Халық көтерілістерінің әдебиетте бейнеленуі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақ Ұлттық Қыздар педагогикалық университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті

Орындаған: Амантаева Б.С
Тексерген: Мусаева А.К

Жоспары:
Кіріспе
I.1916 жылғы оқиғалардың халық ауыз әдебиетінде көрінісі
II.1916 жылғы "Жарлықтың" сипатталуы.
III.Халық көтерілістерінің әдебиетте бейнеленуі.
Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе
М. Әуезов шығармашылығына байланысты әрбір маңызды дерек көпшілікке ұсынылуға тиіс. Әсіресе, жоғары мектептерде білім алу шы қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы барша талапкерлерге жетуі керек. Өкінішке орай, бұл бағыттағы ресми ұмтылыстарды көре алмай келеміз. Біздің мақсатымыз қазіргі қолымызда бар деректерді пайдалана отыра қазақ елінің бостандық жолындағы күресінің шежіресі тәрізді Қилы заман романының жазылу тарихы мен қоғамдық санаға жолы туралы ойларымызды ортаға салу және осы мақсатты орындау. Әуезовтің көз алдында өткен қасіретті тарих. Cоғыс атала тын сұмдыққа перзентттерін жібергісі келмеген қазақ елінің қиналыстары мен уайым-қайғыға толы кейіптері қаламгердің рухани әлемінде өшпестей із қалдырған. Тығырықтан шығар жол іздеген қазақтың жанталастарын,. ел ішіндегі барша әңгімелерді құлағымен естіп, ақылға симайтын түрлі әрекеттерді көзімен көрді
1916 жылғы көтеріліс бүкіл халықтың патша үкіметі мен жергілікті үстем тап өкілдеріне қарсы күрескен ұлт-азаттық көтерілісі болды. Мұндай көтерілістер басқа да Орта Азия елдерінде (Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан, т.б.) өріс алды. Көтерілістің тарихи-әлеуметтік негіздері мен шығу себептері әр алуан еді. Оның бірі - патша үкіметінің отаршылдық қысымының күшейіп, соғыс жылдарында еңбекші бұқараны ашықтан-ашық аяусыз талау саясаты болса, екіншісі - патшашылдықтың қазақ даласындағы сүйенер тірегі - қазақ байларының қалың бұқараны айуандықпен қанауы, оған көрсетіп келген қорлық-зорлығы еді.
1916 жылғы көтеріліс - қазақ халқының тарихында аса маңызды қызмет атқарған көтеріліс болды. Ол қазақ байларының бет пердесін жұлды, буржуазиялық-ұлтшылдардың опасыздығын әшкерелеп, халықтың саяси сана-сезімін көтерді, қазақ даласында тап күресін күшейтті.

I.1916 жылғы оқиғалардың халық ауыз әдебиетінде көрінісі
1916 жылғы көтеріліс аса бай халық әдебиетін туғызды. Оларды бұқарашыл бағыттағы халық ақындары, ел ішіндегі өнер серілері шығарды. Жалынды поэзия жасауға тырысқан ақындар өнерін халық мүддесіне жұмсады. Бұл әдебиеттің көтерген туы, өзекті сарыны - ұлт-азаттығы, бостандық, еркін өмір. 1916 жылғы көтеріліске байланысты туған әдебиеттің біздер үшін де маңызы үлкен. Өйткені патша үкіметі тұсындағы халықтың ауыр тұрмысын, мүшкіл халін суреттейді, бұдан біз халқымыздың басынан кешкен қиын талай күндерді, теңдіксіз тепкіде өткен өмірді көреміз.
Асыл, ерлік дәстүрінен үлгі-өнеге аламыз, бұл әдебиет - халқымыздың ақын, жыршылары шығарған мазмұны жағынан терең, түрі жағынан әр алуан, сөздері өткір, тілі таза, ерекше қайсарлық үні басым, идеялық сарыны жағынан өршіл әдебиет. 1916 жылғы әдебиеттегі қай шығарманы алсақ та, көбінесе патшаның 25 маусымдағы майдан жұмысына жігіт алу туралы жарлығына қарсы наразылық, ашу-ызамен қатар, халықтың жалпы қайғылы халі, бұлқынысқа толы кезеңі жырланады.
Халық ақындары өз жырларында патша үкіметінің соғысқа құмар саясатын айыптайды. Халық бұқарасының пікірін қолдай және көркем бейнелей отырып, халық ақындары патшаның қазақ жігіттерін майданның қара жұмысына алуын оларды өлімге айдау, қыру деп білді. Патша саясатының озбырлығын түсінген, одан қысым көрген ел жігіт бергеннен өлген артық деп ұғып, ақындардың да осы идеяны жар сала жырлаған "Зілді бұйрық", "Патша әмірі тарылды", "Құты қашты патшаның" өлеңдері, "Амангелдінің Торғайды алуы", "Бекболат" поэмалары дүниеге келді. Бұл жылдары туған жырлардың бір алуаны майданға алынған жігіттердің өмірін суреттеумен байланысты болып келеді. Бұлардың бірқатарында майданға алынған жігіттердің кешкен халі мен ел-жұртынан айырылардағы зарлы кейпі көрінеді. Бұл жырлар туған жерден алыста жүрген адамдардың сағыныш сезімін, тұйықтан шығар жол таба алмай күйзелген күйін танытады. "Асқардың үй ішімен қоштасуы", "Еріксіз кетіп елімнен" деген жырлар сол кезеңнің айғағы. Бұл кезең демократтық-ағартушылық бағыттағы әдебиет ағымын жаңа дәуірдің әдебиетіне ұштастырар баспалдақ болды.
Он Алтыншы Жылғы Көтеріліс Туралы Жырлар - дәстүрлі халық поэзиясының жаңа мазмұны бір саласы. 1916 ж. Қазақстан және Орта Азия халықтары және т.б. езілген еңбекші бұқара өздерінің азаматтық, теңдік құқықтарын қорғап, шексіз қанауға, әлеуметтік өзгіге қарсы ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Осыған байланысты туған поэзия үлгілері сол кездегі халық өмірінің ерлік шежіресі тәрізді. Онда көтеріліс тұсындағы ел басына төнген ауыр азап пен жұрттың ізгі тілек ой-арманы, оның жарқын болашаққа деген зор сенімі, тап жауларына қарсы күресте ту ұстап, қол бастаған халық ұлдарының ерлік, табандылығы шебер сипатталды. 1916 жылғы көтеріліске байланысты туған жырлардың айрықша бір түрі - үндеу, үгіт өлеңдері. Бұзаубақ ақынның Құты қашты патшаның, О.Шипиннің Аманкелдінің айбаты, К.Әзірбаевтың Аттан, Батталдың Туар ма екен бізге күн?, Құбашаның Әбдірахманға хаты, Әбдірахманның жауабы, Б.Қожаевтың Күнді бұлт құрсайды, тәрізді өлең-жырлары үстем тап өкілдерінің жауыздық, екі жүзділік әрекеттерін батыл әшкерелеп, ел-жұртты бірлікке, езуші таптан кек алуға шақырды.
Бөлтіріктің Ел жарыла көшкенде атты толғауы мен Қарсақ ақынның жырларында Маусым жарлығынан кейін ата қоныстан ауып босқын болған елдің ауыр халі, шеккен қорлық, азаптары сипатталса, Баттал, Құсайын, Есқайыр толғаулары мен Сартайдың Тар заман, Төлеудің Сарыарқаның сарыны секілді жырларында жауыхдық пен әділетсіздік билеген кешегі заман жайы, ішкі-тысқы өзгіден күйзелген ел жағдайы сөз болады. Бұл сипат ел аузындағы Қоштасу, Жұбату, Естірту, Дәметкеннің зары, Асқардың үй-ішімен қоштасуы атты лирикалық өлеңдерінен де айқын аңғарылады. Майданнан елге, елден майдан шебіне жазылған сәлемдесу хаттарында (Ақбастың Нұржанға хаты, С.Бегімовтің Туған елге хаты және т.б.) жігіттердің туған, өскен елге деген ыстық сезімі, еңбекші бұқараны ашық күреске шақыратын жігерлі үн мен болашаққа деген зор сенімі бар.
Майдан өмірін бейнелейтін Б.Берденовтің Прием, Есқайырдың Зарлы заман кезінде, Батталдың Туар ма екен бізге күн?, Ж.Жаңабаевтың Ұзақ жолға аттандық, Ә.Аманжолов пен Қарамолдаевтың Еріксіз кетіп елімнен атты жыр, дастандарында елден аттанған жігіттердің майдан шебіне дейінгі ұзақ сапары мен әр алуан жол азаптары, олардың қайғы-мұңға толы көңіл күйі мен ой-арманы, алдыңғы шептегі сұрапыл соғыстың нақты көріністері жан-жақты суреттелген. Халық өмірін арнаулы тақырып етіп сипаттайтын туындылармен қатар Қ.Бозаевтың Қарақойын көтерілісі, Губернатор келгенде жыр, дастандарында сол қиын сәтте ел бақыты үшін асылып, езілген бұқараны азаттық күреске бастаған Аманкелді, Әліби, Бекболат, Ұзақ, Тайлақ, Иса, Күркебай, Әли, Қырғызбай секілді батыр-қолбасшылардың ерлігі мен жарқын бейнесі жырланды.
Жетісу қазақтарының ерлік күресін бейнелейтін Бекболат дастанында ел мен ер трагедиясы жырланды. Батырдың сот алдындағы батыл жауаптарын диалогпен беру арқылы аутор үстем өкілдерінің шектен тыс жауыздықтарын, әділетсіздіктерін ұтымды тәсілмен әшкереледі. Сол дастанның үлгісінде туып, халық батырларының өшпес ерлігін паш ететін К.Әзірбаевтың Қырғызбай, Әли батыр, Е.Кандековтың Әли батыр, К.Сауранбаевтың Ұзақ батыр, Бекболат Әшекеевтің үндеу-хаты арқылы жазған Албан көтерілісі атты көлемді дастаны, Бөлтірік ақынның Ел жарыла көшкенде жыры туды. Омар, Сәт, Сүлеймен, Күдері, Досмұқан, Орынбай сияқты Аманкелді сарбаздарының қатарында болып, оқиғаларды өз көзімен көрген ақындар Аманкелді Иманов бастаған Торғай көтерілісі туралы сан алуан жыр, дастандар шығарды. О.Шипиннің Аманкелді, С.Есенбаевтың Ер Аманкелді, Н.Ахменбековтың Аманкелді дастаны - Аманкелді батырдың ұлт-азаттық көтерілісі мен Азамат соғысы кезіндегі ерлікке толы күрес жолдарын тұтас қамтитын кесек әрі көркем туындылар. 1916 жылғы көтеріліске байланысты туған поэзия үлгілері ең алдымен қазақ даласындағы әлеуметтік теңсіздік пен тап қайшылығын өзекті мәселе етіп жырлап, қазақ әдебиетінде бұрын байқала қоймаған соны мазмұн, жаңа идея ала келді.
Халқымыздың ұлы перзенті, кемеңгер ғалым, педагог Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің ерте кезеңдегі шығармашылық жолын, оның жазушылық шеберлігін жетілдіруді, осы кезеңдегі өзінің көркем борышын адал атқаруын, оның миссиясын толық жүзеге асыруды айғақтайтын басты еңбегі - әрине, "Қилы заман"повесі.
"1916 жылдың жазы белгілі болды. Жаз жаңбырлы, мол, қалың шалғындар, қызықты, қалың Албан ертегіге бай жайлаулар: үш мерке, дөңгелек саз, Үшқарқара, Сырт, Лабас - Жайлау, Жайлау күндерінің жасыл шымылдығы, көк жібек бесігі. Өмір, молшылық, бақыт, байлық, аспанда көтерілген жұп өмір жәрмеңкесін көрсетеді. Жаз күндерінің қызуы мен көңілділігі мас сияқты жанып тұрды... Туған күннен бастап жынысы, және өсу, Е, олар. Жәрмеңке-тоғыз жолдың қиылысы. Бір жағы-үлгілі орыс қалалары, екінші жағы-Құлжа, Қашғар, Хиуа, Бұхар, Самарқанд, Ташкент".
Осылайша, автор Каркаринский жәрмеңкесінің ситуациялық, геосаяси, экономикалық, әлеуметтік сипаттамасынан басталады - әңгіме сюжетінің негізгі оқиғалары орын алатын орын. Қазақ даласының Жетісуында, тоғыз жолдың торабында орналасқан жәрмеңке Азия мен Еуропаны өзара жалғайтын қайнаған сауда нүктесін ғана емес, сонымен қатар ел ішіндегі орыс қалаларының тұтас экономикалық, саяси, әлеуметтік құрылымдарын-тарты-Құлжа, Қашғар, Хива, Бұхар, Самарқанд, Ташкент жүйелерін де білдіреді. Пальма масштабындағы жәрмеңке-бұл үлкен империяның, тіпті империяның өзі жиналған бет-бейнесі. Нарықтың ортасында патшалық Ресейдің ақ туы аспанға ұзын биік ағашта көтерілген екі басты Самрук бейнеленген. "Бұл жалгауза қалаған ертегі қатерлі ісігінің айқын белгісі болды. Қатерлі ісік ауруын тудырған ана-Жалмауыз ұлыстық ұлыстық ұлыстық ұлыстық ұлыстық.

II. 1916 жылғы "Жарлықтың" сипаттамасы.
Оның жарқын символы-ертегі айдаһары, екі басы бар, мысық-түрлі-түсті Самұрық"" жәрмеңкеде отаршылдық билікті жүзеге асыратын атқарушы атарман курьер бар, оның ішінде сауданы, оның айналасындағы барлық адамдарды, әлеуметтік ортаны, саяси өмірді басқаратын, азғыратын, бағындыратын, бағындыратын, бағындыратын, бағындыратын және басатын ірі шенеуніктер мен қарулы сарбаздарға дейін. Олардың қатарына жергілікті ұсақ әкімдер-болыстар, старшиналар, ауыл, тілмаш күш қолданып және өлшеусіз енгізілген, олардың қолдарында билікке қатысты кішкене тұспал жоқ. Ал 1916 жылғы 25 маусымдағы Орталық Азия халықтары арасынан, оның ішінде Қазақстаннан адамдарды Ресей империясының қатысуымен Бірінші дүниежүзілік соғыс майданының қара жұмысына алу туралы патша жарлығының жариялануы - жәрмеңкеде патшаның өзі де көлеңке болғанын көрсетеді.
Екінші жағынан, жәрмеңке Ресей құрамындағы Қазақ елінің экономикалық ерекшеліктерін, сауда қатынастарын, яғни осы өңірдің халықаралық сауда жүйесіндегі маңызды орнын көрсетеді. Ежелгі Жібек жолының мұрагері ретінде біз Орталық Азияны, Қытайды, Ресейді байланыстыратын кең географиялық кеңістікті қамтитын сауда жүйесінің бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.