Иранға АҚШ президенті
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.. 1.XX ғасырдың екінші жартысы – XXI ғ. басы күрт
әртүрлі әлем аймақтарында халықтың діни санасының өсуі салдарынан әлемдік
саясатқа ықпалын күшейту дәуіріне айналды.
Әсіресе, бұл үрдіс исламда айқын көрінеді-радикалды діни-саяси
қозғалыстар саяси өмірдің ажырамас бөлігі ғана емес. Иран Ислам төңкерісі
бойынша ХХ ғасырдың ең ірі және маңызды оқиғаларының бірі болып саналады
және әлемдегі ең маңызды революциялардың бірі.
. Ислам революциясының негіздері. Ислам революциясының негізгі
ерекшелігі.
Ресей, Франция және басқа елдердегі төңкерістерден Иран оның айқын діни
сипатының болуы. Француз және Орыс революциясы, мысалы, діннен тыс (тіпті
қарсы) саяси, әлеуметтік және экономикалық мақсаттарды көздеді, қоғамда
либералды-буржуазиялық, антидеспотикалық немесе социалистік құндылықтар
орнатуға ұмтыла отырып, Франция мен Ресейде діндарлар монархияны қолдады,
сондықтан революционерлер билікке келіп, клерикалды шеңберлермен шешуші
күрес және оларды барлық былғардан айырды
Иран революциясының түрлі аспектілерін зерттеу осы діни фактор оның
жеңісінде маңызды рөл атқарды. Әр түрлі топтар мен ағымдарға қатысқан
қозғалысты басқару заңды Имам Хомейни бастаған дін қызметкерлері.
Революцияның жеңісіндегі шешуші рөлді дінбасылар ойнады, олар негізгі
қозғаушы революция күші болды. Егер ирандықтардың өздері де өз сеніміне
адал болмаса, Иранда да осындай маңызды және ұлы төңкеріс орын алмаған
еді.
Хомейни Шах режиміне қарсы жаппай халық сөйлеу жағдайында Иранға 1979
жылдың 1 ақпанында қайтып келіп, монархияның құлауын басқарды. 1979 жылы
сәуірде ол Иран Ислам Республикасын жариялады және оның басшысы болды. Оның
жеке қатысуымен әзірленген Республика Конституциясы оған "жоғары құдайлық
беделге" және заңтанушыға жоғарғы билік берді. Имам мен факих деп танылған
Хомейнидің басшылығымен елде қатаң Ислам заңдары енгізілді,сол және
либералды оппозиция, сондай-ақ аз ұлттардың қозғалысы басылды, қуатты
репрессивті аппарат құрылды. Жаңа режимнің ішкі саясаты қоғам өмірінің
барлық жақтарын: саясатты, экономика мен мәдениетті исламдауға бағытталған.
Әйелдерге жаңадан предписали киіп ұйғарылған мусульманкам киім. Құран мен
шариғат ережелеріне негізделген ислам сот өндірісі жүйесі енгізілді.
Ирандағы антимонархиялық және антиимпериалистік революцияда діни фактор
ұлт-азаттық қозғалыстың дамуында шешуші роль атқарды.Ислам дінінің, Имам
Хомейнидің жетекшілігімен Иран халқы тарихи жеңіске жетті.
Аса көрнекті мемлекеттік саяси және діни қайраткер Саид Рухулла Мусава
Хомейни бүкіл өмірін қоғамдағы исламның ролін нығайтуға арнады.
Осы жағдайда Аятолла Хомейнидің теориялық еңбектері, саяси және
практикалық нұсқаулары арасында астыртын таратылды.
Хомейни Туркияда, Иракта, Францияда құғында болған кезеңдеде Иран
халқының күресіне жетекшілік етуді тоқтатқан емес. Аятолла Хомейни 15-
жылдан кейін еліне оралды.
Оны 5 млн адам қуанышпен қарсы алды. Сонымен оның идеялары іске
асырылды.
2.Соңғы онжылдықта мұсылман әлемінде де, одан тыс жерлерде де
"фундаменталистік" немесе "интегристік"деп аталатын қозғалыстардың
белсенділігі күрт өсті. Мұсылман елдерінде бұл қозғалыстар, олардың ең
жарқын мысалы қазіргі уақытта Ливандағы Хезболла ("Аллаһ партиясы")
ұйымдары, Алжирдегі Ислам құтқару фронты, Египеттегі Әл-Гамаа әл-Исламия
("Ислам тобы") және т.б. болып саналады, әдетте "саяси исламға" жатады, ал
олардың қатысушыларын көбінесе "исламистер"деп атайды. Дәл осы
қозғалыстардың қызметіне байланысты терроризм және қаруды заңсыз сату,
жаппай қырып-жою қаруының таралу қаупі сияқты халықаралық проблемалар айқын
көрінді.
Иранда 1978-1979 жылдардағы ислам революциясы көп жағдайда жоғарыда
аталған халықаралық үдерістерге, әсіресе, қазіргі уақытта өзекті болып
отырған толқындар мен бірегей сипатқа сәйкес келетін түрткі болып табылады.
Ол тек мұсылман әлеміне ғана емес, сонымен қатар бүкіл "үшінші әлем" үшін
үлгі болды.
Зерттелу деңгейі. Бұл тақырып орыс тілінде жарық көрген бірқатар
еңбектерде қарастырылған. Иранның саяси экономикалық дамуы, солтүстік Шығыс
Иранның байланыстыра арналған-зерттеуші С.Л.Агаевтың екі еңбегін атауға
болады, олар: “Иран в прошлом и настоящим” және “Политические и торгово-
экономические отношение северо-восточного Ирана”. Бұл еңбектер 1988-1989
жылдары Мәскеу қаласында жарық көрген.
Автор А.Х.Баразаттың “Иностранный капитал в странах Ближнего Колтаке”
атты еңбегінде Иран мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі шетел үстемдігі
қарастырылған, Н.В.Жданов, А.А.Игнатенконың “Ислам на пороге ХХ века” атты
еңбегінде ислам дінінің шығыс елдерінің тарихындағы ролі зерттелген. Бұл
еңбек 1989 жылы Мәскеу қаласында шыққан.
Осы тақырып бойынша құнды мәліметтерді автор М.С. Ивановтың “Очерки
истории Ирана” атты монографиясынан алуға болады, зерттеу 1952 жылы Мәскеу
қаласында шыққан.
Ирандағы Ислам революциясының тарихы бойынша құнды деректер --“Иранская
революция 1978-1979 гг: причины и уроки” атты құжаттар жинағында
келтірілген, ол 1989 жылы Мәскеу қаласында жарық көрген.
-Р.В.Борисовтың “США: ближневосточная политика в 70-е годы” атты
монографиясында ХХ ғ 70 жылдары АҚШ-тың Таяу Шығыс елдерінде, оның ішінде
Ирандағы саясаты қарасырылған.
-М.С.Ивановтың “Иран в 60-70 гг ХХ в” атты еңбегінде Ирандағы “ақ
революция” саяси-экономикалық проблемалары, Иран тарихындағы шетел
державаларының ролі көрсетілді, еңбек 1977 жылы Мәскеуде шыққан.
Кең ауқымды отандық және шетелдік тарихнаманың болуына қарамастан, осы
уақытқа дейін, негізінен, ислам революциясының қарастырылып отырған кезеңде
әлемдік жүйеге әсер етуінің ашылмаған проблемалары әлі күнге дейін қалып
отыр, осы зерттеуді жүргізу қажеттілігі осыған байланысты.
ХХ ғ соңында Иран тарихында орын алған ислам төңкерісінің алғы
шарттарын, басталуын, барысы мен нәтижесін ондағы имам Хомейнидің
жетекшілік ролін зерттеу диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді қойылды:
1) Иран халқының мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күресін көрсету;
2) Хомейнидің өмірбаянын және оның Иранның қміріндегі зор маңызың
көрсету;
3) Революцияның алғы шарттарын анықтау;
4) 1960-1979 жылдардағы саяси оқиғаларды баяндау;
5) Ислам төңкерісінің басталуын, барысын, нәтижесін көрсету;
6) Революциядан кейінгі Иранның жағдайын айқындау.
Деректік негіздері. Дипломдық жұмыстың деректік негізіне Аятолла
Хомейнидің “Ислам билігі” атты еңбегі алынды.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен құрылған.
І-ТАРАУ. ЕКІНШІ ДУНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ИРАННЫҢ САЯСИ-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Иран халқының мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күресі
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Иран ішкі мәселелерін
реттеп, “халықаралық істерге көңіл бөле бастады. Қырқыншы жылдың соңынан
бастап шах үкіметі АҚШ-на қарай бағыт алды. Екі ел арасындағы қатынастардың
жаңа кезеңі Трумэн доктринасының “төртінші бабын” іске асырумен байланысты
басталды.
1946 жылы 26 қаңтарда үкімет басына Кәвам әл-Сәлтане елгеннен кейін
Тегеран ішкі және сыртқы проблемаларын шешудегі тактикасын өзгертті. Жаңа
үкімет КСРО-мен қатынастарды реттеунеге, прогрессивті реформалар жүргзуге,
режимді демократияландыруға уәде берді. Ал басты мақсаты етіп Кеңестік
әскерді тез арада шығарып, прогрессивті күштерді репрессиялауды қойды.
Алғашқы уақытта еңбек, мемлекеттік жерді шаруаларға тегін үлестіру
туралы бірқатар прогрессивті заңдар қабылданды. 1946 жылы сәуір айында КСРО
мен келіссөздер өтіп, үш негізгі мәселе бойынша шешім қабылданды:
-Иран-кеңестік мұнай қоғамын құру;
-Иран Азербайжан мәселесін бейбіт жолмен шешу туралы 1946 жылы маусымда
Азербайжанға жергілікті автономия берілді. Күрдістанның да автономиясы
мойындалды.
1946 жылы Ираннан одақтық әскер шығарылғаннан кейін бүкіл елде
демократиялық күштердің көтерілісі басталды.
1946 жылы Фарс провинциясында ағылшындардың қолдауымен “Оңтүстік
қозғалысына” біріккен бірқатар тайпалар көтерілісі басталды. Оның
жетекшілері үкіметтен “Иранды бөлу” әрекетін тоқтатуды Иран мен Азербайжаны
мен Күрдістанды өзін өзі басқару органдарын жоюды және министрлер
кабинетінен Иранның халықтық партиясының мүшелерін қууды талап етті. Егер
де бұл талаптар орындалмаған жағдайда “Фарс халықтарының” автономиясын құру
талабы қойылды. Иран үкіметі Фарстағы баскөтерулерді “ұлттық қозғалыс” деп
жариялады, ИХП-ың мүшелері үкіметтен шығарылды. Елде реакция басталды. 1946
жылы 10 желтоқсанда Иран Азербайжаны мен Күрдістанға әскер кіргізіп,
демократиялық қозғалысқа қатысушыларды жазалауды бастады. Ондағы өзін-өзі
басқару органдары демократиялық жеңістер жойылды, мыңдаған адамдар қаза
тапты, түрмеге жабылды, жер аударылды. Демократиялық және халықтық
партияларының белсенді қайраткері КСРО-ға эмиграцияға кетті. Бүкіл Иранда
солшыл ұйымдарға қарсы репрессиялар басталды [1; 123-156]
Ирандағы көтерлістер басылғаннан кейін Қәвам үкіметі проамерикандық
позицияда екендігі түсінікті болды. 1947 жылы Иран әскерінде, бас штабы мен
әскери министрлікте американ кеңесшілерінің ролін, құқықтарын кеңейту
туралы бірқатар келісімдерге қол қойылды. АҚШ Иранға қару мен әскери арқа
сүйеп КСРО мен солтүстік мұнай туралы келісімді бекітпеді. Сонымен қатар
ағылшын-иран мұнай компаниясы қоғамының саяси топтарының жіктелуіне нешіз
болды.
1947 жылы өндірілген мұнайдың жалпы бағамындағы Иранның үлесі тек 9
пайыз ғана құрады. Ұлыбритания үкіметі компаниядан кіріс ретінде, Иранның
концессиялық ақысын көп алды. Осындай теңсіздік, елдегі экономиканың
жағдайының төмендеуі, экспорттың қысқаруы, Иран риалының құнсыздануы,
бағаның өсуі, халықтың басым бөлігінің тұрмысының төмендеуі Иран үкіметін
1948 жылы компанияға бірқатар претенция қоюға мәжбүрледі. Елдің 1946-1949
жылдары экономикалық даму жоспары, американ фирмаларының қатысуымен
қаржыландыруды қажет етті. Елдегі америкалық ықпалдың өсуінен қорыққан
ағылшын-иран мұнай компаниясының басшылығы Қавамның үкіметтен кетуін
қалады. Қавам отставкаға кеткеннен кейін бірнеше кабинет ауысты. “Федаяни
ислам” бірнеше терракттар жасады, 1949 жылы олар шах өміріне қастандық
жасады. Осыдан кейін елде әскери жағдай енгізіліп, реакция басталды [2;
165].
Бірақ мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күрес одан әрі жалғасты.
Ұлттандыру иран кәсіпкерлерінің басым бөлігі мүдделі болды, оларды
интеллигенция “базар халқы” –яғни саудагерлер мен қолөнешілер, шииттік
дінбасылар қолдады. Бұл күштер 1949 жылы күзде Ұлттық майданды құрды.
Ұлттық майданды көрнекті саясаткер, Иранның тәуелсіз сыртқы саясат
жүргізуді ұсынған доктор Мохаммед Моссадык (1879-1967 жж) басқарды.
1949-1953 жылдары “Иран” партиясы Ұлттық майданның орталығына айналды,
оның қатарына әр түрлі көзқарастағы бірқатар қоғамдық және саяси
қайраткерлер кірді; олардың арасында “Моджахедине Исламды” ұйымдастырушы А.
Кашани, Демократиялық партияның қайраткерлер [3; 205-210].
Экономикалық көмекке қарамастан елдің жағдайы 40 жылдың соңымен 80-ші
жылдың басында бұрынғысынша ауыр сақталды. Ол бар жағынан көршілес Үндістан
Пәкістандағы деколенизациямен де байланысты болды. Елдің халқы қазба
байлықтары ағылшындардың игеруіне қарсы болды, яғни иран ағылшын мұнай
компаниясымен қатынастарды қайта қарау мәселесі күн тәртібіне қойылды. 1951
ж наурызда Иран мәжілісі Иранның мұнай өндірісін ұлттандыру туралы заң
қабылдады, осы жылы сәуір айында үкімет басына М.Моссадык келді. Ол бұл
заңды іске асыруға белсене кірісті. Барлық мұнай көздері мен мұнай өңдеу
зауыттары үкімет бақылауына алынды. Оларды үкімет тағайындаған өкілдер
басқарды. Сырттай араласу әрекетіне қарамастан бұл заң жеңіске асырылды.
Ираннан ағылшын иран компаниясында жұмыс істеп жатқан ағылшын мамандары
қуылды. 1952 жылы қазанда Иран мен Англия арасындағы дипломатиялық
қатынастар үзілді. Бірақ Моссадык үкіметінің беделінің өсуі, оның белгілі
шах және оның маңындағыларды қорқытты. 1953 жылы тамызда мемлекеттік
төңкеріс нәтижесінде Моссадык үкіметі құлатылды. Жаңа кабинетті Заһеди
басқарды. Ол 1953 жылдың соңында Англиямен дипломатиялық қатынастарды
қалпына келтірді және елдің мұнай шаруашылығын басқару үшін консорциум
құруға келісім берді. Бұл консорциум акциясының 40 пайызы ағылшын иран
компаниясы алды. Оны құруға Иран бір жағынан мәжбүр болды. Себебі елде өз
мамандары жеткіліксіз еді. Сонымен қатар алдағы уақытта елге шетелдің
капиталын қызықтыруда консорцизм оңды роль атқарды. 1955 жылы Иран Бағдад
пактіне мүше болып, оның сыртқы саяси позициясы айқындалды. Ол шетел
инвестициясын кеңінен қолдай бастайды. 1958 жылдың өзінде елде мыңға жуық
шетел компаниялары мен фирмалары қызмет етті. Ұлттық өнеркәсіптік құрылыс
та ұлғайды, оның басым бөлігі қарыз қоржысына салынды, сол себептен Иранның
сыртқы қарызы өсіп, 1959 жылы 27 мың риалға жетті. Иранның алдында тұрған
басты экономикалық мәселенің бірі аграрлық қайта құру жүргізу еді.
1950 жылы құрылған мұнай мәселелері жөніндегі арнайы парламенттік
комиссия Иран территориясындағы мұнай өндірісін ұлттандыру қажеттігі туралы
шешімге келді. 15 наурыз күні мәжіліс, 20 наурыз күні сенат мұнай өндірісін
ұлттандыруға дауыс береді. Сәуірде парламент ұлттандыру тәртібі туралы заң
қабылдады және оны іске асыруды 29 сәуір 1951 жылы құрылған Моссадык
үкіметіне тапсырды [4; 508].
Ұлттандырудың қолайлы шарттарына қарамастан Англия үкіметі, Халықаралық
мұнай консорциумының басшылығы Иранға қысым жасады. Әлемдегі ірі мұнай
өңдеу зауыттарының бірі Абадан зауыты өз жұмысын тоқтатты. Моссадык үкіметі
Англиямен дипломатиялық қатынастарды үзуге мәжбүр болды.
Ұлттық Майдан мен шах үкіметі арасындағы қатынастардың шиеленісуі
нәтижесінде Моссадык орнынан түсіру әрекеті жасалды. Бұл оқиға елде
наразылық тудырып, Тегеранда көтеріліс басталды. 1952 жылы 22 шілдеде шах
Моссадыкты орнына қайтаруға мәжбүр болды және оны уақытша әскери министр
етіп тағайындайды.
Солшыл топтар және мұсылмандық топтар Моссадыкты қайтару үшін
қозғалысты ұйымдастырған еді. Бірақ Моссадыктың өзі осы күштермен одан әрі
байланысты сақтау қажеттігін дұрыс түсінбеді, ол ағылшын-американ
қайшылықтарына көп үміт артты.
Ал Иран әлемнің басқа мұнай өндіргіш аймақтарына ықпал етуінен
қоррыққан АҚШ Моссадакты қолдамады. Сонымен қатар ағылшын-иран дағдарысының
ұзаққа созылуы АҚШ-қа тиімді болды.
Шілде оқиғаларынан кейін Ұлттық майданда жіктелу байқалды. Бұрын
Моссадыкты қолдаған оңшыл ұлтшылдар мен испамистер енді оның қарсыласына
айналды. Иранның халықтық партиясы Ұлттық майдан жетекшісінен батыс
державаларымен барлық байланысты үзуді талап еткен, сондықтан оны “американ
испериалистерімен” келісімге келді деп айыптады. АҚШ Англиямен Иран жөнінде
біріккен бағыт ұстау туралы шешім қабылдады [5; 45-69].
1953 жылы 19 тамызда ішкі және сыртқы реакциясының біріккен күштері,
АҚШ-тың орталық барлау Басқармасының қолдауымен Моссадык үкіметі құлатылды.
Елде әскери-позициялық режим орнатылды, репрессиялар басталды. Барлық саяси
партиялардың қызметіне тыйым салынды.
Бұл төңкеріс американдық мұнай монополияларына көп пайда әкелді. 1954
жылы қыркүйекте қол қойылған Иранның халықаралық мұнай консорциумымен
келісімде акциялары былай бөлінеді: американ компаниялары 40 пайыз, ағылшын-
голланд компаниясы-14 пайыз, француз-6 пайыз акцияға ие болды.
Консорциумның меншігі 1 млрд долларды құрады. Кірістің 30 пайызын Иран
үлесіне еніп, өндірістік операцияларға консорциум бақылауы орнады.
Генерал Захеди басқарған жаңа үкімет әскери, экономикалық және мәдени
салада батыс елдерімен, ең алдымен АҚШ-пен тығыз байланыс орнатты. Бұл
курсты шах “позитивті ұлтшылдық” деп атады. АҚШ-тың техникалық, әскери,
экономикалық көмегі өсті. 1955 жылы қазан айында \иран Бағдад пактіне
қосылды. 1957 жылы наурызда “Эйзенхауер доктринасы” қабылданды, ал 1959
жылы американ-мран келісімі жасалды [6; 28].
50-жылдардың ортасындағы Иранның саяси өмірінің маңызды өзгерісі шах
Мохаммед реза Пехлевидің жеке билігінің өсуі. Экономикалық салада шах және
оның үкіметі “ашық есік” саясатын жүргізді. 1956 жылы жаңа жеті жылдық
жоспар жасалды, оның мақсаты экономиканы және инфрақұрылымды дамыту. Бірақ
Иран қоғамы артта қалғандықтан оны жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Иран бұрынғыдай артта қалған аграрлық ел болып сақталды. Оның жер
көлемінің 90 пайызын шах, помещиктер, тайпа көсемдері мен жоғары дінбасылар
қолында болды, олар Иран халқының 1 пайызын құрады. Жұмысшылар саны аз
болды. Елдің 18,3 млн халқының бар болғаны 3 млн қалаларда өмір сүрді, ал
қала халқының 20 пайызын қолөнершілер еді.
1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында Иран дағдарысқа ұшырады.
Қаржы-валюта жүйесі, ауыл шаруашылығы, өенркәсіп пен сауда, әлеуметтік-
экономикалық қатынастар да дағдарыста болды. Шаруалар, қала кедейлері
аштыққа жұмыссыздыққа ұшырады. Ұсақ, орта буржуазияның, қолөнершілердің
ұсақ саудагерлердің жағдайы ауыр болды, ал ұлттық буржуазияның өкілдері де
жиі банкротқа ұшырап отырды. Осының барлығы әлеуметтік қатынастарды
шиеленістірді. Сонымен қатар дағдарыс батыстық американдық бағыттағы сыртқы
саясаттың салдары болды [7; 30].
Осы уақытта Иранда шаруалардың помещиктерге қарсы бірқатар
көтерілістері болды. Ал Тегеранның митингіге шыққан тұрғындары экономикалық
және саяси талаптар қойды. 1957 жылы басталған оппазициялық қозғалыс
барысында жаңа жетекшілер шықты. Шахтың құрған ресми Меклиюн және Мардан
партиялары халықтың қолдауын таппады. 1960 жылы жер иелігін жіктеу туралы
заң қабылданды (мах 800 га барлық 40 га суармалы жер: қалғаны қазына сатып
алып шаруаларға 15 жылдық мерзімде ақысын төлеуге шартында үлестірді). 1962
жылы жер максимумын 400 га дейін шектеген заң шықты. 1963 жылы жер
максимумы 500 га болып сақталды, ол да тек қана заман талабына сай техника
мен жалдамалы еңбек қолданған шаруашылықтар үшін. Барлық басқа қожалықтар
үшін ауданы мен жіргілікті жағдайына байланысты 20 дан 100 га дейін
шектелді. Сонымен қатар қайта құру бойынша акционерлік қоғам түрінде шаруа
комеративтері құрылды. Ормандар ұлттандырылды, өнеркәсіп орындары
жекешелендірді. Жерді қайта құруы шамамен 10 жылға созылды да ол өте
күрделі, әрі ауыр процесс болды. Себебі Иран шаруалары оған дайын емес еді.
Оның нәтижесінде 60-70 жылдары село тұрғындарының 41 пайызы деревнядан
табыс көзін іздеп қалаларға ұмтылды. Реформалар елде қарсылық тудырды.
Шахқа және оның реформаларына қарсы қозғалысты дін басылар басқарды. 1964
жылы осындай қозғалыста белсенділік көрсеткен Аятолла Хомейниді шах елден
қуды. Сондықтан ол шах режиміне қарсылық символына айналды. “Ақ
революцияны” яғни капиталистік үлгідегі қайта құрулар онда жоғарыдан
модернизациялау бағытын алған шах елдегі жағдайды ескермеді, өнеркәсіптік
өнім жыл сайын 10-15 пайызға өсті. Заман талабына сай өнеркәсіптік өндіріс
қалыптасты. Иран экономикасында жеке сектор құрылып нығайды. Жаңа
мектептермен жоғары оқу орны жүйесі құрылды. Қоғамдық өмірге әйелдер
тартылды. Қазіргі заманғы денсаулық сақтау, мәдениет қалыптасты [8; 432].
“Ақ революцияны” немесе шахтың Иранды еврокапиталистік үлгімен дамуға
алған бағыты 70 жылдың ортасында ішкі қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне
және жаппай наразылықтың өсуіне себеп болды. Иран шахы саясатының басты
кемшіліктерінің бірі дінбасылар позициясын елемеуде және де күш қолдануда
болды. Ал басты саси қатесі ол Вакуфтерді секуляризациялау, яғни дінбасылар
кірісінен айыру болды. Шах осы іс шаралар арқылы дінбасыларды әлсіретуді
мақсат етті. Ал іс жүзінде оларды өзіне қарсы қойып алды. Осы
кемшіліктерімен пайдаланған шииіттік дінбасылар шахқа қарсы күрес бастады.
Иран интеллигенциясы және студенттер ислам дәстүрін сақтауды қолдады.
1960-1961 жылдары шах екі рет фальсификация жасау салдарынан
парламенттік сайлау нәтижесін жойды. Елде сайлауды күтпей реформа жүргізу
қажеттігі туды.
Шах және оның маңындағы “технократтар” жүргізген әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалар ресми түрде “ақ революция” немесе “Шах
және халық революциясы” деп аталды. Реформалардың мақсаты: деревняда
жартылай феодалдық қатынастарды жою, Иранды модернизациялау, Ирандық
капиталистік әлеммен интеграциялау болды.
19 реформаның ең маңыздысы аграрлық реформа болды. Заң жер иелігін 500
га етіп шектеді, ол да техника мен жалдамалы еңбек пайдаланылған жағдайда
одан артылған жерді 15 жылдық мерзімге несие беру арқылы шаруа арендаторға
сатты [9; 663-680].
1.2. Аятолла Хомейнидің өмірбаяны
Ирандағы антимонархиялық және антиимпериалистік революцияда діни фактор
ұлт-азаттық қозғалыстың дамуында шешуші роль атқарған. Ислам дінінің, Имам
Хомейнидің жетекшілігімен Иран халқы тарихи жеңіске жетті.
Аса көрнекті мемлекеттік саяси және діни қайраткер Саид Рухулла Мусава
Хомейни бүкіл өмірін қоғамдағы исламның ролін нығайтуға арнады.
Имам Рухулла ал-Мусави ал-Хомейни 1902 жылы 24 қыркүйекте Тегераннан
оңтүстік-батысқа қарай 100 шақырым жерде орналасқан Хумайна қаласында қатаң
діни дәстүр ұстанған жанұяда дүниеге келген.
Хомейнидің әкесі мен атасы діни ғұламалар болған. Атасы Саид Ахмад ал-
Хинди атымен белгілі болған, олай аталу себебі өмірінің жартысын Үндістанда
өткізген, онда туыстары осы күнге дейін өмір сүреді. Әкесі Аятолла Мустафа
Рухулла туылғаннан кейін 5 ай болғанда қарақшылардың қолында өлтірілген.
Сондықтан оның тәрбиесімен анасы және анасының әпкесі айналысты. 16 жасында
бір жылдың ішінде ол анасынан да, әпкесінен де айырылады, оның тәрбиесімен
үлкен ағасы Саид Мұртаза айналысты.
19 жасында жас Хомейниді көршілес Арап қаласынан Шитх Абд ал-Карим
Хайридің жетекшілігімен діни ғылымдарды оқу үшін жіберілді. Ал Карим
Хайридің өзі Ирактағы Имитак оқу орталығының ұлы ғалымдарының шәкірті
болған, әсіресе Мырза Хасан Ширазидің еңбегі зор болды. Осында білім алудың
нәтижесінде ол ХІХ ғ тұлғалары қалыптастырған саяси белсенділік пен ғылыми
білімге негізделген дәстүрлердің мрагеріне айналды. Осыдан кейін оны Құм
қаласының тұрғындары мен ғалымдары өздеріне шақырады. Бұл қала бұрыннан
қажылық пен білім орталығы болған. Хайри келгеннен кейін діни оқу институты
қайта құрылып-Құмның Исламдық Иранның рухани орталығына айналуының
бастамасы болды оған дәлел болатын 1962 жылы Құм қаласындағы Пехлеви
монархиясына қарсы жаппай оппозицияны Хомейнидің басқаруы.
Ерте жасынан бастап ол Хайридің шәкірттері арасында ерекше көзге түсті.
Хомейни этика мен ифран-атты діни философиядан құштарлық байқатты. 27
жасында ол осы пәндерден араб тілінде трактат жазды. Хомейнидің осы “Мизбах
ал-Хидайа” атты трактатын оның ұстаздары да жақсы қабылдады.
Оның серіктестері әсіресе революция кезеңіндегі Аятолла Мұнтазири
естеліктерінде “Хомейнидің этика мен философия саласы бойынша эрудицияны,
оның Құмда аптасына екі рет өтетін дәрістерінде жүздеген адам
қатысатындығын” атап өткен [10; 170-189].
Имам Хомейни өте танымал тұлға болды, бірақ ол ең алдымен жазушы және
ұстаз ретінде белгілі болды.
Имам Хомейнидің өмірі исламдық революция моральдық және рухани саладан
басталғандығын айқын көрсетті. Оған 1930 ж Құм қаласында өткізілген
дәрістерде дәлел: моральдік және діни сипаттағы тақырыптар қазіргі күнгі
мәселелерді талқылаумен қатар жүрді. Хомейни өз тыңдармандарына сол
“мәселелерді шешу-адамның діни парызының бір бөлігі” екендігіне шақырып
отырды.
Хомейни қызметінің ерте кезеңі Реза ханның Пеһлеви мемлекетін құруына
сай келді. Реза хан Иран монархиясын тоталитарлық типтегі қазіргі
диктатураға айналдырды, исламды саяси, қоғамдық, мәдени күш ретінде жоюды
басты мақсатына айналдырды.
Сол кездегі Мешхед, Исфахан және Тебриз қалаларында болған оқиғалардан
хабардар болып отырды.
Имам Хомейнидің алғашқы саяси сипаттағы мәлімдемесін “Кашф-ал-Асрар”
атты 1941 жылы шыққан еңбегінде жасаған. Бұл еңбекте автор Пеһлеви билігіне
қарсы шықты.
1937 ж Хайри қаза тапты, сондықтан діни қауымды оның бұрынғы
серіктестері Аятолла Садр, Худжат және Хвансари құрамына кірген трицлевират
басқарды. Кейіннен Аятолла Буруджирди жетекшілік етті. Ими Хомейни оның
диктатурасын белсенді түрде қолдайды, себебі оның жоғарғы діни беделінің
мүмкіндіктерін Пехлеви әулетіне қарсы күреске қолдануды ойластырады.
Хомейни Буруджирди мен оның өліміне яғни 1962 ж дейін тығыз қарым-қатынаста
болды. “Бірақ Буруджирди өзінің жоғарғы діни беделі мен әкімшілік
қабілеттеріне қарамастан саясатта әлсіз еді”[11; 56-58].
Буруджирди қайтыс болғаннан кейін бұл қызметке сай адам табылмады.
Сондықтан оның серіктестері Хомейниді жаңа көшбасшы етіп сайлайды.
Имам алғашқы да Құм қаласында, кейіннен бүкіл елге танымал болды. Ол
уақытта Иранда ашық түрде шах режиміне қарсы шығуға бармаған. Хомейни
алғашқы болып Құмның алдыңғы қатарлы діни институт студенттеріне қолдау
көрсеткен.
Осыдан кейін ол үлкен істермен айналыса бастады. 1962 ж қазанда шах
жергілікті жиналысқа ұсынылған кандидат міндетті түрде мұсылман және ер
көсемі болуы талабын жоятын жарлық шығарды. Имам Хомейни елдің басқа
аймақтарының діни жетекшілерімен бірігіп, осы шараға қарсы шықты. Шын
мәнінде бұл шараның маңызы айтарлықтай емес еді, себебі сайлау формальді
түрде өткен. Бірақ оған қарсы шығу үшін жан-жақты үгіт-насихатқа бастама
болды. Сондымен қатар діни ғұламаларының коалициясын құруға мүмкіндік берді
[12; 45-56].
Хомейнидің келесі қадамы 1963 ж шахтың экономикалық, саяси, қоғамдық
салалардағы “ақ революцияға” байланысты болды. 1963 ж 26 қаңтарда
референдум де оны халық мақұлдады деп жарияланды. Бұл шараны Иран қоғамының
басым бөлігі АҚШ-тың өз үстемдігін орнатуға бағытталған әрекеті деп
түсінді.
Имам Хомейни Құмда бірқатар насихаттар оқып, оны бүкіл халық қолдайды.
1963 ж 22 наурызда Шах режимі Мадрас Файзийаны басып алу үшін десант
жіберді. Көптеген студенттер өлтіріліп, тоналды.
Бұл оқиға режимнің Исламдық мекемелер мен ұйымдарына қарсы екендігін
көрсетіп, оған қарсы күрестің жаңа кезеңін бастады. 1963 жылы көктемде
Имами шах режиміне қарсылығын жалғастырды. Ол АҚШ пен Израильмен
байланыстарын кеңейтуге қарсы шықты. Маусым айында мұсылман күнтізбесі
бойынша Мукаррам айы басталғаннан кейін қарсылық күшейді. Осы айдың 10-шы
күні Хомейни Құмда тарихи баяндама жасады, онда шах режиміне кінә тағып,
бұл жолмен одан әрі жүрмеуі туралы шахқа ескерту жасап, елден кетуді талап
етті[13; 58-60] .
Хомейнидің тұтқындалуы халық наразылығын тудырып, шахтың тағын
шайқалтқан көтеріліске алып келді. Құм, Тегеран, Мешхед, Исфахан, Кашан
т.б. қалалардың қарусыз демонстранттары АҚШ оқытып қаруландырған шах
әскеріне қарсы тұрды. Бұл әскер бірнеше күннің ішінде 15 000 адамды
өлтірді. Бұл көтерілістің басталуы Иранда қабылданған күн күнтізбесінің 15
худадына сай келді де, Иранның қазіргі заман тарихында жаңа кезеңнің
бастамасы болды. Ол Имам Хомейниді ұлттық көшбасшы ретінде бекітті.
Бұл көтеріліс басып жаншылды, бірақ қоғамдық қайраткерлер мен діни
ғұламалар қарсылықты жалғастырды. Бас көтерулер жалғасып дінбасылар
Тегеранға жиналып, “Имам Хомейнидің саяси қызметтен бас тартқаны
жарияланды. Осы үшін ол бостандық алды”.
Имам Хомейни режимге қарсы күресті одан әрі жалғастырды. 1964 жылы
қазан айында Иран жеріндегі АҚШ персоналына заң иммунитеті берілді, ал Иран
парламенті осы шараға қолдау көрсеткенін естіген Имами “бір түн ұйқысыз
өткізіп, ертеңіне 27 қазан күні парламент Иран егемендігі мен
тәуелсіздігіне нұқсан келтірген деп айыптады”.
Осыдан кейін шах және оның шетеледік одақтастары Имамды қорқыта
алмайтынына көзі жетіп, елден қуу туралы шешім қабылдайды.
4 қараша 1964 жылы Имам Хомейниді қайтадан тұтқындалып және шахтың
құпия полициясының Туркияға жер аударылды. Аз уақыт Анкарада болғаннан
кейін имам Хомейни батыс Туркияның Бурса қаласында қоныстануға міндетті
еді. Шах режиміне қысым жасау арқылы Имам Хомейни Туркиядан кетіп, Ирактың
киелі шииттік жылы орталықтарының бірі Наджаф қаласында өмір сүруіне рұқсат
берілді. 1965 жылы қазанда шах режимі келісімін бергеннен кейін Хомейни
Наджаф қаласына келіп, осында 13 жыл өмір сүрді.
Шах режимі келісімді тек қана халықтық қысым нәтижесінде берген жоқ.
Шах Наджафта Имам Хомейниді де жоғары дінбасылар бар екендігіне сенім
артты. Бірақ Имам бұл жерде ең жоғары болып мойындалды. Сонымен қатар ол
Ирандағы өзінің ықпалымен сақтады. Ол Иранды қайта құру туралы
прахламацияларды шетелде басып шығарып, елге әкеліп таратты. Сонымен қатар
бүкіл әлем мұсылмандарына арналған прахламациялар-қаржылық кезеңінде
Меккеде таратылды. Ал Наджафта қуғында жүріп, ол көптеген маңызды Иран және
мұсылман азаматтарын қабылдады.
Имам Хомейнидің есімі мен тұлғасы және оның бастаған қызметі, ісі
Иранда ұмытылмаған. Көптеген діни ғұламалар оның үлгісімен құпия топтар
құрған.
1977 жылы 23 қарашада АҚШ-тың бастауымен құрылған құпия САВАК
полициясының жолдамасы баскесерлері Наджафта имам Хомейнидің үлкен ұлы Қажы
Мұстафаны өлтірді. Бұл оқиға көтеріліске, көтеріліс революцияға 1978 жылы 8
қаңтарда президент Картердің Тегеранда шахты парасатты, әрі өз халқынеың
сүйікті билеушісі деп мақтауынан кейін ақпарат және туризм министрі
“Әттелаат” газетінде Имам Хомейниді шетел державаларының агеисті деп
айыптаған мақаласы жарық көрді [14; 78].
Келесі күні Құм қаласында демонстрация басталды. Оны басып-жаншу
нәтижесінде көптеген адамдар қаза тапты. Бірақ осыдан кейін елдің барлық
аймақтарында революциялық қозғалыс өршіді. 1978 жылы көктемде және жазда
Имам Хомейни бірқатар пракламациялар мен директиваларды жарыққа шығарды.
Онда басты мақсат “монархияны құлатып Ислам Республикасын орнату” деп
белгіленген.
Имам Хомейнидің есімі ұранға, ал оның портреті революциялық туға
айналды. Халық оның елге оралуына рұқсат беруді талап етті. 1978 жылы
қыркүйекте шах режимі Ирактың БААС өкіметін Имам Хомейниді елінен қууын
талап етті. Оған Сирия мен Алжирді таңдауға мүмкіндік беріледі. Бірақ ол
тек қана мұсылмандық емес мемлекет оның өміріне кепілдік және қызметін
жалғастыруға мүмкіндік береді деп түсінді. Сондықтан ол Францияны таңдап,
1978 жылы қазан айының басында Париж маңындағы Ноорль ле Шато деревнясына
қоныстанды [15; 25-36].
Францияға келуі оған өте пайдалы болды. Себебі Иракпен салыстырғанда
бұл жерден Иранмен байланыс оңайға соқты. Оның нұсқаулары провинциялық
орталықтарда таратылу үшін тікелей телефон арқылы Тегеранға жіберіліп
отырды. Европа, АҚШ-тан Имамға құмет көрсету үшін Ирандықтар үзіліссіз
келді.
1978 жылы желтоқсанда Тегеранда көптеген демонстрациялар өтті, олар
монархияны жойып Имам Хомейнидің басқаруымен Ислам Республикасын орнатуды
талап етті. Демонстранттарға қарсы шах режимі қару қолданды, АҚШ және басқа
да шетел державалары режимге қолдау көрсетті, олар шахтың елден кетуін
дұрыс көрді. Шахбур Бахтияр әкімшілігі дайын болған кезде, 1979 жылы 16
қаңтарда шах Ираннан кетті.
Шах елден кетісімен, Имам Хомейни отанына оралуға дайындалды. 1 ақпан
күні ол елге оралды. 10-11 ақпандағы оқиғалар нәтижесінде ескі режим құлап,
Иран Ислам Республикасы пайда болды.
Революция жеңіске жеткеннен кейін де Имам Хомейни оның жетістіктерін
нығайтуға үлкен роль атқарды. Оның ролінің ресми маңызын Иран Ислам
Республикасының Конституциясының 107-112 баптарында анықталады, олар “Факих
басшылығының” маңызды саяси принциптері біріктірді [17; 125-136].
Іс жүзінде ол революциялық істі жалғастырып, билік пен заңдылықтың
үлгісіне айналды. Оның көптеген үндеулері, кең аудиториялар алдында сөз
сөйлеуі оны Ислам революциясының ұстазы мен көсемі ретінде бекітті.
Өзінің ұзақ және көрнекті қызметінде Хомейни бірқатар қабілеттерін
көрсетті: руханилық пен эрудицияны, аскетизм мен өзін-өзі ұстау білуі,
саяси көшбасшы талантын кедей және жоқ жұқаларға деген қамқорлығы, қалауға
және империалзимге өшпендігін көрсетті.
Кейіннен Аятолла Мутаххари имам Хомейниді басқаруды қорыта келе оны Али
Ибн Абу Талибпен салыстырған. Бұл өте жоғары баға.
1978—1979 жж. революция осы күнге дейін оған арналған ғылыми
зерттеулерде тиісті түсініспеушілік алмаған парадокс болып қалады. Бұл
мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар ұсынылады, олардың басым бөлігі билікке
клерикалды күштердің келуі кездейсоқ сипатқа ие және Иран қоғамының
революциялық даму логикасымен шешілмеген. Ирандық төңкерістің Ислам сипаты
зерттеушілердің көпшілігіне тән аберрация, нормадан ауытқушылық болып
көрінді. Сонымен қатар, ирандық діни дәстүр аясында ирандықтар үшін
дәстүрлі шииттік құндылықтарға негізделген жаңа революциялық идеология
қалыптасты. Иран ойшылы Аятолла Мортаза Мотаххари (1920-1979) осы
идеологияның басты мәнерінің бірі болды.
Ислам революциясының идеологиясына, атап айтқанда Мотаххаридің
зияткерлік мұрасына жүгіну осы революцияның терең рухани-дүниетанымдық
бастауларын анықтауға, Ислам революциясының идеологиясы мен Иран қоғамының
өркениеттік негіздері арасындағы өзара байланысты түсінуге және Ислам
революциясының саяси және экономикалық аспектілеріне басым назар аударуға
негізделген сыртқы және бірбокококтық түсіндірмелерден бас тартуға
мүмкіндік береді. Бұл Ислам революциясы кезінде алған идеологиялық
бағдарларға сәйкес дамып келе жатқан Иранның бүгінгі жағдайын түсіну үшін
ерекше маңызды.
Өкінішке орай, біз қарастырып отырған мәселе Иранның өзінде де, одан
тыс жерлерде де зерттеу әдебиетінде дұрыс түсінік алған жоқ. Отандық және
шетелдік иранистика Ислам революциясының діни-идеологиялық аспектілерін
зерттеуден айтарлықтай қашықтықта болды. Осы себепті Мотахаридің идеялық
мұрасы отандық шетелдерде аз зерттелген. Ислам революциясының идеологиясын
қалыптастырудағы оның рөліне қарамастан, бұл қайраткердің өмірі мен
еңбектері отандық және шетелдік зерттеушілер-ираншыларды жүйелі түрде
зерттеу объектісі болған жоқ.
Мотаххаридің өмірбаяны белгілі бір салаға жатқызуға қиын оның
қызметінің жан-жақты сипатын көрсетеді. Аятолла Мортаза Мотаххари Ислам
революциясының бастауында жатқан идеялардың негізгі кешенін жасауда үлкен
рөл атқарды. Бұл идеяны "Ислам (тохид) идеологиясы"деп атаған біртұтас және
тұтас идеологиялық жүйеге біріктіре алды. Ол дәстүрлі шиит құдайлығы мен
зайырлы интеллектуализмнің әлеуетін біріктіруге тырысты.
Мутаххаридің идеялық мұрасы Иран Ислам Республикасының ресми
идеологиясын қалыптастыру көздерінің бірі болып табылады,ал бүгінгі күні
Ислам режимі жүргізіп отырған саясатты легитимациялаудың құралы және
Иранның теократиялық элитасы билігінің қосымша ресурсы болып табылады.
Мотаххари бейнесі белгілі бір дәрежеде мифологияланады, идеалданады және
мемлекеттің және түрлі саяси топтардың ағымдағы саясатының өзекті
міндеттеріне сәйкес келетін мазмұнмен толықтырылады.
“Исламдық басқару” атты кітабы-Имам Хомейнидің танымал еңбектерінің
бірі, ол 1970 жылы 21 қаңтар мен 8 ақпан аралығында Наджафтта оқыған
бірқатар лекцияларынан құрастырылған. Бұл лекцияларды оның бір оқырманы
жазып алып, осыдан кейін кітап ретінде жарық көрген.
“Исламдық басқару” –парсы тіліндегі “Хукумат-и Ислами” атауының дәлме
дәл аудармасы. Бұл кітап өз алдына Исламдық саяси философияның толық
жүйесін немесе ислам мемлекетін орнатудың оның қызметінің жоспарын беруді
мақсат етпейді [18; 15-23].
Бұл еңбек діни ғылымдарды оқып жатқан және алдағы уақытта мұсылман
қоғамында ықпалды орын алуды көздеген тыңдармандарға арналған лекциялар
курсы.
Лекцияларда негізінен 3 жағынан қарастырылған. Біріншіден-Исламдық
саяси мекемелерді енгізу мен нығайту, немесе саяси қағидаларына бағыну.
Екіншіден, діни ғұламалардың парызы Ислам мемлекетін онда заң шығарушы,
атқарушы, сот лауазымдарын алу арқылы жүзеге асыр. “Факих басқаруы” туралы
ілім.
Имам Хомейни ислам мемлекетін құрудың бағдарламасын ұсынды. Бұл еңбек
француз, араб, түрік жәнеурду тілдеріне аударылды.
1978 жылы күзде Джайнт Пабли Кейшнс, Рисетш Сервис АҚШ-тың орталық
Барлау Басқармасының аударма бөлімі оны ағылшын тіліне аударды. Аударма
парсы тіліндегі түп нұсқаудан емес, араб тіліндегі еңбектерден жасалынды.
Ол Нью-Йорктегі Мэйнэ Букс баспасында жарық көрді.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін басталған Таяу Шығыс
елдеріндегі ұлт-азаттық және демократиялық қозғаоыс Иранды да қамтыды.
Иран Азербайжаны мен Күрдістандағы қозғалыс автономия мен ұлттық-
демократиялық билікті енгізуді талап етті. Бұл ұлттық азшылықтардың шах
үкіметінің парсыландыру саясаты қарсылық білдіруі еді. Сонымен қатар бұл
аударғандарды демократиялық қозғалысқа кеңестік үкіметке өз ықпалын
тигізді.
Иран Азербайжандағы қозғалысты Демократиялық партия басқарды, оның
құрамында Иран Азербайжанның Халықтық партиясы кірген, ал Күрд аудандарында-
Күрдістанның Демократиялық партиясы кірген. 1945 жылы қарашада –Иран
Азербайжаны, ал желтоқсанда Күрдістанда Иран мемлекетінің құрамында осы
провинциялардың автономиясы жарияланып, автономиялық үміттері құрылды [19;
40].
Иран Азербайжанда автономиялық режимі 1945 жыдың қарашасынан 1946
жылдың желтоқсанына дейін өмір сүрді, осы уақытта жергілікті басқару жүйесі
құрылып, аграрлық қайта құрулар жүргізілді. Еңбек, әлеуметтік сақтандыру
туралы заңдар шығарылды, 8 сағаттық жұмыс күні енгізілді, ерлер мен әйелдер
теңдігі орнатылды, Иран тіліне мемлекеттік тіл статусы берілді. Күрдістанда
да осындай қайта құрулар жүргізілді.
Азербайжан мен Күрдістандағы оқиғалар Иранның басқа облыстарындағы
саяси белсенділікті арттырып, билік басындағыларды мазасыздандырды. Иран
үкіметі Азербайжан мен Күрд демократтарының әрекетін заңсыз деп жариялап,
“Иран мәселесін” БҰҰ-ның Бас Кеңесіне талқылауға қойды.
1.3.Революцияның алғы шарттары
Мұхаммед Реза Шахтың сыртқы саясаты. 37 жылға созылған Шах билігінің
сыртқы саясаты сол кезеңдегі саяси-қоғамдық өзгерістермен тікелей
байланысты болды. Алғашқы 13 жылда (1941-1953 жж) мемлекеттік істерде
премьер-министрлердің билігі үстем болуы салдарынан патшалық жүйенің
негіздері әлсіреп, Мұхаммед Реза Шахтың нақтылы өзіндік сыртқы саясаты
болмады. Зәка-ол Молк Форуғи, Қәвам-әл Сәлтәне, Хосейн Әла, Дариуш Хажир,
Рәзмара үкімет тұтқасын ұстап тұрған кезде Иран сыртқы саясатты негізінен
Британия ықпалында болып келді.
Шын мәнінде, бұл кезеңдегі Иран сыртқы саясатының негізгі ойыншыларының
ішінде Британиядан өзге Кеңес Одағы мен АҚШ-та бар еді. Бұл үшеуі
Германиямен соғыста әуелі одақтас болғанымен, кейін жеңіс белгілері біліне
бастағанда, әр қайсысы өзара қайшы келетін ішкі пиғылдарын көрсете бастады.
Олардың ішінде ағылшындар Иранның мұнай өндірісіне бақылау жасағандықтан
сыртқы ойыншылардың ішінде ең ықпалды орынға ие болып, Иранға қатысты түрлі
саяси істерде басымдылық көрсетіп келді. Олар ирандық консерваторлар тобы
журналистерге, кейбір діни қайраткерлер пен патшалық жүйені жақтаушыларға,
антикоммунистік топтарға айтарлықтай саяси ықпал жасай алды [20; 145-146].
1953 жылы 19 тамызда Британия мен АҚШ жоспары бойынша жүзеге асырылған
әскери көтеріліс жеңісінен кейін Мұхаммед Реза Шах барлық билік тіректерін
бекіте түсіп, сыртқы саясатын да айтарлықтай айқында бастады. Әскери
төңкерістен кейін Мұхаммед Реза Шах екі мәселеге баса назар аударды. Ол
армия мен сыртқы саясатқа байланысты еді. Шах АҚШ әскери қару жарақтарын
көбірек алуға тырысты. Сыртқы саясаттағы ынтымақтастық пиғылын аңғарту
мақсатында Мәскеу, Лондон, Париж, Вашингтон, Анкара, Карачиғ Мадрид,
Токиоға сапар шекті. Алайда, Реза Шах күні өткен сайын АҚШ-қа қарай
жақындай түскен еді. АҚШ Иранды тек қана нарық әлемін сақтау үшін ғана
емес, қырғи-қабақ соғыс жылдарында Кңес Одағын қоршау мақсатында да
пайдаланбақ болды. Сондықтан АҚШ пен Иран арасында екі жақты әскери келісім
жасау жоспарланды. Осы ретте 1965 жылы Туркия, Пәкістан мен ирак арасында
одақтастық туралы Бағдад келісімі жасалынып, кейін ол келісім Иран мен
Британияны және АҚШ-ты да қамтыды. Ирактағы Әбдолкарим Қасымның әскери
төңкерісі (1968 ж) Бағдад келісімінің (Сенто) негізін шайқап, әлсіретті.
Ирандағы генерал Валиолла Кареней бастаған әскери төңкеріс те сәтсіз
аяқтаоды. Ол 1953 жылы 19 тамызда болған төңкеріске қатысқан еді. Сондықтан
америкалықтар оны полковник дәрежесінен генерал шеніне дейін көтеріп, армия
штабының екінші бастығы етіп тағайындайды. Оның мақсаты-Мұхаммед реза Шахты
тақтан тайдырып, әскери үкімет құру болатын. Алайда оның құпия жоспары
ағылшындар арқылы ашылып қалды. Оны АҚШ ара түскендіктен үш жылға ғана
соттады.
Мұхаммед Реза Шах қайта күшіне енген соң АҚШ Пехлеви режимін қолдау
саясатын ұстанып, әскери және экономикалық көмекті көбейтті. Бұл көмек
Бағдад келісімінен кейін тіпті ұлғая түсті. АҚШ вице-президенті Никсон
Иранға сапар шекті. 1957 жылы Иран Эйзенхауер доктринасын қолдады. 1958
жылы Шах АҚШ-қа үшінші рет барды. 1959 жылы Иранға АҚШ президенті
Эйзенхауер келді. Сөйтіп, Шах 10 жыл бойғы билік барысында АҚШ пен оның
мұндай “асыл арманына” бөгет жасамады. Қайта осындай “асыл армандық”
байланыстар арқасында АҚШ Шахтың өздерімен тығыз қатынаста болуын
қамтамасыз етті. Сөйтіп оның күшеюіне ықпал жасады.
1977 жылы 20 қаңтарда ант қабылдаған АҚШ-тың жаңа сайланған президенті
Ж.Картер өз мемлекетінің бұрыннан келе жатқан саясатын жалғастырып, одан
әрі дамыта түсті. Ол Иранға парсы шығанағындағы негізгі әскери күш ретінде
қарап, мұнай бағасына ықпал жасайтын либералдық ағым ретінде мән берді.
Сондықтан АҚШ үшін айырықша стратегиялық маңызды болып табылатын Иранмен
алдағы байланысты қалай болғанда да сақтап қалуға тырысты.
Жаңа сайланған АҚШ президенті Джимми Картер шахтың әкімшілігінің
қысымымен режим сыншыларына қарсы репрессияны әлсіретіп, бірнеше жүз саяси
тұтқындарды босатты. Иранда саяси оппозиция топтары: конституционистер,
марксистер және исламистер заңды немесе жартылай жер негізінде пайда бола
бастады. Оппозицияның заңды қызметі ирандық қоғамдағы діннің қысылуына,
жалпы кедейлік аясында "мемлекеттік капитализм" саясатына, проамерикандық
сыртқы саясатпен ұштасқан парсы ұлтшылдығына ішкі саяси бағыттарға
байланысты наразылық көңіл-күйді білдіруіне мүмкіндік берді.
Белсенді оппозиционерлердің негізгі массасын халықтың қалың жіктерінің,
әсіресе өңірлерде, аз ұлттар (Күрдістанда, Лурестанда және Әзірбайжанда)
халқының сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен интеллигенция құрады.
Жалпы, оппозиция ұлттықтан жоғары "Ислам социализмі" идеяларының
төңірегінде топтастырылды, олар нақты саяси партияға байланысты түрлі
радикализм дәрежесімен қандай да бір жаққа ауысты.
Иранның ұлттық майданының негізін құрайтын конституционалистер
демократиялық парламенттік сайлаумен конституциялық монархияны құруды
жақтады.
Марксисттер нашар ұйымдарға байланысты өз позицияларын тапсырды.
Ирандағы сол жақтағы ірі партия Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған
"Иранның халық массаларының партиясы" болды. Сол жақ билік пен шахтың күшін
жою үшін шықты. Олар революцияның жеңісіне өз рөлін атқарды, бірақ
антиклерикальды позицияға байланысты бірінші еркін сайланған Парламентке
енбеген.
Исламшылдардың арасында еркін Иран үшін қозғалыс ерекше болды, оның
қатарында революциялық Иранның бірінші премьер-министрі Мехди Базарған
болды. Қозғалыс қатысушылары заң аясында қансыз билікті ауыстыру үшін сөз
сөйледі.
Хамейнидің ізбасарлары Мортез Мотахари, Мохаммад Бехешти және Әли Акбар
Хашеми Рафсанджани кірген діни қауымды ұйымдастырды.
1978 жылы қараша айында шахты Ақ үйдің жасыл алаңында Картер мен оның
жұбайы Розалин Картер қарсы алды. Арада көп уақыт өтпей-ақ 1978 жылы 31
желтоқсанда Картер де Иранға келді. Сондағы сөйлеген сөзінде Картер былай
дейді: “Шахтың айбынды басқаруындағы Иран-әлемнің ең дау-жанжалға толы
аймақтарының ішіндегі “тыныш арал”. Мұның себебі мәртебелі әзірет сіздің
көреген жетекшілігіңіз және халықтың сізге деген шынайы құрметі мен
сүйіспеншілігі арқасында жүзеге асты деп білеміз”[21; 312]
Бірақ бұл “тыныш арал” көпке созылмады. 1979 жылы 9 қаңтарда Құм
қаласында төңкерістің алғашқы белгілері көрінді. Соңынан қысқа мерзім
ішінде (14 айдан аса) Пехлеви режимі құлап, АҚШ өз одақтасын, патшалық
режимді құтқарып қалу жолында ештеңе істей алмады.
Шахтың Иранға қайта оралуы. 16 тамызда болған әскери төңкеріс кезінде
Мұхаммед Реза Шах Ноушаһарда болатын. Төңкеріс жеңіліске ұшыраған соң
Иранға қайта оралудан бас тартып, Бағдадқа қашып, ол жерден Римге өтті. Екі
күн римдегі Экселсивер қонақ үйінде Британия және АҚШ басшылығымен ұдайы
хабарласып отырды. Америкалфқтар Шахтың оралуына аса мүдделілік танытпады,
оның үстіне Шах американдықтарға өз орнына басқа әскери адамды тағаындауды
ұсынды. Алайда британдықтар мұндай ұсыныспен келіспей, кеш қимылдаған
жағдайда, Ирандағы билік басына коммунистік идеямен суарылған үкімет келеді
деп қауіптеніп,АҚШ-ты Шахтың Иранға қайта оралуына ықпал етуге көндірді.
Захеди үкіметі. Мосаддык үкіметі құлаған соң генерал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі.. 1.XX ғасырдың екінші жартысы – XXI ғ. басы күрт
әртүрлі әлем аймақтарында халықтың діни санасының өсуі салдарынан әлемдік
саясатқа ықпалын күшейту дәуіріне айналды.
Әсіресе, бұл үрдіс исламда айқын көрінеді-радикалды діни-саяси
қозғалыстар саяси өмірдің ажырамас бөлігі ғана емес. Иран Ислам төңкерісі
бойынша ХХ ғасырдың ең ірі және маңызды оқиғаларының бірі болып саналады
және әлемдегі ең маңызды революциялардың бірі.
. Ислам революциясының негіздері. Ислам революциясының негізгі
ерекшелігі.
Ресей, Франция және басқа елдердегі төңкерістерден Иран оның айқын діни
сипатының болуы. Француз және Орыс революциясы, мысалы, діннен тыс (тіпті
қарсы) саяси, әлеуметтік және экономикалық мақсаттарды көздеді, қоғамда
либералды-буржуазиялық, антидеспотикалық немесе социалистік құндылықтар
орнатуға ұмтыла отырып, Франция мен Ресейде діндарлар монархияны қолдады,
сондықтан революционерлер билікке келіп, клерикалды шеңберлермен шешуші
күрес және оларды барлық былғардан айырды
Иран революциясының түрлі аспектілерін зерттеу осы діни фактор оның
жеңісінде маңызды рөл атқарды. Әр түрлі топтар мен ағымдарға қатысқан
қозғалысты басқару заңды Имам Хомейни бастаған дін қызметкерлері.
Революцияның жеңісіндегі шешуші рөлді дінбасылар ойнады, олар негізгі
қозғаушы революция күші болды. Егер ирандықтардың өздері де өз сеніміне
адал болмаса, Иранда да осындай маңызды және ұлы төңкеріс орын алмаған
еді.
Хомейни Шах режиміне қарсы жаппай халық сөйлеу жағдайында Иранға 1979
жылдың 1 ақпанында қайтып келіп, монархияның құлауын басқарды. 1979 жылы
сәуірде ол Иран Ислам Республикасын жариялады және оның басшысы болды. Оның
жеке қатысуымен әзірленген Республика Конституциясы оған "жоғары құдайлық
беделге" және заңтанушыға жоғарғы билік берді. Имам мен факих деп танылған
Хомейнидің басшылығымен елде қатаң Ислам заңдары енгізілді,сол және
либералды оппозиция, сондай-ақ аз ұлттардың қозғалысы басылды, қуатты
репрессивті аппарат құрылды. Жаңа режимнің ішкі саясаты қоғам өмірінің
барлық жақтарын: саясатты, экономика мен мәдениетті исламдауға бағытталған.
Әйелдерге жаңадан предписали киіп ұйғарылған мусульманкам киім. Құран мен
шариғат ережелеріне негізделген ислам сот өндірісі жүйесі енгізілді.
Ирандағы антимонархиялық және антиимпериалистік революцияда діни фактор
ұлт-азаттық қозғалыстың дамуында шешуші роль атқарды.Ислам дінінің, Имам
Хомейнидің жетекшілігімен Иран халқы тарихи жеңіске жетті.
Аса көрнекті мемлекеттік саяси және діни қайраткер Саид Рухулла Мусава
Хомейни бүкіл өмірін қоғамдағы исламның ролін нығайтуға арнады.
Осы жағдайда Аятолла Хомейнидің теориялық еңбектері, саяси және
практикалық нұсқаулары арасында астыртын таратылды.
Хомейни Туркияда, Иракта, Францияда құғында болған кезеңдеде Иран
халқының күресіне жетекшілік етуді тоқтатқан емес. Аятолла Хомейни 15-
жылдан кейін еліне оралды.
Оны 5 млн адам қуанышпен қарсы алды. Сонымен оның идеялары іске
асырылды.
2.Соңғы онжылдықта мұсылман әлемінде де, одан тыс жерлерде де
"фундаменталистік" немесе "интегристік"деп аталатын қозғалыстардың
белсенділігі күрт өсті. Мұсылман елдерінде бұл қозғалыстар, олардың ең
жарқын мысалы қазіргі уақытта Ливандағы Хезболла ("Аллаһ партиясы")
ұйымдары, Алжирдегі Ислам құтқару фронты, Египеттегі Әл-Гамаа әл-Исламия
("Ислам тобы") және т.б. болып саналады, әдетте "саяси исламға" жатады, ал
олардың қатысушыларын көбінесе "исламистер"деп атайды. Дәл осы
қозғалыстардың қызметіне байланысты терроризм және қаруды заңсыз сату,
жаппай қырып-жою қаруының таралу қаупі сияқты халықаралық проблемалар айқын
көрінді.
Иранда 1978-1979 жылдардағы ислам революциясы көп жағдайда жоғарыда
аталған халықаралық үдерістерге, әсіресе, қазіргі уақытта өзекті болып
отырған толқындар мен бірегей сипатқа сәйкес келетін түрткі болып табылады.
Ол тек мұсылман әлеміне ғана емес, сонымен қатар бүкіл "үшінші әлем" үшін
үлгі болды.
Зерттелу деңгейі. Бұл тақырып орыс тілінде жарық көрген бірқатар
еңбектерде қарастырылған. Иранның саяси экономикалық дамуы, солтүстік Шығыс
Иранның байланыстыра арналған-зерттеуші С.Л.Агаевтың екі еңбегін атауға
болады, олар: “Иран в прошлом и настоящим” және “Политические и торгово-
экономические отношение северо-восточного Ирана”. Бұл еңбектер 1988-1989
жылдары Мәскеу қаласында жарық көрген.
Автор А.Х.Баразаттың “Иностранный капитал в странах Ближнего Колтаке”
атты еңбегінде Иран мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі шетел үстемдігі
қарастырылған, Н.В.Жданов, А.А.Игнатенконың “Ислам на пороге ХХ века” атты
еңбегінде ислам дінінің шығыс елдерінің тарихындағы ролі зерттелген. Бұл
еңбек 1989 жылы Мәскеу қаласында шыққан.
Осы тақырып бойынша құнды мәліметтерді автор М.С. Ивановтың “Очерки
истории Ирана” атты монографиясынан алуға болады, зерттеу 1952 жылы Мәскеу
қаласында шыққан.
Ирандағы Ислам революциясының тарихы бойынша құнды деректер --“Иранская
революция 1978-1979 гг: причины и уроки” атты құжаттар жинағында
келтірілген, ол 1989 жылы Мәскеу қаласында жарық көрген.
-Р.В.Борисовтың “США: ближневосточная политика в 70-е годы” атты
монографиясында ХХ ғ 70 жылдары АҚШ-тың Таяу Шығыс елдерінде, оның ішінде
Ирандағы саясаты қарасырылған.
-М.С.Ивановтың “Иран в 60-70 гг ХХ в” атты еңбегінде Ирандағы “ақ
революция” саяси-экономикалық проблемалары, Иран тарихындағы шетел
державаларының ролі көрсетілді, еңбек 1977 жылы Мәскеуде шыққан.
Кең ауқымды отандық және шетелдік тарихнаманың болуына қарамастан, осы
уақытқа дейін, негізінен, ислам революциясының қарастырылып отырған кезеңде
әлемдік жүйеге әсер етуінің ашылмаған проблемалары әлі күнге дейін қалып
отыр, осы зерттеуді жүргізу қажеттілігі осыған байланысты.
ХХ ғ соңында Иран тарихында орын алған ислам төңкерісінің алғы
шарттарын, басталуын, барысы мен нәтижесін ондағы имам Хомейнидің
жетекшілік ролін зерттеу диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді қойылды:
1) Иран халқының мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күресін көрсету;
2) Хомейнидің өмірбаянын және оның Иранның қміріндегі зор маңызың
көрсету;
3) Революцияның алғы шарттарын анықтау;
4) 1960-1979 жылдардағы саяси оқиғаларды баяндау;
5) Ислам төңкерісінің басталуын, барысын, нәтижесін көрсету;
6) Революциядан кейінгі Иранның жағдайын айқындау.
Деректік негіздері. Дипломдық жұмыстың деректік негізіне Аятолла
Хомейнидің “Ислам билігі” атты еңбегі алынды.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен құрылған.
І-ТАРАУ. ЕКІНШІ ДУНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ИРАННЫҢ САЯСИ-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Иран халқының мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күресі
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Иран ішкі мәселелерін
реттеп, “халықаралық істерге көңіл бөле бастады. Қырқыншы жылдың соңынан
бастап шах үкіметі АҚШ-на қарай бағыт алды. Екі ел арасындағы қатынастардың
жаңа кезеңі Трумэн доктринасының “төртінші бабын” іске асырумен байланысты
басталды.
1946 жылы 26 қаңтарда үкімет басына Кәвам әл-Сәлтане елгеннен кейін
Тегеран ішкі және сыртқы проблемаларын шешудегі тактикасын өзгертті. Жаңа
үкімет КСРО-мен қатынастарды реттеунеге, прогрессивті реформалар жүргзуге,
режимді демократияландыруға уәде берді. Ал басты мақсаты етіп Кеңестік
әскерді тез арада шығарып, прогрессивті күштерді репрессиялауды қойды.
Алғашқы уақытта еңбек, мемлекеттік жерді шаруаларға тегін үлестіру
туралы бірқатар прогрессивті заңдар қабылданды. 1946 жылы сәуір айында КСРО
мен келіссөздер өтіп, үш негізгі мәселе бойынша шешім қабылданды:
-Иран-кеңестік мұнай қоғамын құру;
-Иран Азербайжан мәселесін бейбіт жолмен шешу туралы 1946 жылы маусымда
Азербайжанға жергілікті автономия берілді. Күрдістанның да автономиясы
мойындалды.
1946 жылы Ираннан одақтық әскер шығарылғаннан кейін бүкіл елде
демократиялық күштердің көтерілісі басталды.
1946 жылы Фарс провинциясында ағылшындардың қолдауымен “Оңтүстік
қозғалысына” біріккен бірқатар тайпалар көтерілісі басталды. Оның
жетекшілері үкіметтен “Иранды бөлу” әрекетін тоқтатуды Иран мен Азербайжаны
мен Күрдістанды өзін өзі басқару органдарын жоюды және министрлер
кабинетінен Иранның халықтық партиясының мүшелерін қууды талап етті. Егер
де бұл талаптар орындалмаған жағдайда “Фарс халықтарының” автономиясын құру
талабы қойылды. Иран үкіметі Фарстағы баскөтерулерді “ұлттық қозғалыс” деп
жариялады, ИХП-ың мүшелері үкіметтен шығарылды. Елде реакция басталды. 1946
жылы 10 желтоқсанда Иран Азербайжаны мен Күрдістанға әскер кіргізіп,
демократиялық қозғалысқа қатысушыларды жазалауды бастады. Ондағы өзін-өзі
басқару органдары демократиялық жеңістер жойылды, мыңдаған адамдар қаза
тапты, түрмеге жабылды, жер аударылды. Демократиялық және халықтық
партияларының белсенді қайраткері КСРО-ға эмиграцияға кетті. Бүкіл Иранда
солшыл ұйымдарға қарсы репрессиялар басталды [1; 123-156]
Ирандағы көтерлістер басылғаннан кейін Қәвам үкіметі проамерикандық
позицияда екендігі түсінікті болды. 1947 жылы Иран әскерінде, бас штабы мен
әскери министрлікте американ кеңесшілерінің ролін, құқықтарын кеңейту
туралы бірқатар келісімдерге қол қойылды. АҚШ Иранға қару мен әскери арқа
сүйеп КСРО мен солтүстік мұнай туралы келісімді бекітпеді. Сонымен қатар
ағылшын-иран мұнай компаниясы қоғамының саяси топтарының жіктелуіне нешіз
болды.
1947 жылы өндірілген мұнайдың жалпы бағамындағы Иранның үлесі тек 9
пайыз ғана құрады. Ұлыбритания үкіметі компаниядан кіріс ретінде, Иранның
концессиялық ақысын көп алды. Осындай теңсіздік, елдегі экономиканың
жағдайының төмендеуі, экспорттың қысқаруы, Иран риалының құнсыздануы,
бағаның өсуі, халықтың басым бөлігінің тұрмысының төмендеуі Иран үкіметін
1948 жылы компанияға бірқатар претенция қоюға мәжбүрледі. Елдің 1946-1949
жылдары экономикалық даму жоспары, американ фирмаларының қатысуымен
қаржыландыруды қажет етті. Елдегі америкалық ықпалдың өсуінен қорыққан
ағылшын-иран мұнай компаниясының басшылығы Қавамның үкіметтен кетуін
қалады. Қавам отставкаға кеткеннен кейін бірнеше кабинет ауысты. “Федаяни
ислам” бірнеше терракттар жасады, 1949 жылы олар шах өміріне қастандық
жасады. Осыдан кейін елде әскери жағдай енгізіліп, реакция басталды [2;
165].
Бірақ мұнай өндірісін ұлттандыру үшін күрес одан әрі жалғасты.
Ұлттандыру иран кәсіпкерлерінің басым бөлігі мүдделі болды, оларды
интеллигенция “базар халқы” –яғни саудагерлер мен қолөнешілер, шииттік
дінбасылар қолдады. Бұл күштер 1949 жылы күзде Ұлттық майданды құрды.
Ұлттық майданды көрнекті саясаткер, Иранның тәуелсіз сыртқы саясат
жүргізуді ұсынған доктор Мохаммед Моссадык (1879-1967 жж) басқарды.
1949-1953 жылдары “Иран” партиясы Ұлттық майданның орталығына айналды,
оның қатарына әр түрлі көзқарастағы бірқатар қоғамдық және саяси
қайраткерлер кірді; олардың арасында “Моджахедине Исламды” ұйымдастырушы А.
Кашани, Демократиялық партияның қайраткерлер [3; 205-210].
Экономикалық көмекке қарамастан елдің жағдайы 40 жылдың соңымен 80-ші
жылдың басында бұрынғысынша ауыр сақталды. Ол бар жағынан көршілес Үндістан
Пәкістандағы деколенизациямен де байланысты болды. Елдің халқы қазба
байлықтары ағылшындардың игеруіне қарсы болды, яғни иран ағылшын мұнай
компаниясымен қатынастарды қайта қарау мәселесі күн тәртібіне қойылды. 1951
ж наурызда Иран мәжілісі Иранның мұнай өндірісін ұлттандыру туралы заң
қабылдады, осы жылы сәуір айында үкімет басына М.Моссадык келді. Ол бұл
заңды іске асыруға белсене кірісті. Барлық мұнай көздері мен мұнай өңдеу
зауыттары үкімет бақылауына алынды. Оларды үкімет тағайындаған өкілдер
басқарды. Сырттай араласу әрекетіне қарамастан бұл заң жеңіске асырылды.
Ираннан ағылшын иран компаниясында жұмыс істеп жатқан ағылшын мамандары
қуылды. 1952 жылы қазанда Иран мен Англия арасындағы дипломатиялық
қатынастар үзілді. Бірақ Моссадык үкіметінің беделінің өсуі, оның белгілі
шах және оның маңындағыларды қорқытты. 1953 жылы тамызда мемлекеттік
төңкеріс нәтижесінде Моссадык үкіметі құлатылды. Жаңа кабинетті Заһеди
басқарды. Ол 1953 жылдың соңында Англиямен дипломатиялық қатынастарды
қалпына келтірді және елдің мұнай шаруашылығын басқару үшін консорциум
құруға келісім берді. Бұл консорциум акциясының 40 пайызы ағылшын иран
компаниясы алды. Оны құруға Иран бір жағынан мәжбүр болды. Себебі елде өз
мамандары жеткіліксіз еді. Сонымен қатар алдағы уақытта елге шетелдің
капиталын қызықтыруда консорцизм оңды роль атқарды. 1955 жылы Иран Бағдад
пактіне мүше болып, оның сыртқы саяси позициясы айқындалды. Ол шетел
инвестициясын кеңінен қолдай бастайды. 1958 жылдың өзінде елде мыңға жуық
шетел компаниялары мен фирмалары қызмет етті. Ұлттық өнеркәсіптік құрылыс
та ұлғайды, оның басым бөлігі қарыз қоржысына салынды, сол себептен Иранның
сыртқы қарызы өсіп, 1959 жылы 27 мың риалға жетті. Иранның алдында тұрған
басты экономикалық мәселенің бірі аграрлық қайта құру жүргізу еді.
1950 жылы құрылған мұнай мәселелері жөніндегі арнайы парламенттік
комиссия Иран территориясындағы мұнай өндірісін ұлттандыру қажеттігі туралы
шешімге келді. 15 наурыз күні мәжіліс, 20 наурыз күні сенат мұнай өндірісін
ұлттандыруға дауыс береді. Сәуірде парламент ұлттандыру тәртібі туралы заң
қабылдады және оны іске асыруды 29 сәуір 1951 жылы құрылған Моссадык
үкіметіне тапсырды [4; 508].
Ұлттандырудың қолайлы шарттарына қарамастан Англия үкіметі, Халықаралық
мұнай консорциумының басшылығы Иранға қысым жасады. Әлемдегі ірі мұнай
өңдеу зауыттарының бірі Абадан зауыты өз жұмысын тоқтатты. Моссадык үкіметі
Англиямен дипломатиялық қатынастарды үзуге мәжбүр болды.
Ұлттық Майдан мен шах үкіметі арасындағы қатынастардың шиеленісуі
нәтижесінде Моссадык орнынан түсіру әрекеті жасалды. Бұл оқиға елде
наразылық тудырып, Тегеранда көтеріліс басталды. 1952 жылы 22 шілдеде шах
Моссадыкты орнына қайтаруға мәжбүр болды және оны уақытша әскери министр
етіп тағайындайды.
Солшыл топтар және мұсылмандық топтар Моссадыкты қайтару үшін
қозғалысты ұйымдастырған еді. Бірақ Моссадыктың өзі осы күштермен одан әрі
байланысты сақтау қажеттігін дұрыс түсінбеді, ол ағылшын-американ
қайшылықтарына көп үміт артты.
Ал Иран әлемнің басқа мұнай өндіргіш аймақтарына ықпал етуінен
қоррыққан АҚШ Моссадакты қолдамады. Сонымен қатар ағылшын-иран дағдарысының
ұзаққа созылуы АҚШ-қа тиімді болды.
Шілде оқиғаларынан кейін Ұлттық майданда жіктелу байқалды. Бұрын
Моссадыкты қолдаған оңшыл ұлтшылдар мен испамистер енді оның қарсыласына
айналды. Иранның халықтық партиясы Ұлттық майдан жетекшісінен батыс
державаларымен барлық байланысты үзуді талап еткен, сондықтан оны “американ
испериалистерімен” келісімге келді деп айыптады. АҚШ Англиямен Иран жөнінде
біріккен бағыт ұстау туралы шешім қабылдады [5; 45-69].
1953 жылы 19 тамызда ішкі және сыртқы реакциясының біріккен күштері,
АҚШ-тың орталық барлау Басқармасының қолдауымен Моссадык үкіметі құлатылды.
Елде әскери-позициялық режим орнатылды, репрессиялар басталды. Барлық саяси
партиялардың қызметіне тыйым салынды.
Бұл төңкеріс американдық мұнай монополияларына көп пайда әкелді. 1954
жылы қыркүйекте қол қойылған Иранның халықаралық мұнай консорциумымен
келісімде акциялары былай бөлінеді: американ компаниялары 40 пайыз, ағылшын-
голланд компаниясы-14 пайыз, француз-6 пайыз акцияға ие болды.
Консорциумның меншігі 1 млрд долларды құрады. Кірістің 30 пайызын Иран
үлесіне еніп, өндірістік операцияларға консорциум бақылауы орнады.
Генерал Захеди басқарған жаңа үкімет әскери, экономикалық және мәдени
салада батыс елдерімен, ең алдымен АҚШ-пен тығыз байланыс орнатты. Бұл
курсты шах “позитивті ұлтшылдық” деп атады. АҚШ-тың техникалық, әскери,
экономикалық көмегі өсті. 1955 жылы қазан айында \иран Бағдад пактіне
қосылды. 1957 жылы наурызда “Эйзенхауер доктринасы” қабылданды, ал 1959
жылы американ-мран келісімі жасалды [6; 28].
50-жылдардың ортасындағы Иранның саяси өмірінің маңызды өзгерісі шах
Мохаммед реза Пехлевидің жеке билігінің өсуі. Экономикалық салада шах және
оның үкіметі “ашық есік” саясатын жүргізді. 1956 жылы жаңа жеті жылдық
жоспар жасалды, оның мақсаты экономиканы және инфрақұрылымды дамыту. Бірақ
Иран қоғамы артта қалғандықтан оны жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Иран бұрынғыдай артта қалған аграрлық ел болып сақталды. Оның жер
көлемінің 90 пайызын шах, помещиктер, тайпа көсемдері мен жоғары дінбасылар
қолында болды, олар Иран халқының 1 пайызын құрады. Жұмысшылар саны аз
болды. Елдің 18,3 млн халқының бар болғаны 3 млн қалаларда өмір сүрді, ал
қала халқының 20 пайызын қолөнершілер еді.
1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында Иран дағдарысқа ұшырады.
Қаржы-валюта жүйесі, ауыл шаруашылығы, өенркәсіп пен сауда, әлеуметтік-
экономикалық қатынастар да дағдарыста болды. Шаруалар, қала кедейлері
аштыққа жұмыссыздыққа ұшырады. Ұсақ, орта буржуазияның, қолөнершілердің
ұсақ саудагерлердің жағдайы ауыр болды, ал ұлттық буржуазияның өкілдері де
жиі банкротқа ұшырап отырды. Осының барлығы әлеуметтік қатынастарды
шиеленістірді. Сонымен қатар дағдарыс батыстық американдық бағыттағы сыртқы
саясаттың салдары болды [7; 30].
Осы уақытта Иранда шаруалардың помещиктерге қарсы бірқатар
көтерілістері болды. Ал Тегеранның митингіге шыққан тұрғындары экономикалық
және саяси талаптар қойды. 1957 жылы басталған оппазициялық қозғалыс
барысында жаңа жетекшілер шықты. Шахтың құрған ресми Меклиюн және Мардан
партиялары халықтың қолдауын таппады. 1960 жылы жер иелігін жіктеу туралы
заң қабылданды (мах 800 га барлық 40 га суармалы жер: қалғаны қазына сатып
алып шаруаларға 15 жылдық мерзімде ақысын төлеуге шартында үлестірді). 1962
жылы жер максимумын 400 га дейін шектеген заң шықты. 1963 жылы жер
максимумы 500 га болып сақталды, ол да тек қана заман талабына сай техника
мен жалдамалы еңбек қолданған шаруашылықтар үшін. Барлық басқа қожалықтар
үшін ауданы мен жіргілікті жағдайына байланысты 20 дан 100 га дейін
шектелді. Сонымен қатар қайта құру бойынша акционерлік қоғам түрінде шаруа
комеративтері құрылды. Ормандар ұлттандырылды, өнеркәсіп орындары
жекешелендірді. Жерді қайта құруы шамамен 10 жылға созылды да ол өте
күрделі, әрі ауыр процесс болды. Себебі Иран шаруалары оған дайын емес еді.
Оның нәтижесінде 60-70 жылдары село тұрғындарының 41 пайызы деревнядан
табыс көзін іздеп қалаларға ұмтылды. Реформалар елде қарсылық тудырды.
Шахқа және оның реформаларына қарсы қозғалысты дін басылар басқарды. 1964
жылы осындай қозғалыста белсенділік көрсеткен Аятолла Хомейниді шах елден
қуды. Сондықтан ол шах режиміне қарсылық символына айналды. “Ақ
революцияны” яғни капиталистік үлгідегі қайта құрулар онда жоғарыдан
модернизациялау бағытын алған шах елдегі жағдайды ескермеді, өнеркәсіптік
өнім жыл сайын 10-15 пайызға өсті. Заман талабына сай өнеркәсіптік өндіріс
қалыптасты. Иран экономикасында жеке сектор құрылып нығайды. Жаңа
мектептермен жоғары оқу орны жүйесі құрылды. Қоғамдық өмірге әйелдер
тартылды. Қазіргі заманғы денсаулық сақтау, мәдениет қалыптасты [8; 432].
“Ақ революцияны” немесе шахтың Иранды еврокапиталистік үлгімен дамуға
алған бағыты 70 жылдың ортасында ішкі қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне
және жаппай наразылықтың өсуіне себеп болды. Иран шахы саясатының басты
кемшіліктерінің бірі дінбасылар позициясын елемеуде және де күш қолдануда
болды. Ал басты саси қатесі ол Вакуфтерді секуляризациялау, яғни дінбасылар
кірісінен айыру болды. Шах осы іс шаралар арқылы дінбасыларды әлсіретуді
мақсат етті. Ал іс жүзінде оларды өзіне қарсы қойып алды. Осы
кемшіліктерімен пайдаланған шииіттік дінбасылар шахқа қарсы күрес бастады.
Иран интеллигенциясы және студенттер ислам дәстүрін сақтауды қолдады.
1960-1961 жылдары шах екі рет фальсификация жасау салдарынан
парламенттік сайлау нәтижесін жойды. Елде сайлауды күтпей реформа жүргізу
қажеттігі туды.
Шах және оның маңындағы “технократтар” жүргізген әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалар ресми түрде “ақ революция” немесе “Шах
және халық революциясы” деп аталды. Реформалардың мақсаты: деревняда
жартылай феодалдық қатынастарды жою, Иранды модернизациялау, Ирандық
капиталистік әлеммен интеграциялау болды.
19 реформаның ең маңыздысы аграрлық реформа болды. Заң жер иелігін 500
га етіп шектеді, ол да техника мен жалдамалы еңбек пайдаланылған жағдайда
одан артылған жерді 15 жылдық мерзімге несие беру арқылы шаруа арендаторға
сатты [9; 663-680].
1.2. Аятолла Хомейнидің өмірбаяны
Ирандағы антимонархиялық және антиимпериалистік революцияда діни фактор
ұлт-азаттық қозғалыстың дамуында шешуші роль атқарған. Ислам дінінің, Имам
Хомейнидің жетекшілігімен Иран халқы тарихи жеңіске жетті.
Аса көрнекті мемлекеттік саяси және діни қайраткер Саид Рухулла Мусава
Хомейни бүкіл өмірін қоғамдағы исламның ролін нығайтуға арнады.
Имам Рухулла ал-Мусави ал-Хомейни 1902 жылы 24 қыркүйекте Тегераннан
оңтүстік-батысқа қарай 100 шақырым жерде орналасқан Хумайна қаласында қатаң
діни дәстүр ұстанған жанұяда дүниеге келген.
Хомейнидің әкесі мен атасы діни ғұламалар болған. Атасы Саид Ахмад ал-
Хинди атымен белгілі болған, олай аталу себебі өмірінің жартысын Үндістанда
өткізген, онда туыстары осы күнге дейін өмір сүреді. Әкесі Аятолла Мустафа
Рухулла туылғаннан кейін 5 ай болғанда қарақшылардың қолында өлтірілген.
Сондықтан оның тәрбиесімен анасы және анасының әпкесі айналысты. 16 жасында
бір жылдың ішінде ол анасынан да, әпкесінен де айырылады, оның тәрбиесімен
үлкен ағасы Саид Мұртаза айналысты.
19 жасында жас Хомейниді көршілес Арап қаласынан Шитх Абд ал-Карим
Хайридің жетекшілігімен діни ғылымдарды оқу үшін жіберілді. Ал Карим
Хайридің өзі Ирактағы Имитак оқу орталығының ұлы ғалымдарының шәкірті
болған, әсіресе Мырза Хасан Ширазидің еңбегі зор болды. Осында білім алудың
нәтижесінде ол ХІХ ғ тұлғалары қалыптастырған саяси белсенділік пен ғылыми
білімге негізделген дәстүрлердің мрагеріне айналды. Осыдан кейін оны Құм
қаласының тұрғындары мен ғалымдары өздеріне шақырады. Бұл қала бұрыннан
қажылық пен білім орталығы болған. Хайри келгеннен кейін діни оқу институты
қайта құрылып-Құмның Исламдық Иранның рухани орталығына айналуының
бастамасы болды оған дәлел болатын 1962 жылы Құм қаласындағы Пехлеви
монархиясына қарсы жаппай оппозицияны Хомейнидің басқаруы.
Ерте жасынан бастап ол Хайридің шәкірттері арасында ерекше көзге түсті.
Хомейни этика мен ифран-атты діни философиядан құштарлық байқатты. 27
жасында ол осы пәндерден араб тілінде трактат жазды. Хомейнидің осы “Мизбах
ал-Хидайа” атты трактатын оның ұстаздары да жақсы қабылдады.
Оның серіктестері әсіресе революция кезеңіндегі Аятолла Мұнтазири
естеліктерінде “Хомейнидің этика мен философия саласы бойынша эрудицияны,
оның Құмда аптасына екі рет өтетін дәрістерінде жүздеген адам
қатысатындығын” атап өткен [10; 170-189].
Имам Хомейни өте танымал тұлға болды, бірақ ол ең алдымен жазушы және
ұстаз ретінде белгілі болды.
Имам Хомейнидің өмірі исламдық революция моральдық және рухани саладан
басталғандығын айқын көрсетті. Оған 1930 ж Құм қаласында өткізілген
дәрістерде дәлел: моральдік және діни сипаттағы тақырыптар қазіргі күнгі
мәселелерді талқылаумен қатар жүрді. Хомейни өз тыңдармандарына сол
“мәселелерді шешу-адамның діни парызының бір бөлігі” екендігіне шақырып
отырды.
Хомейни қызметінің ерте кезеңі Реза ханның Пеһлеви мемлекетін құруына
сай келді. Реза хан Иран монархиясын тоталитарлық типтегі қазіргі
диктатураға айналдырды, исламды саяси, қоғамдық, мәдени күш ретінде жоюды
басты мақсатына айналдырды.
Сол кездегі Мешхед, Исфахан және Тебриз қалаларында болған оқиғалардан
хабардар болып отырды.
Имам Хомейнидің алғашқы саяси сипаттағы мәлімдемесін “Кашф-ал-Асрар”
атты 1941 жылы шыққан еңбегінде жасаған. Бұл еңбекте автор Пеһлеви билігіне
қарсы шықты.
1937 ж Хайри қаза тапты, сондықтан діни қауымды оның бұрынғы
серіктестері Аятолла Садр, Худжат және Хвансари құрамына кірген трицлевират
басқарды. Кейіннен Аятолла Буруджирди жетекшілік етті. Ими Хомейни оның
диктатурасын белсенді түрде қолдайды, себебі оның жоғарғы діни беделінің
мүмкіндіктерін Пехлеви әулетіне қарсы күреске қолдануды ойластырады.
Хомейни Буруджирди мен оның өліміне яғни 1962 ж дейін тығыз қарым-қатынаста
болды. “Бірақ Буруджирди өзінің жоғарғы діни беделі мен әкімшілік
қабілеттеріне қарамастан саясатта әлсіз еді”[11; 56-58].
Буруджирди қайтыс болғаннан кейін бұл қызметке сай адам табылмады.
Сондықтан оның серіктестері Хомейниді жаңа көшбасшы етіп сайлайды.
Имам алғашқы да Құм қаласында, кейіннен бүкіл елге танымал болды. Ол
уақытта Иранда ашық түрде шах режиміне қарсы шығуға бармаған. Хомейни
алғашқы болып Құмның алдыңғы қатарлы діни институт студенттеріне қолдау
көрсеткен.
Осыдан кейін ол үлкен істермен айналыса бастады. 1962 ж қазанда шах
жергілікті жиналысқа ұсынылған кандидат міндетті түрде мұсылман және ер
көсемі болуы талабын жоятын жарлық шығарды. Имам Хомейни елдің басқа
аймақтарының діни жетекшілерімен бірігіп, осы шараға қарсы шықты. Шын
мәнінде бұл шараның маңызы айтарлықтай емес еді, себебі сайлау формальді
түрде өткен. Бірақ оған қарсы шығу үшін жан-жақты үгіт-насихатқа бастама
болды. Сондымен қатар діни ғұламаларының коалициясын құруға мүмкіндік берді
[12; 45-56].
Хомейнидің келесі қадамы 1963 ж шахтың экономикалық, саяси, қоғамдық
салалардағы “ақ революцияға” байланысты болды. 1963 ж 26 қаңтарда
референдум де оны халық мақұлдады деп жарияланды. Бұл шараны Иран қоғамының
басым бөлігі АҚШ-тың өз үстемдігін орнатуға бағытталған әрекеті деп
түсінді.
Имам Хомейни Құмда бірқатар насихаттар оқып, оны бүкіл халық қолдайды.
1963 ж 22 наурызда Шах режимі Мадрас Файзийаны басып алу үшін десант
жіберді. Көптеген студенттер өлтіріліп, тоналды.
Бұл оқиға режимнің Исламдық мекемелер мен ұйымдарына қарсы екендігін
көрсетіп, оған қарсы күрестің жаңа кезеңін бастады. 1963 жылы көктемде
Имами шах режиміне қарсылығын жалғастырды. Ол АҚШ пен Израильмен
байланыстарын кеңейтуге қарсы шықты. Маусым айында мұсылман күнтізбесі
бойынша Мукаррам айы басталғаннан кейін қарсылық күшейді. Осы айдың 10-шы
күні Хомейни Құмда тарихи баяндама жасады, онда шах режиміне кінә тағып,
бұл жолмен одан әрі жүрмеуі туралы шахқа ескерту жасап, елден кетуді талап
етті[13; 58-60] .
Хомейнидің тұтқындалуы халық наразылығын тудырып, шахтың тағын
шайқалтқан көтеріліске алып келді. Құм, Тегеран, Мешхед, Исфахан, Кашан
т.б. қалалардың қарусыз демонстранттары АҚШ оқытып қаруландырған шах
әскеріне қарсы тұрды. Бұл әскер бірнеше күннің ішінде 15 000 адамды
өлтірді. Бұл көтерілістің басталуы Иранда қабылданған күн күнтізбесінің 15
худадына сай келді де, Иранның қазіргі заман тарихында жаңа кезеңнің
бастамасы болды. Ол Имам Хомейниді ұлттық көшбасшы ретінде бекітті.
Бұл көтеріліс басып жаншылды, бірақ қоғамдық қайраткерлер мен діни
ғұламалар қарсылықты жалғастырды. Бас көтерулер жалғасып дінбасылар
Тегеранға жиналып, “Имам Хомейнидің саяси қызметтен бас тартқаны
жарияланды. Осы үшін ол бостандық алды”.
Имам Хомейни режимге қарсы күресті одан әрі жалғастырды. 1964 жылы
қазан айында Иран жеріндегі АҚШ персоналына заң иммунитеті берілді, ал Иран
парламенті осы шараға қолдау көрсеткенін естіген Имами “бір түн ұйқысыз
өткізіп, ертеңіне 27 қазан күні парламент Иран егемендігі мен
тәуелсіздігіне нұқсан келтірген деп айыптады”.
Осыдан кейін шах және оның шетеледік одақтастары Имамды қорқыта
алмайтынына көзі жетіп, елден қуу туралы шешім қабылдайды.
4 қараша 1964 жылы Имам Хомейниді қайтадан тұтқындалып және шахтың
құпия полициясының Туркияға жер аударылды. Аз уақыт Анкарада болғаннан
кейін имам Хомейни батыс Туркияның Бурса қаласында қоныстануға міндетті
еді. Шах режиміне қысым жасау арқылы Имам Хомейни Туркиядан кетіп, Ирактың
киелі шииттік жылы орталықтарының бірі Наджаф қаласында өмір сүруіне рұқсат
берілді. 1965 жылы қазанда шах режимі келісімін бергеннен кейін Хомейни
Наджаф қаласына келіп, осында 13 жыл өмір сүрді.
Шах режимі келісімді тек қана халықтық қысым нәтижесінде берген жоқ.
Шах Наджафта Имам Хомейниді де жоғары дінбасылар бар екендігіне сенім
артты. Бірақ Имам бұл жерде ең жоғары болып мойындалды. Сонымен қатар ол
Ирандағы өзінің ықпалымен сақтады. Ол Иранды қайта құру туралы
прахламацияларды шетелде басып шығарып, елге әкеліп таратты. Сонымен қатар
бүкіл әлем мұсылмандарына арналған прахламациялар-қаржылық кезеңінде
Меккеде таратылды. Ал Наджафта қуғында жүріп, ол көптеген маңызды Иран және
мұсылман азаматтарын қабылдады.
Имам Хомейнидің есімі мен тұлғасы және оның бастаған қызметі, ісі
Иранда ұмытылмаған. Көптеген діни ғұламалар оның үлгісімен құпия топтар
құрған.
1977 жылы 23 қарашада АҚШ-тың бастауымен құрылған құпия САВАК
полициясының жолдамасы баскесерлері Наджафта имам Хомейнидің үлкен ұлы Қажы
Мұстафаны өлтірді. Бұл оқиға көтеріліске, көтеріліс революцияға 1978 жылы 8
қаңтарда президент Картердің Тегеранда шахты парасатты, әрі өз халқынеың
сүйікті билеушісі деп мақтауынан кейін ақпарат және туризм министрі
“Әттелаат” газетінде Имам Хомейниді шетел державаларының агеисті деп
айыптаған мақаласы жарық көрді [14; 78].
Келесі күні Құм қаласында демонстрация басталды. Оны басып-жаншу
нәтижесінде көптеген адамдар қаза тапты. Бірақ осыдан кейін елдің барлық
аймақтарында революциялық қозғалыс өршіді. 1978 жылы көктемде және жазда
Имам Хомейни бірқатар пракламациялар мен директиваларды жарыққа шығарды.
Онда басты мақсат “монархияны құлатып Ислам Республикасын орнату” деп
белгіленген.
Имам Хомейнидің есімі ұранға, ал оның портреті революциялық туға
айналды. Халық оның елге оралуына рұқсат беруді талап етті. 1978 жылы
қыркүйекте шах режимі Ирактың БААС өкіметін Имам Хомейниді елінен қууын
талап етті. Оған Сирия мен Алжирді таңдауға мүмкіндік беріледі. Бірақ ол
тек қана мұсылмандық емес мемлекет оның өміріне кепілдік және қызметін
жалғастыруға мүмкіндік береді деп түсінді. Сондықтан ол Францияны таңдап,
1978 жылы қазан айының басында Париж маңындағы Ноорль ле Шато деревнясына
қоныстанды [15; 25-36].
Францияға келуі оған өте пайдалы болды. Себебі Иракпен салыстырғанда
бұл жерден Иранмен байланыс оңайға соқты. Оның нұсқаулары провинциялық
орталықтарда таратылу үшін тікелей телефон арқылы Тегеранға жіберіліп
отырды. Европа, АҚШ-тан Имамға құмет көрсету үшін Ирандықтар үзіліссіз
келді.
1978 жылы желтоқсанда Тегеранда көптеген демонстрациялар өтті, олар
монархияны жойып Имам Хомейнидің басқаруымен Ислам Республикасын орнатуды
талап етті. Демонстранттарға қарсы шах режимі қару қолданды, АҚШ және басқа
да шетел державалары режимге қолдау көрсетті, олар шахтың елден кетуін
дұрыс көрді. Шахбур Бахтияр әкімшілігі дайын болған кезде, 1979 жылы 16
қаңтарда шах Ираннан кетті.
Шах елден кетісімен, Имам Хомейни отанына оралуға дайындалды. 1 ақпан
күні ол елге оралды. 10-11 ақпандағы оқиғалар нәтижесінде ескі режим құлап,
Иран Ислам Республикасы пайда болды.
Революция жеңіске жеткеннен кейін де Имам Хомейни оның жетістіктерін
нығайтуға үлкен роль атқарды. Оның ролінің ресми маңызын Иран Ислам
Республикасының Конституциясының 107-112 баптарында анықталады, олар “Факих
басшылығының” маңызды саяси принциптері біріктірді [17; 125-136].
Іс жүзінде ол революциялық істі жалғастырып, билік пен заңдылықтың
үлгісіне айналды. Оның көптеген үндеулері, кең аудиториялар алдында сөз
сөйлеуі оны Ислам революциясының ұстазы мен көсемі ретінде бекітті.
Өзінің ұзақ және көрнекті қызметінде Хомейни бірқатар қабілеттерін
көрсетті: руханилық пен эрудицияны, аскетизм мен өзін-өзі ұстау білуі,
саяси көшбасшы талантын кедей және жоқ жұқаларға деген қамқорлығы, қалауға
және империалзимге өшпендігін көрсетті.
Кейіннен Аятолла Мутаххари имам Хомейниді басқаруды қорыта келе оны Али
Ибн Абу Талибпен салыстырған. Бұл өте жоғары баға.
1978—1979 жж. революция осы күнге дейін оған арналған ғылыми
зерттеулерде тиісті түсініспеушілік алмаған парадокс болып қалады. Бұл
мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар ұсынылады, олардың басым бөлігі билікке
клерикалды күштердің келуі кездейсоқ сипатқа ие және Иран қоғамының
революциялық даму логикасымен шешілмеген. Ирандық төңкерістің Ислам сипаты
зерттеушілердің көпшілігіне тән аберрация, нормадан ауытқушылық болып
көрінді. Сонымен қатар, ирандық діни дәстүр аясында ирандықтар үшін
дәстүрлі шииттік құндылықтарға негізделген жаңа революциялық идеология
қалыптасты. Иран ойшылы Аятолла Мортаза Мотаххари (1920-1979) осы
идеологияның басты мәнерінің бірі болды.
Ислам революциясының идеологиясына, атап айтқанда Мотаххаридің
зияткерлік мұрасына жүгіну осы революцияның терең рухани-дүниетанымдық
бастауларын анықтауға, Ислам революциясының идеологиясы мен Иран қоғамының
өркениеттік негіздері арасындағы өзара байланысты түсінуге және Ислам
революциясының саяси және экономикалық аспектілеріне басым назар аударуға
негізделген сыртқы және бірбокококтық түсіндірмелерден бас тартуға
мүмкіндік береді. Бұл Ислам революциясы кезінде алған идеологиялық
бағдарларға сәйкес дамып келе жатқан Иранның бүгінгі жағдайын түсіну үшін
ерекше маңызды.
Өкінішке орай, біз қарастырып отырған мәселе Иранның өзінде де, одан
тыс жерлерде де зерттеу әдебиетінде дұрыс түсінік алған жоқ. Отандық және
шетелдік иранистика Ислам революциясының діни-идеологиялық аспектілерін
зерттеуден айтарлықтай қашықтықта болды. Осы себепті Мотахаридің идеялық
мұрасы отандық шетелдерде аз зерттелген. Ислам революциясының идеологиясын
қалыптастырудағы оның рөліне қарамастан, бұл қайраткердің өмірі мен
еңбектері отандық және шетелдік зерттеушілер-ираншыларды жүйелі түрде
зерттеу объектісі болған жоқ.
Мотаххаридің өмірбаяны белгілі бір салаға жатқызуға қиын оның
қызметінің жан-жақты сипатын көрсетеді. Аятолла Мортаза Мотаххари Ислам
революциясының бастауында жатқан идеялардың негізгі кешенін жасауда үлкен
рөл атқарды. Бұл идеяны "Ислам (тохид) идеологиясы"деп атаған біртұтас және
тұтас идеологиялық жүйеге біріктіре алды. Ол дәстүрлі шиит құдайлығы мен
зайырлы интеллектуализмнің әлеуетін біріктіруге тырысты.
Мутаххаридің идеялық мұрасы Иран Ислам Республикасының ресми
идеологиясын қалыптастыру көздерінің бірі болып табылады,ал бүгінгі күні
Ислам режимі жүргізіп отырған саясатты легитимациялаудың құралы және
Иранның теократиялық элитасы билігінің қосымша ресурсы болып табылады.
Мотаххари бейнесі белгілі бір дәрежеде мифологияланады, идеалданады және
мемлекеттің және түрлі саяси топтардың ағымдағы саясатының өзекті
міндеттеріне сәйкес келетін мазмұнмен толықтырылады.
“Исламдық басқару” атты кітабы-Имам Хомейнидің танымал еңбектерінің
бірі, ол 1970 жылы 21 қаңтар мен 8 ақпан аралығында Наджафтта оқыған
бірқатар лекцияларынан құрастырылған. Бұл лекцияларды оның бір оқырманы
жазып алып, осыдан кейін кітап ретінде жарық көрген.
“Исламдық басқару” –парсы тіліндегі “Хукумат-и Ислами” атауының дәлме
дәл аудармасы. Бұл кітап өз алдына Исламдық саяси философияның толық
жүйесін немесе ислам мемлекетін орнатудың оның қызметінің жоспарын беруді
мақсат етпейді [18; 15-23].
Бұл еңбек діни ғылымдарды оқып жатқан және алдағы уақытта мұсылман
қоғамында ықпалды орын алуды көздеген тыңдармандарға арналған лекциялар
курсы.
Лекцияларда негізінен 3 жағынан қарастырылған. Біріншіден-Исламдық
саяси мекемелерді енгізу мен нығайту, немесе саяси қағидаларына бағыну.
Екіншіден, діни ғұламалардың парызы Ислам мемлекетін онда заң шығарушы,
атқарушы, сот лауазымдарын алу арқылы жүзеге асыр. “Факих басқаруы” туралы
ілім.
Имам Хомейни ислам мемлекетін құрудың бағдарламасын ұсынды. Бұл еңбек
француз, араб, түрік жәнеурду тілдеріне аударылды.
1978 жылы күзде Джайнт Пабли Кейшнс, Рисетш Сервис АҚШ-тың орталық
Барлау Басқармасының аударма бөлімі оны ағылшын тіліне аударды. Аударма
парсы тіліндегі түп нұсқаудан емес, араб тіліндегі еңбектерден жасалынды.
Ол Нью-Йорктегі Мэйнэ Букс баспасында жарық көрді.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін басталған Таяу Шығыс
елдеріндегі ұлт-азаттық және демократиялық қозғаоыс Иранды да қамтыды.
Иран Азербайжаны мен Күрдістандағы қозғалыс автономия мен ұлттық-
демократиялық билікті енгізуді талап етті. Бұл ұлттық азшылықтардың шах
үкіметінің парсыландыру саясаты қарсылық білдіруі еді. Сонымен қатар бұл
аударғандарды демократиялық қозғалысқа кеңестік үкіметке өз ықпалын
тигізді.
Иран Азербайжандағы қозғалысты Демократиялық партия басқарды, оның
құрамында Иран Азербайжанның Халықтық партиясы кірген, ал Күрд аудандарында-
Күрдістанның Демократиялық партиясы кірген. 1945 жылы қарашада –Иран
Азербайжаны, ал желтоқсанда Күрдістанда Иран мемлекетінің құрамында осы
провинциялардың автономиясы жарияланып, автономиялық үміттері құрылды [19;
40].
Иран Азербайжанда автономиялық режимі 1945 жыдың қарашасынан 1946
жылдың желтоқсанына дейін өмір сүрді, осы уақытта жергілікті басқару жүйесі
құрылып, аграрлық қайта құрулар жүргізілді. Еңбек, әлеуметтік сақтандыру
туралы заңдар шығарылды, 8 сағаттық жұмыс күні енгізілді, ерлер мен әйелдер
теңдігі орнатылды, Иран тіліне мемлекеттік тіл статусы берілді. Күрдістанда
да осындай қайта құрулар жүргізілді.
Азербайжан мен Күрдістандағы оқиғалар Иранның басқа облыстарындағы
саяси белсенділікті арттырып, билік басындағыларды мазасыздандырды. Иран
үкіметі Азербайжан мен Күрд демократтарының әрекетін заңсыз деп жариялап,
“Иран мәселесін” БҰҰ-ның Бас Кеңесіне талқылауға қойды.
1.3.Революцияның алғы шарттары
Мұхаммед Реза Шахтың сыртқы саясаты. 37 жылға созылған Шах билігінің
сыртқы саясаты сол кезеңдегі саяси-қоғамдық өзгерістермен тікелей
байланысты болды. Алғашқы 13 жылда (1941-1953 жж) мемлекеттік істерде
премьер-министрлердің билігі үстем болуы салдарынан патшалық жүйенің
негіздері әлсіреп, Мұхаммед Реза Шахтың нақтылы өзіндік сыртқы саясаты
болмады. Зәка-ол Молк Форуғи, Қәвам-әл Сәлтәне, Хосейн Әла, Дариуш Хажир,
Рәзмара үкімет тұтқасын ұстап тұрған кезде Иран сыртқы саясатты негізінен
Британия ықпалында болып келді.
Шын мәнінде, бұл кезеңдегі Иран сыртқы саясатының негізгі ойыншыларының
ішінде Британиядан өзге Кеңес Одағы мен АҚШ-та бар еді. Бұл үшеуі
Германиямен соғыста әуелі одақтас болғанымен, кейін жеңіс белгілері біліне
бастағанда, әр қайсысы өзара қайшы келетін ішкі пиғылдарын көрсете бастады.
Олардың ішінде ағылшындар Иранның мұнай өндірісіне бақылау жасағандықтан
сыртқы ойыншылардың ішінде ең ықпалды орынға ие болып, Иранға қатысты түрлі
саяси істерде басымдылық көрсетіп келді. Олар ирандық консерваторлар тобы
журналистерге, кейбір діни қайраткерлер пен патшалық жүйені жақтаушыларға,
антикоммунистік топтарға айтарлықтай саяси ықпал жасай алды [20; 145-146].
1953 жылы 19 тамызда Британия мен АҚШ жоспары бойынша жүзеге асырылған
әскери көтеріліс жеңісінен кейін Мұхаммед Реза Шах барлық билік тіректерін
бекіте түсіп, сыртқы саясатын да айтарлықтай айқында бастады. Әскери
төңкерістен кейін Мұхаммед Реза Шах екі мәселеге баса назар аударды. Ол
армия мен сыртқы саясатқа байланысты еді. Шах АҚШ әскери қару жарақтарын
көбірек алуға тырысты. Сыртқы саясаттағы ынтымақтастық пиғылын аңғарту
мақсатында Мәскеу, Лондон, Париж, Вашингтон, Анкара, Карачиғ Мадрид,
Токиоға сапар шекті. Алайда, Реза Шах күні өткен сайын АҚШ-қа қарай
жақындай түскен еді. АҚШ Иранды тек қана нарық әлемін сақтау үшін ғана
емес, қырғи-қабақ соғыс жылдарында Кңес Одағын қоршау мақсатында да
пайдаланбақ болды. Сондықтан АҚШ пен Иран арасында екі жақты әскери келісім
жасау жоспарланды. Осы ретте 1965 жылы Туркия, Пәкістан мен ирак арасында
одақтастық туралы Бағдад келісімі жасалынып, кейін ол келісім Иран мен
Британияны және АҚШ-ты да қамтыды. Ирактағы Әбдолкарим Қасымның әскери
төңкерісі (1968 ж) Бағдад келісімінің (Сенто) негізін шайқап, әлсіретті.
Ирандағы генерал Валиолла Кареней бастаған әскери төңкеріс те сәтсіз
аяқтаоды. Ол 1953 жылы 19 тамызда болған төңкеріске қатысқан еді. Сондықтан
америкалықтар оны полковник дәрежесінен генерал шеніне дейін көтеріп, армия
штабының екінші бастығы етіп тағайындайды. Оның мақсаты-Мұхаммед реза Шахты
тақтан тайдырып, әскери үкімет құру болатын. Алайда оның құпия жоспары
ағылшындар арқылы ашылып қалды. Оны АҚШ ара түскендіктен үш жылға ғана
соттады.
Мұхаммед Реза Шах қайта күшіне енген соң АҚШ Пехлеви режимін қолдау
саясатын ұстанып, әскери және экономикалық көмекті көбейтті. Бұл көмек
Бағдад келісімінен кейін тіпті ұлғая түсті. АҚШ вице-президенті Никсон
Иранға сапар шекті. 1957 жылы Иран Эйзенхауер доктринасын қолдады. 1958
жылы Шах АҚШ-қа үшінші рет барды. 1959 жылы Иранға АҚШ президенті
Эйзенхауер келді. Сөйтіп, Шах 10 жыл бойғы билік барысында АҚШ пен оның
мұндай “асыл арманына” бөгет жасамады. Қайта осындай “асыл армандық”
байланыстар арқасында АҚШ Шахтың өздерімен тығыз қатынаста болуын
қамтамасыз етті. Сөйтіп оның күшеюіне ықпал жасады.
1977 жылы 20 қаңтарда ант қабылдаған АҚШ-тың жаңа сайланған президенті
Ж.Картер өз мемлекетінің бұрыннан келе жатқан саясатын жалғастырып, одан
әрі дамыта түсті. Ол Иранға парсы шығанағындағы негізгі әскери күш ретінде
қарап, мұнай бағасына ықпал жасайтын либералдық ағым ретінде мән берді.
Сондықтан АҚШ үшін айырықша стратегиялық маңызды болып табылатын Иранмен
алдағы байланысты қалай болғанда да сақтап қалуға тырысты.
Жаңа сайланған АҚШ президенті Джимми Картер шахтың әкімшілігінің
қысымымен режим сыншыларына қарсы репрессияны әлсіретіп, бірнеше жүз саяси
тұтқындарды босатты. Иранда саяси оппозиция топтары: конституционистер,
марксистер және исламистер заңды немесе жартылай жер негізінде пайда бола
бастады. Оппозицияның заңды қызметі ирандық қоғамдағы діннің қысылуына,
жалпы кедейлік аясында "мемлекеттік капитализм" саясатына, проамерикандық
сыртқы саясатпен ұштасқан парсы ұлтшылдығына ішкі саяси бағыттарға
байланысты наразылық көңіл-күйді білдіруіне мүмкіндік берді.
Белсенді оппозиционерлердің негізгі массасын халықтың қалың жіктерінің,
әсіресе өңірлерде, аз ұлттар (Күрдістанда, Лурестанда және Әзірбайжанда)
халқының сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен интеллигенция құрады.
Жалпы, оппозиция ұлттықтан жоғары "Ислам социализмі" идеяларының
төңірегінде топтастырылды, олар нақты саяси партияға байланысты түрлі
радикализм дәрежесімен қандай да бір жаққа ауысты.
Иранның ұлттық майданының негізін құрайтын конституционалистер
демократиялық парламенттік сайлаумен конституциялық монархияны құруды
жақтады.
Марксисттер нашар ұйымдарға байланысты өз позицияларын тапсырды.
Ирандағы сол жақтағы ірі партия Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған
"Иранның халық массаларының партиясы" болды. Сол жақ билік пен шахтың күшін
жою үшін шықты. Олар революцияның жеңісіне өз рөлін атқарды, бірақ
антиклерикальды позицияға байланысты бірінші еркін сайланған Парламентке
енбеген.
Исламшылдардың арасында еркін Иран үшін қозғалыс ерекше болды, оның
қатарында революциялық Иранның бірінші премьер-министрі Мехди Базарған
болды. Қозғалыс қатысушылары заң аясында қансыз билікті ауыстыру үшін сөз
сөйледі.
Хамейнидің ізбасарлары Мортез Мотахари, Мохаммад Бехешти және Әли Акбар
Хашеми Рафсанджани кірген діни қауымды ұйымдастырды.
1978 жылы қараша айында шахты Ақ үйдің жасыл алаңында Картер мен оның
жұбайы Розалин Картер қарсы алды. Арада көп уақыт өтпей-ақ 1978 жылы 31
желтоқсанда Картер де Иранға келді. Сондағы сөйлеген сөзінде Картер былай
дейді: “Шахтың айбынды басқаруындағы Иран-әлемнің ең дау-жанжалға толы
аймақтарының ішіндегі “тыныш арал”. Мұның себебі мәртебелі әзірет сіздің
көреген жетекшілігіңіз және халықтың сізге деген шынайы құрметі мен
сүйіспеншілігі арқасында жүзеге асты деп білеміз”[21; 312]
Бірақ бұл “тыныш арал” көпке созылмады. 1979 жылы 9 қаңтарда Құм
қаласында төңкерістің алғашқы белгілері көрінді. Соңынан қысқа мерзім
ішінде (14 айдан аса) Пехлеви режимі құлап, АҚШ өз одақтасын, патшалық
режимді құтқарып қалу жолында ештеңе істей алмады.
Шахтың Иранға қайта оралуы. 16 тамызда болған әскери төңкеріс кезінде
Мұхаммед Реза Шах Ноушаһарда болатын. Төңкеріс жеңіліске ұшыраған соң
Иранға қайта оралудан бас тартып, Бағдадқа қашып, ол жерден Римге өтті. Екі
күн римдегі Экселсивер қонақ үйінде Британия және АҚШ басшылығымен ұдайы
хабарласып отырды. Америкалфқтар Шахтың оралуына аса мүдделілік танытпады,
оның үстіне Шах американдықтарға өз орнына басқа әскери адамды тағаындауды
ұсынды. Алайда британдықтар мұндай ұсыныспен келіспей, кеш қимылдаған
жағдайда, Ирандағы билік басына коммунистік идеямен суарылған үкімет келеді
деп қауіптеніп,АҚШ-ты Шахтың Иранға қайта оралуына ықпал етуге көндірді.
Захеди үкіметі. Мосаддык үкіметі құлаған соң генерал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz