Үйрену әдеттену деңгейінде

№ 1

дәріс

Дәріс. Зоопсихология және салыстырмалы психология пәніне кіріспе.

Жоспар : 1. Жануарлар пәні және міндеттері

2. Жануарлар психологиясының ғылыми жүйедегі орны.

3. Зоопсихологиялық зерттеу әдістері.

1. . Жануарлар психологиясы, салыстырмалы анатомия мен физиологияны аяқтап жеткізу керек; адамға дейінгі феноменологиядағы сана кенеюің көрсетуге тиіс; оның соңы болып - тарих сала тамырында ағатын өкпеге құйылатың күрен қан, кейін рухани толып ашық қанға айналатындай адам психологиясының бастапқысы болу керек» деп А. И. Герцен жазған.

Біздің заманымызда жануарлар психологиясың зерттеумен шұғылданатың арнайы ғылым -зоопсихология.

Зоопсихология объектісі болып-жануарлардың психикалық әрекеттері жатады.

Осының негізінде зоопсихология пәні - адам санасының тарих алды және болжамы болып жануарлардың онтогенездік және филогенездік тегі мен дамуы туралы, жануарлар деңгейіндегі психикалық бейнелеудің эволюциясы мен заңдылықтар көрінісі туралы ғылым екені анықталды. Зоопсихолог адам психикасының пайда болу негізің құрайтың психика эволюциясын тұқымдану формасынан бастап жоғарғы көрінісіне дейін зерттейді.

2. Ғылыми зоопсихология мен салыстырмалы психологияның пайда болуы 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында ірі ғұлама биологтар Ж. Л. Леклерк-Бюффон және Ж. Б. Ламарк аттарымен тығыз байланысты. Кейін жануарлар мен адамның психикалық процестерінің құрылыстарындағы белгілері тегінің бірлігін көрсеткен Ч. Дарвиннің зерттеулері зоопсихология дамуында үлкен роль атқарды. Бірақ, салыстырмалы психологияның алғашқы даму сатысында, жануарлар мен адам психикасының айырмашылығы жайлі сөз қозғалмаған. Дарвиндік кезеннең соң кенінен тараған антропософиялық көзқарастар, ал ғылыми деректер ахуалдары жануарлардың психикасының дамуы адам психикасына ұқсас шала көбік пікірлермен орынын толтырған.

3. Зоопсихологияның зерттеу әдістері.

Жануарлардың құлқың нақты психологиялық талдау, анық мәселелерді шешу барысында, зоопсихолог, тәжірибе қойылатың жануарлардың қозғалыстарың түгелдей зерттеу жүргізуде ғана жүзеге асады. Бұл мәселелерді, жануарлар қозғалыстарынаң зерттелетің психикалық құбылыстар жайлі тура айталандай етіп қою керек. Соңымен қатар, жануарлардың физиологиялық жағдайларың, тәжірибе қойылатың сыртқы жағдайды және эксперимент нәтижесіне ықпал ететің басқа да негізгі факторларды ескерген жөн.

Зоопсихологиялық зерттеулерде негізгі роль атқаратың табиғи жағдайда жануарлар құлқың бақылау. Мұнда, қоршаған ортаның өзгермелі құбылыстарында жануарлар құлқыныңда болатың өзгерістерді байқау өте маңызды болып келеді.

«Лабиринт» әдісі . Тәжірибе қойылатың жануарлар алдына тікелей мақсаты қабылданбайтың ің немесе тамақ ретінде берілетін жағдайларға жол табу мәселесің қояды. Қателескен не дұрыс жол таба алмаған жағдайда жануарларға жазалау әдісі қолданылады. Қарапайым түрдегі лабиринт Т-тәрізді келеді, күрделі формаларында көптеген кедергілер тұрады. Бұл әдіс арқылы жануарлардың қозғалыс ептілігің машықтандыру, әсіресе тері-бұлшық ет сезімталдығы, есте сақтауы, жаңа жағдайда қозғалыс дағдысың қолдануы, сезімдік жалпылауы қалыптасуы ролдері арқылы кеністікте бағыталуың зерттейді.

Көптеген сауалдардың бірсыпырасы «айналма жолдар» әдісің қолдану арқылы зерттелінеді. Бұлардың түрлері (Смолл лабиринті), көпірлерден тұратың лабиринт .

Жіктеулі жаттықтыру (диффиринцировочная дрессировка) атты әдіс бір уақыттың ішінде сыналушы жануар бірізді ұсынған объктілерді белгілері арқылы айыра алуың зерттейді. Мәселен, объектінің көлемін кішірейте отырып олардың жіктей алуың тексереміз. Сөйтіп, жануарлардың қасиеттерің сипаттайтың мәліметтер аламыз.

Жоғары жануарларға ғана қолданылатың жіктеулі жаттықтыру әдістерінің келесі варианты « үлгілі таңдау» әдісі (выбора на образец) . Бұл әдісте, жануар бұрын көрген затың көп объект арасынан тануы анықталады. Осы әдіс жануарлардың сенсорлық шеңберің зерттеуге қолданылады.

«Проблемді тор» әдісі . Жануарлар алдына қойылатың мәселенің бірі, ол әртүрлі заттар қолданып (рычаг, педаль, затвор) жапқышты ашып тордан өзін босататың амал табуың, немесе керісінше, тамақ бар тор ішіне кіруге ашу амалын істестіруің зерттейді. Бұл эксперименттегі механизмдер күрделі келеді де есте сақтауды талап етеді. Соңымен, осы әдіс арқылы жануарлардың күрделі үйрену формаларың және интеллектуалдық мінез-құлқының моторлық элементтерің зерттейді.

Барлық зоопсихологиялық зерттеулер барысында кенінен фото- және киносъемкалар, дыбыс жазу тағы басқа жануарлар мінез-құлқыларың тіркестіретің техникалық құралдар қолданылады.

Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:

1. Жануарлар пәні және міндеттері
2. Жануарлар психологиясының ғылыми жүйедегі орны.
3. Зоопсихологиялық зерттеу әдістері.
4. «Лабиринт» әдісі.
5. «Проблемді тор» әдісі.
6. Жіктеулі жаттықтыру (диффиринцировочная дрессировка

№ 2

дәріс

Жануарлар психикасының даму тарихы

Жоспар:

1. Эволюциялық ілім іргесіндегі жануарлар мәселесің зерттеу (19ғ)

а) Ж. Б. Ламарктің тұжырымдамалары.

б) К. Ф. Рульенің

в) Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі.

2. Инстинкт және үйрену мәселелерің қазіргі тұрғыдан қарастыру.

1. Эволюциялық ілім іргесіндегі жануарлар мәселесің зерттеу (19ғ)

а) Ж. Б. Ламарктің тұжырымдамалары.

19 ғасырдың басында инстинкт проблемасымен және сонымен байланысты жануарлардың туа біткен және жүре пайда болған әрекеттік өзара қатынастары үлкен қызығушылық тудыра бастады. Бұл сауалдарға қызығушылықтың тууы, алғашқы эволюциялық теориялардың және трансформизм идеяларының пайда болуымен байланысты. Мінез-құлқыда «дайын түрде» тұқым қуалап берілетің не, ортаның ықпалы нәтижесінде қалыптасатың не, жалпылы, түрдік (видовой) болып не жатад, ал эволюция процесінде жеке жүре пайда болған мінез-құлқылардың мағнасы қаншалықты, адам мен жануарлар арасының шегі қай жерде өткізіледі деген мәселелерді анықтау көкейкесті болып келген.

Тірі табиғат эволюциясы туралы алғашқы тұтас ілім 19 ғасырдың басында Жан Батист Ламаркпен түсініктеме берілген. Ламарк өзінің эволюциялық тұжырымдамаларында психикалық фактордың бағыттау әрекеті жайлі негізін қалаған. Оның пікірінше, жануарлардың мінез-құлқың өзгерту жолында, сыртқы орта, жануарлардың организміне жанама әсер етеді деген. Осы жанама ықпалдың салдарынан жаңа қажеттіліктер пайда болады да, ол мүшенің жаттықтырылу жолымен ағза құрылымының өзгерісіне әкеліп соғады, әрине мінез-құлқы арқылы. Қаншалықты бұл тұжырымдамалардың жалпы мәселелерінде қателік болғанмен (психиканың бастапқы ұйымдастыру факторы, организмдердің «жетілуге» ұмтылысы) Ламарктің үлкен үлесі болып эволюция процесінде психикалық қызметтің, мінез-құлқының ролін көрсетуі жатады.

б) К. Ф. Рулье

19 ғасырдың ортасында Ресейде Мәскеу университетінің профессоры, өз заманының ғұлама ғалымы К. Ф. Рулье тірі табиғатты тарихи тұрғыдан зерттеу керегін бірізділі жанып қолдаған. Сол жылдары, табиғи ғылымдарда реакциондық теориялар кенінен тарап, жануарлар мінез-құлқы және психика жайлі сауалдар идеалистік және метафизикалық тұрғыдан жариаланған. Жануарлардың психикалық қызметтері бірден мәңгі өзгерусіз болып қарастырылған; олардың құлқылары мен инстинктерінде табиғат пен үйлесімді еткен жаратушының шексіз даналығы болып көрінеді.

Рулье реакциондық жағдайларға қарамастан, инстинкті табиғаттан тыс қарастыруға қарсы тұрған. Ол, инстинкті жануарлардың анатомиясымен, физиологиясымен және экологиясымен қатар зерттеу керек деген.

в) Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі .

Чарльз Дарвиннің эволюция ілімінің женісімен табиғи білімдерде тірі табиғаттың бірлік заңдылықтары, органикалық әлемнің үздіксіздігі туралы ой нығайды. Дарвин жануарлардың және адамдардың психикалық қызмет эволюциясы жайлі сауалдарға мол көніл бөлген. Ол өзінің «Выражение эмоций у человека и животных» атты іргелі зоопсихологиялық еңбегің, және де жануарлардың мінез-құлқы жайлі бірқатар арнаулы жұмыстарын жазып шығарған.

Дарвин, инстинктің пайда болу тегін табиғи сұрыпталу әрекетімен түсіндірді.

2. Инстинкт және уйрену проблемасында үлкен орын алатың инстинктивті мінезқұлқының икемділігі. Бұл сауал тек инстинктивті мінез-құлқы тегін анықтау үшін ғана емес және де жануарлардың психикалық әрекеттерінің қызметіне де жалпылай қатысты.

Дарвиннің пікірінше, туа біткен морфологиялық негізіне тән инстинктивті икемділік табиғи сұрыпталу жолында инстинктивті мінез-құлқы дамуына жеткілікті деген. Кейіннен көптеген ғалымдар өз күштерін, каншалықты инстинктер тұрақты, регидті немесе өзгермелі және модифицивті (түрленуге) болады екенің зерттеуге бағыттаған. Нәтижесінде, бүгінгі күні, жануарлар мінез-құлқысының икемділігі неғұрлым күрделі, яғни генетикалық бекітілген дайын әрекеттер тұқым куалауда емес, онтогенездегі қалыптасқан қозғалыс реакциялары шегіндегі тітіркену нормасы берілетіні бізге мәлім.

Инстинкт және үйрену проблемасын теренінен зерттеген В. А. Вагнер, әсіресе оның «Биологические основания сравнительной психологии» (1910-1913) еңбегінде көрсетілген. Омыртқасыздар және омыртқалыларды зерттеген эксперимент және бақылау жолымен алынған мәліметтеріне сүйене отырып, Вагнер, жануарлардың мінез-құлқысының инстинктивті компоненттері пайда болып дамуы «ортаның нұсқауы және табиғи сұрыпталу бақылауына байланысты» және оңы әрине өзгерусіз, стереотипті деп санауға болмайды. Вагнердің санауынша, инстинктивті (соқыр сезім) мінез-құлқы, ол-сыртқы ықпалмен өзгермелі дамитың пластикалық қызмет.

Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:

1. Ж. Б. Ламарктің тұжырымдамалары.
2. К. Ф. Рульенің тұжырымдамасы
3. Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі.
4. В. А. Вагнер тұжырымдамасы

Жануарлар психологиясы мен салыстырмалы психологияның негізгі даму кезеңдері .

Жоспар:

1. Жануарлар психикасы жайлі ертегі пікірлер

2. Жануарлар құлқының эволюцияға дейінгі қөзқарас (18ғ)

1. Жануарлар психикасы жайлі ертегі пікірлер.

Жануарлардың мінез-құлқыларының қозғаушы күштерінің негізі жайлі ежелгі ойшылдар, жануарларда «рухани бастапқысы» бар ма, егер бар болса, оның табиғаты қандай екені туралы ойланған. Эпикур және оның ізбасарлары, әсіресе Лукреций «жан» материалды деген пікірде болған. Лукрецийдің пікірінше, жануарлар құлқыларының мақсатты әрекеттері, ол табиғи сұрыпталу нәтижесі, яғни пайдалы қасиеттері бар жануарлар ғана өмірге қарсы тұралады деген.

Ежелгі философ-идеалистерде «идея әлемі», «әлемдік ақыл» пікірде болып, ол құдай ұғымымен теңестірілген. Осы универсальды «ақылдың» жаратылысы адам және жануарлар жаны болады да, Сократтың пікірінше ол тәнмен бірігіп сезімдікке ие болады да өз әрекеттерің құштарлығыңа бағыттайды. Жануарлар құлқы әуестенуі, құштарлықтарымен анықталады деп санаған Платон. Осыдан инстинкт жайлі қадам басталды.

«Ежелгі ғұлама ойшыл» деп К. Маркс атағандай Аристотель философтар арасында табиғи сынаушының алды болған. Аристотель адамға мәңгілік «ақылды жанды» жатқызады. Оның пікірінше, жан сөнулі материяны жандандырады, яғни тек дене ғана сеземді құштарлыққа ие деген. Сол себептен ақылы бар, танымдыққа қабілетті еркінді адамға қарағанда, жануарларда тек өлетін «сезмдік жан» ғана бар. Бірақ ыстық қанды, тірі пенде әкелетің жануарлардың барлығысында адам сияқты бес сезім мүшесіне ие. Жануарлардың құлқылары өзің-өзі сақтау және ұрпақты жалғастыруына бағытталуы, түйсіну, құмарлану, әуестену, қанағаттану түрткілерімен байланысты. Осы мен қатар, жануарлардың құлқы әр жануарлардың деңгейлеріне байланысты ақылы мен анықталады.

Аристотель, өзінің пікірлерің нақты, бақыланған дәлелдермен бікетеді. Мысалы, құмырсқалардың белсенділігі жарықпен байланысты келеді. Бірқатар жануарлардың қатынастарында бірін бірінен үйрену қабілеттері байқалады; көбею кезінде дыбыс арқылы қатынас жасаулары да байқалған.

Аристотельдың бірқатар тұжырымдары стоиктер ілімдерінде біршама өзгерістерге ұшырағанымен әрі қарай дамыған. Стоиктерде инстинкт ұғымы алғашқы рет қолданды да, бұл философтармен жануарлардың әрекеттерін жағымдыға бағыттайтың туа біткен, мақсатты ұмтылысы деп түсіндіріледі. Хризипптің түсіндіруі бойынша, үйректің балапандары тауық басып шығарғанымен жақың көрек бар су стихиясына жүгіреді деген, сөйтіп басқа да инстинктивті жануарлардың мінез-құлқын көрсеткен: құс ұя салуы, ара ұяшықтар құруың, өрмекші өру іскерлігін. Бұлардың барлығың жануарлар бейсаналы атқарады, яғни оларда ақыл жоқ, жануарлар қызметтерің түсініксіз, тек таза туа біткен білім негізінде орындайды деп Хризипп өзінің заманының озық қөзқарастарымен таңқалдырған.

2. Орта ғасыр кезеніндегі мыңжылдық ғылыми ойлардың басендеуінен соң ғылыми шығармашылық өркендей бастады, бірақ тиянақты бақылау және эксперимент нәтижесінде алынған деректердің іргелі тасы болып жануарлардың мінез-құлқын зерттеу он сегізінші ғасырда жүргізіле бастады. Осы ғасырдың орта кезендерінде жануарлардың психикалық қызметтерің ілгері зерттеуге үлесін қосқан ғалымдардың, философтардың және натуралистердің шоқталған еңбектері пайда бола бастады.

Солардың ішіндегі бірі француз философ -материалисі, білімі дәрігер, Ж. . О. Ламеттри. Ламеттри жануарлардың инстинкті ойлану мен тәжірибеден тыс мәжбүрлі түрде орындалатың қозғалыстар жиынтығы деп көрсеткен. Соңымен бірге ол себебін білмесе де инстинктің биологиялық бейімделуін айқындаған. Ламеттри зерттеулеріндегі маңызды қасиет болып, жануарлар психикасының қызметің салыстыру қатынасы жатады. Әртүрлі сүткөректілердің және де құстардың, балықтардың, жәндіктердің психикалық қасиеттерің салыстыра отырып, сол қасиеттердің адамға қарай бағытталған прогрессивті күрделенуің көрсетті.

Ірі француз ағартушысы Э. Б. Кондильяк өзінің «жануарлар туралы трактаттарында» (1755) жануарлар инстинктісінің шығу тегі туралы сауалда арнайы қарастырған. Әдетті әрекеттердің орындалуы инстинктивті әрекетпен ұқсастық тұрғысынан Кондильяк, біртіндеп танымдықты қосу жолындағы саналы әрекет негізінде инстинкт пайда болды деген пікірге келді: саналы құлқы әдетке, ал ақырғысы-инстинктке ауысады.

Мұндай пікірге қарсы болған Ш. Ж. Леруа. Бұл ойшыл, натуралист Кондильяктың белгіленген реттерің кері оқу керек деп дәлелдеген. 1781 жылы басылып шыққан «Философских письмах об уме и способности животных к совершенствованию» атты еңбегінде, жадыны жаттықтыру және түйсіну әрекеттерінің қайталану нәтижесінде жануарлардың инстинкті негізінде үйретуден ақылдың пайда болуы, мәселесін көтерген. Леруа өзінің діни догмаларға қарсы жоғары психикалық қабілеттердің дамуы тұжырымдамаларың табиғаттағы жануарлар құқысының деректерімен дәлелдеуге тырысты. Осы тұргыдан, жануарлардың өмірлік ортасың еске ала отырып табиғи жағдайда эксперимент өткізіп, олардың психикалық қызметтерінің әсіресе инстинктері осы табиғи орта ерекшеліктерімен байланысты екенің дәлелдеді.

Леруа жануарлар инстинктерінде олардың қажеттілік көрінісің байқады:қажеттіліктерің қанағаттандыру инстинктің пайда болуына соғады. Леруа пікірінше, әдет ұрпаққа беріледі де түбінде табиғи құлқылық комплекске енеді. Ол, мұңы аңшыл иттерде суреттеген, олар өз қылықтарың ұрпағына жеткізеді.

Зоопсихология ғылымының қалыптасуына өте зор үлесін қосқан Ж. Л. Леклерк-Бюффон. Ол жануарлардың психикалық қызметтерің зерттеуде шынайы натуралистік қатынаспен қоймай, өзінің табиғи зерттеулері мен байқауларындағы талдауда жануарлар мінез-құлқысын (19ғ. аяғынағы 18 ғ. басындағы көптеген ғылымдарға қарағанда) антропоморфтық пікірдең аулақ болған. Оның ілімімен келісімде жануарларға (нақты сүткөректілерге) психика қызметінің әртүрлі формалары тән, әсіресе жеке түйсік пен әдеттер, бірақ өз әрекеттерін түсіну деген мағнаны білдірмейді. Сондай ақ жануарлар қарым-қатынас жасауға қабілетті, бірақ тілдері тек сезім қуйзелісін білдіреді.

Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша сұрақтар:

1. Ж. . О. Ламеттридің инстинг жайлы көзқарастары
2. Ш. Ж. Леруакөзқарастары
3. Ж. Л. Леклерк-Бюффон жануарлар мінез-құлқын қарастырған көзқарастары
4. Жануарлар құлқының эволюцияға дейінгі қөзқарас (18ғ)
5. Жануарлар психикасы жайлі ертегі пікірлер

Тақырыбы: Психика эволюциясы

Жоспар:

1 Элементарлы сенсорлық психиканың төменгі денгейі

2 Элементарлы сенсорлық психика дамуының жоғарғы деңгейі

Элементарлы сенсорлық психика дамуының төменгі денгейіне бірклеткалы жануарлар - қарапайымдылар жатады. Инфузория сияқты қарапайымдылардың кейбір түрлері дамудың біршама жоғарғы деңгейінде болғанмен, керісінше, бірклеткалы жануарлар сияқты дамудың сол деңгейінде тұрған төменгі көпклеткалы жануарлардың түрлері де болады .

Қарапайымдылардың қозғалыстары үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді. Дененің кеңістіктегі орын ауыстыруы локомация деп атайды. Қарапайымдыларда локамация кинездер түрінде іске асады. Кинездердің екі түрі бар:ортокинез - ауыспалы жылдамдықпен келу қозғалысы және клинокинез - қозғалыстың бағытын өзгертумен кеңістіктегі орын ауыстыру. Қарапайымдыларға жануарлардың басқа түрлерінде жоқ локомацияның тәсілдері тән. Оларға “амебалық”, “реактивті” қозғалыстар жатады, кейбір түрлер қыл тәрізді аяқтардың немесе талшықтардың - плазматикалық өсінділердің көмегімен орын ауыстырады. Қысқартқыш бірлік миофибриллалардан - көпклеткалы жануарлардың бұлшықеттерінің аналогиясы - мионемалар құралатын болып табылады. Сонымен, кинездер ортаның биологиялық мәнде факторларының интенсивтілігі градиенттерінің тікелей әсер етуінен болатын біршама примитивті инстинктивті қозғалыстар болып табылады. Бұл ортаның жағымсыз жағдайларынан қашуға мүмкіндік береді. Бірақ бұл қабілеттіліктер ортаға негізгі бейімделу үшін жеткіліксіз. Тітіркендіргіштің бастауы бойынша біршама адекватты бейімделу үшін клинокинетикалық және ортокинетикалық қозғалыстар қосымша түзетулерді қажет етеді. Және осындай бейімделу элементтерімен қарапайымдыларда қарапайым таксистер бар болып табылады. Ортокинездерде кеңістікте ориентация жасау компоненті - сыртқы тітіркендірудің градиентіндегі орын ауыстыру жылдамдығының өзгеруінде көрінетін ортотаксис болып табылады. Клинокинездерде кеңістікте ориентация жасау компаненті - клинотаксистер болып табылады, олар қозғалыстың бағыты өзгергенде, сондай - ақ тітіркендіргіштің әсер етуіне көрінеді. Осылайша, таксистер деп қолайлы (жағымды таксистер) жаққа немесе ортаның қолайсыз жағдайларының жағына (жағымсыз таксистер) кеңістікте ориентация жасаудың тектік фиксацияланған механизмдерін айтамыз. Мысалы, жағымсыз ортотермотаксистер ортаның қолайсыз термикалық жағдайларынан түзу сызықты бөлінуде көрінеді. Қарапайымдыларда термо-, хемо-, гальвано-, фото-, тигмо-, гео-, және басқа да таксистер кездеседі.

Ортаның өзіне тән жағымсыз компоненттері дистантты түрде танылады ; биологиялық “ нейтралды” белгілері, әдетте, сигналдық белгілер сияқты алшақтықта қабылданбайды. Тұтасымен алғанда оларға жағымды тітіркендіргіштерді іздегеннен гөрі, қолайсыз әсерлерден қашу тән болып келеді.

Қарапайымдыларда тіпті фобиялық реакцияларды да бақылауға болады. Мысалы, инфузория көбінше қолайсыз жағдайларға кез болғанда бірден тоқтайды және шабуылға дайындалып, “қорғаныс жағдайын” қабылдайды.

Қарапайымдылардың ең элементарлы формадағы үйренуге қабілеттілігі - әдеттенуге қабілеттілігі дәлелденді. Неміс ғалымы Ф. Брамштедтің экспериментінде бірнеше уақыт бойы үшбұрышты ыдыста ұстаған парамециялар оларды шеңбер ыдысқа ауыстырғанда да үшбұрышты траекторияны сақтап қалған. Әдеттенуді бейімделуден ажырата білу қажет . Әдеттену реакциялары жойылған кезде көрінеді. Мысалы, Н. А. Тушмалованың эксперименттерінде инфузориялар вибрацияға түскен. Бірнеше уақыт өткеннен кейін осындай үнемі әсер етуде олар оған әсерленуін тоқтатты. Бейімделу, керісінше, жаңа реакциялардың пайда болуымен сипатталады. Бұны өте жарық бөлмеден қараңғы бөлмеге келгенде байқауға болады. Басында көздер қараңғы бөлмедегі заттарды ажырата алмайды, бірақ қысқа уақыт аралығы өткенде көре бастайды. Шартты рефлекстің пайда болуы үйренудің біршама жоғарғы деңгейіне - биологиялық мәнді және “нейтралды” тітіркендіргіштердің арасындағы уақыттық байланыстың қалыптасуымен сипатталатын ассоциативті үйренуге жатады. 140 - 160 сәйкестіктен кейін кейбір инфузорияларда (стенторлар мен сувойктар) жарықтық тітіркендіргішке қысқартылған жауап реакцияларын қалыптастыруға мүмкіндік туды, бірақ қарапайымдыларда ассоциативті үйренудің болатындығы туралы сұрақ ашық күйінде қала береді. Ең жоқ дегенде ол оларда бастапқы түрінде болады.

Бірақ сонда да, примитивті болса да қарапайымдалардың жүріс - тұрыстары микроәлемнің өзінше ерекше жағдайларында өмір сүруге жеткілікті иілгіш болып келеді. Микро әлем ортасы макро әлем ортасына қарағанда азырақ тұрақты, бірақ біршама кедейленген болып табылады. Сонымен қатар, микроорганизмдердің өмір сүруінің қысқалығы (үнемі болып отыратын клеткалардың бөлінуі) индивидуалды тәжірибені жинақтаудың біршама күрделі формаларының даму мүмкіндігін жоққа шығарады.

Қарапайымдылар типіне жататындардың жоғарғы өкілдері көптеген қатынастарда төменгі көпклеткалы омыртқасыз жануарлармен қатар дамиды. Және оларда элементарлы сенсорлық психиканың төменгі деңгейіндегі көпклеткалы омыртқасыздардың (ішекқуыстылар, төменгі құрттар) кейбір формаларына қарағанда тіпті біршама күрделі жүріс - тұрыстар бақыланады. Осы жерде көрнекті тұрғыда мынадай жалпы заңдылық көрінеді: психологиялық классификация зоологиялық классификациямен толығымен сәйкес келе бермейді. Бұл жерде басқа заңдылық көрінеді: психикалық дамудың біршама жоғарғы деңгейінің элеметтері үнемі алдыңғы, біршама төменгі деңгейдің қойнауында туындайды.

2. Элементарлы сенсорлық психика дамуының жоғарғы деңгейі.

Бұл деңгейге төменгі көпклеткалы омыртқасыздар - тікентерілер(иглокожие) мен жоғарғы құрттар (сақиналылар) жатады. Сақиналы құрттарға теңіздің көптікенді құрттары, жауын құрты мен сүліктер жатады. Көпклеткалы жануарларда алғаш рет әртүлі ұлпалар мен мүшелерге біріктірілген, түрлі қызметтер атқаратын арнайы клеткалар пайда болады. Алғаш рет примитивті нервтік жүйе - жеке мүшелердің, жүйелер мен организмдердің іс-әрекетінің тұтастай координаторы