Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

пәні

«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы»

Курс - 2

Мамандықтар «5В011700- «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Оқу түрі - күндізгі

Семестр -3

2017-2018 оқу жылы

Құрастырған: аға оқытушы, магистр Какимова Д. М.

«Филология» кафедрасы

Кредит саны - 3

Дәріс -30

Бақылау түрі -емтихан

Орал, 2017 ж.

ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ

Апта 1

Кредит сағат 1

Дәріс 1

Тақырыбы: Қазақ тілінің лексикологиясы туралы түсінік

Дәріс мазмұны:

Қазақ тілі лексикология пәні, мақсат-міндеттері, зерттеу нысаны.
Қазақ тілі лексикологиясының қалыптасуы, дамуы, тарихы, зерттелуі.
Лексикологияның тіл білімінің фонетикасы және грамматикамен байланысы.

Әдебиеттер:

1. Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А., 1975ж.

2. Болғанбаева Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. А., 1988ж.

3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері А., 2003 ж.

4. Белбаева М., Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. А., 1976. ж.

5. Болғанбаев Ә, Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2006ж.

6. Қазақ тілі энциклопедиясы. А., 2001ж.

7. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. А. 2008.

8. Ә. Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А. 1998.

1. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы ғылыми тұрғыдан кең түрде зерттеліп келеді. Жалпы, лексикология - сөз туралы ғылым. Лексикология - гректің “lexis” “Сөз” және “logos” - “ілім” деген сөздерінен жасалған термин. Сөз - өте күрделі тілдік категория. Сөздің сан-салалы қабаттары бар. Атап айтар болсақ мағыналық, дыбыстық жағы, шығу төркіні, даму тарихы, қолдану ерекшелігі, жасалу жолы, өзгеру жүйесі және басқа да жақтары сөздің күрделілігін аша түседі. Тілімізде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика (грек сөзі - сөздік) немесе сөздік құрам деп атайды.

Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамын, оның дамып, жетіліп, баю жолдарын, сөздің шығу төркінін, қолданылу қабілеттілігін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сөздердің экспрессивті - эмоционалды сипатын және сан қырлы стильдік ерекшеліктері мен қолданылу аясы туралы зерттейтін ғылымды лексикология дейміз.

Сонымен қазақ тілінің лексикологиясы - қазақ тілінің сөздік құрамын /лексикасын/ жан-жақты қарастыратын ғылым. Лексикологияның ең басты зерттеу объектісі - сөз.

Қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған, әсем, көркем, мәнерлі, әдемі, бай тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы, яғни лексикасы халқымыздың сан ғасырды басынан өткізген, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жеткен, тарихы мен мәдениетінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының көрсеткіші, қалыптасып дамуының жемісі. Лексикология жекеленген сөздердің тобын емес, тілдің орныққан, қалыптасқан лексикалық жүйесін қарастырады. Сондықтан да лексикологияны зерттеу сөздік құрамды тұтас бір бүтін жүйе ретінде қарастыруды міндеттейді. Тіліміздегі сөздік құрамымыз неғұрлым бай, көркем болса, тіл де соншалықты дамыған, жетілген болатыны сөзсіз. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен емес, көп мағыналылығымен, ауыспалы мағынаның берілу жолдарымен, сөздердің эмоционалды-экспрессивтілігімен, лексикалық қабаттардың жан-жақтылығымен және қолдану аясының кеңдігімен өлшенеді.

Тіл білімінің қай саласын алсақ та өзіне қатысты лингвистикалық проблемалары болады. Лексикологияның жалпы проблемаларын жалпы лексикология (общая лексикология) қарастырады.

Атап айтар болсақ, тілдің лексика - семантикалық жүйесі туралы мәселе, тілдік единицалардың ішінде сөздің алатын орны, сөзге тән басты белгілер, сөз бен ұғымның арақатынасы, сөздің лексикалық мағыналарының түрлері, сөздік лексикалық және грамматикалық мағыналарының ара қатысы және т. б. мәселелерді қарастырады. Ал нақты бір ғана тілдің лексикасы және оның ерекшеліктері жеке лексикологияда (частная лексикология) қарастырылады.

Қазіргі қазақ тілі лексикология саласы 1950 жылдан бастап дами бастады.

Лексикологиядағы ең алғашқы зерттеу жұмыстары 1960-70 жылдары тереңірек әрі кең түрде дамыды. Бұл саладағы ең бір маңызды еңбек І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаевтың “Қазіргі қазақ тілі” атты кітабы болып табылады. Басқа да ғылыми еңбектерді айтар болсақ, М. Белбаева “Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы”, (1976 ж) . К. Аханов “Қазақ тілі лексикасының мәселелері” (1955 ж), Ж. Досқараев пен Ғ. Мұсабаев “Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері” (1951 ж), Ғ. Қалиев пен Ш. Сарыбаев “Қазақ диалектологиясы” (1967 ж), Ә. Болғанбаев “Қазақ тілінің лексикологиясы” (1979 ж), К. Аханов “Тіл білімінің негіздері” (1993 ж), Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы “Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы” (1997, 2006 ж. ), Т. Смағұлова “Фразеологизмдердің варианттылығы” (1996 ж), “Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық - мәдени аспектілері” (1998 ж), С. Сатенова “Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты” (1997 ж), Р. Сыздықова “Абайдың сөз өрнегі” (1995 ж), Б. Хасанов “Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы” (1966 ж), Ж. Манкеева “Мәдени лексиканың ұлттық сипаты” (1997 ж), Р. Сыздықова “Сөздер сөйлейді” (1994 ж. 2 басылым), Ә. Қайдаров “Тариха лексикология және этнолингвистика” / Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. (1988 ж), М. Серғалиев “Синтаксистік синонимдер” (1981 ж), Р. Барлыбаев “Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы” (1968 ж), Ж. Мусин “Қазақ тіліндегі антонимдер” (1970 ж) кандидаттық диссертация. А. Махмұтов “Қазақ тіліндегі архаизм мен историзм” (1963 ж) кандидаттық диссертация және т. б. Жоғарыда аталған ғылыми монографиялар мен кандидаттық диссертация жұмыстарында қазақ тілі лексикологиясының ауқымды да өзекті мәселелері жан-жақты қарастырылып, кеңінен зерттелді және лексикологияның дамуына, қалыптасуына ықпалы бар құндылығын жоймайтын бағалы еңбектер болып саналады. Сонымен қатар лексикографиялық жұмыстарды да ерекше айтып кетуімізге болады. (10 томдық түсіндірме сөздік, фразеологиялық сөздік, этимологиялық сөздік, диалектологиялық сөздік, омоним, антоним, синонимдер сөздігі, Абай тілінің сөздігі және т. б. да сөздіктер) . Тілдің әр түрлі жақтары (фонетикалық, лексикалық және грамматикалық) бір-бірімен өз ара қарым-қатынаста, байланыста болатыны сияқты, оларды зерттейтін тіл білімінің де әр түрлі салалары бір-бірімен өз ара тығыз байланыста болады.

Лексикологияның фонетикамен байланысы мынадан көрінеді. Тілдегі әрбір сөз дыбыстардың белгілі бір тіркесімен айтылады. Дыбыстардың тіркесуі сөздің сыртқы жамылғышы, ал сөздің мағынасы оның мазмұны болып табылады. Сөз дыбыстардан құралып белгілі бір мағынаны білдіреді. Сөздің дыбыстық жағын зерттейтін фонетиканың лексикологиямен байланысы осыдан келіп туындайды. Тіліміздегі сөздің дыбыстық құрамының өзгеріске түсуі немесе екпіннің ауысуы сөз мағынасына әсер етеді және оны өзгертеді. (Мысалы: адамзат, дыбыстардың орнын ауыстырсақ мағынасыз сөз шығар еді) . Сонымен лексикологиялық зерттеулерде сөздің фонетикалық ерекшеліктері үнемі сақталып отырады.

Лексикология тіл білімінің грамматика саласымен өте тығыз байланысты. Тіліміздегі сөздер номинативті (атауыштық) қызметпен бірге грамматикалық та қызмет атқарады.

Жалпы алғанда сөздер жеке-дара күйінде емес, өз ара бір-бірімен байланыста қолданылады. Сөздің белгілі бір грамматикалық қызметі оның мағынасына да әсер етеді.

Тілдің даму тарихында, бір жағынан, лексикалық единицалардың (сөздердің) грамматикалану процесі жүріп жатса, екінші жағынан, сөз тіркесуінің бір бүтін лексикалық единицаға (сөзге) айналып, лексикалану процесі жүріп жатады, сондықтан да лексикалық құбылыстар мен грамматикалық құбылыстар астарласып, бір-бірімен өз ара қарым-қатынаста болып отырады.

Осындай байланыстарды қарастыру лексикология үшін де, грамматика үшін де қажет.

Сонымен, тілдің даму барысында тіл білімінің лексикология мен грамматика салалары өз ара тығыз байланыста болады.

Қорыта айтқанда, тіл білімінің лексикология саласы сөзді, біріншіден - мағынасы жағынан, екіншіден - шығу тегі жағынан, үшіншіден - қарым-қатынас жасауда қолданылу саясы мен шеңбері жағынан, төртіншіден - экспрессивті - эмоционалды көрінісі жағынан, бесіншіден - стильдік сипаты мен қызметін, ерекшелігін қарастырып зерттейді. Лексикология сөзді тілдің лексикалық единицасы ретінде қарастыра отырып, оны жан-жақты қамтиды.

Сонымен, лексикология тілдегі сөздер мен барлық сөздердің жиынтығы - сөздік құрам (лексика) туралы, оның жасалып қалыптасуы және дамуы туралы ғылым болып саналады.

Апта 1

Кредит сағат 1

Дәріс 2

Тақырыбы: Қазақ тілі лексикологиясының салалары

Дәріс мазмұны:

Лексикологияның салалары:

А) семасиология

Б) фразеология

В) этимология

Г) лексикография

Д) ономастика

Әдебиеттер:

1. Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А., 1975ж.

2. Болғанбаева Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. А., 1988ж.

3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері А., 2003 ж.

4. Белбаева М., Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. А., 1976. ж.

5. Болғанбаев Ә, Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2006ж.

6. Қазақ тілі энциклопедиясы. А., 2001ж.

7. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. А. 2008.

8. Ә. Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А. 1998.

Қазіргі қазақ тілі лексикологиясының мынандай негізгі салалары бар: этимология, семасиология, фразеология, лексикография, ономастика.

Лексикология мәселелерін жан-жақты терең түсіну үшін оның тіл білімінің басқа салаларымен байланысын да қарастыруымыз қажет.

Тіліміздегі сөздік құрамның шығуы, бірнеше уақыт бойы қалыптасуы, және дамуы, лексиканы құрайтын арналар мен қат-қабаттар туралы мәселелерді тарихи лексикология қарастырады. Бірақ қазақ тіл білімінде осы күнге дейін тарихи лексикология терең зерттелмей отыр.

Тарихи лексикологияның бір саласы - этимология. (гр. etymon - шындық, logos - ілім)

Этимология сөздердің шығу төркінін, олардың ең алғашқы тұрпатын және мағынасын анықтап, ашып береді. Сөздер бір тілден басқа тілге ауысып енуге өте икемді келеді. Этимологиялық зерттеулер белгілі бір тілдің лексикасына көне замандарда кірген кірме сөздердің ену тарихын және олардың жасалу жолдарын қарастырады. Жалпы тіліміздегі сөздердің этимологиясын айқындау, зерттеу өте қиын да күрделі мәселе болып табылады.

Сөздердің мағыналық жақтары, құрылымы семасиологияда қарастырылады. Қандай да бір тіл болмасын оның дамып жетілгендігі лексикадағы сөздердің санымен емес, оның мағынасының кеңдігімен, қолдану аясының мүмкіншілігімен өлшенеді. Сонымен, семасиология (гр. semasia - “белгі”, мән, мағына + logos - ілім) сөздердің мағыналарын және олардың өзгеру, даму жолдарын, семантикалық заңдылықтарды зерттейді. Семасиология әсіресе сөздіктер жасағанда өте қажет.

Тіл - тілдің сөздік құрамында бірнеше лексикалық мағыналары бар сөздер де, белгілі бір тарихи жағдайларға байланысты мағыналары кеңейіп, не тарылып кеткен сөздер де, мағынасы мүлдем күңгірттеніп кеткен де, қолданудан шығып кеткен сөздер де жиі ұшырасады.

Міне, осы сияқты сөз мағыналарының алуан түрлі қабаттары семасиологияның зерттеуіне айналады.

Айналамыздағы заттар мен құбылыстар жеке сөздермен ғана емес, тұрақты сөз тіркестерімен де аталады. Лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздер сияқты болып келетін фразеологиялық сөз тіркестері де қарастырылады.

Мысалы: Қой аузынан шөп алмас (жуас, момын), төбесі көкке жету (қуану), ит өлген жер (алыс) .

Фразеология (гр. phrasis “сөйлемше” және logos “ілім”) тұрақты сөз тіркестерінің құрамы мен құрылысын, оларды түрлерін, мағыналық топтарын және жасалу жолдарын қарастырады.

Лексикологияның лексикография саласы сөздіктер, сөздіктердің құрастырылуын, сөздіктердің әр түрлі типтерінің жасалу жолдарын айқындап береді. Лексикография (гр. lixis “сөз” және grapho “жазамын” сөзінен жасалған) .

Лексикология тілдегі жалқы есімдерді зерттейтін ономастика ғылымымен де тығыз байланысты. Ономастика (гр. onomastika - ат беру өнері) іштей антропонимика және топонимика болып екі салаға бөлінеді.

Антропонимика (гр. anthropos - адам + onyma - ат, атау) кісі аттарын зерттеу объектісі етіп қараса, топонимика (гр. topos - орын, мекен + onyma - ат, атау) географиялық атауларды жеке объекті етіп зерттейді.

Сонымен, қазақ лексикологиясының қазіргі жайы (синхрониялық күйі: гр. syn - бірге + chronos - уақыт) тарихи қалыптасу жайымен (диахрониялық күйімен: гр. dia - арқылы + chronos - уақыт) ұштастырылып қарастырылады.

Қазақ тіл білімінің кенжелеп қалған лексикология саласы 1950 жылдан бері жан-жақты зерттеле бастады. Қазақ лексикасының құрамын, тарихын, сөз мағынасының түрлерін, стилистикалық қызметін анықтап зерттеген қаншама ғылыми еңбек пайда болды. Бұл кезеңде лексикологияның жалпы мәселелеріне арналған Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Бегалиев, Ғ. Мұсабаев еңбектерінен басқа лексикалық мағыналар туралы Ш. Ш. Жалмаханов, М. Оразов, Ғ. Хасанов сияқты ғалымдардың, омонимдер туралы К. Ахановтың, синонимдер жайында Ә. Болғанбаевтың сөз мағынасының өзге түрлері жайында Р. Барлыбаев, Б. Хасанов, Р. Садықовтың т. б. зерттеулері; лексикалық құрам саласында неологизмдер жайында Ш. Бәйтікова көнерген сөздер жайында А. Махмұтов, дыбыс бейнелеуіш атаулар жайында К. Хұсайын, халықтың материалдық - мәдени лексикасы жайында Ж. Манкеева, газет тілінің лексикасы жайында Б. Момынованың еңбектері, кірме сөздер жайында Н. Оңдасынов, В. Исенғалиева, Л. Рүстемов, Е. Баймұхамедов зерттеулері; терминдер жөнінде Ө. Айтбаев, А. Әбдірахманов, Ш. Құрманбаев т. б. еңбектері, ономастикаға байланысты А. Әбдірахманов, Ғ. Қоңқашбаев, Т. Жанұзақов т. б. еңбектері, кәсіби - диалектілік лексикаға байланысты Т. Айдаров, Қ. Айтазин, А. Шамшатова, А. Айғабылов, С. Қасиманов зерттеулері, жеке лексикалық топтар жайында Қ. Құсайынов, Б. Қалиев еңбектері; фразеология саласында І. Кеңесбаев, Р. Сәрсенбаев, Н. Төреқұлов, А. Байтелиев, Х. Қожахметова, Н. Уәлиев, Г. Смағұлова т. б зерттеулері; лексиканың стилистикалық қызметіне арналған Р. Сыздықова, Ф. Мұсабекова, Т. Қоңыров, Б. Манасбаев, Х. Кәрімов, Х. М. Нұрмұқанов т. б. еңбектері жарық көрді.

Халықтың ұлтының бай мәдениетін, асыл мұрасын толық ашып көрсетуді мақсат ететін қазақ тіл білімінің жаңа дамып келе жатқан анторполигвистикалық бағыты - этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лигвоәлеуметтану, психолингвистика т. б. салалары да лексикологиямен тығыз байланысты. Оның негізгі қағидасы - тіл мен сол тілді қолданушы халықты біртұтас құбылыс ретінде қарау, зерттеу. Қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін салушы - академик Ә. Қайдар.

Апта 2

Кредит сағат 1

Дәріс 3

Тақырыбы: Сөз, ұғым, мағына

Дәріс мазмұны:

1. Сөз бен ұғым, мағына

2. Сөздің анықтамасы, қызметі, белгілері

Әдебиеттер:

1. Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А., 1975ж.

Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. А., 1988ж.
Аханов К. Тіл білімінің негіздері А., 2003 ж.
Белбаева М., Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. А., 1976. ж.

Болғанбаев Ә, Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 2006ж.
Хасанов Ғ. Лексикалық мағына. Орал, 2005.
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. А. 1991.
Әлімбек Г. Сөз мағынасы және ақпарат. Оқу құралы. А., 2001.
Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағынасының негіздері. А., 2002.
Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. А., 2002.

Қосымшы әдебиеттер:

Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. А., 1968 ж.

Семасиологияның теориялық және практикалық мәнін түсіну үшін алдымен сөздің белгілерін, анықтамасын, қызметін және ұғым мен сөздің, сөз бен мағынаның, ұғым мен мағынаның қарым-қатынасын айқындап алған жөн. Себебі сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз - сөз бен заттың бірлігі, олардың беретін ұғымы, ұғымның адам санасында бейнеленуі, тілдік қауымға ортақ түсінік.

Сөз -мағынасы мен түр-тұрпаты жағынан дара қасиетке ие, тілдің бір бүтін бөлшегі. Сөз кез-келген дыбыстан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жүйеде келуі арқылы жасалады. Сөз тлде атауыштық қызмет атқарады. Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымның арақатынасынан көрінеді. Сөз мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, ұғым пайда болғаннан кейін қалыптасады. Сөздің лексикалық мағынасы зат, құбылыс, қимылдың санада бейнеленіп тұрақталған ұғымының мазмұнын қамтиды, яғни сөздің заттық-материалдық мазмұны болып табылады.

Ұғым мен мағынаның арақатынасы.

1. Ұғым - логикалық, мағына - лингвистикалық категория. Ұғым адамның қоғамдық іс-әрекеті арқылы зат-құбылыс, қимыл-қозғалыс, сын-сапа, қалып-күй туралы түсініктердің адам санасындағы жиынтық бейнесі.

2. Ұғым танылған обьктілердің жалпы, негізгі белгілерін көрсетеді. Мағына адам түйсінген, қабылдаған, сезінген, түсінген обьектілерді сөзбен таңбалайды.

3. Ұғым зат - құбылыс, қалып-қозғалыс, сын-сипат, қалып-күйді нұсқап қамтыса, мағынаның атауыштық, номинациялық, лексикалық мағына, лексикалық мағынаға қосымша мән үстейтін, байланыстыратын грамматикалық мағына деген түрлері болады. Сөздің бәрі ұғым емес, ұғымның барлығы сөзбен таңбалана бермеуі мүмкін. Мысалы, одағай, шылау сөздерде мағына болғанмен, ұғым болмайды.

4. Зат-құбылыстар білдіретін ұғым мен оларды атайтын сөздің еш табиғи байланысы жоқ. Олар әуелде шартты атау болып, кейін келе қалыптасып бірлікке ие болған. Белгілі бір заттарды әр түрлі ұлттардың әрқалай атайтыны да сондықтан.

5. Ұғым - жалпы адамзатқа тән, мағынаның ұлттық сипаты бар. Мысалы, қазақша «мүләйім» деген сөз «жасанды, жәдігөй мінез» дегенді білдірісе, азербайжан тілінде «жұмсақ, жаймашуақ, биязы» деген мағынаны білдіреді, күшік деген сөз қазақ тілінде жағымды, орыс тілінде жағымсыз мағыналарды білдіреді. Осылайша тіл-тілден ұғым мен мағынаның айырмашылығын көрсететін сөздерді молынан кездестіруге болады.

Мағына дегеніміз - атаушы (сөз) мен аталушының (зат) бірлігі, оның адам санасында бейнеленуі (ұғым) . Демек мағына - зат, сөз және ұғымның үштік бірлігі. Бұл үш бірлікті жеке-дара қабылдасақ, онда затты жаратылыстану, сөзді таңба ретінде семиотика, ұғымды логика ғылымдары зерттеген болар еді. Мағынаның жалпылығы, белгілі бір этникалық топқа жалпы түсінікті болуы мағынаның адам танымын кең қамтитындығымен байланысты.

Сөз мағынасы заттық-логикалық ұғымнан басқа айтушының ақиқат дүниеге көзқарасын, әр түрлі көңіл-күйін, сезімін, сөздің грамматикалық сипатын да білдіреді. Сөз мағынасының үш түрі бар: лексикалық, грамматикалық, тілдік. Лексикалық мағына - сөзді бір-бірінен ажыратып танудағы басты мағына. Ал грамматикалық мағына грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туатын сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарына тән жинақталған дерексіз мағына. Мысалы, оқушы сөзінің лексикалық мағынасы - «мектепте білім, тәрбие алатын шәкірт», ал гр. мағынасы - зат есім, жалпы есім, атау септігінде тұр, жеке тұлғада қолданылған. Тіліміздегі сөздердің ең үлкен тобы - толық мағыналы сөздер. Лексикалық мағынаға ие болатын да, негізінен, осы сөздер. Олардың маңызды қасиеті - заттар мен құбылыстарды атап білдіретіндігінде. Сөздің атауыштық мағынасы толық мағыналы сөздердің барлығын қамтиды. Тек есімдіктер толық мағыналы сөздерді алмастырып, меңзеп көрсететіндіктен, олардың лексикалық мағынасын меңзеу мағына деп атауға болады. Тілдік мағына деп тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мағына элементтерін түсінеміз. Тілдік жүйе негізінде қалыптасқан мән-мағыналар парадигмалық, синтагмалық болып бөлінеді. Парадигмалық қатынас тілдік жүйедегі сөздерді ойда топтастыру, жинақтау, мағыналарын саралау арқылы жасалады. Тең дәрежелі тіл элементтерінің арасындағы байланыс парадигмалық байланыс деп аталады. Прадигмалық қатынастың тілдегі сөздерді тақрыптық топтарға (туыстық атаулар, өсімдік атаулар т. б. ), лексика-семантикалық топтарға (синоним, антоним) бөлуде рөлі үлкен. Синтагмалық мағына - сөздердің логикалық-ұғымдық, семантикалық тіркесімділік қабілетін анықтаушы мағына. Синтагмалық байланыс өзгерсе, сөз мағынасы да өзгереді. Сөздер өзіне мағыналық жағынан үйлесімді сөздермен ғана тіркесе алады. Мысалы, «ақылды» сөзі бала, адам, оқушы сөздерімен тіркескенмен, ағаш, темір, сезім сөздерімен тіркеспейді. Қазақ тіл білімнде бұл мағынаны тіркесімдік мағына деп те атайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.