Бастауыш мектеп жастағы балалардың ойлауы және сөйлеуі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық ерекшеліктері мен
жеке бас мотивациясының теориялық негізі
1. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың психологиясы мен
мотивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың мінез-құлықы мен танымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқуға деген қызығушылығы мен
мотивациясының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
ІІ.Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқуға деген мотивациясын білім беру
барысында қалыптастыру
2.1. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын қалыптастыруда
шетел ғалымдарының ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын оқу барысында
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ІІІ. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотевациясын эксперименттік
зерттеу
3.1.Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын қалыптастыруда
түзету – дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 72 – 77
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...78 – 93
КІРІСПЕ
Көкейтестілігі Бастауыш мектеп жасындағы кезең айналадағы ортаны
тануға құмартушылығымен , еліктегіштігімен , ерекше эмоциялығымен ,
үлкендер мен құрбыларының әрекеттеріне аса сезімталдығымен ерекшеленеді.
Бұл кезеңде әрекеттеріне алты жеті жастағы балалардың психикасы ойын
немесе оқу жағдайында дамуына байланысты сапалық өзгерістерге ұшырап, әр
түрлі кедергілерден өтеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалар мектепке оқу әрекетінің өзі үшін
мүлде бейтаныс жаңа жағдайда тап болады.Психологиялық тұрғыдан келер
болсақ, оның бойында бұған дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері
қарым-қатынас, заттық және ойын әрекеттері сақталған.Баланың мектепке
дейінгі әрекеттердегі адамдарға сеніммен қарау сезімі , адамзат жасаған
заттар дүниесіне психологиялық тұрғыдан келу экологиялық сана дамуының
алғышарттарын белгілі пайдалана білу сияқты қасиеттер оқу әрекеті
жағдайында да одан әрі дами түседі.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың дене жағынан қалыпты дамуы психикалық
көңіл күйінің жақсы болуы үшін оған тұрмыс қуаныш әкелетіндей , келешек
өмірге құштарлық туғызатындай етіп, ойын мен оқуды ұйымдастыру қажет.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін
елеулі түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың
жаңа көздерін ашатын оқу мотивациясы болады. Бала мектеп өміріне алғаш ене
бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады.Ол жаңа режимнің
бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен
сенімді қарым- қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда
болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл
ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген
көзқарасының жайы олардың оқу мотивациясының қалыптасу процесіне
байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс- әрекетті құру
және оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды
болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының негізгі іс- әрекет түрі- оқу іс- әрекеті
болып келеді. Бала алғаш рет мектеп табалдырығын аттасымен осы уақыттан
бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып
оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі түрде
өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін
ашатын оқу болады.
Л.А.Венгер.,А.Л.Венгер.,В.В.Холмовс кий.,Я.Я. Коломинский., Е.А.Пашко.,
Ш.А.Амонашвили т.б . Баланың жеке басының дамуында оның бойында
жауапкершілік пен жанашырлық сезімдерінің қалыптасуы айырықша орын алуы
тиіс. Бұл сезімдер өркен жайған кезде адамдыққа жеткізген игі қасиеттер
ойлантады, керек деген мотив нормаға сай басқа әлеуметтік саналар
туғызады, жанашырлық мотиві басқалар үшін баланың жүрек кілтін ашады.,-
басқа адамға жанашырлық көрсете , отырып , оның қуанышына ортақтаса алады
деген психологиялық ерекшеліктерін жоғарыда көрсетілген ғалымдар
зерттеген
Алты жеті жастағы балаларды психологиялық ерекшеліктерін мына
ғалымдар зерттеген
Г.Кравцов және Е.Е Кравцова мектепке дайындығының комплексті мінезін
белгілейді. Олар балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын
және мектепке психологиялық дайындық көрсетБастауышн белгілейді, балалардың
мектепке психологиялық дайындығы үш сфералы жақтарын қалыптастырады, өз-
өзіне қатынасы.
Алты жеті жастағы балалардың бейнелеу әрекетін қазіргі уақытта
кең көлемде қарастырған олардың ақпаратты және стадия белгілері бөлініп
шығарған: М.Д.Баррето., П.Лайта., К.Маховер., И.И.Будницкой., Т.Н.Головиной
., В.С.Мухина .,П.Т.Хоментаускас және т.б. зерттеулерімен көрініс тапқан.
Балалардың оқыту тапсырмаларының барлық жақтарын В.В.Давыдов және
Д.Б.Эльконин көрсеткен.
Алты жеті жастағы балалардың ерік сапаларын анықтауға үлес
қосқандар А.Л.Венгер., А.В.Запорожц., А.Карстен.,В.И.Калин.,
Я.З.Неверович., Н.А.Самарина., Ш.Н.Чхартишвили.
Е.А.Бугрименко .,А.Л.Венгер., К.Н.Поливанова.,Е.Ю.Сушкова
диагностикалық комплексті әдістемелік ұсынған.
Зерттеу мақсаты: - Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясын
қалыптастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: 2 – сынып оқушылары.
Зерттеу пәні : Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясындағы
ерекшеліктерді оқу барысында қалыптастыру.
Зерттеу міндеті:
1. Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясын қалыптасуы бойынша
әдебиеттерді талдау;
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу матевациясының оқу процесінде
қалыптасуының жолдарын анықтау;
Зерттеу кезеңдері – алғашқы кезеңде зерттеу проблемасы бойынша
материалдар жиналып жүйеленді, ғылыми аппарат айқындалды, Бастауыш мектеп
оқушыларының мативациясымен қатар психологиялық ерекшеліктерін анықтау
қажет. Екінші кезеңде Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мативациясыме қатар
танымдық процестерін зерттеу.
Зерттеу базасы – Семей қаласының №38 жалпы орта білім беретін мектеп
– лицейінің Бастауыш мектеп жасындағы балалар.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, қолданған әдебиет
және қосымшадан тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға психологиялық дайындығы мен
мативациясының қалыптасуы
Бастауыш мектеп жастағылардың психикасының басты ерекшелігі –
төңірегіндегілерден үйрену қасиетін баланың тез қабылдайтындығы. Осының
арқасында ол айналадағы болмыс пен табиғат құбылыстарына, адамдардың
әлеуметтік тіршілігіне қатынасты эмоционалдық қатынас жайында мағлұмат
беретін сөздерді оңай меңгереді. Бұл ретте жалпы ақыл-ой дамуы мен осыған
байланысты дүние көрінісінің баланың өмір жағдайында, тәрбиесіне тікелей
қатысты болатынын есте тұтқанымыз жөн.
Қазіргі замандағы Бастауыш мектеп жастағы баланың ақыл-ой дамуы
ерекшеліктеріне объективтік тұрғыдан талдау жасау үшін дүние көрінісі
туралы бала түсініктеріне және танымдық процестердің даму ерекшеліктерін
талдауға арнайы жүгінген пайдалы. Бұл орайда сонымен бірге алты жеті
жастағы баланың жеке басы дегеніміз не, оған қандай сезімдер тән және бұл
сезімдердің әсер күші қандай? дейтін нәрселерге дұрыс бағдар жасалуы тиіс.
[Абрамова Г.С.2005]
Бастауыш мектеп жастағылар өмірі тіршіліктің әр алуан жақтарын
қамтиды. Олар ойнайды, тентектік жасайды, дүниені таниды. Олардың танымдық
ынта –ықыласы әр алуан: айталық олар құмырсқалар тіршілігін бақылап,
олардың топтанып тіршілік етуі туралы теория жасай келіп, олар адамдардың
күнделікті өмірде мұқият бақылай келіп, олардың өміріне қызығады, олар
теңіз өмірінің, құрлықтың, космостың көрінісін көз алдарына ойша
елестетеді, оларды сондай-ақ аяғымен кездейсоқ түртіп банкінің балконнан
қалай құлағаны, торғайдың су ішкені т.б. қызықтырады. Баланың өзін қалай
ұстауы, оның санасында қандай проблемалар туындайтыны көптеген себептерге
байланысты. Баланың ақыл-ой дамуы, психикалық жай-күйі, сана- сезімнің
даму ерекшеліктері, ақылы, сезімі мен еркі дамуының арақатынасы, ақыр
соңында баланың зиялылығы оның жеке басын айқындайтын қайталанбас
үйлестікті туғызып отырады. [Островская.О.2003 ]
Бастауыш мектепе жастағы балалалр ақыл-ой жағынан бір-бірінен елеулі
түрде ерекшеленеді.Бұларда қазіргі уақыт тұрғысынан ақыл-ой жағынан дарынды
(вундеркиндтер) , ақыл-ой дамуы тежелген және ақыл-ой жағынан артта қалған
балалар деп бөлуге болады.
Қайсыбір балаға диагноз қоюмен мұғалім айналыспайды, бұл басқа
мамандардың ісі. Бірақ өз сыныбының балаларының ақыл-ой дамуы өрісін оның
бағдарлауы тиіс. Бұл ең алдымен ақыл-ой тәрбиесінің жауапкершілігі
мұғалімге жүктелген бала үшін пайдалы. Мектеп жасындағы кішкентай
балалардың ақыл-ой дамуының неғұрлым маңызды варианттарын талдап көрейік .
Балалардың көпшілігінің ақыл-ойы қалыпты дамыған болып келеді. Бастауыш
мектеп жастағы балалар заттың , құбылыстың , іс-әрекеттің арасындағы
байланыстар мен қатынастарды бөліп алуды және пайдалану қажет ететін
азды- көпті күрделі міндеттерді өзі шеше алады. Дегенмен , әрбір баланың
өз мүмкіндіктерін пайдануы оның өмір сүру салтымен байланысты өзіндік
Бастауыш мектеп жастағы балалалр қалыпты дамыған бала атаулы ақыл-ой
белсенділігіне ие: олар айналадағы дүниені өзінің танымдық міндеттер қояды.
не үшін және неліктен деген сұрақтар баланың ақыл-ой белсенділігінінің
көрсетБастауыш болып табылады.Әрине,сұрақтардың бәрі бірдей үлкендерге
бағыштала бермейд. Бала жауапты өзі табуға тырысып бағады;ол өз
сұрақтарын түсініп алуы үшін эксперимент жүргізуі мүмкін; ол жануарларға
адамдарға,табиғат құбылыстарына мұқият түрде бақылау жүргізе алады; ол
пікір айтып, тұжырымдар жасай алады.
Баланың ойы ұғарлық проблемалар аясының ұлғаюы білімді меңгерумен
байланысты. Білім көлемімен сапасы – бала ақыл-ойының айналадағы дүние
туралы қайсы-бір хабарды меңгеруі үшін сондағы байланыстар мен
қатынастарды бөліп, айқындап алуға бағышталған ой әрекетін орындай білуі
тиіс, мұны оған үлкендер көрсетеді және оның әрекетінің табысты болуы да
солардың көрсетуіне байланысты болады. Қалыпты дамыған бала меңгерген
білімін жаңа тапсырмаларды орындауға орынды жұмсай біледі. [Айқынбаев
Т.2005]
Біздің жоғарыда айтып өткеніміздей , Бастауыш мектеп жастағы балалар
бейнелі түрде ойлайды. Бейнелі ойлау мектепке дейінгі жастағы баланың өмірі
мен әрекеттердегі жағдайларға, ойын үстінде , сурет салу , ойыншық
құрастыру, үлкендермен қарым-қатынас жасау кездерінде туындайтын
міндеттерге көп ретте сәйкес келеді. Мәселен, ойындағы бейнелерге жүгіне
отырып , бала заттармен іс жүзінде не істеу керек не, оның нәтижесіне ой
жүгіртеді., өзінің алдында туындаған міндеттері осындай жолмен шешеді.
Сондықтан да ол зат жүзе ме немесе батып кете ме дегенді пайымдау үшін ол
жүзгіштік қасиетті заттың көмегімен , пішінімен және зат жасалған
материалмен байланыстырады. Мұндай ақыл-ой әрекеті арқылы баланың бейнелі
ойлауына жол ашылады. Ал дерексіз логикалық ойлауға келетін болсақ, оны
бала енді ғана меңгере бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың
жекеленген логикалық пайымдаулары балдырғанның ақыл-ой дамуындағы
табыстары үшін бізді таңдану, қуаныш сезімдеріне бөленсе де, тұтастай
алғанда Бастауыш мектеп жастағы балалардың ойлау қабілеті жасерекшелігіне
сай өзгеше болады.
Ой өрісінің кеңдігімен ,ерекше қабілетімен көзге түскен балаларды
әдетте вундеркинд деп атайды. Бұл ғажайып балалар айналасындағы адамдарды
тез жетілуімен, еңбекке қабілетілігімен және ой белсенділігімен таңдандыра
отырып, құрбыларынан көш ілгері болады.
Ақыл-ой ерте жетілуі , жақсы нышан .Ол ақыл-ой әрекеті мен келешегі
өмірде табысқа жету кепілі. [Әмірова М. 1999]
Ақыл-ойының кемелденуі жағынан құрбыларынан көш ілгері ұзап кеткен
Бастауыш мектеп жастағылар мұғалім тарапынан аса ықыластылықты қажет етеді.
Мұндай балалар кітап оқуға жастайынан үйір боп, санауды ерте үйренеді. Олар
көбіне білімнің белгілі бір санасымен ғана айналысады. Және бұл салада
олардың қайсыбір тамаша жетістіктерді де иеленіп жатады.
Ақыл-ойы озық дамыған балалар жөнінде психолгиялық әдебиетке талай
рет жазылды да. Мұндай балалардың ерекше қасиеттеріне олардың ақыл-ой
белсенділігінде айқындық танытатындығындығы, ақыл-ойға түсетін күшті онша
көп ауырсынбайтындығы және ақыл-ой әрекетіне аса бейімділігі жатады.
Ақыл-ой жағынан дарынды балаларды ондаған жылдар бойы зерттеген Н.С.
Лейтес мұндай балаларды әр түрлі жаттығудан өткізу олардың қабілетінің тез
артуының көрсетБастауыш болатындығын жазған болатын.
Сөзді қалыптастыруда қатынасатын мүшелері (қимыл немесе есту мүшелері
) дамымай қалған балалар айрықша қиындық келтіреді. Тілдің нашар дамуы
баланың бүкіл танымдық әрекеті дамуының ерекшеліктерін айқындайды, мұның
өзі мектептегі үлгірімге кәдімгідей әсер етеді. Алайда бұл кемістікті де
жоюға болады. Кекештікті қалпына келтірек тиісті жұмыс жүргізілген
жағдайларда балалар қалыпты даму үстіндегі құрбыларын қуып жете алады.
1.2.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мінез-құлықы мен танымдық
ерекшеліктерінің қалыптасуы.
Қазіргі кезеңдегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша,
мектептің- сыныптық оқу жүйесі ойлау процесінің жоғарғы психикалық
функциясымен нервтік- психикалық процеске қойылатын талаптардың өте үлкен
екендігін көрсетеді.
Осы кезеңдегі балалардың көбінің нерв жүйесінің дамуы толығымен
қалыптаспағанның, соның нәтижесінде балалардың мектепке бейімделу деңгейі
төмен екендігін физиологтар көптеп атап көрсетеді. Физиологтар мен
дәрігерлердің зерттеулерінше 30% -да ғана регуляторлық құрылыс пен мидың
алаптарының толығымен дамуы анықталған, ал 70 % балаларда оқу әрекеті мен
мектепке бейімделуіне байланысты проблемелары болады. М.М.Безрукихтің
әдістемесі бойынша, зерттелген балалардың 60%- да әртүрлі менктеп
дезадаптациясы факторлары анықталды.50% балалар берілген нұсқауды
түсінбейді, қажет болған жағдацда өздерінің іс- әрекетін бағдарлай
алмайды. Көптеген балаларда бұл мидың бөліктерінің толығымен пісіп-
жетілмеуінің нәтижесінде. 90 % балаларда қолдың әлсіз, ұсақ
моторикасының жетілмеуі байқалады. Бастауыш мектеп жасынағы өтпелі
кезең балалардың психофизиологиялық табиғаты диапазонының
әртүрлілігінен. Әрине, жаңа мектеп жағдайына 8 жастағы балалар
бейімделмеген болып келеді. Жеті жасар балаларға қарағанда интеллектуалды
жүктемені алты жасар балалар көтере алмайды. Мысалы,үздіксіз оқу алты
жасарларда -8минут болса ,жеті-сегіз жаста -10 минут, ал тоғыз жаста-15
минутқа тең.
Н. В. Дубровинская зерттеуінше алты жасарлардың жұмыс істеу қабілеті –
баланың функционалды жағдайының интегралды көрсетБастауыш. Автордың
айтуынша , қалыпты мектептегі 45 минутқа тең жүктеме баланың продуктивті
жұмыс істеуіне кері әсерін тигізеді . Бұл балаларда 70% жұмыс істеу
қабілетін төмендетеді. Сондықтан 6 жасарладың оқу режимі мен оқыту
технологиясы ерекше болуы тиіс. Сабақтың ұзақтығы 35 минуттан төрт
сабаққа дейін болуы қажет. Санитарлы- гигиеналық талаптарға байланысты
балаларды үш уақыт тағыммен екі уақыт күндізгі ұйқы мен күннің екінші
жартысында демалыспен ұйымдастырылуы керек.
Балалардың жеке басының дамуына үлкендер ықпалының негізгі жол-
олардың адамдар қоғамындағы мінез-құлық ережелері мен үлгілерінің ықпалы
арқылы иегереді. Балалар үшін мінез-құлық үлгілері – үлкендердің өздері ,
олардың іс-қылығы өзара қарым-қатынастары болмақ. Балаға оның
айналасындағы ең жақын адамдарың мінез-құлықтары айтарлықтай ықпал етеді.
Бала – оларға еліктеуге , олардан үлгі алуға олардың адамдарға , оқиғаларға
, заттарға берген бағасымен тәлім алуға бейім тұрады. Әйтсе де жақын
адамдармен бітпейді. Бастауыш мектеп жастағы балалар үлкендер өмірімен
көптеген жолдармен : олардың еңбегін бақылау , әңгімелер, өлеңдер
ертегілерді тыңдау арқылы танысады. Айналасындағы адамдардың
сүйіспеншілігіне , құрметіне , қошеметіне бөленген адамдар бала үшін үлгі
болады. Құрдастарының балалар тобында қолдану тауып , кең тараған ,
қылықтары да бала үшін үлгі болуы мүмкін. Ақырында , белгілі бір моральдық
қасиетке ие кейіпкерелерінің әрекеттерінде көрініс беретін мәнез-құлық
үлгілерінің мәні аз емес.
Бала төңірегіндегі адамдардың мінез-құлық шеберінен тысқары шығатын
мінез-құлық үлгілерін игеруге шешуші сәт –ол баланың өзі жақсы көретін және
ол үшін пікірі ерекше беделді болып саналатын адамдардың өзге үлкендерге ,
балаларға , әңгімелер мен ертегілердің кейіпкерлеріне берген бағасы.
[Запорожец А.В. Дошк восп №8; 1997]
Бастауыш мектеп жастағы балалар мінез-құлық үлгілеріне қатты назар
аударады.Мысалы, ертегіні немесе әңгімені тыңдағанда олар кімнің жақсы,
кімнің жаман екенін міндетті түрде анықтауға тырысады, бұл жағынан ешқандай
екі ұштылыққа төзбейді және осы тұрғыдан тіпті жансыз заттарға да баға
беруге тырысады. Тоғайда адасқан және ағаш кесуші шаруа құтқарып алған
баланың тарихын тыңдаған алты жастағы баланың айтатыны : Ағай- жақсы кісі
, ол баланы тауып алды, ол орман жаман , ол баланы адастырды.
Үлкендер балаға мінез-құлық ережелерін үйретеді. Мектепке дейінгі
балалық шақ бойына күрделене беретін ережелер балалардың күнделікті мінез-
құлықын қалыптастырауды, жағымды қылықтар жаттығуларын қамтамасыз етеді.
Балаларға талап қою және олардың қылықтарына баға беру арқылы үлкендер
балалардың ережелерді орындауына қолдарын жеткізеді. Балалардың өздерң
біртіндеп айналасындағылардың олардан қандай мінез-құлықты күтетін
жөніндегі түсініктерді негізгі ала отырып , өз қылықтарын бағалай бастайды.
[Забрабная С.Д.1995]
Танымдық қабілетілік балаларда былай қалыптасады: әртүрлі заттарды
қабылдаудағы сезімділік, бір-бірінің ерекшеліктерінің қасиеттерінің
мінездемелігін табу, қиын жағдаяттарды шешудегі дамуы, сұрақ қойғанда
логика – грамматикалық сөйлеуді нақты қолдану, бақылаулығын , тапқырлыққа
, негізгі жағдайларда осы қабілеттердің дамуына ақыл- ойға күш жұмсалу
керек.
Бастауыш мектеп жастағы балалар арнайы қабілеттерде дамиды, мысалы,
музыкалық олар өздеріне кері сезімді туғызады ( музыкаға эмоционалды үн
қату қабілеті) және жіңішке дифференциалды ( музыкалық тыңдау
компоненті).
Бастауыш мектеп жастағы балалардың таным аймағының дамуы.
Адамның қоршаған әлемді тануы түйсік, қабылдау, түсінік сияқты танымдық
процестерден басталады. Бастауыш мектеп жастағы балаларда танымдық
процестер айтарлықтай дамыған болады. Бұнда қоғамда қабылдаған сенсорлы
этолондардың ( дыбыстар галемасы, сппектр түстері және т.б.) баламен
меңгерілуі маңызды рөлге ие болады. Сөзбен бейнеленген нұсқаулар жүйесі
ретінде сенсорлы этолондарды меңгеру бала қабылдауын саналы түрде
өзгертеді. [Овчарова Р.В.1996]
З.М.Истомина алты-жеті жастағы балалардың есін зерттегенде оның
дамуының 3 мнемикалық деңгейлерін анықтаған . Бірініші деңгей еске сақтау
мақсатының болмауымен сипатталады. Екінші деңгейде балада осы мақсат
болуы , алайда ол оны жүзеге асыруға ешқандай әдістер
қолданбайды. Үшінші деңгейге балада еске сақтап алу мақсаты болмауы
және де ол оны жүзеге асыру мнемикалық әдістерін қолдануы жөн.
Бастауыш мектеп жастағы балалар ес дамуының екінші және үшінші
деңгейлері жетеді. Бастауыш мектеп жастағы балалар мнемикалық мақсаттын
анықтай алады. Бірақ мақсатты анықтау тек баладан белсенді еске сақтауды
қажет ететін жағдайларда ғана болады. Алайда, осы жағдайдың болуы
жеткілікті болады. Балада мнемикалық мақсаттың пайда болуына баланың
үлкендермен берілген тапсырманы орындау әркет жағдай жасайды.
Бастауыш мектеп жастағы балалар ырықты есінің дамуы үшін бала өз-
өзін қадағалауды жүзеге асыруы керек. Бірінші деңгейге жататын балалар
үшін өз-өзін қадағалау мүлдемге тән емес. Екінші деңгейге жататын
балаларға жартылай өз-өзін қадағалау тән. Ал үшінші денгейде жататын
балаларға өз-өзін қадағалай және мнемикалық міндетті орындау тән.
[Венгер Л.А. Вопр психол №4; 2004]
Жалпы алты-жеті жастағы балаларға еске сақтау процесінде өз-өзін
қадағалау тән болып келеді. Осы жастағы балалардың көбі көру арқылы
қадағалау процесін жеткілікті дәрежеде жүзеге асырады. Өз-өзін қадағалау
– оқу процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан да педагог
мнемикалық әрекет процесінің осы қабілетті дамыту арқылы баланың есін
ғана дамытып қоймай , сонымен қатар оның мінез-құлқының ырықты болуын
қалыптастырады.
Бастауыш мектеп жастағы балалардың ойлауы және сөйлеуі.Баланың ойлауы
оның білімдерімен байланысты болады. Мектепке дейінгі балада білімдердің
қалыптасуы жайлы Н.И.Поддьковпен қызықты мәліметтер анықтаған. Бұнда бір-
біріне қарама- қайшы келетін екі тенденция анықталған.
Біріншісі- ойлау әрекеті процесінде баланың қоршаған орта жайлы
білімдері нығая түседі. Осы тұрақты білімдер баланың танымдық аймағының
ядросын құрады. [Овчарова Р.В.1996]
Екіншісі- ойлау әрекеті процесінде болжам ретінде болатын анық емес
білімдер де қалыптасады. Осы дамып келе жатқан білімдер де қалыптасады.
Осы тенденциялардың әректтесуі нәтижесінде анық емес білімдер азайып,
анықталған білімдерге айналады. Сондықтан да балада анықталған білімдер
жүйесін ғана қалыптастырумен шектелмей, анық емес білімдер жүйесін
нығайтып отыру керек.
Тапсырмаларды шешкенде, заттар арасында байланыстарды қалыптастыру
кезінде алты-жеті жастағы балалар ересек адам қолданатын ойлау әрекеттерін
қолданады. Олар : көру-әрекеттік , көру – образдық , сөйлеу –
логикалық ойлау түрлері .
Заттық әректтен байланысты және онымен әрекет жасауға бағыттылған,
заттармен шынайы әрекет жасау кезінде жүзеге асатын көру- әрекетін
ойлау балада ерте кезде қалыптасатын алғашқы ойлау түрі болып
табылады. Бірақ алты-жеті жастағы балалар өзі шешуге тәжірибесі
жектелген тапсырмада ғана ойлаудың осы түрін қолданады.
[Амрношвили Л.1986]
Бала тапсырманы шешуде заттардың өзін емес олардың образдарын
қолданатын жағдайда ол образдық ойлау түрімен пайдаланады. Бастауыш мектеп
жастағы балалардың образдық ойлауның мазмұнын анық образдармен шектеліп
қоймай көру- сызбамен ойлаудың жоғарғы дәрежесіне ауысады. Бұл арқылы
заттарды бөлек қасиеттердің емес, олардың арасындағы байланыстар
анықталады. Бала үшін көру- сызбаның ойлау түрін меңгеру өте маңызды
болып келеді. Өйткені бұл оған затардың сыртқы байланыстарын анықтауға
көмектеседі.
Бастауыш мектеп жастағы балалардың образдық ойлауының дамуы оның
түсініктерінің жан-жақтылығында бейнеленеді.
Бастауыш мектеп жастағы балалар сөйлеу- логикалық ойлау түрімен де
қолданады. Ойлаудың бұл түрін түсініктік ойлау деп те атайды.
Образдық ойлау балаға анықталаған жағдайға байланысты әрекет ету
әдісін анықтауға көмектеседі.
Образдық ойлаудың дамуына оқу әркетімен қоса, әрекеттің басқа
түрлері де (сурет салу, ертегі тыңдау және т.б.) өз әсерін тигізеді.
Ойлауды қалай дамыту керек? Бастауыш мектеп жастағы балалардың
ойлауының дамуына әрекеттің әр түрлі түрлері жағдай жасайды. Бірақ кез-
келген объектіні толығырақ тану үшін бала үшін жағымды жағдай
ұйымдастыру қажет.
Балалардың нақты түсініктерін қалыптастыру үшін өзара болжам түрінде
болатын анық емес білімдерін қалыпастыру қажет.
Баланың шығармашылық ойлауын дамыту үшін олардың белсенділігі
айқын бейнелене алатын әрекетке қалыптастыру керек. Осылайша Н.К.
Посткикова Бастауыш мектеп жастағы балалардың танымдық қызығушылықтарын
арттыру үшін еңбек әрекетін пайдаланған. Балалар өздігінің жемістерді
отырған, өсірген. Жұмыс барысында тәрбиеші балаларды сұрақ қоюға және
де сол сұрақтарға жауаптарды өздігімен іздестіруге үйреткен. Бұның
барлығы балада еңбек әрекетінің қатар олардың шындыққа танымдық
қатынастың қалыптасуына әсер еткен.
Баланың ойлауын дамытудың тағы бір жақсы әдісі ол балаға өздігімен
құрастыруға мүмкіндік беру.
Балада танымдық қызығушылықтардың дамуына баламен тәрбиеші
арасындағы жағамды эмоцианалдық қарым-қатынас өз үлесін тигізеді.
Өйткені бұл балада өзін-өзі бағалауын жоғарлатуға, өзінің қабілеттерін
тануға мүмкіндік береді. Ал бұл өз алдына қоршаған ортаға қызығушылықты
арттырады.
1.3.Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға деген қызығушылығы мен мотивінің
қалыптасуы.
Мектеп өміріне бейімделу кезінде Бастауыш мектеп жасындағы балалар
үлкен қиындықты бастан кешіреді. Өйткені ол жаңа ережелерді меңгеруге ,
оқуға , құрбы- құрдастарымен араласуға тиісті. Балдырған өте тез шаршайды.
Оның қалыпты қуанышты көңіл-күйін басқа жай күй басады. Оның тула бойын
енді мазасыздыққа толы ала құйын көңіл –күй билейді , яғни бұл – психикалық
жайсыз күйді бастаған кешу деген сөз . Дені сау адамдар арасында ең көп
таралған психикалық жай –күй- невротизм. Оның психикалық ауру – неврозға
ауысуы мүмкін.
Баланың жеке басының дамуының екі жағы бар. Оның бірінші жағы -
баланың қоршаған дүниені біртіндеп біліп, өзінің адам алатын орнын түсіне
бастауы, осыдан мінез-құлық мотивтерінің жаңа типтері пайда болады, соның
әсерінен бала белгілі бір қылық көрсетеді. Екінші жағы – сезім мен еріктің
дамуы. Олар осы мотивтердің ықпалдығын, мінез-құлықтың тұрақтылығын және
оның сыртқы жағдайлардың өзгерістеріне тәуелділігін қамтамасыз етеді.
[Немов Р.С.2001]
Бастауыш мектеп жасындағы балалар мектеп табалдырығын аттасымен оқушы
болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттын бастап
ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының
жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертіп,
оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
мотивациясы болады. Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады.Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде
оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы
және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу
мотивациясының қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық
психология үшін осы іс- әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің
ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының негізгі іс- әрекет түрі- оқу іс-
әрекеті болып келеді. Бала алғаш рет мектеп табалдырығын аттасымен осы
уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш
сынып оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі
түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа
көздерін ашатын оқу болады.
Бірінші сынып оқушысында мектепке келу мотиві кездесенді. Бұл
мотив оқу мотивіне тең келмейді, себебі баланың мектепке келуі танымдық
сәттіліктен басқа, оран алу (әлеуметтік жағдайын жоғарлату) яғни оқушы
болу, ересектікке ұмтылу құрбыларымен қатар белгілі бір әлеуметтік ролдерді
орындаудан қатыспау қажеттілігін қанағаттандыру мақсаты ретінде оқу, оқушы
ролін орындау үшін мектепке бару болып келеді. Осы қажеттіліктердің
арақатынасы жайлы Л.И.Божович былай дейді: Алғашқы баланың мектепке
келуге итермелейтін негізгі мотиві жаңа ортаның мүшесі болу, жаңа ересектеу
құрбыларының болу тілегі болып келеді. Бастауыш мектеп жасындағы балалар
үлкен аға және апайларының оқу құралдарына қызғанышпен және қызыға қарайды,
осы оқу құралдары қашан өзінде болар екен деп армандайды. Тіпті мектеп
жасына дейінгі баланың оқушы болу тілегі оқушы және мектеп болып ойнауға
ұмтылуы ретінде көрінуі мүмкін. Дегенмен, педагог және психологтардың
жүргізілген бақылауының нәтижесі бойынша балалар ең алдымен оқуға ынтасы
бар екендігін, және осы тілегін жүзеге асыру жолы мектепке бару екендігін
айтады. Балалармен әңгімелесу барысында оқу мен мектепке келу арасында
сәйкестікті анықтауға тырыстық. Алынған жауаптар бойынша мектепке келудің
негізгі мотиві мектептің сыртқы атрибуттарына қызығу емес, ал, оқу, білім
алуға құштарлығы екенін көрсетті. Сонымен қатар ата- аналардың қоятын
талаптарын да ескеруіміз қажет. [Әмірова М. 1999]
1. оқу әрекеті жүзеге асатын білім беру жүйесімен, білім беру
мекемесінде;
2. білім беру процесін ұйымдастыруда.
3. оқушылардың субъектілік ерекшеліктерімен (жасы, жынысы, ақыл- ойының
дамуы, қабілеті, тартымдылық деңгейі, өзіндік баға оның оқушылармен
өзара қарым- қатынасы және тағы басқалар).
4. педагогтың субъектілік ерекшеліктерімен және ең бастысы оның оқушыға,
жұмысына деген қатынас жүйесімен.
5. оқу пәнінің ерекешелігімен анықталады.
Оқу мотивациясы, басқа түрлері сияқты жүйелі болып келеді. Ол
бағыттылығымен, тұрақтылығымен және бірізділігімен сипатталады.
Күнделікті тұрмыстық және де кәсіби педагогикалық қарым-
қатынаста қызығушылық термині оқу мотивациясының синонимі ретінде
қолданылады. Бұған дәлел ретінде мынандай сөздерді келтіруге болады: оның
оқуға деген қызығушылығы жоқ, танымдық қызығушылығын дамыту керек және
тағы сол сияқты. Бұндай аралас түсініктер мынаған байланысты,
1. оқу теориясында қызығушық мотивациялық аймақтың ең біріншіден, оқу
теориясында қызығушылық мотивациялық аймақтың ең бірінші зерттейтін
объектісі болған (И.Гербарт);
2. қызығушылықтың өзі- күрделі бір жақты емес құбылыс
3. А.К. Маркова бойынша оқу деген қызығушылық кең, жоспарланған,
нәтижелі, мазмұнды, оқу- танымдық және жаңарушы болуы мүмкін.
Оқушылардың оқу мазмұнына және оқу әрекетінің өзіне деген қызығушылығын
тудыру үшін қажетті жағдай бұл- оқу барысында өзбетінше ойлау қабілетін
көрсетуіне мүмкіндік жасау. Оқыту әдісін неғұрлым белсендірек болса,
соғұрлым оқушыларды онымен қызықтыру жеңілірек болады. Оқуға деген тұрақты
қызығушылықты тәрбиелеудің негізгі тәсілі- оқушылардан қойылған міндетті
шешу үшін белсенді ізденпаздық әрекетті талап ететіндей сұрақтар мен
тапсырмаларды пайдалану.
Оқуға деген қызығушылықты қалыптастыруда проблемалық жағдай туғызу
үлкен роль атқарады, қиыншылықпен кездескенде оқушылар оны өздерінде бар
білім қорымен шеше алмайды, сондықтан қиыншылықпен кездескенде олар
міндетті түрде жаңа білім алуларына немесе ескі тәсілді жаңа жағдайда
қолдану іскерлігіне көздері жетеді. Ойлауды қажет ететін жұмыстар ғана
қызықты, ал оны талап етпейтін жеңіл материалдар қызығушылық тудырмайды.
Оқу өректігінде қиыншылықты жеңу- оған деген қызығушылықтың пайды болуының
басты жағдайы. Егер қиыншылықтарға күші жететіндей әрі оны жеңе
алмайтындай болса ғана оқу материалдары мен оқу тапсырмаларының қиын болуы
оған деген қызығушылықтың артуына әкеледі, ал егер керісінше болса, онда
қызығушылық тез жойылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын оятудың бірден бір тәсілі-
оқушыларға үйреншікті жағдайда күтпеген, жаңа, маңызды материалды көрсету.
Жаңа материал- оған деген қызығушылықтың тууының маңызды белгісі. Алайда
жаңа материал оқушылардағы бар бұрынғы біліммен сабақтасып келуі әрі соңғы
негіздеуі тиіс.оқушының оқуға деген қатынасының бірнеше теріс , неқұрайлы
(немесе нейтралды) оң не жақсы (аморфті, мүшеленбеген), оң (тұлғалық ,
жауапкершілік, әрекеттік). Мұғалім ең бастысы оқушының оқуға деген
қатынасының сипатын тіркейді. Оқушының оқуға деген теріс қатынасына
мынандай сипаттамалар тән: мотивінің жұпындылығы мен тарлығы , танымды
мотивтері нәтижеге деген қызығушылық пен жоққа шығарылады ; мақсат қою мен
қиыншылықты жеңу қабілеті қалыптаспаған; оқу әрекеті қалаптаспаған.
Бастауыш ментеп оқушыларының мінез құлық мотивациясы.
Іс - әрекетке болатын атаулының бәрін мотив дейміз. Бұл баланың
қажеті мен мүддесі, құштарлығы мен эмоциясы болуы да мүмкін. Баланың
үлкенднр әрекеті туралы түсінігі болады . Оның ұғымынша ересектер күшті,
ақылды, қолдарынан бәрі де келеді. Олар баланың көз алдында оның келешекте
жүзеге асыра алатын арман – мұратының бірі ретінде есептейді . Бала атаулы
үлкендерге еліктеп өссе, Бастауыш ментеп жасындағы балалардың аса
қызығушылықпен қарайды, өйткені олар епті, батыл, әрі ешкімге тәуелсіз .
Бастауыш ментеп жасындағы балалардың өздері сияқты бола алмайды . Ең таяу
кездегі болмаса да, келешектен өз мүмкіндігінің айнасы көретін оларға
үлкен мейіріммен қарайды.
Баланың жеке басының дамуында үлкендермен және өзге балалармен жақсы қарым
– қатынас орнату және сақтау мотивтерінің үлкен мәні бар. Балаға
төңірегіндегілердің жақсы қарым – қатынасы қажет. Ең бірінші қажеттілік.
Сондықтан да үлкендердің құптауына, еркелетуіне басқа балалардың көңілінен
шығуға лайықты болу тілегі бала мінез – құлқының басты мотивтерінің бірі
болып саналады.
Үлкендермен жақсы қарым- қатынаста болуға ұмтылу да бала мінезінің сипатын
айқындайды. Егер әңгіме Бастауыш мектеп жасындағы баланың басқан және
достық қарым- қатынастағы баласы туралы болса,онда бала ол жөнінде өзіндік
пікір білдіріп, іс- әрекетін өзінше бағалай алады. Өзіне таныс құрбы-
құрдастары мұның мінез- құлық нормаларына қайшы келетін бірденені айтпақшы
немесе іске асырмақшы болса, онда ол оларға қарсылық білдіре алады.
Оқу мотивациясына дайын болмаудың себептері:
1. Балаға ортаның тәрбиелік сипатының жетіспеушілігі;
2. Соматикалық дамудың жетіспеушілігі;
3. Мінездің невротикалық дамуы;
4. Жоғарғы нерв жүйесінің ерте зақымдалуы;
5. Интеллектінің олигофренияға дейінгі формасында дамуы;
Баланың мектепте алғашқы кезеңде болуы, оның жаңа жағдайға әлеуметтік-
психологиялық бейімделу мезгілі болып табылады. Баланың барлық өмір
әрекетінің жаңа жағдайына табысты түрде бірдей бейімделмейді. Психолог М.
Чуткинаның зерттеуі бойынша, ол баланың мектепке бейімделуінің үш деңгейін
атап көрсетті:
1. Бейімділіктің жоғарғы деңгейі, 1 сынып оқушысының мектепке деген
қарым- қатынасы жағымды: қойылған талаптарды дәлме- дәл қабылдайды;
оқу материалдарын жеңіл меңгереді; күрделі есептерді шығарады;
мұғалімнің түсіндіргенін, берілген тапсырманы ешкімнің бақылауынсыз-
ақ орындайды; өздік оқу жұмыстарына үлкен қызығушылықпен қарайды;
барлық сабақтарға дайындалады; қоғамдық жұмыстарды қуана- қуана және
адал орындайды; сыныпта белгілі бір ұнамды статустық орны бар.
2. Бейімділіктің орта деңгейі, 1сынып оқушысының мектепке деген қарым-
қатынасы жағымды; оның қатысуы кері күйзелісті шақырмайды; егерде
мұғалім оқу материалын нақты және көрнекілік пайдалану арқылы
баяндаса, онда оны түсінеді; оқу бағдарламасының негізгі мазмұнын
меңгереді; типтік есептерді өз бетімен шығарады; үлкендердің
нұсқауын, тапсырмаларын орындағанда мұқият, бірақ үлкендердың
бақылауымен жасалынады; өзі қатты қызыққан іске ғана зейінін тоқтата
алады; сабаққа дайындалады және әрқашан үй тапсырмасын орындайды;
қоғамдық жұмыстарды адал орындайды; сыныптастарымен достасады.
3. Бейімділіктің төмен деңгейі, 1сынып оқушысының мектепке деген қарым-
қатынасы жағымсыз; денсаулығына жиі шағымданады; көңіл- күйі
түсінкуі; мұғалімнің түсіндірген материалын көріністі түрде
меңгереді;оқулықтармен өздік жұмыс жасау қиынға соғады; сабаққа
жүйелі түрде дайындалмайды; оған үнемі бақылау жасап отыру керек;
мұғалімдер мен ата- аналар тарапынан ескертулер мен жүйелі түрде
көмектер қажет; қоғамдық жұмыстарды ынтасыз, пассивті, бақылаудың
көмегімен жасайды; жақын достары жоқ, сыныптастарының жартысының
ғана аты- жөнін біледі.
Баланы мектепке бейімдеуде әсер ететін жағымсыз факторлар- жанұя
жағдайында тәрбие үрдісінің дұрыс жолда болмауы, үлкендермен қарым-
қатынасы қанағаттанарлықсыз, ата- анасының білім деңгейінің төмен болуы,
құрбы- құрдастарының арасында өзін теңдей сезінбеу, жартылау отбасынан
шығуы, отбасында үнемі кикілжіңдердің орын алуы т.б.
Л.С. Выготский суреттеуі бойынша бұл кезеңді жоғалу жасы деп атады.
Негізгі белгілері бала қиқарланады, ересек адамға бағынғысы келмейді.
Бұрын ересек адамның айтқанын екетпейтін бала енді өзіне қарым- қатынас
талабын жоғарлатады. Бала тәртіптің бір формасын жоғалтып, екінші форманы
әлі меңгермеген. Негізгі қажеттілік- өзін- өзі силату. Әрбір бала өзін
ересек, өз бетімен шешім қабылдайтын жеке тұлға ретінде қабылдатқысы
келеді.
Оқуға дайындық түсінігі: дене дайындығы және баланың
физиологиялық толысуы, арнайы және психологиялық дайындығы.
Ғылымда әлі күнге дейін оқуға дайындық немесе мектеп
толымдылығы деген нақты және бірлескен түсінік жоқтың қасы. А. Анастази
(1982), пікірінше, мектеп толымдылығы мектеп бағдарламасын меңгеруде жеке
тұлға қажетті іскерлік, білім мен қабілетті меңгеруге байланыстырады. И.
Швацер (1978) мектеп толымдылығын кеңірек қарастырады. Мектеп жасындағы
баланың мектепке оқытуға өзінң қатынасына байланысты белгілі бір деңгейге
жету деп қарастырады. Бұл екі түсінікте баланың психикалық функцияларының
сапалық дамуы туралы толық мағлұмат бермейді. Л.И. Божович (1968) мектепке
дайындықты бірнеше өзімен-өзі байланысқан психикалық функциялармен
бірлікте қарастырады. Бұл бірліктің дамуы мектепте ұйымдасқан оқытудың
тиімді деңгейлерінің дамуына жағдай жасайды. Оқуға дайындық ақыл-ойдың
дамуы, танымдық қызығулар, тәртіптің ырықты регуляциясы мен
қабілеттіліктен тұрады. Баланың ырықты тәртібі әсіресе, танымдық
процестерді меңгеру кезінде байқалады, себебі оқу үрдісінде мұғалім және
құрбы-құрдастарға деген қарым- қатынас негізгі болып табылады.
Мектепке және оқу мотивациясына бейімделуі. Мектеп өмірі мектеп
жасына дейінгі өмірден принципиалды айырмашылықтармен ажыратылады. Қазіргі
зерттеулерде баланың мектепке бейімделу үрдісін өте тар мағынада
қарастырады. Негізінен бұл проблеманы оқу әрекетін меңгерумен
байланыстырады. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен Бастауыш м ектеп жасына өту
кезеңі- бұл балада өмірінің бетбұрыс кезеңі болып табылады. Баланың
алдында танымайтын, өзінің заңдары мен принциптері бар ерекше өмірі бар.
Осы жағдайда бала тез арада барлық жаңалықты меңгеріп, бейімделе алу
қажет. Мектепке бару өте жауапты қадам. Егер бала балабақшаға бармаған
жағдайда мектепке бейімделу өте күрделі болады. Баланың мектеп талаптарына
бейімделуі көптеген психикалық шиеленісті қажет етеді. Балабақшада болған
балалар оқушы рөлін қабылдауға даяр болады. Мектеп өмірінің принципиалды
ерекшеліктері:
• Нақты және айқын мектеп екпіні: сабақ (45 минут) және үзіліс
уақыты(5минуттан 10 минут аралығы), бұл екпінді бұзуға мүмкін емес;
• әртүрлі мектеп екпінінде әртүрлі тәртіп ерекшеліктері: нақтыланған
және сабақ барысында регламинттелған, үзіліс кезіндегі спонтандылық;
• сабақ барысындағы әлеуметтік-рольдік қатынастар. Оқушының рольдік
позициясын қалыптастыру- мектепке бейімделудің тиімді элементі;
• мектеп өміріне қажетті шарттарды орындау;
• мектеп жүйесіндегі бағалауды қабылдау;
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясына дайындығының
әртүрлілігінің психофизиологиялық ерекшеліктері.
Осыдан жоғарыда аталып өткендей, балалардың оқу мотивациясына дайын
болмауының бірден - бір себебі, үлкен жартышаралардың, соның ішінде
маңдай бөлігінің қажетті түрде жетілмеуінен болады. Физиологтардың
бағалауларынша, 7 жасар балалардың физиологиялық дамуы біржарым жасты
құрайды, 8 жасар балада алты айға сәйкес келеді. Аталған мектеп жасына
дейінгі баланың биологиялық жас айырмашылығы үш жылға тән. Ретардирлі
мектеп жасына дейінгі бала мектепке дайын болмайды да, акселират бала оқу
бағдарламасын меңгеруге дайын болады. Алайда, көптеген мектеп жасына
дейінгі балалар мен оқушыларды альфа- ритм тұрақсыз және төменгі жиілікті
көрсетеді. Бұл нейроналды жүйенің пісіп жетілмегендігінің көрсетБастауыш
болып табылады. Бұл ретрадивті балалар мидың жарты шарлардың пісіп
жетілмеуімен альфа- ритмнің тұрақсыздығы 1 сыныптағы балалардың дамуын
тежеу мен сабаққа үлгермеуін туғызады. Мидың үлкен жарты шарлары сенсорлы
операциялардың дамуына да әсерін тигізеді. 7 жаста мидың проекциялық
функционалды жүйесі қалыптасады. Ол көру және акустикалық
тітіркендіргіштердің әртүрлі белгілерін қабылдауға сезімділіктің негізі
болып табылады. Оқу мотивациясын меңгеру барысында, нейроналды
реакциялардың жоғары икмділігі және өзінің белсенділігінің
мүмкіншілігінің жоғарлылығы нәтижесінде сенсорлы процестар мидың маңдай
бөлігімен бақылана бастайды. Информациялық ағымда эмоционалды- мәнді
стимулдар анықталады. Сондықтан, 7-8 жас информациялық процестер
негізінде- танымдық әрекеттердің субъективті мәнді сензитивтік кезең
болып есептелінеді. Бұл мидың үлкен жарты шарлардың интенсивті пісіп
жетілуінің нәтижесі және мидың проекциясымен қоса, ассоциативті дамудың
нейроналды жүйенің жедел дамуының стимулы болады. 7-8 жасар балалардың
қабылдау жүйесінің немесе мидың қалыпты жетілуіне қарамастан, оларда
шектелу болады. Мақсатты оқыту үрдісі нәтижесінде, балаларда есту және
көру механизмдерінің жедел түрде дамуы қалыптасады.
ІІ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН ОҚУ БАРЫСЫНДА
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптасуында шетел
ғалымдарының ой-пікірлері.
Оқыту – бұл оқушыға білім беру, үйрету және дағдыларын қалыптастыру,
бірақ бұл жеткіліксіз. Олардың білім алуға деген қызығушылығын, қабылдауын
қалыптастыру керек.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивациясы яғни, оқуға деген
талпыныс, оның өзіндік талап-тілегі білім алудағы негізгі шарт. Педагог
алдында оқушыларға білім беріп қана қоймай, сонымен қатар оларды тәрбиелеу
міндеті қойылады.
Мотивацияның жас ерекшелігіне дамуы адамның жан-жақты дамуында
анықталады. Бұл жерде негізгі рөлдерді мектеп және обасы қанжалайды. Оқушы
іс-әрекетіндегі мотивацияны қалай түсінуге болады?
Мотивация – нақты қажеттілікке Бастауыш мектеп оқушысының белсендігі
арқасында қол жеткізер талпынысы. Жеке тұлғаның ең бірінші белсенді қадамы
– қажеттілік. Оқушылардың дүниетанымын білуге деген құштарлық болады. Егер
оқушы бір пәнді таңдап, соған деген ынтасы артса, бұл оның қызығушылығын
ары қарай дамытып, болашықта алдына үлкен мақсатар қол білуге мүмкіндік
береді. Оқушы өз қажеттілігін сабақта емес, сыныптан тыс сабақтарда,
әртүрлі кездесулерде қанағаттандырады. Не қызықты – өткеніміз, қазіргіміз
әлде болашағымыз?
Жеке тұлғаның мотивтері оның мінез-құлық ерекшеліктеріне өткен істер
менболашақтың еншісіндегі белсенді жоспарлары бөле жара бағалау қиын.
Орыстың атақты жазушысы Л.Н.Толстой және ұлы педагог А.С.Макаренко тұлғаның
жеке қасиеттері 3-5 аралығында қаланады деген пікір айтты.
Өз өткендерінен алыстап қалған одан, көп қиындықтарды басынан
кешіреді. Яғни, есінен айрылған адамды медицина тілінде мінездеме беруге
болады. Мотивацияныңнегізгі себебі – заң, салт-дәстүр.
Бұл орайда оқушымен ашық сөйлесіп, оның өткен өмірінен құлағдар
болғанабзал. Өзінің жастық шағында есінде қалған ең қуанышты шағын немесе
жан түршігер қорынышы бар ма соны сұраған жөн. Ол кімді силайды? Не үшін?
Қандай іспен шұғылданды? Бұл жөнінде оның ата-анасымен, туған-туысынан
сұрау маңызды.
Бастауыш мектеп оқушылардың моторлы мотивациясын қалай қалыптастырады?
1. Қарапайым әрі көпке ортақ тәсіл – бірлескен әрекет. Баланы суға
жіберіп оның батып кетпеуін бағалап отыру. Оның іс-әрекеті
қамтамасыз етіледі.
2. Бімен істі дағдыға айналдыру бұлшықет қуанышына айналады. Дене
қозғалысының көптігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық ерекшеліктері мен
жеке бас мотивациясының теориялық негізі
1. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың психологиясы мен
мотивациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың мінез-құлықы мен танымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
3. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқуға деген қызығушылығы мен
мотивациясының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
ІІ.Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқуға деген мотивациясын білім беру
барысында қалыптастыру
2.1. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын қалыптастыруда
шетел ғалымдарының ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын оқу барысында
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ІІІ. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотевациясын эксперименттік
зерттеу
3.1.Бастауыш мектеп жасындағы балалрдың оқу мотивациясын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясын қалыптастыруда
түзету – дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 72 – 77
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...78 – 93
КІРІСПЕ
Көкейтестілігі Бастауыш мектеп жасындағы кезең айналадағы ортаны
тануға құмартушылығымен , еліктегіштігімен , ерекше эмоциялығымен ,
үлкендер мен құрбыларының әрекеттеріне аса сезімталдығымен ерекшеленеді.
Бұл кезеңде әрекеттеріне алты жеті жастағы балалардың психикасы ойын
немесе оқу жағдайында дамуына байланысты сапалық өзгерістерге ұшырап, әр
түрлі кедергілерден өтеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалар мектепке оқу әрекетінің өзі үшін
мүлде бейтаныс жаңа жағдайда тап болады.Психологиялық тұрғыдан келер
болсақ, оның бойында бұған дейінгі барлық кезеңге тән әрекет мотивтері
қарым-қатынас, заттық және ойын әрекеттері сақталған.Баланың мектепке
дейінгі әрекеттердегі адамдарға сеніммен қарау сезімі , адамзат жасаған
заттар дүниесіне психологиялық тұрғыдан келу экологиялық сана дамуының
алғышарттарын белгілі пайдалана білу сияқты қасиеттер оқу әрекеті
жағдайында да одан әрі дами түседі.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың дене жағынан қалыпты дамуы психикалық
көңіл күйінің жақсы болуы үшін оған тұрмыс қуаныш әкелетіндей , келешек
өмірге құштарлық туғызатындай етіп, ойын мен оқуды ұйымдастыру қажет.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін
елеулі түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың
жаңа көздерін ашатын оқу мотивациясы болады. Бала мектеп өміріне алғаш ене
бастағанда онда мәнді психологиялық қайта өзгеріс болады.Ол жаңа режимнің
бірқатар маңызды әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен
сенімді қарым- қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда
болуы негізінде оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл
ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген
көзқарасының жайы олардың оқу мотивациясының қалыптасу процесіне
байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс- әрекетті құру
және оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды
болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының негізгі іс- әрекет түрі- оқу іс- әрекеті
болып келеді. Бала алғаш рет мектеп табалдырығын аттасымен осы уақыттан
бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып
оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі түрде
өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін
ашатын оқу болады.
Л.А.Венгер.,А.Л.Венгер.,В.В.Холмовс кий.,Я.Я. Коломинский., Е.А.Пашко.,
Ш.А.Амонашвили т.б . Баланың жеке басының дамуында оның бойында
жауапкершілік пен жанашырлық сезімдерінің қалыптасуы айырықша орын алуы
тиіс. Бұл сезімдер өркен жайған кезде адамдыққа жеткізген игі қасиеттер
ойлантады, керек деген мотив нормаға сай басқа әлеуметтік саналар
туғызады, жанашырлық мотиві басқалар үшін баланың жүрек кілтін ашады.,-
басқа адамға жанашырлық көрсете , отырып , оның қуанышына ортақтаса алады
деген психологиялық ерекшеліктерін жоғарыда көрсетілген ғалымдар
зерттеген
Алты жеті жастағы балаларды психологиялық ерекшеліктерін мына
ғалымдар зерттеген
Г.Кравцов және Е.Е Кравцова мектепке дайындығының комплексті мінезін
белгілейді. Олар балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын
және мектепке психологиялық дайындық көрсетБастауышн белгілейді, балалардың
мектепке психологиялық дайындығы үш сфералы жақтарын қалыптастырады, өз-
өзіне қатынасы.
Алты жеті жастағы балалардың бейнелеу әрекетін қазіргі уақытта
кең көлемде қарастырған олардың ақпаратты және стадия белгілері бөлініп
шығарған: М.Д.Баррето., П.Лайта., К.Маховер., И.И.Будницкой., Т.Н.Головиной
., В.С.Мухина .,П.Т.Хоментаускас және т.б. зерттеулерімен көрініс тапқан.
Балалардың оқыту тапсырмаларының барлық жақтарын В.В.Давыдов және
Д.Б.Эльконин көрсеткен.
Алты жеті жастағы балалардың ерік сапаларын анықтауға үлес
қосқандар А.Л.Венгер., А.В.Запорожц., А.Карстен.,В.И.Калин.,
Я.З.Неверович., Н.А.Самарина., Ш.Н.Чхартишвили.
Е.А.Бугрименко .,А.Л.Венгер., К.Н.Поливанова.,Е.Ю.Сушкова
диагностикалық комплексті әдістемелік ұсынған.
Зерттеу мақсаты: - Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясын
қалыптастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: 2 – сынып оқушылары.
Зерттеу пәні : Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясындағы
ерекшеліктерді оқу барысында қалыптастыру.
Зерттеу міндеті:
1. Бастауыш мектеп жасындағы балаларда оқу матевациясын қалыптасуы бойынша
әдебиеттерді талдау;
2. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу матевациясының оқу процесінде
қалыптасуының жолдарын анықтау;
Зерттеу кезеңдері – алғашқы кезеңде зерттеу проблемасы бойынша
материалдар жиналып жүйеленді, ғылыми аппарат айқындалды, Бастауыш мектеп
оқушыларының мативациясымен қатар психологиялық ерекшеліктерін анықтау
қажет. Екінші кезеңде Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мативациясыме қатар
танымдық процестерін зерттеу.
Зерттеу базасы – Семей қаласының №38 жалпы орта білім беретін мектеп
– лицейінің Бастауыш мектеп жасындағы балалар.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, қолданған әдебиет
және қосымшадан тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1.Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға психологиялық дайындығы мен
мативациясының қалыптасуы
Бастауыш мектеп жастағылардың психикасының басты ерекшелігі –
төңірегіндегілерден үйрену қасиетін баланың тез қабылдайтындығы. Осының
арқасында ол айналадағы болмыс пен табиғат құбылыстарына, адамдардың
әлеуметтік тіршілігіне қатынасты эмоционалдық қатынас жайында мағлұмат
беретін сөздерді оңай меңгереді. Бұл ретте жалпы ақыл-ой дамуы мен осыған
байланысты дүние көрінісінің баланың өмір жағдайында, тәрбиесіне тікелей
қатысты болатынын есте тұтқанымыз жөн.
Қазіргі замандағы Бастауыш мектеп жастағы баланың ақыл-ой дамуы
ерекшеліктеріне объективтік тұрғыдан талдау жасау үшін дүние көрінісі
туралы бала түсініктеріне және танымдық процестердің даму ерекшеліктерін
талдауға арнайы жүгінген пайдалы. Бұл орайда сонымен бірге алты жеті
жастағы баланың жеке басы дегеніміз не, оған қандай сезімдер тән және бұл
сезімдердің әсер күші қандай? дейтін нәрселерге дұрыс бағдар жасалуы тиіс.
[Абрамова Г.С.2005]
Бастауыш мектеп жастағылар өмірі тіршіліктің әр алуан жақтарын
қамтиды. Олар ойнайды, тентектік жасайды, дүниені таниды. Олардың танымдық
ынта –ықыласы әр алуан: айталық олар құмырсқалар тіршілігін бақылап,
олардың топтанып тіршілік етуі туралы теория жасай келіп, олар адамдардың
күнделікті өмірде мұқият бақылай келіп, олардың өміріне қызығады, олар
теңіз өмірінің, құрлықтың, космостың көрінісін көз алдарына ойша
елестетеді, оларды сондай-ақ аяғымен кездейсоқ түртіп банкінің балконнан
қалай құлағаны, торғайдың су ішкені т.б. қызықтырады. Баланың өзін қалай
ұстауы, оның санасында қандай проблемалар туындайтыны көптеген себептерге
байланысты. Баланың ақыл-ой дамуы, психикалық жай-күйі, сана- сезімнің
даму ерекшеліктері, ақылы, сезімі мен еркі дамуының арақатынасы, ақыр
соңында баланың зиялылығы оның жеке басын айқындайтын қайталанбас
үйлестікті туғызып отырады. [Островская.О.2003 ]
Бастауыш мектепе жастағы балалалр ақыл-ой жағынан бір-бірінен елеулі
түрде ерекшеленеді.Бұларда қазіргі уақыт тұрғысынан ақыл-ой жағынан дарынды
(вундеркиндтер) , ақыл-ой дамуы тежелген және ақыл-ой жағынан артта қалған
балалар деп бөлуге болады.
Қайсыбір балаға диагноз қоюмен мұғалім айналыспайды, бұл басқа
мамандардың ісі. Бірақ өз сыныбының балаларының ақыл-ой дамуы өрісін оның
бағдарлауы тиіс. Бұл ең алдымен ақыл-ой тәрбиесінің жауапкершілігі
мұғалімге жүктелген бала үшін пайдалы. Мектеп жасындағы кішкентай
балалардың ақыл-ой дамуының неғұрлым маңызды варианттарын талдап көрейік .
Балалардың көпшілігінің ақыл-ойы қалыпты дамыған болып келеді. Бастауыш
мектеп жастағы балалар заттың , құбылыстың , іс-әрекеттің арасындағы
байланыстар мен қатынастарды бөліп алуды және пайдалану қажет ететін
азды- көпті күрделі міндеттерді өзі шеше алады. Дегенмен , әрбір баланың
өз мүмкіндіктерін пайдануы оның өмір сүру салтымен байланысты өзіндік
Бастауыш мектеп жастағы балалалр қалыпты дамыған бала атаулы ақыл-ой
белсенділігіне ие: олар айналадағы дүниені өзінің танымдық міндеттер қояды.
не үшін және неліктен деген сұрақтар баланың ақыл-ой белсенділігінінің
көрсетБастауыш болып табылады.Әрине,сұрақтардың бәрі бірдей үлкендерге
бағыштала бермейд. Бала жауапты өзі табуға тырысып бағады;ол өз
сұрақтарын түсініп алуы үшін эксперимент жүргізуі мүмкін; ол жануарларға
адамдарға,табиғат құбылыстарына мұқият түрде бақылау жүргізе алады; ол
пікір айтып, тұжырымдар жасай алады.
Баланың ойы ұғарлық проблемалар аясының ұлғаюы білімді меңгерумен
байланысты. Білім көлемімен сапасы – бала ақыл-ойының айналадағы дүние
туралы қайсы-бір хабарды меңгеруі үшін сондағы байланыстар мен
қатынастарды бөліп, айқындап алуға бағышталған ой әрекетін орындай білуі
тиіс, мұны оған үлкендер көрсетеді және оның әрекетінің табысты болуы да
солардың көрсетуіне байланысты болады. Қалыпты дамыған бала меңгерген
білімін жаңа тапсырмаларды орындауға орынды жұмсай біледі. [Айқынбаев
Т.2005]
Біздің жоғарыда айтып өткеніміздей , Бастауыш мектеп жастағы балалар
бейнелі түрде ойлайды. Бейнелі ойлау мектепке дейінгі жастағы баланың өмірі
мен әрекеттердегі жағдайларға, ойын үстінде , сурет салу , ойыншық
құрастыру, үлкендермен қарым-қатынас жасау кездерінде туындайтын
міндеттерге көп ретте сәйкес келеді. Мәселен, ойындағы бейнелерге жүгіне
отырып , бала заттармен іс жүзінде не істеу керек не, оның нәтижесіне ой
жүгіртеді., өзінің алдында туындаған міндеттері осындай жолмен шешеді.
Сондықтан да ол зат жүзе ме немесе батып кете ме дегенді пайымдау үшін ол
жүзгіштік қасиетті заттың көмегімен , пішінімен және зат жасалған
материалмен байланыстырады. Мұндай ақыл-ой әрекеті арқылы баланың бейнелі
ойлауына жол ашылады. Ал дерексіз логикалық ойлауға келетін болсақ, оны
бала енді ғана меңгере бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың
жекеленген логикалық пайымдаулары балдырғанның ақыл-ой дамуындағы
табыстары үшін бізді таңдану, қуаныш сезімдеріне бөленсе де, тұтастай
алғанда Бастауыш мектеп жастағы балалардың ойлау қабілеті жасерекшелігіне
сай өзгеше болады.
Ой өрісінің кеңдігімен ,ерекше қабілетімен көзге түскен балаларды
әдетте вундеркинд деп атайды. Бұл ғажайып балалар айналасындағы адамдарды
тез жетілуімен, еңбекке қабілетілігімен және ой белсенділігімен таңдандыра
отырып, құрбыларынан көш ілгері болады.
Ақыл-ой ерте жетілуі , жақсы нышан .Ол ақыл-ой әрекеті мен келешегі
өмірде табысқа жету кепілі. [Әмірова М. 1999]
Ақыл-ойының кемелденуі жағынан құрбыларынан көш ілгері ұзап кеткен
Бастауыш мектеп жастағылар мұғалім тарапынан аса ықыластылықты қажет етеді.
Мұндай балалар кітап оқуға жастайынан үйір боп, санауды ерте үйренеді. Олар
көбіне білімнің белгілі бір санасымен ғана айналысады. Және бұл салада
олардың қайсыбір тамаша жетістіктерді де иеленіп жатады.
Ақыл-ойы озық дамыған балалар жөнінде психолгиялық әдебиетке талай
рет жазылды да. Мұндай балалардың ерекше қасиеттеріне олардың ақыл-ой
белсенділігінде айқындық танытатындығындығы, ақыл-ойға түсетін күшті онша
көп ауырсынбайтындығы және ақыл-ой әрекетіне аса бейімділігі жатады.
Ақыл-ой жағынан дарынды балаларды ондаған жылдар бойы зерттеген Н.С.
Лейтес мұндай балаларды әр түрлі жаттығудан өткізу олардың қабілетінің тез
артуының көрсетБастауыш болатындығын жазған болатын.
Сөзді қалыптастыруда қатынасатын мүшелері (қимыл немесе есту мүшелері
) дамымай қалған балалар айрықша қиындық келтіреді. Тілдің нашар дамуы
баланың бүкіл танымдық әрекеті дамуының ерекшеліктерін айқындайды, мұның
өзі мектептегі үлгірімге кәдімгідей әсер етеді. Алайда бұл кемістікті де
жоюға болады. Кекештікті қалпына келтірек тиісті жұмыс жүргізілген
жағдайларда балалар қалыпты даму үстіндегі құрбыларын қуып жете алады.
1.2.Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мінез-құлықы мен танымдық
ерекшеліктерінің қалыптасуы.
Қазіргі кезеңдегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша,
мектептің- сыныптық оқу жүйесі ойлау процесінің жоғарғы психикалық
функциясымен нервтік- психикалық процеске қойылатын талаптардың өте үлкен
екендігін көрсетеді.
Осы кезеңдегі балалардың көбінің нерв жүйесінің дамуы толығымен
қалыптаспағанның, соның нәтижесінде балалардың мектепке бейімделу деңгейі
төмен екендігін физиологтар көптеп атап көрсетеді. Физиологтар мен
дәрігерлердің зерттеулерінше 30% -да ғана регуляторлық құрылыс пен мидың
алаптарының толығымен дамуы анықталған, ал 70 % балаларда оқу әрекеті мен
мектепке бейімделуіне байланысты проблемелары болады. М.М.Безрукихтің
әдістемесі бойынша, зерттелген балалардың 60%- да әртүрлі менктеп
дезадаптациясы факторлары анықталды.50% балалар берілген нұсқауды
түсінбейді, қажет болған жағдацда өздерінің іс- әрекетін бағдарлай
алмайды. Көптеген балаларда бұл мидың бөліктерінің толығымен пісіп-
жетілмеуінің нәтижесінде. 90 % балаларда қолдың әлсіз, ұсақ
моторикасының жетілмеуі байқалады. Бастауыш мектеп жасынағы өтпелі
кезең балалардың психофизиологиялық табиғаты диапазонының
әртүрлілігінен. Әрине, жаңа мектеп жағдайына 8 жастағы балалар
бейімделмеген болып келеді. Жеті жасар балаларға қарағанда интеллектуалды
жүктемені алты жасар балалар көтере алмайды. Мысалы,үздіксіз оқу алты
жасарларда -8минут болса ,жеті-сегіз жаста -10 минут, ал тоғыз жаста-15
минутқа тең.
Н. В. Дубровинская зерттеуінше алты жасарлардың жұмыс істеу қабілеті –
баланың функционалды жағдайының интегралды көрсетБастауыш. Автордың
айтуынша , қалыпты мектептегі 45 минутқа тең жүктеме баланың продуктивті
жұмыс істеуіне кері әсерін тигізеді . Бұл балаларда 70% жұмыс істеу
қабілетін төмендетеді. Сондықтан 6 жасарладың оқу режимі мен оқыту
технологиясы ерекше болуы тиіс. Сабақтың ұзақтығы 35 минуттан төрт
сабаққа дейін болуы қажет. Санитарлы- гигиеналық талаптарға байланысты
балаларды үш уақыт тағыммен екі уақыт күндізгі ұйқы мен күннің екінші
жартысында демалыспен ұйымдастырылуы керек.
Балалардың жеке басының дамуына үлкендер ықпалының негізгі жол-
олардың адамдар қоғамындағы мінез-құлық ережелері мен үлгілерінің ықпалы
арқылы иегереді. Балалар үшін мінез-құлық үлгілері – үлкендердің өздері ,
олардың іс-қылығы өзара қарым-қатынастары болмақ. Балаға оның
айналасындағы ең жақын адамдарың мінез-құлықтары айтарлықтай ықпал етеді.
Бала – оларға еліктеуге , олардан үлгі алуға олардың адамдарға , оқиғаларға
, заттарға берген бағасымен тәлім алуға бейім тұрады. Әйтсе де жақын
адамдармен бітпейді. Бастауыш мектеп жастағы балалар үлкендер өмірімен
көптеген жолдармен : олардың еңбегін бақылау , әңгімелер, өлеңдер
ертегілерді тыңдау арқылы танысады. Айналасындағы адамдардың
сүйіспеншілігіне , құрметіне , қошеметіне бөленген адамдар бала үшін үлгі
болады. Құрдастарының балалар тобында қолдану тауып , кең тараған ,
қылықтары да бала үшін үлгі болуы мүмкін. Ақырында , белгілі бір моральдық
қасиетке ие кейіпкерелерінің әрекеттерінде көрініс беретін мәнез-құлық
үлгілерінің мәні аз емес.
Бала төңірегіндегі адамдардың мінез-құлық шеберінен тысқары шығатын
мінез-құлық үлгілерін игеруге шешуші сәт –ол баланың өзі жақсы көретін және
ол үшін пікірі ерекше беделді болып саналатын адамдардың өзге үлкендерге ,
балаларға , әңгімелер мен ертегілердің кейіпкерлеріне берген бағасы.
[Запорожец А.В. Дошк восп №8; 1997]
Бастауыш мектеп жастағы балалар мінез-құлық үлгілеріне қатты назар
аударады.Мысалы, ертегіні немесе әңгімені тыңдағанда олар кімнің жақсы,
кімнің жаман екенін міндетті түрде анықтауға тырысады, бұл жағынан ешқандай
екі ұштылыққа төзбейді және осы тұрғыдан тіпті жансыз заттарға да баға
беруге тырысады. Тоғайда адасқан және ағаш кесуші шаруа құтқарып алған
баланың тарихын тыңдаған алты жастағы баланың айтатыны : Ағай- жақсы кісі
, ол баланы тауып алды, ол орман жаман , ол баланы адастырды.
Үлкендер балаға мінез-құлық ережелерін үйретеді. Мектепке дейінгі
балалық шақ бойына күрделене беретін ережелер балалардың күнделікті мінез-
құлықын қалыптастырауды, жағымды қылықтар жаттығуларын қамтамасыз етеді.
Балаларға талап қою және олардың қылықтарына баға беру арқылы үлкендер
балалардың ережелерді орындауына қолдарын жеткізеді. Балалардың өздерң
біртіндеп айналасындағылардың олардан қандай мінез-құлықты күтетін
жөніндегі түсініктерді негізгі ала отырып , өз қылықтарын бағалай бастайды.
[Забрабная С.Д.1995]
Танымдық қабілетілік балаларда былай қалыптасады: әртүрлі заттарды
қабылдаудағы сезімділік, бір-бірінің ерекшеліктерінің қасиеттерінің
мінездемелігін табу, қиын жағдаяттарды шешудегі дамуы, сұрақ қойғанда
логика – грамматикалық сөйлеуді нақты қолдану, бақылаулығын , тапқырлыққа
, негізгі жағдайларда осы қабілеттердің дамуына ақыл- ойға күш жұмсалу
керек.
Бастауыш мектеп жастағы балалар арнайы қабілеттерде дамиды, мысалы,
музыкалық олар өздеріне кері сезімді туғызады ( музыкаға эмоционалды үн
қату қабілеті) және жіңішке дифференциалды ( музыкалық тыңдау
компоненті).
Бастауыш мектеп жастағы балалардың таным аймағының дамуы.
Адамның қоршаған әлемді тануы түйсік, қабылдау, түсінік сияқты танымдық
процестерден басталады. Бастауыш мектеп жастағы балаларда танымдық
процестер айтарлықтай дамыған болады. Бұнда қоғамда қабылдаған сенсорлы
этолондардың ( дыбыстар галемасы, сппектр түстері және т.б.) баламен
меңгерілуі маңызды рөлге ие болады. Сөзбен бейнеленген нұсқаулар жүйесі
ретінде сенсорлы этолондарды меңгеру бала қабылдауын саналы түрде
өзгертеді. [Овчарова Р.В.1996]
З.М.Истомина алты-жеті жастағы балалардың есін зерттегенде оның
дамуының 3 мнемикалық деңгейлерін анықтаған . Бірініші деңгей еске сақтау
мақсатының болмауымен сипатталады. Екінші деңгейде балада осы мақсат
болуы , алайда ол оны жүзеге асыруға ешқандай әдістер
қолданбайды. Үшінші деңгейге балада еске сақтап алу мақсаты болмауы
және де ол оны жүзеге асыру мнемикалық әдістерін қолдануы жөн.
Бастауыш мектеп жастағы балалар ес дамуының екінші және үшінші
деңгейлері жетеді. Бастауыш мектеп жастағы балалар мнемикалық мақсаттын
анықтай алады. Бірақ мақсатты анықтау тек баладан белсенді еске сақтауды
қажет ететін жағдайларда ғана болады. Алайда, осы жағдайдың болуы
жеткілікті болады. Балада мнемикалық мақсаттың пайда болуына баланың
үлкендермен берілген тапсырманы орындау әркет жағдай жасайды.
Бастауыш мектеп жастағы балалар ырықты есінің дамуы үшін бала өз-
өзін қадағалауды жүзеге асыруы керек. Бірінші деңгейге жататын балалар
үшін өз-өзін қадағалау мүлдемге тән емес. Екінші деңгейге жататын
балаларға жартылай өз-өзін қадағалау тән. Ал үшінші денгейде жататын
балаларға өз-өзін қадағалай және мнемикалық міндетті орындау тән.
[Венгер Л.А. Вопр психол №4; 2004]
Жалпы алты-жеті жастағы балаларға еске сақтау процесінде өз-өзін
қадағалау тән болып келеді. Осы жастағы балалардың көбі көру арқылы
қадағалау процесін жеткілікті дәрежеде жүзеге асырады. Өз-өзін қадағалау
– оқу процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан да педагог
мнемикалық әрекет процесінің осы қабілетті дамыту арқылы баланың есін
ғана дамытып қоймай , сонымен қатар оның мінез-құлқының ырықты болуын
қалыптастырады.
Бастауыш мектеп жастағы балалардың ойлауы және сөйлеуі.Баланың ойлауы
оның білімдерімен байланысты болады. Мектепке дейінгі балада білімдердің
қалыптасуы жайлы Н.И.Поддьковпен қызықты мәліметтер анықтаған. Бұнда бір-
біріне қарама- қайшы келетін екі тенденция анықталған.
Біріншісі- ойлау әрекеті процесінде баланың қоршаған орта жайлы
білімдері нығая түседі. Осы тұрақты білімдер баланың танымдық аймағының
ядросын құрады. [Овчарова Р.В.1996]
Екіншісі- ойлау әрекеті процесінде болжам ретінде болатын анық емес
білімдер де қалыптасады. Осы дамып келе жатқан білімдер де қалыптасады.
Осы тенденциялардың әректтесуі нәтижесінде анық емес білімдер азайып,
анықталған білімдерге айналады. Сондықтан да балада анықталған білімдер
жүйесін ғана қалыптастырумен шектелмей, анық емес білімдер жүйесін
нығайтып отыру керек.
Тапсырмаларды шешкенде, заттар арасында байланыстарды қалыптастыру
кезінде алты-жеті жастағы балалар ересек адам қолданатын ойлау әрекеттерін
қолданады. Олар : көру-әрекеттік , көру – образдық , сөйлеу –
логикалық ойлау түрлері .
Заттық әректтен байланысты және онымен әрекет жасауға бағыттылған,
заттармен шынайы әрекет жасау кезінде жүзеге асатын көру- әрекетін
ойлау балада ерте кезде қалыптасатын алғашқы ойлау түрі болып
табылады. Бірақ алты-жеті жастағы балалар өзі шешуге тәжірибесі
жектелген тапсырмада ғана ойлаудың осы түрін қолданады.
[Амрношвили Л.1986]
Бала тапсырманы шешуде заттардың өзін емес олардың образдарын
қолданатын жағдайда ол образдық ойлау түрімен пайдаланады. Бастауыш мектеп
жастағы балалардың образдық ойлауның мазмұнын анық образдармен шектеліп
қоймай көру- сызбамен ойлаудың жоғарғы дәрежесіне ауысады. Бұл арқылы
заттарды бөлек қасиеттердің емес, олардың арасындағы байланыстар
анықталады. Бала үшін көру- сызбаның ойлау түрін меңгеру өте маңызды
болып келеді. Өйткені бұл оған затардың сыртқы байланыстарын анықтауға
көмектеседі.
Бастауыш мектеп жастағы балалардың образдық ойлауының дамуы оның
түсініктерінің жан-жақтылығында бейнеленеді.
Бастауыш мектеп жастағы балалар сөйлеу- логикалық ойлау түрімен де
қолданады. Ойлаудың бұл түрін түсініктік ойлау деп те атайды.
Образдық ойлау балаға анықталаған жағдайға байланысты әрекет ету
әдісін анықтауға көмектеседі.
Образдық ойлаудың дамуына оқу әркетімен қоса, әрекеттің басқа
түрлері де (сурет салу, ертегі тыңдау және т.б.) өз әсерін тигізеді.
Ойлауды қалай дамыту керек? Бастауыш мектеп жастағы балалардың
ойлауының дамуына әрекеттің әр түрлі түрлері жағдай жасайды. Бірақ кез-
келген объектіні толығырақ тану үшін бала үшін жағымды жағдай
ұйымдастыру қажет.
Балалардың нақты түсініктерін қалыптастыру үшін өзара болжам түрінде
болатын анық емес білімдерін қалыпастыру қажет.
Баланың шығармашылық ойлауын дамыту үшін олардың белсенділігі
айқын бейнелене алатын әрекетке қалыптастыру керек. Осылайша Н.К.
Посткикова Бастауыш мектеп жастағы балалардың танымдық қызығушылықтарын
арттыру үшін еңбек әрекетін пайдаланған. Балалар өздігінің жемістерді
отырған, өсірген. Жұмыс барысында тәрбиеші балаларды сұрақ қоюға және
де сол сұрақтарға жауаптарды өздігімен іздестіруге үйреткен. Бұның
барлығы балада еңбек әрекетінің қатар олардың шындыққа танымдық
қатынастың қалыптасуына әсер еткен.
Баланың ойлауын дамытудың тағы бір жақсы әдісі ол балаға өздігімен
құрастыруға мүмкіндік беру.
Балада танымдық қызығушылықтардың дамуына баламен тәрбиеші
арасындағы жағамды эмоцианалдық қарым-қатынас өз үлесін тигізеді.
Өйткені бұл балада өзін-өзі бағалауын жоғарлатуға, өзінің қабілеттерін
тануға мүмкіндік береді. Ал бұл өз алдына қоршаған ортаға қызығушылықты
арттырады.
1.3.Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға деген қызығушылығы мен мотивінің
қалыптасуы.
Мектеп өміріне бейімделу кезінде Бастауыш мектеп жасындағы балалар
үлкен қиындықты бастан кешіреді. Өйткені ол жаңа ережелерді меңгеруге ,
оқуға , құрбы- құрдастарымен араласуға тиісті. Балдырған өте тез шаршайды.
Оның қалыпты қуанышты көңіл-күйін басқа жай күй басады. Оның тула бойын
енді мазасыздыққа толы ала құйын көңіл –күй билейді , яғни бұл – психикалық
жайсыз күйді бастаған кешу деген сөз . Дені сау адамдар арасында ең көп
таралған психикалық жай –күй- невротизм. Оның психикалық ауру – неврозға
ауысуы мүмкін.
Баланың жеке басының дамуының екі жағы бар. Оның бірінші жағы -
баланың қоршаған дүниені біртіндеп біліп, өзінің адам алатын орнын түсіне
бастауы, осыдан мінез-құлық мотивтерінің жаңа типтері пайда болады, соның
әсерінен бала белгілі бір қылық көрсетеді. Екінші жағы – сезім мен еріктің
дамуы. Олар осы мотивтердің ықпалдығын, мінез-құлықтың тұрақтылығын және
оның сыртқы жағдайлардың өзгерістеріне тәуелділігін қамтамасыз етеді.
[Немов Р.С.2001]
Бастауыш мектеп жасындағы балалар мектеп табалдырығын аттасымен оқушы
болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттын бастап
ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының
жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертіп,
оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
мотивациясы болады. Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады.Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде
оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы
және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу
мотивациясының қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық
психология үшін осы іс- әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің
ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының негізгі іс- әрекет түрі- оқу іс-
әрекеті болып келеді. Бала алғаш рет мектеп табалдырығын аттасымен осы
уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш
сынып оқушысының жетекші іс- әрекеті оның мінез- құлық мотивтерін елеулі
түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа
көздерін ашатын оқу болады.
Бірінші сынып оқушысында мектепке келу мотиві кездесенді. Бұл
мотив оқу мотивіне тең келмейді, себебі баланың мектепке келуі танымдық
сәттіліктен басқа, оран алу (әлеуметтік жағдайын жоғарлату) яғни оқушы
болу, ересектікке ұмтылу құрбыларымен қатар белгілі бір әлеуметтік ролдерді
орындаудан қатыспау қажеттілігін қанағаттандыру мақсаты ретінде оқу, оқушы
ролін орындау үшін мектепке бару болып келеді. Осы қажеттіліктердің
арақатынасы жайлы Л.И.Божович былай дейді: Алғашқы баланың мектепке
келуге итермелейтін негізгі мотиві жаңа ортаның мүшесі болу, жаңа ересектеу
құрбыларының болу тілегі болып келеді. Бастауыш мектеп жасындағы балалар
үлкен аға және апайларының оқу құралдарына қызғанышпен және қызыға қарайды,
осы оқу құралдары қашан өзінде болар екен деп армандайды. Тіпті мектеп
жасына дейінгі баланың оқушы болу тілегі оқушы және мектеп болып ойнауға
ұмтылуы ретінде көрінуі мүмкін. Дегенмен, педагог және психологтардың
жүргізілген бақылауының нәтижесі бойынша балалар ең алдымен оқуға ынтасы
бар екендігін, және осы тілегін жүзеге асыру жолы мектепке бару екендігін
айтады. Балалармен әңгімелесу барысында оқу мен мектепке келу арасында
сәйкестікті анықтауға тырыстық. Алынған жауаптар бойынша мектепке келудің
негізгі мотиві мектептің сыртқы атрибуттарына қызығу емес, ал, оқу, білім
алуға құштарлығы екенін көрсетті. Сонымен қатар ата- аналардың қоятын
талаптарын да ескеруіміз қажет. [Әмірова М. 1999]
1. оқу әрекеті жүзеге асатын білім беру жүйесімен, білім беру
мекемесінде;
2. білім беру процесін ұйымдастыруда.
3. оқушылардың субъектілік ерекшеліктерімен (жасы, жынысы, ақыл- ойының
дамуы, қабілеті, тартымдылық деңгейі, өзіндік баға оның оқушылармен
өзара қарым- қатынасы және тағы басқалар).
4. педагогтың субъектілік ерекшеліктерімен және ең бастысы оның оқушыға,
жұмысына деген қатынас жүйесімен.
5. оқу пәнінің ерекешелігімен анықталады.
Оқу мотивациясы, басқа түрлері сияқты жүйелі болып келеді. Ол
бағыттылығымен, тұрақтылығымен және бірізділігімен сипатталады.
Күнделікті тұрмыстық және де кәсіби педагогикалық қарым-
қатынаста қызығушылық термині оқу мотивациясының синонимі ретінде
қолданылады. Бұған дәлел ретінде мынандай сөздерді келтіруге болады: оның
оқуға деген қызығушылығы жоқ, танымдық қызығушылығын дамыту керек және
тағы сол сияқты. Бұндай аралас түсініктер мынаған байланысты,
1. оқу теориясында қызығушық мотивациялық аймақтың ең біріншіден, оқу
теориясында қызығушылық мотивациялық аймақтың ең бірінші зерттейтін
объектісі болған (И.Гербарт);
2. қызығушылықтың өзі- күрделі бір жақты емес құбылыс
3. А.К. Маркова бойынша оқу деген қызығушылық кең, жоспарланған,
нәтижелі, мазмұнды, оқу- танымдық және жаңарушы болуы мүмкін.
Оқушылардың оқу мазмұнына және оқу әрекетінің өзіне деген қызығушылығын
тудыру үшін қажетті жағдай бұл- оқу барысында өзбетінше ойлау қабілетін
көрсетуіне мүмкіндік жасау. Оқыту әдісін неғұрлым белсендірек болса,
соғұрлым оқушыларды онымен қызықтыру жеңілірек болады. Оқуға деген тұрақты
қызығушылықты тәрбиелеудің негізгі тәсілі- оқушылардан қойылған міндетті
шешу үшін белсенді ізденпаздық әрекетті талап ететіндей сұрақтар мен
тапсырмаларды пайдалану.
Оқуға деген қызығушылықты қалыптастыруда проблемалық жағдай туғызу
үлкен роль атқарады, қиыншылықпен кездескенде оқушылар оны өздерінде бар
білім қорымен шеше алмайды, сондықтан қиыншылықпен кездескенде олар
міндетті түрде жаңа білім алуларына немесе ескі тәсілді жаңа жағдайда
қолдану іскерлігіне көздері жетеді. Ойлауды қажет ететін жұмыстар ғана
қызықты, ал оны талап етпейтін жеңіл материалдар қызығушылық тудырмайды.
Оқу өректігінде қиыншылықты жеңу- оған деген қызығушылықтың пайды болуының
басты жағдайы. Егер қиыншылықтарға күші жететіндей әрі оны жеңе
алмайтындай болса ғана оқу материалдары мен оқу тапсырмаларының қиын болуы
оған деген қызығушылықтың артуына әкеледі, ал егер керісінше болса, онда
қызығушылық тез жойылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын оятудың бірден бір тәсілі-
оқушыларға үйреншікті жағдайда күтпеген, жаңа, маңызды материалды көрсету.
Жаңа материал- оған деген қызығушылықтың тууының маңызды белгісі. Алайда
жаңа материал оқушылардағы бар бұрынғы біліммен сабақтасып келуі әрі соңғы
негіздеуі тиіс.оқушының оқуға деген қатынасының бірнеше теріс , неқұрайлы
(немесе нейтралды) оң не жақсы (аморфті, мүшеленбеген), оң (тұлғалық ,
жауапкершілік, әрекеттік). Мұғалім ең бастысы оқушының оқуға деген
қатынасының сипатын тіркейді. Оқушының оқуға деген теріс қатынасына
мынандай сипаттамалар тән: мотивінің жұпындылығы мен тарлығы , танымды
мотивтері нәтижеге деген қызығушылық пен жоққа шығарылады ; мақсат қою мен
қиыншылықты жеңу қабілеті қалыптаспаған; оқу әрекеті қалаптаспаған.
Бастауыш ментеп оқушыларының мінез құлық мотивациясы.
Іс - әрекетке болатын атаулының бәрін мотив дейміз. Бұл баланың
қажеті мен мүддесі, құштарлығы мен эмоциясы болуы да мүмкін. Баланың
үлкенднр әрекеті туралы түсінігі болады . Оның ұғымынша ересектер күшті,
ақылды, қолдарынан бәрі де келеді. Олар баланың көз алдында оның келешекте
жүзеге асыра алатын арман – мұратының бірі ретінде есептейді . Бала атаулы
үлкендерге еліктеп өссе, Бастауыш ментеп жасындағы балалардың аса
қызығушылықпен қарайды, өйткені олар епті, батыл, әрі ешкімге тәуелсіз .
Бастауыш ментеп жасындағы балалардың өздері сияқты бола алмайды . Ең таяу
кездегі болмаса да, келешектен өз мүмкіндігінің айнасы көретін оларға
үлкен мейіріммен қарайды.
Баланың жеке басының дамуында үлкендермен және өзге балалармен жақсы қарым
– қатынас орнату және сақтау мотивтерінің үлкен мәні бар. Балаға
төңірегіндегілердің жақсы қарым – қатынасы қажет. Ең бірінші қажеттілік.
Сондықтан да үлкендердің құптауына, еркелетуіне басқа балалардың көңілінен
шығуға лайықты болу тілегі бала мінез – құлқының басты мотивтерінің бірі
болып саналады.
Үлкендермен жақсы қарым- қатынаста болуға ұмтылу да бала мінезінің сипатын
айқындайды. Егер әңгіме Бастауыш мектеп жасындағы баланың басқан және
достық қарым- қатынастағы баласы туралы болса,онда бала ол жөнінде өзіндік
пікір білдіріп, іс- әрекетін өзінше бағалай алады. Өзіне таныс құрбы-
құрдастары мұның мінез- құлық нормаларына қайшы келетін бірденені айтпақшы
немесе іске асырмақшы болса, онда ол оларға қарсылық білдіре алады.
Оқу мотивациясына дайын болмаудың себептері:
1. Балаға ортаның тәрбиелік сипатының жетіспеушілігі;
2. Соматикалық дамудың жетіспеушілігі;
3. Мінездің невротикалық дамуы;
4. Жоғарғы нерв жүйесінің ерте зақымдалуы;
5. Интеллектінің олигофренияға дейінгі формасында дамуы;
Баланың мектепте алғашқы кезеңде болуы, оның жаңа жағдайға әлеуметтік-
психологиялық бейімделу мезгілі болып табылады. Баланың барлық өмір
әрекетінің жаңа жағдайына табысты түрде бірдей бейімделмейді. Психолог М.
Чуткинаның зерттеуі бойынша, ол баланың мектепке бейімделуінің үш деңгейін
атап көрсетті:
1. Бейімділіктің жоғарғы деңгейі, 1 сынып оқушысының мектепке деген
қарым- қатынасы жағымды: қойылған талаптарды дәлме- дәл қабылдайды;
оқу материалдарын жеңіл меңгереді; күрделі есептерді шығарады;
мұғалімнің түсіндіргенін, берілген тапсырманы ешкімнің бақылауынсыз-
ақ орындайды; өздік оқу жұмыстарына үлкен қызығушылықпен қарайды;
барлық сабақтарға дайындалады; қоғамдық жұмыстарды қуана- қуана және
адал орындайды; сыныпта белгілі бір ұнамды статустық орны бар.
2. Бейімділіктің орта деңгейі, 1сынып оқушысының мектепке деген қарым-
қатынасы жағымды; оның қатысуы кері күйзелісті шақырмайды; егерде
мұғалім оқу материалын нақты және көрнекілік пайдалану арқылы
баяндаса, онда оны түсінеді; оқу бағдарламасының негізгі мазмұнын
меңгереді; типтік есептерді өз бетімен шығарады; үлкендердің
нұсқауын, тапсырмаларын орындағанда мұқият, бірақ үлкендердың
бақылауымен жасалынады; өзі қатты қызыққан іске ғана зейінін тоқтата
алады; сабаққа дайындалады және әрқашан үй тапсырмасын орындайды;
қоғамдық жұмыстарды адал орындайды; сыныптастарымен достасады.
3. Бейімділіктің төмен деңгейі, 1сынып оқушысының мектепке деген қарым-
қатынасы жағымсыз; денсаулығына жиі шағымданады; көңіл- күйі
түсінкуі; мұғалімнің түсіндірген материалын көріністі түрде
меңгереді;оқулықтармен өздік жұмыс жасау қиынға соғады; сабаққа
жүйелі түрде дайындалмайды; оған үнемі бақылау жасап отыру керек;
мұғалімдер мен ата- аналар тарапынан ескертулер мен жүйелі түрде
көмектер қажет; қоғамдық жұмыстарды ынтасыз, пассивті, бақылаудың
көмегімен жасайды; жақын достары жоқ, сыныптастарының жартысының
ғана аты- жөнін біледі.
Баланы мектепке бейімдеуде әсер ететін жағымсыз факторлар- жанұя
жағдайында тәрбие үрдісінің дұрыс жолда болмауы, үлкендермен қарым-
қатынасы қанағаттанарлықсыз, ата- анасының білім деңгейінің төмен болуы,
құрбы- құрдастарының арасында өзін теңдей сезінбеу, жартылау отбасынан
шығуы, отбасында үнемі кикілжіңдердің орын алуы т.б.
Л.С. Выготский суреттеуі бойынша бұл кезеңді жоғалу жасы деп атады.
Негізгі белгілері бала қиқарланады, ересек адамға бағынғысы келмейді.
Бұрын ересек адамның айтқанын екетпейтін бала енді өзіне қарым- қатынас
талабын жоғарлатады. Бала тәртіптің бір формасын жоғалтып, екінші форманы
әлі меңгермеген. Негізгі қажеттілік- өзін- өзі силату. Әрбір бала өзін
ересек, өз бетімен шешім қабылдайтын жеке тұлға ретінде қабылдатқысы
келеді.
Оқуға дайындық түсінігі: дене дайындығы және баланың
физиологиялық толысуы, арнайы және психологиялық дайындығы.
Ғылымда әлі күнге дейін оқуға дайындық немесе мектеп
толымдылығы деген нақты және бірлескен түсінік жоқтың қасы. А. Анастази
(1982), пікірінше, мектеп толымдылығы мектеп бағдарламасын меңгеруде жеке
тұлға қажетті іскерлік, білім мен қабілетті меңгеруге байланыстырады. И.
Швацер (1978) мектеп толымдылығын кеңірек қарастырады. Мектеп жасындағы
баланың мектепке оқытуға өзінң қатынасына байланысты белгілі бір деңгейге
жету деп қарастырады. Бұл екі түсінікте баланың психикалық функцияларының
сапалық дамуы туралы толық мағлұмат бермейді. Л.И. Божович (1968) мектепке
дайындықты бірнеше өзімен-өзі байланысқан психикалық функциялармен
бірлікте қарастырады. Бұл бірліктің дамуы мектепте ұйымдасқан оқытудың
тиімді деңгейлерінің дамуына жағдай жасайды. Оқуға дайындық ақыл-ойдың
дамуы, танымдық қызығулар, тәртіптің ырықты регуляциясы мен
қабілеттіліктен тұрады. Баланың ырықты тәртібі әсіресе, танымдық
процестерді меңгеру кезінде байқалады, себебі оқу үрдісінде мұғалім және
құрбы-құрдастарға деген қарым- қатынас негізгі болып табылады.
Мектепке және оқу мотивациясына бейімделуі. Мектеп өмірі мектеп
жасына дейінгі өмірден принципиалды айырмашылықтармен ажыратылады. Қазіргі
зерттеулерде баланың мектепке бейімделу үрдісін өте тар мағынада
қарастырады. Негізінен бұл проблеманы оқу әрекетін меңгерумен
байланыстырады. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен Бастауыш м ектеп жасына өту
кезеңі- бұл балада өмірінің бетбұрыс кезеңі болып табылады. Баланың
алдында танымайтын, өзінің заңдары мен принциптері бар ерекше өмірі бар.
Осы жағдайда бала тез арада барлық жаңалықты меңгеріп, бейімделе алу
қажет. Мектепке бару өте жауапты қадам. Егер бала балабақшаға бармаған
жағдайда мектепке бейімделу өте күрделі болады. Баланың мектеп талаптарына
бейімделуі көптеген психикалық шиеленісті қажет етеді. Балабақшада болған
балалар оқушы рөлін қабылдауға даяр болады. Мектеп өмірінің принципиалды
ерекшеліктері:
• Нақты және айқын мектеп екпіні: сабақ (45 минут) және үзіліс
уақыты(5минуттан 10 минут аралығы), бұл екпінді бұзуға мүмкін емес;
• әртүрлі мектеп екпінінде әртүрлі тәртіп ерекшеліктері: нақтыланған
және сабақ барысында регламинттелған, үзіліс кезіндегі спонтандылық;
• сабақ барысындағы әлеуметтік-рольдік қатынастар. Оқушының рольдік
позициясын қалыптастыру- мектепке бейімделудің тиімді элементі;
• мектеп өміріне қажетті шарттарды орындау;
• мектеп жүйесіндегі бағалауды қабылдау;
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу мотивациясына дайындығының
әртүрлілігінің психофизиологиялық ерекшеліктері.
Осыдан жоғарыда аталып өткендей, балалардың оқу мотивациясына дайын
болмауының бірден - бір себебі, үлкен жартышаралардың, соның ішінде
маңдай бөлігінің қажетті түрде жетілмеуінен болады. Физиологтардың
бағалауларынша, 7 жасар балалардың физиологиялық дамуы біржарым жасты
құрайды, 8 жасар балада алты айға сәйкес келеді. Аталған мектеп жасына
дейінгі баланың биологиялық жас айырмашылығы үш жылға тән. Ретардирлі
мектеп жасына дейінгі бала мектепке дайын болмайды да, акселират бала оқу
бағдарламасын меңгеруге дайын болады. Алайда, көптеген мектеп жасына
дейінгі балалар мен оқушыларды альфа- ритм тұрақсыз және төменгі жиілікті
көрсетеді. Бұл нейроналды жүйенің пісіп жетілмегендігінің көрсетБастауыш
болып табылады. Бұл ретрадивті балалар мидың жарты шарлардың пісіп
жетілмеуімен альфа- ритмнің тұрақсыздығы 1 сыныптағы балалардың дамуын
тежеу мен сабаққа үлгермеуін туғызады. Мидың үлкен жарты шарлары сенсорлы
операциялардың дамуына да әсерін тигізеді. 7 жаста мидың проекциялық
функционалды жүйесі қалыптасады. Ол көру және акустикалық
тітіркендіргіштердің әртүрлі белгілерін қабылдауға сезімділіктің негізі
болып табылады. Оқу мотивациясын меңгеру барысында, нейроналды
реакциялардың жоғары икмділігі және өзінің белсенділігінің
мүмкіншілігінің жоғарлылығы нәтижесінде сенсорлы процестар мидың маңдай
бөлігімен бақылана бастайды. Информациялық ағымда эмоционалды- мәнді
стимулдар анықталады. Сондықтан, 7-8 жас информациялық процестер
негізінде- танымдық әрекеттердің субъективті мәнді сензитивтік кезең
болып есептелінеді. Бұл мидың үлкен жарты шарлардың интенсивті пісіп
жетілуінің нәтижесі және мидың проекциясымен қоса, ассоциативті дамудың
нейроналды жүйенің жедел дамуының стимулы болады. 7-8 жасар балалардың
қабылдау жүйесінің немесе мидың қалыпты жетілуіне қарамастан, оларда
шектелу болады. Мақсатты оқыту үрдісі нәтижесінде, балаларда есту және
көру механизмдерінің жедел түрде дамуы қалыптасады.
ІІ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ МОТИВАЦИЯСЫН ОҚУ БАРЫСЫНДА
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивациясын қалыптасуында шетел
ғалымдарының ой-пікірлері.
Оқыту – бұл оқушыға білім беру, үйрету және дағдыларын қалыптастыру,
бірақ бұл жеткіліксіз. Олардың білім алуға деген қызығушылығын, қабылдауын
қалыптастыру керек.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мотивациясы яғни, оқуға деген
талпыныс, оның өзіндік талап-тілегі білім алудағы негізгі шарт. Педагог
алдында оқушыларға білім беріп қана қоймай, сонымен қатар оларды тәрбиелеу
міндеті қойылады.
Мотивацияның жас ерекшелігіне дамуы адамның жан-жақты дамуында
анықталады. Бұл жерде негізгі рөлдерді мектеп және обасы қанжалайды. Оқушы
іс-әрекетіндегі мотивацияны қалай түсінуге болады?
Мотивация – нақты қажеттілікке Бастауыш мектеп оқушысының белсендігі
арқасында қол жеткізер талпынысы. Жеке тұлғаның ең бірінші белсенді қадамы
– қажеттілік. Оқушылардың дүниетанымын білуге деген құштарлық болады. Егер
оқушы бір пәнді таңдап, соған деген ынтасы артса, бұл оның қызығушылығын
ары қарай дамытып, болашықта алдына үлкен мақсатар қол білуге мүмкіндік
береді. Оқушы өз қажеттілігін сабақта емес, сыныптан тыс сабақтарда,
әртүрлі кездесулерде қанағаттандырады. Не қызықты – өткеніміз, қазіргіміз
әлде болашағымыз?
Жеке тұлғаның мотивтері оның мінез-құлық ерекшеліктеріне өткен істер
менболашақтың еншісіндегі белсенді жоспарлары бөле жара бағалау қиын.
Орыстың атақты жазушысы Л.Н.Толстой және ұлы педагог А.С.Макаренко тұлғаның
жеке қасиеттері 3-5 аралығында қаланады деген пікір айтты.
Өз өткендерінен алыстап қалған одан, көп қиындықтарды басынан
кешіреді. Яғни, есінен айрылған адамды медицина тілінде мінездеме беруге
болады. Мотивацияныңнегізгі себебі – заң, салт-дәстүр.
Бұл орайда оқушымен ашық сөйлесіп, оның өткен өмірінен құлағдар
болғанабзал. Өзінің жастық шағында есінде қалған ең қуанышты шағын немесе
жан түршігер қорынышы бар ма соны сұраған жөн. Ол кімді силайды? Не үшін?
Қандай іспен шұғылданды? Бұл жөнінде оның ата-анасымен, туған-туысынан
сұрау маңызды.
Бастауыш мектеп оқушылардың моторлы мотивациясын қалай қалыптастырады?
1. Қарапайым әрі көпке ортақ тәсіл – бірлескен әрекет. Баланы суға
жіберіп оның батып кетпеуін бағалап отыру. Оның іс-әрекеті
қамтамасыз етіледі.
2. Бімен істі дағдыға айналдыру бұлшықет қуанышына айналады. Дене
қозғалысының көптігі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz