.
Сонымен қатар бюджеттік қатынастарға белгілі бір ерекшелік тән -
мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше саласы ретінде келесі белгілермен
сипатталады:
1. жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттің қолында
жинақтаумен және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты бөліністік қатынастардың ерекше экономикалық
нысаны болып табылады
2. құнды ұлттық шаруашылық салалары, мемлекет территориясы, экономика
секторлары, қоғамдық қызмет сфералары арасында қайта абөлуге арналған.
3. қоғамдық өнімнің қозғалысымен тікелей емес тауарлы нысандағы құндық
бөлініс сатысын білдіреді және одан белгілі бір алшақтықпен жүзеге
асырады.
Мемлекеттік бюджет кез келген басқа экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды білдіреді және тиісті материалдық-заттай сипатта
болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақша қаражатының орталықтанған
қоры бюджеттік қорында заттанады. Соның нәтижесінде қоғамдарда қалыптасатын
нақты экономикалық процестер мемлекет жинақтайтын және пайдаланатын ақша
қаражаттары ағымдарында өз сипатын табады.
Бюджеттік қор - бұл қоғамдық бөлінудің белгілі сатыларынан өткен және
мемлекеттік кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және
басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыс бөлігі
қозғаласының экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды қалыптастыру және
пайдалану, оны бөлу және қайта бөлуге байланысты құн қозғалысы процесін
сипаттайды.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекет пен
қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында қоғамдық өнім құнын
мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қорын қалыптастыру және
кеңейтілген ұдайы өндіріс мақсаттары мен қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, оны пайдалану жолымен бөлу және қайта бөлу процесінде
туындайтын ақшалай қатынастарды сипаттайды.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды көрсететін әдіс жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндық бөліс құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
көрсетеді. Бөліс функциясы арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу және бақылау функциялары бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтастық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтастық және дербестік принциптері саналады,
олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып
саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердің әр біреуіне
түсініктеме берілген.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Бюджеттік
механизм– бұл мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қорын құру және
пайдалануға байланысты әдістер мен нысандар жиынтығы. Экономиканы реттеу
ақша қаражаттарының орталықтанған қорының сандық мөлшерін белгілеу, оны
құру және пайдалану нысандары мен әдістерін белгілеу, бюджеттің қалыптасуы
мен пайдалану процесінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге
асады.
Меншік нысандарының көп түрлілігі шаруашылықты жоспарлы-болжамды
жүргізуді қажет етеді, бюджет қатынастары қызымет етуінің де осындай нысаны
қажет. Бюджеттік байланыстардың тұрақты сипаты, мемлекеттің ақша
қаражаттарының орталықтанған қоры қозғалысының жоспарлы нысаны бюджеттік
байланыстардың тиісті қаржылық құжатында – мемлекеттің негізгі қаржылық
жоспарында көрсетілуіне әкеледі. Мемлекеттің негізгі қаржылық жоспарының
көрсеткіштері Республика Парламенті жыл сайын қабылдайтын Республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес міндетті түрде орындалады.
Сонымен мемлекеттік бюджет түсінігінің көп түрлілігі, оны келесі
құрамалармен сипаттауға әкеледі:
- салыстырмалы түрде дербес экономикалық категория;
- мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтанған қоры;
- экономикаға әсер ету құралы;
- мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары;
- бюджеттік қатынастардың барлық қатысушылары мен қоғамның мүшелері
үшін ережелері міндетті түрде орындалуға тиіс заң.
Мемлекеттік бюджеттің қоғамдық ұдайы өндірістегі ролі оның шығыс
бөлігінің көмегімен ұлттық табыстың 30%-на, жалпы ұлттық өнімнің 20%-
на, қоғамдық жиынтық өндірістің 10%-на жуығы бөлінетіндігімен және қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылықтың
салалары, өндіріс секторлары, қоғамдық қызмет сфералары, мемлекеттің
экономикалық аудандары мен территориясы арасында бөледі.
1.2 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар сияқты
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын жүзеге асырудың маңызды құралы ретінде
қолданып, оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады. Бюджетті
экономикалық басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай қасиеттерімен
дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің дамуына
бағытталған, оны тиімділігін жоғарлатуға, қоғам мүшелерінің мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген. Бюджеттік
қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы оған өте үлкен ұтқырлы
және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар
екі формада көрініс табады, яғни натуралды-заттық және құндық (ақшалай).
Натуралды-заттай форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында
материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал
құндық форма ақшалай қаражаттарды бөлудің пропорцияларын анықтауды
қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдары
(қаржы, бюджет, несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық өндірістің
құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономиканың салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру,
экономиканыңбарлық тізбектерінде жүйелі бақылауды іске асыру мен басқа да
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге мүмкіншілік береді. Экономиканы
басқарудың белсенді құралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуға болады,
себебі бюджет негізі – бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның
тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті – экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың ролі объективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттікқатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен ролі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптасу мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте маңызды.
Бюджеттің ролі экономиканы ынталандырушы есебінде арнайы бюджеттік
механизм арқылы іске асырылады. Осы механизмнің арқасында объективтік түрде
бар қатынастарды экономиканың даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі
болады. Бюджеттік механизм – ол бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға
мемлекеттің құрастырған және пайдаланатын арнайы формалар кешені мен
қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-әрекет салалары, экономика салалары және
елдің аумақтар арасында қайта бөлуді қамтитын әдіс-тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді. Сондықтан,
бюджеттік механизм құрылымында кірістер, шығыстар, бюджетаралық байланыстар
сияқты бюджеттік қатынастартоптары және соларға сәйкес ақша қаражаттарын
қайта бөлудің әртүрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол себепті
бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінісінің формаларына тәуелді
келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, олар: ақша қаражаттарын
мемлекет тарапына жұмылдыратын әдістер; әртүрлі іс-әрекет салаларына
бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен формалар;
ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғарыда айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы, ақша қаражаттарды жұмылдыратын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен (қосымша құн
салығы, акциздер, мүлік салығы және т.б.) іске асырылады. Мекемелер,
кәсіпорындар мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі
принциптер негізі мен бюджеттік ақша берудің әртүрлі формалары арқылы іске
асырылады. Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу механизмі
бюджет жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет қаражаттарының белгілі
бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әртүрлі әдістерімен сипатталады.
Бюджеттік механизмнің әр құрылымдық буыны мен элементіне өздерінің
орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән. Бірақ
бюджеттік механизмнің буындары мен элементтері өздерінің қатысты
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
бірыңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық ресурс түрлерін
тиімді пайдалануда елеулі рол атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет
өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы басқарудың
құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат, экономикалық тұтқа
және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Бюджет қаржылық жоспар ретінде, бір жағынан, экономика салалары мен іс-
әрекет салаларының қаржылық жоспарына негізделеді, ал екінші жағынан, ол
көбінесе оларды анықтайды. Мемлекеттік бюджетті елдің негізгі қаржы жоспары
деп айту, оның объективтік категория түріндегі экономикалық табиғатына
қайшы келмейді. Себебі, мемлекеттік бюджет термині өз сипатына байланысты
екі әртүрлі түсінікте қолданылады, біріншісі – бөліп тұратын қатынас
саласына жатады, екіншісі – адамзат іс-әрекет процесінде пайдаланатын
объективтік форманы көрсетеді. Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржы
жоспары ретінде болуы бюджеттік қатынастың ерекшелігіне байланысты, яғни
қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласы ретінде. Сондықтан,
экономикалық категория түрінде мемлекеттік бюджеттің объективтік
табиғатының мәнін оқып білу және оны бюджеттік қатынасты пайдаланудың
формасын көрсететін қаржы жоспар ретіндегі мәнін талқылау өте маңызды.
Қоғамдық қайта өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі ең алдымен осы
бюджет арқылы ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді бөлу мен қайта бөлу
процестерімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын экономика секторлары, қызмет
салалары мен аумақтар арасында бөле отырып, жалпы экономикаға әсер етеді,
себебі ол барлық ұлттық шаруашылықтың бюджеті. Экономиканы реттейтін басқа
қаржылық құралдар арасындағы бюджеттің ролі өзінің ерекшеліктерімен
сипатталады. Бюджеттің ерекшеліктері ретінде келесілерді айтуға болады:
- бюджет мемлекеттің қолында ұлттық табыстың бір бөлігін
оқшауландыруға байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше
экономикалық формасы және табыстың сол бөлігін бүкіл қоғам мен
оның әрбір аумақтарының мұқтаждықтарын қамтуға пайдаланады;
- бюджет арқылы ұлттық табыс экономика салалары, ел аумақтары мен
қоғамдық іс-әрекет салалары арасында қайта бөлу атқарылады;
- бюджеттік қайта бөлу пропорциялары қаржының басқа буындарына
қарағанда көбінесе ұлғайтылған қайта өндірістің жалпы
мұқтаждарымен және қоғам дамуының әр тарихи кезеңінде оның
алдында тұрған міндеттемелерімен анықталады;
- бюджеттік қайта бөлу аумағы мемлекеттік қаржы құрамында орталық
орынды қалайды, себебі бюджет қаржының басқа буындарымен
салыстырғанда бастапқы дәрежеде.
Бюджеттік қатынастың бөлістік сиапты мемлекетке бюджеттік экономикаға
әсер ететін нақты тұтқа мен қоғамдық ілгерілікке ынта ретінде пайдалануға
мүмкіншілік береді – бұл аспектіде бюджеттің әрекеті басқа құндық
тұтқаларымен (баға, несие және т.б.) бір типті. Бірақ мемлекеттік бюджет
қоғамдық өнімді құндық бөлу саласында бастапқы дәрежеде болғандықтан бұл
оны экономиканы басқарудың орталықтандырылған жалпымемлекеттік құралына –
республиканың негізгі қаржы жоспарына айналдырады. Бұл дәрежеде бюджет
қаржы ресурстарының бөлігін орталықтандыру негізінде мемлекет қарастырған
әлеуметтік-экономикалық дамуды қаржыландыруын қамтиды, екінші жақтан
қосымша резервтер айқындау мен сапалық көрсеткіштерді жақсартуға белсенді
әсерін тигізеді.
Мемлекеттік бюджеттің басқа қаржы буындары арасындағы орны мен мәнін
келесідей анықтауға болады. Біріншіден, бюджеттің қаржы жүйесінің басқа
буындарынан айырмашылығы – ол қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі бағыттарында пайдаланатын қоғамдық өнім құнының бір бөлігінің
айналымымен байланысты бөлу қатынастырының кең кешенінің бейнеленуі. Бұл
мемлекетке бюджет арқылы барлық ел ауқымында құндық бөліс процестерін
орталандыра басқаруға мүмкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлық кірістер
мен шығыстардың басқа баланстары, қаржы жоспарлар, несиелік және кассалық
жоспарлармен тығыз байланысты. Үшіншіден, мемлекеттік бюджет қалыптастыру
процесінде макроэкономикалық, қаржылық және өндірістік көрсеткіштер
талданады және анықталады, қаржы-несиелік жүйенің барлық буындарының
байланыстары үйлестіріледі, сонымен қатар экономикалық және әлеуметтік даму
көрсеткіштері қаржы және несие ресурстарымен тұжырымды қарастыруға жетеді.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік
Бюджеттің көптеген байланыстарын қамтамасыз ететін бюджеттік
көрсеткіштердің нақты-адрестік сипаты оларды экономика салаларындағы іс-
әрекет жағдайын бақылау мақсатына пайдалануға негіз тудырады. Бюджеттік
көрсеткіштер арқылы қоғамдық қайта өндірістің барлық оның сатыларындағы
жүрісі мен шаруашылықты жүргізудің барлық кезеңдері мен деңгейінің әртүрлі
процестерді қадағалауға болады. Бюджет көрсеткіштерін орындау дәрежесі
экономикада болып жатқан процестердің жүрісін көрсетіп, сондағы жаратымжы
және жаратымсыз беталыстарды анықтайды. Мемлекеттік бюджет арқылы
жүргізетін жалпымемлекеттік бақылау қаржы бақылау түрінде жүзеге асырылады.
Бұл мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатын жүзеге асыруға арналған
әсершіл құрал. Қаржылық бақылау барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыру
процесінде және де оларды орындау жөнінде есеп пен есеп беруді жүргізу,
мемлекеттің активтері мен гранттарын пайдалану және т.б. бюджеттік
әрекеттерде іске асырылады. Бұл бақылау уақытша шара емес, ол үнемі
жүргізіледі және экономиканы басқарудың барлық ұйымдастырушы жұмысының
ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржылық бақылауды жүзеге асырудың объективтік негізі болып бюджеттің
экономикалық категория ретіндегі бақылау функциясы табылады. Мемлекеттік
бюджеттің бақылау функциясының әрекеті кең шекара мен бәрін қамтушы
сипатпен айрықша танылу, соған негізделген бюджеттік бақылауда тек қана
қоғамдық өнім құнын бюджеттік бөліс саламен шектелмей бірталай аумаққа
әсерін тигізеді. Сондықтан, қаржылық бақылауы экономиканың барлық
саласындағы іс-әрекет жағдайы жөнінде пайымдауға мүмкіншілік береді. Оның
іс-әрекет процесінде бюджеттің атқарылуы, ақша қаражаттарының уақытымен
және толық түсуі, оларды тиімді пайдалануы тексеріледі.
Демек, қаржылық бақылау жүргізу негізінде әрбір субъектілер мен жалпы
мемлекет бойынша барлық ресурстарды пайдалану бақылауын жүзеге асыру
болады. Сонымен бірге бюджеттік процеске қатысушылардың нормативтік-
құқықтық актілердің талаптарын сақтау мен бюджеттік қаражаттар арқылы іске
асырып жатқан шаралардың негізділігі мен экономикалық тиімділігі
тексеріледі.
Қаржылық ресурстарды бюджет арқылы бөлудің қоғамдық өндіріске әсері
сандық және сапалық жақтарымен сипатталады. Сандық жағы бюджет арқылы қайта
бөлінген қаржы ресурстарының үйлесімдері мен деңгейі бойынша білінеді.
Қаржы ресурстары түсінігі ретінде мемлекет пен шаруашылық субъектілерінің
ақша қаражаттарының жиынтық қоры болғандықтан, олардың өсуініің негізгі
факторы болып жалпы ұлттық табыстың ұдғаюы табылады. Мемлекеттің қаржы
ресурстарының сандық мөлшері жиынтық қаржы баланста көрсетілуі мүмкін.
Мұндай баланста бюджеттік жүйенің барлық ресурстарына қоса Ұлттық қор
ресурстары мен барлық меншік формадағы шаруашылық субъектілерінің
ресурстары жатады.
Бюджет арқылы бөлінетін қаржы ресурстардың экономикаға тигізетін
әсерінің сапалық сипаты келесілермен сипатталады: біріншіден, мемлекет
бюджеттік қаражаттар салымының бағыттарын пайдаланады; екіншіден, мемлекет
осы қаражаттарды экономика дамуының қосымша ынта ретінде және оларды
жұмылдыру мен елдің экономикалық өсуіін жетілдіру, өндіріс тиімділігін
жоғарлатуға жұмсау әдістерін қолданады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық ынта ретінде басқа экономикалық
ынталардан айыратын белгілі ерекшелігі бар. Бюджеттің экономикалық ынта
ретіндегі ролі тек қана бюджеттік қатынастар ұйымдастыру формалары арқылы
кәсіпорындарды неғұрлым жоғары экономикалық нәтижеге жетуін құштарлау емес,
оның ролі ең алдымен бас шаруашылық субъектінің, яғни мемлекеттің
мүдделерін жүзеге асырудағы бюджеттің әрекетімен байланысты. Егер қаржы
ресурстарды бюджеттік қайта бөлу арқылы ғылыми-техникалық прогресс
тездетілсе, қоғам өндірісінің салалық және аумақтық құрылымы жетілдірілсе,
экономикалық өсудің факторлары белсендірілсе, онда бұл арада бюджеттің
экономикаға тигізген тек сандық әсері ғана емес, мұнда бюджет барлық қоғам
өндірісінің экономикалық рента ретінде сипатталады.
1.3 Бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өз функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық
деңгейлерінде тиісті қаржылық базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен елде
аймақтардын шаруашылықтарын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық
бірліктерді көгалдандыру, заң шығарушы билікті басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін, олардың ақша ресурстарын
жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады.
Бюджеттің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру,
оларды теңдестіру прцесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық
өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы – бюджет
жүйесін ұйымдастыру мен құру принциптері, оның буындарының өзара
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының
жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылымына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақты мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді. Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады. Ол
экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделен әртүрлі
деңгейлердегі бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Әртүрлі елдердің бюджет
жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан
түрліше болып келеді және ол мемлекеттің аумақтық құрылысы мен оның
аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлы құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
1. Мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
2. Федерация мүшелерінің бюджеттері ( АҚШ-та штаттардың, Германияда
жерлердің, Канадада провинциялардың, Ресейде федерация субьектілерінің
бюджеттері);
3. Жергілікті бюджеттер.
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық
бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін. Бірақ әдетте әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқарудыорталықтандыру деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы
бойынша белгілі бір реттеіші роль орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады. Өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатыныатарға және
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланады.
Бюджет Кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебінен
қалыптасатын орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомствалық бағынысты
мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске
асыруға арналған орталықтанған ақша қоры республикалық бюджет болып
табылады. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасы заңымен бекітіледі.
Бюджет Кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптасатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың – Астананың, оларға
ведомствалық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтанған ақша қоры облыс
бюджеті, республикалық маңызы бар қала – Астана бюджеті болып табылады.
Жергілікті бюджеттер тиісті маслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әртүрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атақару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік несие беру;
бюджеттік несиелер;
бюджеттік несиелерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
6) бюджет тапшылығы (профициті)
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін
сатуға байланысты емес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері
болып табылады.
Салықтық түсімдер- Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.
Салықтық емес түсімдер- Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Бюджет Кодексінде белгіленген бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден
түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша.
Ресми трансферттер түсімдері- бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, ҚР
Ұлттық қорынан бюджетке түсетін трансферттер түсімдері.
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
- мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
- тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
- мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар- мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмастарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
- жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер- қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, ҚР заң актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай
нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
- заңды тұлғаларға субсидиялар- мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
- ресми трансферттер- бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ ҚР
Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
- мемлекеттің міндеттемелерін орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлері.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмағанда ғана, ҚР заң актілерінде көзделген жағдайларда берілуі мүмкін.
Заңды тұлғаларға субсидия берудің басым бағыттары орта мерзімді фискалдық
саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттер жалпылама және нысаналы болуы мүмкін. Нысаналы сипаты
бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо болып табылады.
Бюджет кірістерінің бюджет шығыстарынан асып түскен сомасы оң операциялық
сальдо болып табылады.
Бюджет шығындарында бюджеттік даму бағдарламалары болған жағдайда теріс
операциялық сальдоға жол беріледі.
Теріс операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері орта мерзімді
фискалдық саясатпен айқындалады.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердің және бюджеттік несиелерді
өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді қамтиды.
Қаржы активтерін сатып алу- заңды тұлғалардың, соның ішінде
халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік
меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер- мемлекеттік
меншіктегі заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсетін
түсімдер.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік несие беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең.
Теріс белгімен алынған алынған шама- бюджет тапшылығы, оң белгімен
алынған шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру- қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет
қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бюджет түсімдері мен шығыстарын сыныптама
объектілеріне топтамалық кодтар бере отырып функционалдық, ведомствалық
және экономикалық сипаттамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бірыңғай
бюджеттік сыныптама бюджет жүйесінің барлық деңгейдегі бюджеттері
көрсеткіштерінің салыстырымдылығын қамтамасыз етеді. Бюджет процесі
бірыңғай бюджеттік сыныптама негізінде жүзеге асырылады. Бірыңғай бюджеттік
сыныптама бюджеттердің барлық деңгейлері үшін бірдей және міндетті болып
табылады. Заң актілерінің, Президент жарлықтарының, Қазақстан Республикасы
Үкіметі қаулыларының негізінде әзірленеді. Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы
бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және
Қазақстан Республикасы Үкіметі бекітеді. Бірыңғай бюджеттік сыныптама:
1) бюджет түсімдерінің сыныптамасын
2) бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасын
3) бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасын қамтиды.
Бюджеттік сыныптама бюджетті мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
даму жоспарлары, болжамдарымен, бағдарламаларымен, министрліктер мен
ведомствалардың, мекемелер мен ұйымдардың қаржы жоспарларымен тығыз
байланыстырады; жеке сметалар мен бюджеттік тізімдеме арасында байланысты
қамтамасыз етеді.
Барлық деңгейдегі бюджеттер түсімдерінің белгілі бір сипаттамалар
бойынша Қазақстан Республикасы бюджет заңдарына негізделген топтамасы
бюджет түсімдерінің сыныптамасы болып табылады. Бюджет түсімдері
сыныптамасының топтамасы санаттан, сыныптан, сыныпшадан және өзгешеліктен
тұрады. Санаттар түсімдерді экономикалық белгілері бойынша топтастыру болып
табылады. Сыныпта сыныптар мен сыныпшалар түсімдерді олардың көздері мен
түрлері бойынша топтастырады. Өзгешелік бюджетке төленетін төлем немесе
түсім түрін айқындайды. Мысалы салық түсімдерінде сынып салық тобын
білдіреді, сыныпша салық түрін білдіреді, өзгешелік нақты төлеушіні немесе
салық объектісін білдіріді.
Санаттар келесілерді біріктіреді:
1. Салықтық түсімдер
2. салықтық емес түсімдер
3. капиталмен жасалған операция түсімдері
4. алынған ресми трансферттер
5. несиелерді өтеу
6. жалпы қаржыландыру
7. бюджеттік қаражаттар қалдықтарының қозғалысы.
Қалған бөлімшелер кірістерді одан әрі құралу көздері бойынша бөлшектейді.
Сонымен түсімдерді осы жіктеуде топтарына алты таңбадан тұратын
топтасулық код беріледі. Бірінші таңба түсімдердің төлету әдісі бойынша
бөлінетін белгісі арқылы олардың санатын көрсетеді. Мысалы 1 деген цифр осы
бөлімде салықтық түсімдерге жататын барлық төлем түрлерін білдірсе, келесі
екі цифр түсімдердің түрлеріне байланысты сыныптарға бөлінгенін көрсетеді.
Мысалы, 01- ол табыс салығы, 05- ол тауарлар, қызметтер мен жұмыстар
бойынша ішкі салықтар және басқалары. Содан кейін төлемнің нақты түріне
байланысты сыныпшаны көрсететін бір цифр келеді. Мысалы, 1- ол
корпоративтік табыс салығы, 2- акциздер, 3- табиғи және басқа ресурстарды
пайдалану жөніндегі түсімдер және т.б. Соңғы екі цифр төлемнің нақты
төлеушісін көрсететін ерекшелік белгісі. Мысалы, 01- ол резиденттер- заңды
тұлғалардан корпоративтік табыс салығы, 2- ол резидент емес заңды
тұлғалардан корпоративтік табыс салығы және т.б.
Шығыстарда функционалдық және экономикалық сыныптама
қарастырылған.функционалдық сыныптамаларға сәйкес шығындар 6 (алты) бөлімге
бөлінеді:
1. функционалдық топ
2. функция
3. қосымша функция
4. мекеме
5. бағдарлама
6. кіші бағдарлама
13 функционалдық топ, 11 функция, 99 қосымша функция, 696 мекеме мен 99
бағдарлама және 99 кіші бағдарлама қарастырылған.
Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің шаралар мен бюджет
қатынастарына қатысушылардың кеңейтілген сипаттамасын білдіреді.
Шығындардың функционалдық сипаттамасы келесі функционалдық топтарды
біріктіреді:
1. жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
2. қорғаныс
3. қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік
4. білім беру
5. әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек
6. тұрғынүй, коммуналдық шаруашылық
7. денсаулық сақтау
8. мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік
9. отын-энергетикалық кешен
10. ауыл, су, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау
11. өнеркәсіп және құрылыс
12. транспорт және байланыс
13. басқалар
14. борышқа қызмет көрсету
15. ресми трансферттер
16. жалпы қаржыландыру
Шығындардың экономикалық сыныптамасы, оларды экономикалық белгілері бойынша
4 (төрт) бөлімге бөледі:
1. санат
2. сынып
3. сыныпша
4. өзгешелік
Санаттар келесі шығындарды біріктіреді:
1. ағымдағы шығындар
2. күрделі шығындар
3. несиелер, үлестік қатысу
4. борышты өтеу
сынып, сыныпша, өзгешелік шығындардың мақсаты мен сипаттамасын нақтылайды.
Мысалы, ағымдағы шығындарда тауарлар мен қызметтер шығындары, - соның
ішінде жұмысшылар, қызметшілердің жалақысы – жұмысшылар мен қызметшілердің
негізгі жалақысы.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру құралдарын пайдаланып басқарудың
жеделдеуін қамтамасыз ету үшін кірістер мен шығыстарды жан-жақты, нақты
және адресті жүйелеуге мүмкіндік береді.
1.4 Бюджетаралық қатынастарды реттеу механизмі
Жоғары тұрған және төменгі тұрған бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы
функциялар мен өкілеттіктердің ара- жігін дәлме-дәл ажыратуға, түсімдер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген.
ҚР Үкіметі мен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті
атқарушы органдарының, Бюджет Кодесінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың бюджет процесіне араласуына жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар мынадай принциптерге негізделеді:
1) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің-
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар бюджеттерінің
жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
2) түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсетілген қызметтер үшін төлемақы
болып табылатын салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер
көрсету қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі
орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне
бекітіледі;
салық және бюджетке төлентін басқа да міндетті төлемдерді
бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін
бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аймақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын
салықтар жергілікті бюджеттерге бекітіледі;
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4) жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5) мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелігі- мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және
нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік
басқару деңгейіне мемлекеттік қызмет көрсетуді бекітіп беру;
6) мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату-
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және
мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілген
қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен
деңгейіне беру;
7) бюджетті ңәрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Бюджетаралық қатынастар:
1) республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджетінің арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік несиелермен;
2) облыстық және аудандық бюджеттер арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік несиелермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы
трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер
деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлеуеті, аймақтардың объективтік
бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар
ескеріледі.
Нысаналы трансферттер мен несиелерді жергілікті атқарушы органдар тек
қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады.
Бюджет субвенциялары мен бюджеттік алып қоюлар жалпы сипаттағы ресми
трансферттер болып табылады.
Жоғары тұрған бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге республикалық
немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми
трансферттер бюджеттік субвенциялар болып табылады.
Төмен тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджеттерге республикалық
немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін ресми
трансферттер бюджеттік алып қоюлар болып табылады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері абсолюттік түрде жылдар
бойынша бөліне отырып үш жылдық кезеңге:
республикалық бюджет пен облыстық, республикалық маңызы бар қалалар,
астана бюджеттерінің арасында- Қазақстан Республикасының Заңымен;
облыстық бюджет пен аудандар бюджеттерінің арасында- облыстық
маслихаттың шешімімен белгіленеді.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері әрбір үш жылда
өзгертілуге жатады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттердің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге және бюджеттің әрбір деңгейі үшін
Бюджет Кодексімен бекітілген шығыстар бағыттарына сәйкес көрсетілетін
мемлекеттік қызметтердің стандарттық деңгейін беру үшін бірдей фискалдық
мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған.
Төмен тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алып
қоюлардың және жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджеттерге бюджет
субвенцияларын аудару тәртібі мен кезеңділігін ҚР Үкіметі айқындайды.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығындары көлемдерінің арасындағы айырма ретінде
айқындалады.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістердің болжамды
көлемі асып түскен кезде жергілікті бюджеттен жоғары тұрған бюджетке
бюджеттік алып қоюлар белгіленеді.
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды
көлемінен асып түскен кезде жергілікті бюджетке жоғары тұрған бюджеттен
бюджет субвенциялары белгіленеді.
Кірістердің болжамды көлемдері аймақтың салықтық әлеуетін ескере отырып
және бюджеттер деңгейлері арасындағы түсімдерді бөлу негізінде есептеледі.
Жергілікті бюджеттер шығындарының болжамды көлемдері олардың ағымдағы
бюджеттік бағдарламаларға және дамудың бюджеттік бағдарламаларына бөлінуін,
бюджеттік қамтамасыз етілуді, бекітілетін заттай нормаларды ескере отырып
және бюджеттер деңгейлері арасында шығыстарды бөлу негізінде есептеледі.
Жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін
республикалық немесе облыстық бекітілген бюджеттік алып қоюларды есептеу
кезінде ескерілмейтін сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған
бюджеттерге беретін ресми трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып
табылады.
Ағымдағы нысаналы трансферттер мемлекеттік, салалық немесе аймақтық
бағдарламалардың іс-шараларын орындауға ғана, сондай-ақ қаржы жылы ішінде
әкімдердің өтініші бойынша ҚР Үкіметінің немесе облыстың жергілікті
атқарушы органының резервінен қаржыландырылатын іс-шараларға ғана беріледі.
Мыналар:
мемлекеттік, салалық бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік
инвестициялық жобаларды іске асыру үшін республикалық бюджетте бекітілген
сомалар шегінде республикалық бюджеттен облыстық бюджетке, республикалық
маңызы бар қала, астана бюджетіне берілетін;
аймақтық бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде
облыстық бюджеттен аудан бюджетіне берілетін ресми трансферттер дамуға
арналған нысаналы трансферттер болып табылады.
Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттерден бюджеттік несиелер
тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттеріне және аудандар бюджеттеріне қаржы жылы ішінде бюджеттік
инвестициялық жобаларды іске асыруға және кассалық алшақтықты жабуға
берілуі мүмкін.
Салықтық және бюджеттік заңнамалар бойынша болған өзгерістер арқылы
бір бюджеттен басқа бюджетке қаражаттар беру, бюджетке бекіткенде
есептелген шығындарды қаражаттандыру өкілеттілікті беру және бюджеттік
өтемақыға шарттар болуына байланысты операциялар өзара есептесу болады.
Бюджеттік өтемақы маңында билік органдарының шешімдері немесе әрекеттері
нәтижесінде түсіп қалған кірістер мен қосымша пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz