Шығыс Қазақстанның киелі ескерткіштерінің зерттелуі
ӘЛ - фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 94 (574.4) "652653"
НАДЫРБЕКОВ НУРСТУЛТАН КЫТАЕВИЧ
Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы
6М020300 - Тарих мамандығы
Ғылыми жетекшісі:
т.ғ.д., профессор Ноғайбаева М.С.
AЛМAТЫ, 2020
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы
Орындаған ______________Надырбеков Н.К. ________ 2020 ж.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор____________Ноғайбаева М.С. _________ 2020 ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор ___________Карибаев Б.Б. ___________ 2020ж.
AЛМAТЫ 2020
ТҮЙІН
Магистрлік жұмыс археологиялық материалдар арқылы жаңа сакральды орындар жөнінде мәселелерді қарастырады. Жұмыста кеңес және посткеңестік аралықта өткен тәжірибелік жұмыстарды зерттеу мақсаты анықталады. Сонымен қатар бұл өлкедегі ежелден, ортағасырға дейінгі сакралдьды тапографиялық ерекшеліктерді анықтау және осы жерлердегі топоним аттары қойылған атауларға мифологиялық аңыз әңгімелермен оның мәнін ашу. Яғни осы мәліметтерді пайдаланып өлкенің қаншалықты туристтік сала бойынша, болашағы мен оның мүмкіндіктерін көрсету болды.
Кілт сөздер: сакрализация, тапография, археология, география, киелі орындар, мифологиялық аңыздар.
РЕЗЮМЕ
Магистерская работа рассматривает вопросы новых святых мест с помощью археологических материалов. Работа определяет цель изучения практической работы в советский и постсоветский период. Необходимо также выявить сакральные топографические особенности региона с древних до средневековых времен и раскрыть его сущность с помощью мифологических легенд и рассказов с названиями топонимов в этих местах. То есть, используя эти данные, чтобы показать масштабы региона с точки зрения туризма, его перспективы и возможности.
Ключевые слова. сакрализация, топография, археология, география, сакральные места, мифологические легенды.
RESUME
The master's work examines the issues of new holy places with the help of archaeological materials. The work defines the purpose of studying practical work in the Soviet and post-Soviet period. It is also necessary to identify sacred topographic features of the region from ancient to medieval times and to reveal its essence with the help of mythological legends and stories with the names of toponyms in these places. That is, using this data to show the scale of the region in terms of tourism, its prospects and opportunities.
Keywords. sacralization, topography, archeology, geography, sacred places, mythological legends.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның киелі топографиясы және зерттеу проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 . Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Шығыс Қазақстанның киелі ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2. Шығыс Қазақстан өңірінің киелі нысандары: тарихы мен маңызы ... ... ... ... .33
2.1 Ерте темір және түркі дәуірі ескерткіштері және киелі нысандар ... ... ... ... .33
2.2 Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 Шығыс Қазақстанның киелі жерлері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
0.1 Шығыс Қазақстан өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
0.2 Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 104
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...112
Қысқартылған сөздер тізімі
ЮНЕСКО - (англ. UNESCO; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) -- специализированное учреждение Организации Объединённых Наций по вопросам образования, науки и культуры.
ҚР - Қазақстан Республикасы
ШҚО - Шығыс Қазақстан Облысы
ЖТК - Жаңа таң кітабы
ҚазМУ - Қазақ Мемлектеттік Университеті
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республика Одағы
СПА - сауықтыру (балама емдеу)
ШҚММ - Шығыс Қазақстан Мемлекттік Мұрағаты
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухы биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухан белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Біз мәдени-тарихымызда осындай әсем, көркем, рухани, қастерлі болып саналатын жерлеріміздің біріңғай желісін бұрын-соңды істелмеген екен. Бұл жердегі мәселеде, елдегі ескерткіштер және одан табылған көне жәдігерлер мен қалаларды қайта реконстрикциялау емес еді. Керісінше ойдың төркіні, Ұлытаудың төріндегі көне жәдігерлер мен Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі және Алтайдағы көне қорғандар мен Жетісудың киелі мекендері сияқты барлық Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде киелі деп саналатын ескерткіштерді өзара байланыстыра отырып, оны ұлт есінде біріңғай кешен ретінде сақталу ойын көздеген еді. Мұның бәрі бірлесе келгенде, еліміздің бірегейлігі мен оның мызғымас негізін құрайтын болады. Ұлтымыздың тереңге кеткен тарих қойнауынан атадан балаға, ғасырлардан ғасырға өшпес мұра ретінде қалып келген асыл қазынасы: әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, өркениет - мәдени және рухани құндылығымыз, шындығында баға жетпес мәңгілік алтындай асыл қорымыз секілді. Әрине мұның бәрі оңай келмегенін білеміз, оның бәрі ата - бабаларымыздың қан мен терінің арқасында, сондықтан бізге әрбір тау-тасы, үңігірі, ондағы өзен көлдер мен жазық далада қасиетті және сакралды топография ретінде есептеледі. Бұл өңірлерде тұрып жатқан әр азаматтың табиғатқа деген өзіндік дүниетаным көзқарасы ерекше. Сол қоршаған ортамызға қиянат істемейтіндей тәрбиелеу, ол біздің көнеден қалған ырым мен тиымдардың арқасы. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасының аясында жазылған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір мәдениеттің баршаға ортақ сакральды топографиялық жерлері болады және оны әрбір азамат біліп өседі. Бұл өз кезегінде рухани дәстүрдің алғашқы прициптарының бірі. Әрине біздің елдің шекаралық аймақтарына дейін орналасқан кең-байтақ алқап жерлер мен аса бай рухани ел екенімізді ұмытпауымыз жөн. Бұл өз кезегінде әр қазақтың жүрегіне түймедей түйілуі керек.
Сондықтан бұл өлкедегі бірнеше ғасыр өмір сүрген тарихымызды көрсетіп, осындай ауқымды жобаны жүзеге асыруға тиіспіз, - деп нақтыланды. Бұл өз кезегінде жұмыстың ауқымы өте кең және маңызы зор екендігін айғақтайды. Тұңғыш Елбасының осығай орай жоғарыда аталған мақаласы қазіргі Ұлы Даланың басты рухани құндылықтарының бірі. Осыған орай, берілген елбасымыздың тапсырмалары да бар. Мәселен, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен еліміздің тарихындағы елеулі орын алатын Қазақстанның сакралдьды топографиялық аймақтарын анықтап, оның тізімін жасау қолға алынды. Басты мақса, ол осы өңірлердегі сақральды топографиялық елді мекендерді көрсете отырып, еліміздің рухани құндылықтарын жаңғырту болатын. Сол үшін бұл жұмысқа барлық музей қызметшілері мен өлкетанушы және университет табалдырығында жүрген ғалымдардың біріге отырып, жасайтын жұмысына айналды. Жергілікті өңірдегі елді мекендерді тәжірибелік зерттеу барысында құрылған археологиялық экспедициялардың материалдарының нәтижесінде, Шығыс Қазақстанның түрлі аймағындағы тұрғындардан сакральды топографиялық жерлер туралы мәліметтер мен ой-пікірлер жинақталды.
Яғни, жер шежіресі - ел шежіресі. Бұл еңбекте көпшіліктің пір тұтып оған тағзым ететін және ем сұрап зиярат ететін сакральды жерлер мен орындар енгізіліп, ата-бабаларымыздың ежелгі тарихынан ақпар беретін және ұлттар мен өркениеттерді бір горизонтта тоғыстырытан маңызды әрі құнды орындармен өңірдің сакарльды орындарында ұлтқа, дінге байланыспайтын қасиетті жерлерде көрсетілді. Бұл дисертациялық жұмыс - болашақ зерттеулер мен ізденістердің жолашары. Енді бұл жұмыспен бакалавр кезінен бастап айналысып келе жатқандықтан кейбір сакральды орындардың тізіміне енбей қалған нысандар әлі де бар деп ойлаймыз. Болашақта осы сакральды жерлердің тізімі толықтырылып, ізденіс жұмыстары одан әрі жалғасады.
Бұл тізімге кірген нысандар болашақта ғылыми тұрғыдан әрине зерттеуді талап етеді. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары, елді мекендерді зерттейтін, өлкетанушылардың еңбектері пайдаланылады [77, б. 6-9].
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Жұмысының зерттелу деңгейі: Зерттелу жұмысының бірінші тарауындағы көрсетілген бірінші бөліміне сәйкес Шығыс Қазақстанның көркем және өте қолайлы географиялық топографиясына байланысты, осындай елді мекендерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі анық. Яғни, Қазақстан жерлеріндегі тайпалардың шаруашылықтары бірдей болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалары бұл өңірде тіршілік еткен. Еліміздегі мәдениет пен тарихтың географиялық ше-шекарасы қазіргі таңдағы еліміздің геосаяси аймақтармен шектелмейді. Мәселен, ерте темір дәуіріндегі еліміздің батысы мен шығысы және солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректерінде аталған патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалары мекендеген. Оған дәлел ретінде, осы аталған тайпалардың мәдениеті мен тұтынған тұрмыстағы бұйымдары және қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық, - дейді, М.В Пекевич Строение поверхности в Горный Алтае деген еңбегінде.
Сондай-ақ осы аталған еңбегінде ғалым табиғаттың ерекшелінгінде сипаттап кетеді. Мәселен, субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған. Яғни, атлантикадан алыс жатқандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болып келеді. Себебебі, Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, өйткені ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады деп көрсетті [1]
Ал, С.Г. Кляшторный, Д.Г. Савиновтың Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург атты осы еңбегінде К предыстории хунно-юечжийских воин мысалында көрші жатқан Жетісудағы үйсін тайпаларымен, Ертістің жоғарғы ағысын жайлап келе жатқан Угэ тайпасы арасындағы қарым-қатынасты ашып көрсетеді. Ал енді батыста Шыңғыстауда, Ертістің жаңағы айтқандай, керісінше төменгі ағысында және солтүстік Алтай жерлерінде жерлеу ғұрпымен олардың әртүрлі ерекшеліктеріне қарасақ, бұл жерлерде басқа тайпаларда өмір сүргені мәлім. Яғни археологиялық зерттеу жұмысынан табылған заттай деректердің арқасында жазылған құжаттарды жоғарыда көрсетілген ғалымдардың талдауы мен сараптамасының нәтижесінде юэчжи тайпалары өз мәдениетін (пазырық) қалдырған, - деп, бір мәмлеге келген екен [15, с. 64-81].
Зерттеу барысында қарастырылған мәселелердің археологиялық экспедиция жұмыстарын 2 кезеңге бөлген едік. Яғни кеңес уақытында зерттеген С.С. Черниковтың Восточного Казахстанской экспедиции еңбегі және қазіргі таңда зерттеп жүрген Зейнолла Самашевтың Берел (с 1998-по 2010 гг.) [31] атты археологиялық материалдары сол кезеңдегі табылған көне жәдігерлер мен қазіргі тағдағы оның сакральдылығын біршама объективті ашуға көмектеседі [19, с. 146-151]. Мысалы, тәуелсіздіктен кейінгі аралықта 1988 жылы З.С. Самашевтың басшылығымен Шығыс Қазақстандағы қазба жұмыстарының нәтижесінде, сол уақыттағы әр дәуірге қатынасы бар Құрық І, Құрық ІІ, ескерткіштерін зерттеген болатын және сол уақытта ЮНЕСКО-қатарына кіретін 13 жирен атты дәл сақтаулы күйінде тапқан болатын. Бұл жөнінде жазылған деректер Археологиялық институттың архивінде сақталған [28].
Ал, кеңес уақытындағы 1959 жылы С.С. Черников бастаған археологиялық экспедиция [18] жұмыстарының далалық, күнделік, қазба сызбалары және фото түрінде берілген материалдары Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты мұрағатында сақталған екен [20]. Яғни, осы Шіліктідегі экспедиция жұмыстары 1971 жылы өз мәресіне жетті [21]. Бұл жөнінде археологиялық экспедицияларға қатысып, өзінің құжаттарында деректер қалдыра білген С.С. Черниковтың: ...Андроновтық негізде қалыптасқан қазақтардың антропологиялық типі Шығыс Қазақстанда анық байқалады, ал пазырықтықтар мен қазақтардың ою-өрнектерінің ұқсастығы қандай да болмасын тайпалар мен рулардың жылжуына қарамастан Қазақ халқының мәдени тамыры осы уақытқа дейін емес, тіпті ежелгі кезге дейін кетеді - деген қорытынды пікіріне толықтай қосыламыз [11].
Сондай-ақ, кеңес уақыытындағы зерттеушілердың бірі, Қазақ КСР ҒА Тарих, Археология және этнография институты ұйымдастырған Ә.М. Оразбаев еді. Ол жетекшілік еткен Бұқтырма археологиялық экспедициясының 1958 жылғы мақсаты Ертіс маңайындағы бұған дейін қарастырылып келген археологиялық жұмыстардың нәтижесінде, сакральды деп есептелетін жерлердегі Зайсан көліне қарасты солтүстік бойының бірнеше дәуірге кіретін ескерткіштерді табу және ерекше көзге түсетін басқада қорған қоршауларына археологиялық жұмыстарды жүргізу керек болған. Нәтижесінде Шығыс Қазақстанның Күршім, Самар, және Ұлан аудандарында қазба жұмыстары атқарылған [16].
Енді келесі кезекте, С.С. Сорокинның Большой Берельский курган; Труды Государственного эрмитажа [17, б. 208-236] 1969 жазылған және Ғ.Қ. Омаровтың Шілікті мен Шағаноба Қазақстандағы этностардың дәстүрлі мәдениетіне қатысты музей жинақтары: зерттеу мәселелері мен сақтау перспективалары атты республикалық ғылыми-практикалық семинарының материалдарына да зерттеу жұмысына байланысты болған соң, қысқаша қарастырып өттік. Онда осы берел қорғанына байланысты және Шілікті мен Шаған обаны зерттеп өткен Радлотың еңбегін жалғастырғаны және сол жердегі табылған қорғандардың құрылысы туралы археологиялық экспедиция жұмыстарының есептік құжаттары көрсетілген [18, б. 82-84].
Жалпы көшпелі өркениеттің, сол кездегі табиғат пен гографиялық климаты жоғарыда аталған тайпалардың дәстүрлі мәдениеті бұл жағдайды қалай қабылдайды, яғни бірінші олардың біріңғай семантикалық процессте өткенін көруге болады. Себебі Б.З. Нанзатов, Д.А. Николаева, М.М. Содномпилова, О.А. Шаглановтардың Подробно вопросы восприятия пространства у номадов освещаются в недавно вышедшей монографии: Пространство в традиционной культуре монгольских народов атты жазылған монографиялық еңбектерінде, осы көшпелі түркі мемлекеттердің сакральды топографиялық проблемалары жөнінде зерттеу басты мақсат ретінде көзделгенін аңғару болады [51].
Ал Н.Л. Жуковская өзінің Пространство и время в мировоззрении монголов (Мифы, культы, обряды народов зарубежной Азии) атты 1986 жылғы еңбегінде Алтай жерінде мекен еткен түркі тайпалары мен моңғолдардың арасындағы мәдени ұқсастық, тілдік принциптер мен діни байланыстылық және археологиялық ерекшеліктер жөнінде салыстырып көрсеткен болатын [52].
Үрімшідегі ұйғырлар деректері бойынша жазылған Жаңа Таң кітабы: Ұлыс тоз-тоз болды. Уәзірі Сапшық пен Пан текін он бес тайпа елін бастап, қарлұқтарға паналады. Қалған қалдық бұқара Түбіт пен Ансиге қосылды, - дейді. Бұл жөнінде тарихшылар ұйғырларды батысқа қарай көшкен кезде үш бағытқа қарай көшкен деген. Яғни оның ішіндегі ең негізгі бағыттың бірі ол қарлұқтар иелігіндегі тарбағатай мен жетісуға қарай көшкен көш деп есептелген екен. Әрине халықтың көпбөлігі де осы аймақпен жүріп өткен. Себебі, басшылық еткендер бұрыннан елдікке мұрындық болған қаракөктің тұқымдары. Ал, сол көштегі қарлұқтар туралы Қытай деректерінде олар бесбалықтың терістік батысына, Алтынтаудың (Алтайдың) батысына, Бүркітшін суының екі қапталынан арғы Тадат асуын қамтыған Қабы ұлысына жапсарлас кең өлкеге қоныстанған - дейді. Бұл олардың алғаш табан тіреген жері болса керек. Өйткені Таң кітабында тағы да чжэдэ жылдарынан (756-758) бастап, қарлұқтар бірте-бірте күшейіп, ұйғырлармен бой таластырып, он оқ қағанының ескі қонысына көшіп барып, Сұяб, Талас қамалдарын басып алды. Алайда бәрібір ұйғырлардың шылауында боғандықтан сарайға дербес қол тапсыра алмады, - делінеді [58].
Сондай-ақ, Шығыс Қазақстан Облысының мемлекеттік мұрағатымен Ресей Федерациясының және Зайсан мұрағаттарындағы берілген деректерге сәйкес жазылған ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Шығыс Қазақстан, Ресеймен тікелей байланысы болғандығын айтады және сол процесстің осы аймақта қалай өткені жөнінде қысқаша сипатталған. Мысалы жүздердің кіріуімен қазақ жеріне зерттеу жұмыстарының басталуымен бейнеленеді. Яғни қазба байлыққа толы осы өңірдің патша жарлығымен бұл мекен Ресей қазынасына айналғандығы жөнінде және сол кездегі өңірдің ақырындап уездердің салыныуымен әртүрлі жұмыстардың арқасында қаншалықты модернизация барысында жаһанданғаны жөнінде қарастырылды [63; 64; 65; 66;]
Ғ. Әнуарбекқызы, Р Жантыкеев зерттеген мифологиялық аңыздардың тарихи үндестігі жөнінде қариялардан қалған әаңыздардың ауыздан ауызға тарап, ауызша дерек ретінде есептелетіні бізге мәлім. Ал енді сол аңыздардың бірі Шығыс Қазақстан ежелгі ошағы Алтай жөнінде аңыз болып табылады. Сонымен қатар бұл өңірдегі күршім туралы топонимдық аңыз жер атауына байланысты қойылғаны жөнінде қарастырылады. Бұл аңыздар осы мекенде өмір сүрген көшпелі түркі мемлекеттері мен жоңғар дәуіріндегі болған шайқастар мен талас-тартыстан қалған аңыз ертегілер болып есептеледі. Өйткені ауыздан ауызға тараған бұл аңыз қазірде осы өңірдегі елді мекендердің атауына бір себеп болады [96; 100].
Келесі зерттеу жұмысының деңгейіне берілген А.А. Кайгородцевтың Перспективы кластерного развития туризма в Восточном Казахстане атты ғылыми еңбегінде осы аймақтың туризм жұмыстары бойынша оның болашағы мен мүмкіндіктері жөнінде қарастырған. Онда туризм саласы барысында бәсекеге қабілетті жерлердің бірі деп есептелетін жерлерді атайды және оның қандай келешекте болашағы бар сол жөнінде кесте мен диаграмма арқылы төменде көрсетілді. Шығыс Қазақстанның барлық өңірдегі елді мекендердің ең танымал және үздік жерлеріне барлау жасалған болатын. Ондағы табылған сакральды ескерткіштердің өзі ертең туриссттерді тартуына бір себеп. Бұл өңір үш мемлекеттің шетінде жатыр. Яғни Қытай, Ресей және Моңғолия, осы тарапты егер бақылай алса, онда келешекте бір топ туристтердің осы аймаққа ағылып жататынына сенімдіміз, - дейді. [105, с. 5].
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары мен ғалымдардың, өлкетанушылар мен жазушылардың зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Ең алдымен жұмыстың деректік қорына сол кездерде орын алған ресми құжаттарды қарастырамыз. Ерте темір дәуірі уақыты мен Абайдан Алашқа дейінгі аралықтағы рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы осы Шығыс Қазақстан өңіріндегі сакральды топографиялық жерлерге қалай әсер еткенін сипаттағанда қолдандық. Одан кейінгі кезекте мұрағат қорларындағы өмір сүрген көшпелі тайпалардың жеке тектік құжаттарын дерек көзі ретінде қарастырамыз. Және де жұмысымыздың ең негізгі дерек көзі жоғарыда аталған ғалымдардың археологиялық зерттеген географиялық климаты мен тайпалардың әдет ғұрыптары және салт санасы тақырыбымыз үшін орны ерекше болмақ, өйткені оның беттерінде үнемі көшпелі түркі тайпалардың жағдайы жазылуымен қатар басқа да тұрпатын ашуға көмек береді. Сондықтан бұл деректер біз үшін құнды дерек көзі ретінде саналады.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы.
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Ежелден орта ғасырға деіңгі аралықта қалыптасқан Шығыс Қазақстан өңірінің күнделікті тәжірибеде қасеттендіру.
Жұмыстың пәні. Шығыс Қазақстанға арналған материалдардан Ежелгі және орта ғасырлардағы өңірдің сакральды топографиясын қалыптастырудағы әдіс - тәсілдер.
Жұмыстың мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері шеңберінде әлі күнге дейін әдебиеттерде, басылымдарда, арнайы зерттеулерде көрсетілмеген тақырып бойынша зерттеу жүргізуге әрекеттене отырып, ежелден орта ғасырға дейінгі аралықта, өңірдің сакральды топографиясын анықтау және тарихи ахуалда қаншалықты деңгейде болғанын бұрын тарихи айналымда болмаған мол деректер арқылы саралап, талдай отыра, өлкеміздің ашылмаған тарихнамалық беттерін ашып көрсету. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, осы уақытқа дейін бұрмаланып келген тарихымызға жаңаша қырынан баға беру қажеттілігіне орай, осы өңірдегі қалыптасқан жергілікті жерлерді ғылыми айналымға еңбеген нақты деректер арқылы, тарихта еленбей қалған тұстарын жаңа қырынан көрсету көзделді.
Осы ғылыми жұмыстың алдына қойған мақсатына сай төмендегідей міндеттер жүктеліп отыр:
oo Археологиялық институттағы архивте сақталған дерек көздерін талдау;
oo Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы барысында сипаттау және оның ерекшеліктері мен типологиясына деректік көздерді пайталана отырып талдау.
oo Кеңес уақытындағы ерте темір жөнінде жазылған археологиялық мәселелер бойынша деректерді қарастыру
oo Тәуелсіз Қазақстан уақытында сақталған археологиялық материалдарды пайдалана отырып, тайпалардың эволюциялық тұрғысын көрсету
oo Оған сипаттама беру
oo Шығыс Қазақстанның киелі жерлері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын ашу
oo Ресей мен отандық ғалымдардың сакрализациялау барысында елді мекендеріндегі орындар бойынша қалдырған деректік материалдарына талдау жасау
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық құбылыстар мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдістері қолданылды. Тарихи оқиғаларды немесе саяси жағдайлары баяндауда археологиялық материалдарға контент - анализ жасау әдісі пайдалынылды. Өңірдің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді. Яғни, ресей мен қытай деректерінен қалған мәтіндерге анализ жасауда семиотикалық әдіс кеңінен қолданылды. Заманауи әдістердің бірі қасиеттендіру аясында сакрализациялау анализі арқылы ежелгі мәдениетті қазіргі таңдағы өлкелік аспектіде қарастыру маңызды әдістердің бірі болып саналады. Тарих ғылымында қалыптасқан мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау, және қорыту, тарихи-салыстырмалы, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыcтың ғылыми маңызы: Ғылыми жұмыстағы негізгі жұжырымдар мен ғылыми жаңалықтар қазіргі кезеңдегі жоғарғы оқу орындарындағы студенттерге тың пікірлер береді. Шығыс Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде орналасқан қасиетті орындар бойынша теориялық және тәжірибелік жұмыстармен айналысатын жеке ғылым саласына өз үлесін қосады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- Ғылыми жұмыс ежелгі дәуір кезіндегі тайпалар мен орта ғасырда қалыптасқан көшпелі түркі мемлекеттерін негіздей отырып, сол тұстағы сакрализациялық орындарға жаңаша тұрғыдан баға беру;
- Ең бастысы археологиялық материялдарда қалған дерекке мән беру; (ғылымда ол мәдени саламен түсіндіріліп келді);
- Географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызына идеологиялық тұрғыда баға беріледі;
- Шығыс Қазақстан тарихындағы сол өңірдің ескерткіштерін зерттеу барысында нақты мұрағаттық деректер негізінде анықталды;
- Жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде
Шығыс Қақақатсан облысының ежелден, орта ғаысрға дейінгі аралықтағы сакральды топографиялық орындарға көңіл бөлінді. Атап айтсақ:
- Кеңес уақытында зрттелен бұл аймақ, тәуелсіздік алғалы тарихымызды табылған заттай деректермен әлі де жаңғыртып келеміз.
- Демек, бірінші осы өлкенің табиғи географиялық климаты мен оның ерекшелігіне назар аударылды. Әрине қазақ өлөңірлерінің ішіндегі табиғи саяжай тамаша географиялық әсем орындардың бірі.
- біз бұл жерде осы көне табылған жәдігерлердің барысында тізімге ілінгені қанша соған назар аудардық.
- бұл өңірдің жалпы мәдени орындарын ғана зерттеп қоймай, болашақта туризм саласының дамуы мен мүмкіндіктеріне де тоқталдық. Шыққан деректер бойынша жасалған төменде талдауда бар. Әрине бұл өлкенің географиялық сипатының ерекшелігі бір төбе, ондағы мәдени мұра да жеткілікті, көрші жатқан мемлекет халықтарының осы жердегі мәдени мұраны әр түрлі жолдармен көрсете алсақ, бұл өңірге ағылып келетіні де сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Культура войны древних кочевников Алтая в скифское время: историко-типологический и семиотический анализ атты мақала ХХІ ғасырдағы ұлттық тарихи сана және қоғамның жаңғыруы атты Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру жалпыұлттық бағдарламасы мен Ұлы даланың жеті қыры мақаласында қойылған міндеттерді шешуге арналға республикалық ғылыми-практикалық конференция қатарына кірді 2019 жыл
Алматы ақшам газетіне ХХІ ғасыр: Ұлттық тарихи сана және қоғамның жаңғыруы № 15 (568) 2 ақпан 2019 жылы Алматы қаласы газетіне шығарды.
Ал енді осы 2020 жылдың мамыр айында edu.history журналына Ежелгі және ортағасырлардағы Шығыс Қазақстан өңірінің сакральды топографиялық қасиетті орындары атты ғылыми мақала жариялады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдарын отандық тарих және қасиетті орындарды зерттеу ғылымының дамуына, сонымен қатар, диссертациялық жұмыста келтірілген деректер мен айғақтар, статистикалық мәліметтер Қазақстан ғылымының ежелде, орта ғасыр аралыындағы тарихы бойынша еңбектер жазғанда, тарих, этнология, өлкетану мамандықтарының арнайы курстарында және семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1. Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның киелі топографиясы және зерттеу проблемалары
2.1 Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы
Шығыс Қазақстан - кең байтақ еліміздің інжу-маржаны іспеттес өңір. Бұл теңеуоның таңғажайып табиғатына ғана емес, барша бітім-болмысына, тамаша адамдарына да тікелей қатысты.
Шығыс Қазақстан облысы - тәуелсіз еліміздің экономикалық дамуына зор үлес қосып келе жатқан, өнеркәсібі қарыштап дамыған аймақтардың бірі. Бұл өңірде жүзден астам ұлттың басын қосып отырған Шығыс Қазақстан облысы еліміздің рухани орталықтарының бірі болып саналады.
Жалпы, табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі өзгерістер барысында, тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта екшеп және оның көптеген зерттеу әдістерін жоғары деңгейде жетілдіріп, бірқызығы жаңа түсініктер қалыптастыруды, яғни кеңес заманында зерттелген мәселелерді жаңаша талаптар тұрғысынан қарастыруды талап етіп отыр екен. Өйткені, осы жағдайға байланысты ең алдымен көршілес Қытай, Маңғолия және Ресеймен шекаралас шектесетін аймақта орналасқан археологиялық ескерткіштерімізді тыңғылықты зерттеу қазірде біздің пікірімізше кезек күттірмес өзекті тақырып. Негізі Шығыс Қазақстанның тарихи топографиясына зер салар болсақ. Ондағы тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастаған тұста ел тарихының жеткіліксіз зерттелген дәуірінің бірі - Алтай - Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірін обьективтік шындық тұрғысынан зерттеу жұмыстың арқауы болып отыр.
Ал Шығыс қазақстанның географиялық топографиясына сипаттама беретін болсақ, ондағы ерекшеліктердің бірі табиғи географиялық жағдай әртүрлі болып келетін жалпы Қазақстан кең даласында, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі белгілі. Яғни, Қазақстан территориясында шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен халықтар тіршілік еткен. Біздің елдегі ежелгі тарих пен мәдениеттің тарихи географиялық шек-шекарасы қазіргі республикамыздың саяси шекарасымен шектелмейді. Себебі, біз қарастырып отырған ерте темір дәуіріндегі Қазақстанның шығысы мен Батыс, солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректері бойынша ондағы патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалры өмір сұрген деседі. Атап атқанда, Қазақ тарихы және мәдениетінің негізгі тамыры терең жатқанына дәлел, ол осы Шығыс Қазақстанда орналасқан қорғандардың қыстау мен жайлауға барар жолдарда ұзақ уақыт бойы бір аумаққа жүйелі түрде тұрғызылғанын және жерлеу құрлыстары мен жерлеу тәсілдерінің, тұтыну бұйымдары мен қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық.
Сондай-ақ, ж.с.д. І мыңжылдықтың бас уақытында, негізгі табиғи ортада да өзгерістердің аз болмағандығы туралы, соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүргені мәлім.
Өйткені, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа райы барлық өңірлерде де бірдей болмағандығын көруге болады. Осылайша осы қарастырылып отырған кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Яғни мамандардың айтуынша, оның алдындағы субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді. Әрине атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Мәселен, бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады. Атап айтқанда, оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (СОАН-2192) жылдармен анықталды [1]
Бірақ ж.с.д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрініс табады.
Осы уақытта Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографилық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Яғни, қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан және топосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар тугелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан да бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді әрине. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай болды. Әрине бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа райы да, таби орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигізетіні анық.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-87 ̊ аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 ̊ аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекерасы, негізінен, әкімшілік жағынан бәрнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік шығысы - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейіңгі аралықөа созылады екен. Яғни, мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи мәдени аудандарға бөлінеді.олардың әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі топографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды бастан кешіргені мәлім.
Сол сауыр тарбағатай жөнінде қысқаша әңгіме қайырайық онда, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды. Бұл мекенде көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 94 (574.4) "652653"
НАДЫРБЕКОВ НУРСТУЛТАН КЫТАЕВИЧ
Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы
6М020300 - Тарих мамандығы
Ғылыми жетекшісі:
т.ғ.д., профессор Ноғайбаева М.С.
AЛМAТЫ, 2020
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы
Орындаған ______________Надырбеков Н.К. ________ 2020 ж.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор____________Ноғайбаева М.С. _________ 2020 ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор ___________Карибаев Б.Б. ___________ 2020ж.
AЛМAТЫ 2020
ТҮЙІН
Магистрлік жұмыс археологиялық материалдар арқылы жаңа сакральды орындар жөнінде мәселелерді қарастырады. Жұмыста кеңес және посткеңестік аралықта өткен тәжірибелік жұмыстарды зерттеу мақсаты анықталады. Сонымен қатар бұл өлкедегі ежелден, ортағасырға дейінгі сакралдьды тапографиялық ерекшеліктерді анықтау және осы жерлердегі топоним аттары қойылған атауларға мифологиялық аңыз әңгімелермен оның мәнін ашу. Яғни осы мәліметтерді пайдаланып өлкенің қаншалықты туристтік сала бойынша, болашағы мен оның мүмкіндіктерін көрсету болды.
Кілт сөздер: сакрализация, тапография, археология, география, киелі орындар, мифологиялық аңыздар.
РЕЗЮМЕ
Магистерская работа рассматривает вопросы новых святых мест с помощью археологических материалов. Работа определяет цель изучения практической работы в советский и постсоветский период. Необходимо также выявить сакральные топографические особенности региона с древних до средневековых времен и раскрыть его сущность с помощью мифологических легенд и рассказов с названиями топонимов в этих местах. То есть, используя эти данные, чтобы показать масштабы региона с точки зрения туризма, его перспективы и возможности.
Ключевые слова. сакрализация, топография, археология, география, сакральные места, мифологические легенды.
RESUME
The master's work examines the issues of new holy places with the help of archaeological materials. The work defines the purpose of studying practical work in the Soviet and post-Soviet period. It is also necessary to identify sacred topographic features of the region from ancient to medieval times and to reveal its essence with the help of mythological legends and stories with the names of toponyms in these places. That is, using this data to show the scale of the region in terms of tourism, its prospects and opportunities.
Keywords. sacralization, topography, archeology, geography, sacred places, mythological legends.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның киелі топографиясы және зерттеу проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 . Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Шығыс Қазақстанның киелі ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ..20
2. Шығыс Қазақстан өңірінің киелі нысандары: тарихы мен маңызы ... ... ... ... .33
2.1 Ерте темір және түркі дәуірі ескерткіштері және киелі нысандар ... ... ... ... .33
2.2 Абайдан Алашқа дейін: рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 Шығыс Қазақстанның киелі жерлері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
0.1 Шығыс Қазақстан өңіріндегі киелі мекендер: аңыз бен тарихтың үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
0.2 Аймақтағы туризм мен өлкетану жұмыстарын жандандыру: болашағы мен мүмкіндіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 104
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...112
Қысқартылған сөздер тізімі
ЮНЕСКО - (англ. UNESCO; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) -- специализированное учреждение Организации Объединённых Наций по вопросам образования, науки и культуры.
ҚР - Қазақстан Республикасы
ШҚО - Шығыс Қазақстан Облысы
ЖТК - Жаңа таң кітабы
ҚазМУ - Қазақ Мемлектеттік Университеті
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республика Одағы
СПА - сауықтыру (балама емдеу)
ШҚММ - Шығыс Қазақстан Мемлекттік Мұрағаты
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Біз - кең-дала алқап жері мен аса бай рухани және мәдени-тарихы бар рухы биік елдің қатарындамыз. Бұл өңірлердегі әр елді мекенмен, аймақтардың бір өзіндік ерекшелікері мен тарихи рөлі бар. Бір қуанатынымыз осындай географиялық рухан белдеуде жатқан халықтың әрқашан бірлігі бұзылмаған. Біз мәдени-тарихымызда осындай әсем, көркем, рухани, қастерлі болып саналатын жерлеріміздің біріңғай желісін бұрын-соңды істелмеген екен. Бұл жердегі мәселеде, елдегі ескерткіштер және одан табылған көне жәдігерлер мен қалаларды қайта реконстрикциялау емес еді. Керісінше ойдың төркіні, Ұлытаудың төріндегі көне жәдігерлер мен Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі және Алтайдағы көне қорғандар мен Жетісудың киелі мекендері сияқты барлық Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде киелі деп саналатын ескерткіштерді өзара байланыстыра отырып, оны ұлт есінде біріңғай кешен ретінде сақталу ойын көздеген еді. Мұның бәрі бірлесе келгенде, еліміздің бірегейлігі мен оның мызғымас негізін құрайтын болады. Ұлтымыздың тереңге кеткен тарих қойнауынан атадан балаға, ғасырлардан ғасырға өшпес мұра ретінде қалып келген асыл қазынасы: әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, өркениет - мәдени және рухани құндылығымыз, шындығында баға жетпес мәңгілік алтындай асыл қорымыз секілді. Әрине мұның бәрі оңай келмегенін білеміз, оның бәрі ата - бабаларымыздың қан мен терінің арқасында, сондықтан бізге әрбір тау-тасы, үңігірі, ондағы өзен көлдер мен жазық далада қасиетті және сакралды топография ретінде есептеледі. Бұл өңірлерде тұрып жатқан әр азаматтың табиғатқа деген өзіндік дүниетаным көзқарасы ерекше. Сол қоршаған ортамызға қиянат істемейтіндей тәрбиелеу, ол біздің көнеден қалған ырым мен тиымдардың арқасы. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасының аясында жазылған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында: Әрбір халықтың, әрбір мәдениеттің баршаға ортақ сакральды топографиялық жерлері болады және оны әрбір азамат біліп өседі. Бұл өз кезегінде рухани дәстүрдің алғашқы прициптарының бірі. Әрине біздің елдің шекаралық аймақтарына дейін орналасқан кең-байтақ алқап жерлер мен аса бай рухани ел екенімізді ұмытпауымыз жөн. Бұл өз кезегінде әр қазақтың жүрегіне түймедей түйілуі керек.
Сондықтан бұл өлкедегі бірнеше ғасыр өмір сүрген тарихымызды көрсетіп, осындай ауқымды жобаны жүзеге асыруға тиіспіз, - деп нақтыланды. Бұл өз кезегінде жұмыстың ауқымы өте кең және маңызы зор екендігін айғақтайды. Тұңғыш Елбасының осығай орай жоғарыда аталған мақаласы қазіргі Ұлы Даланың басты рухани құндылықтарының бірі. Осыған орай, берілген елбасымыздың тапсырмалары да бар. Мәселен, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен еліміздің тарихындағы елеулі орын алатын Қазақстанның сакралдьды топографиялық аймақтарын анықтап, оның тізімін жасау қолға алынды. Басты мақса, ол осы өңірлердегі сақральды топографиялық елді мекендерді көрсете отырып, еліміздің рухани құндылықтарын жаңғырту болатын. Сол үшін бұл жұмысқа барлық музей қызметшілері мен өлкетанушы және университет табалдырығында жүрген ғалымдардың біріге отырып, жасайтын жұмысына айналды. Жергілікті өңірдегі елді мекендерді тәжірибелік зерттеу барысында құрылған археологиялық экспедициялардың материалдарының нәтижесінде, Шығыс Қазақстанның түрлі аймағындағы тұрғындардан сакральды топографиялық жерлер туралы мәліметтер мен ой-пікірлер жинақталды.
Яғни, жер шежіресі - ел шежіресі. Бұл еңбекте көпшіліктің пір тұтып оған тағзым ететін және ем сұрап зиярат ететін сакральды жерлер мен орындар енгізіліп, ата-бабаларымыздың ежелгі тарихынан ақпар беретін және ұлттар мен өркениеттерді бір горизонтта тоғыстырытан маңызды әрі құнды орындармен өңірдің сакарльды орындарында ұлтқа, дінге байланыспайтын қасиетті жерлерде көрсетілді. Бұл дисертациялық жұмыс - болашақ зерттеулер мен ізденістердің жолашары. Енді бұл жұмыспен бакалавр кезінен бастап айналысып келе жатқандықтан кейбір сакральды орындардың тізіміне енбей қалған нысандар әлі де бар деп ойлаймыз. Болашақта осы сакральды жерлердің тізімі толықтырылып, ізденіс жұмыстары одан әрі жалғасады.
Бұл тізімге кірген нысандар болашақта ғылыми тұрғыдан әрине зерттеуді талап етеді. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары, елді мекендерді зерттейтін, өлкетанушылардың еңбектері пайдаланылады [77, б. 6-9].
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Жұмысының зерттелу деңгейі: Зерттелу жұмысының бірінші тарауындағы көрсетілген бірінші бөліміне сәйкес Шығыс Қазақстанның көркем және өте қолайлы географиялық топографиясына байланысты, осындай елді мекендерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі анық. Яғни, Қазақстан жерлеріндегі тайпалардың шаруашылықтары бірдей болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалары бұл өңірде тіршілік еткен. Еліміздегі мәдениет пен тарихтың географиялық ше-шекарасы қазіргі таңдағы еліміздің геосаяси аймақтармен шектелмейді. Мәселен, ерте темір дәуіріндегі еліміздің батысы мен шығысы және солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректерінде аталған патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалары мекендеген. Оған дәлел ретінде, осы аталған тайпалардың мәдениеті мен тұтынған тұрмыстағы бұйымдары және қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық, - дейді, М.В Пекевич Строение поверхности в Горный Алтае деген еңбегінде.
Сондай-ақ осы аталған еңбегінде ғалым табиғаттың ерекшелінгінде сипаттап кетеді. Мәселен, субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған. Яғни, атлантикадан алыс жатқандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болып келеді. Себебебі, Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, өйткені ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады деп көрсетті [1]
Ал, С.Г. Кляшторный, Д.Г. Савиновтың Древние культуры Центральной Азии и Санкт-Петербург атты осы еңбегінде К предыстории хунно-юечжийских воин мысалында көрші жатқан Жетісудағы үйсін тайпаларымен, Ертістің жоғарғы ағысын жайлап келе жатқан Угэ тайпасы арасындағы қарым-қатынасты ашып көрсетеді. Ал енді батыста Шыңғыстауда, Ертістің жаңағы айтқандай, керісінше төменгі ағысында және солтүстік Алтай жерлерінде жерлеу ғұрпымен олардың әртүрлі ерекшеліктеріне қарасақ, бұл жерлерде басқа тайпаларда өмір сүргені мәлім. Яғни археологиялық зерттеу жұмысынан табылған заттай деректердің арқасында жазылған құжаттарды жоғарыда көрсетілген ғалымдардың талдауы мен сараптамасының нәтижесінде юэчжи тайпалары өз мәдениетін (пазырық) қалдырған, - деп, бір мәмлеге келген екен [15, с. 64-81].
Зерттеу барысында қарастырылған мәселелердің археологиялық экспедиция жұмыстарын 2 кезеңге бөлген едік. Яғни кеңес уақытында зерттеген С.С. Черниковтың Восточного Казахстанской экспедиции еңбегі және қазіргі таңда зерттеп жүрген Зейнолла Самашевтың Берел (с 1998-по 2010 гг.) [31] атты археологиялық материалдары сол кезеңдегі табылған көне жәдігерлер мен қазіргі тағдағы оның сакральдылығын біршама объективті ашуға көмектеседі [19, с. 146-151]. Мысалы, тәуелсіздіктен кейінгі аралықта 1988 жылы З.С. Самашевтың басшылығымен Шығыс Қазақстандағы қазба жұмыстарының нәтижесінде, сол уақыттағы әр дәуірге қатынасы бар Құрық І, Құрық ІІ, ескерткіштерін зерттеген болатын және сол уақытта ЮНЕСКО-қатарына кіретін 13 жирен атты дәл сақтаулы күйінде тапқан болатын. Бұл жөнінде жазылған деректер Археологиялық институттың архивінде сақталған [28].
Ал, кеңес уақытындағы 1959 жылы С.С. Черников бастаған археологиялық экспедиция [18] жұмыстарының далалық, күнделік, қазба сызбалары және фото түрінде берілген материалдары Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты мұрағатында сақталған екен [20]. Яғни, осы Шіліктідегі экспедиция жұмыстары 1971 жылы өз мәресіне жетті [21]. Бұл жөнінде археологиялық экспедицияларға қатысып, өзінің құжаттарында деректер қалдыра білген С.С. Черниковтың: ...Андроновтық негізде қалыптасқан қазақтардың антропологиялық типі Шығыс Қазақстанда анық байқалады, ал пазырықтықтар мен қазақтардың ою-өрнектерінің ұқсастығы қандай да болмасын тайпалар мен рулардың жылжуына қарамастан Қазақ халқының мәдени тамыры осы уақытқа дейін емес, тіпті ежелгі кезге дейін кетеді - деген қорытынды пікіріне толықтай қосыламыз [11].
Сондай-ақ, кеңес уақыытындағы зерттеушілердың бірі, Қазақ КСР ҒА Тарих, Археология және этнография институты ұйымдастырған Ә.М. Оразбаев еді. Ол жетекшілік еткен Бұқтырма археологиялық экспедициясының 1958 жылғы мақсаты Ертіс маңайындағы бұған дейін қарастырылып келген археологиялық жұмыстардың нәтижесінде, сакральды деп есептелетін жерлердегі Зайсан көліне қарасты солтүстік бойының бірнеше дәуірге кіретін ескерткіштерді табу және ерекше көзге түсетін басқада қорған қоршауларына археологиялық жұмыстарды жүргізу керек болған. Нәтижесінде Шығыс Қазақстанның Күршім, Самар, және Ұлан аудандарында қазба жұмыстары атқарылған [16].
Енді келесі кезекте, С.С. Сорокинның Большой Берельский курган; Труды Государственного эрмитажа [17, б. 208-236] 1969 жазылған және Ғ.Қ. Омаровтың Шілікті мен Шағаноба Қазақстандағы этностардың дәстүрлі мәдениетіне қатысты музей жинақтары: зерттеу мәселелері мен сақтау перспективалары атты республикалық ғылыми-практикалық семинарының материалдарына да зерттеу жұмысына байланысты болған соң, қысқаша қарастырып өттік. Онда осы берел қорғанына байланысты және Шілікті мен Шаған обаны зерттеп өткен Радлотың еңбегін жалғастырғаны және сол жердегі табылған қорғандардың құрылысы туралы археологиялық экспедиция жұмыстарының есептік құжаттары көрсетілген [18, б. 82-84].
Жалпы көшпелі өркениеттің, сол кездегі табиғат пен гографиялық климаты жоғарыда аталған тайпалардың дәстүрлі мәдениеті бұл жағдайды қалай қабылдайды, яғни бірінші олардың біріңғай семантикалық процессте өткенін көруге болады. Себебі Б.З. Нанзатов, Д.А. Николаева, М.М. Содномпилова, О.А. Шаглановтардың Подробно вопросы восприятия пространства у номадов освещаются в недавно вышедшей монографии: Пространство в традиционной культуре монгольских народов атты жазылған монографиялық еңбектерінде, осы көшпелі түркі мемлекеттердің сакральды топографиялық проблемалары жөнінде зерттеу басты мақсат ретінде көзделгенін аңғару болады [51].
Ал Н.Л. Жуковская өзінің Пространство и время в мировоззрении монголов (Мифы, культы, обряды народов зарубежной Азии) атты 1986 жылғы еңбегінде Алтай жерінде мекен еткен түркі тайпалары мен моңғолдардың арасындағы мәдени ұқсастық, тілдік принциптер мен діни байланыстылық және археологиялық ерекшеліктер жөнінде салыстырып көрсеткен болатын [52].
Үрімшідегі ұйғырлар деректері бойынша жазылған Жаңа Таң кітабы: Ұлыс тоз-тоз болды. Уәзірі Сапшық пен Пан текін он бес тайпа елін бастап, қарлұқтарға паналады. Қалған қалдық бұқара Түбіт пен Ансиге қосылды, - дейді. Бұл жөнінде тарихшылар ұйғырларды батысқа қарай көшкен кезде үш бағытқа қарай көшкен деген. Яғни оның ішіндегі ең негізгі бағыттың бірі ол қарлұқтар иелігіндегі тарбағатай мен жетісуға қарай көшкен көш деп есептелген екен. Әрине халықтың көпбөлігі де осы аймақпен жүріп өткен. Себебі, басшылық еткендер бұрыннан елдікке мұрындық болған қаракөктің тұқымдары. Ал, сол көштегі қарлұқтар туралы Қытай деректерінде олар бесбалықтың терістік батысына, Алтынтаудың (Алтайдың) батысына, Бүркітшін суының екі қапталынан арғы Тадат асуын қамтыған Қабы ұлысына жапсарлас кең өлкеге қоныстанған - дейді. Бұл олардың алғаш табан тіреген жері болса керек. Өйткені Таң кітабында тағы да чжэдэ жылдарынан (756-758) бастап, қарлұқтар бірте-бірте күшейіп, ұйғырлармен бой таластырып, он оқ қағанының ескі қонысына көшіп барып, Сұяб, Талас қамалдарын басып алды. Алайда бәрібір ұйғырлардың шылауында боғандықтан сарайға дербес қол тапсыра алмады, - делінеді [58].
Сондай-ақ, Шығыс Қазақстан Облысының мемлекеттік мұрағатымен Ресей Федерациясының және Зайсан мұрағаттарындағы берілген деректерге сәйкес жазылған ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Шығыс Қазақстан, Ресеймен тікелей байланысы болғандығын айтады және сол процесстің осы аймақта қалай өткені жөнінде қысқаша сипатталған. Мысалы жүздердің кіріуімен қазақ жеріне зерттеу жұмыстарының басталуымен бейнеленеді. Яғни қазба байлыққа толы осы өңірдің патша жарлығымен бұл мекен Ресей қазынасына айналғандығы жөнінде және сол кездегі өңірдің ақырындап уездердің салыныуымен әртүрлі жұмыстардың арқасында қаншалықты модернизация барысында жаһанданғаны жөнінде қарастырылды [63; 64; 65; 66;]
Ғ. Әнуарбекқызы, Р Жантыкеев зерттеген мифологиялық аңыздардың тарихи үндестігі жөнінде қариялардан қалған әаңыздардың ауыздан ауызға тарап, ауызша дерек ретінде есептелетіні бізге мәлім. Ал енді сол аңыздардың бірі Шығыс Қазақстан ежелгі ошағы Алтай жөнінде аңыз болып табылады. Сонымен қатар бұл өңірдегі күршім туралы топонимдық аңыз жер атауына байланысты қойылғаны жөнінде қарастырылады. Бұл аңыздар осы мекенде өмір сүрген көшпелі түркі мемлекеттері мен жоңғар дәуіріндегі болған шайқастар мен талас-тартыстан қалған аңыз ертегілер болып есептеледі. Өйткені ауыздан ауызға тараған бұл аңыз қазірде осы өңірдегі елді мекендердің атауына бір себеп болады [96; 100].
Келесі зерттеу жұмысының деңгейіне берілген А.А. Кайгородцевтың Перспективы кластерного развития туризма в Восточном Казахстане атты ғылыми еңбегінде осы аймақтың туризм жұмыстары бойынша оның болашағы мен мүмкіндіктері жөнінде қарастырған. Онда туризм саласы барысында бәсекеге қабілетті жерлердің бірі деп есептелетін жерлерді атайды және оның қандай келешекте болашағы бар сол жөнінде кесте мен диаграмма арқылы төменде көрсетілді. Шығыс Қазақстанның барлық өңірдегі елді мекендердің ең танымал және үздік жерлеріне барлау жасалған болатын. Ондағы табылған сакральды ескерткіштердің өзі ертең туриссттерді тартуына бір себеп. Бұл өңір үш мемлекеттің шетінде жатыр. Яғни Қытай, Ресей және Моңғолия, осы тарапты егер бақылай алса, онда келешекте бір топ туристтердің осы аймаққа ағылып жататынына сенімдіміз, - дейді. [105, с. 5].
Жұмыстың деректік қоры. Алғаш рет қолға алынған бұл зерттеу жұмысы экспедиция материалдары мен ғалымдардың, өлкетанушылар мен жазушылардың зерттеулері және бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттар деректік көз ретінде табылады.
Ең алдымен жұмыстың деректік қорына сол кездерде орын алған ресми құжаттарды қарастырамыз. Ерте темір дәуірі уақыты мен Абайдан Алашқа дейінгі аралықтағы рухани жандану мен жаңғырудың сабақтастығы осы Шығыс Қазақстан өңіріндегі сакральды топографиялық жерлерге қалай әсер еткенін сипаттағанда қолдандық. Одан кейінгі кезекте мұрағат қорларындағы өмір сүрген көшпелі тайпалардың жеке тектік құжаттарын дерек көзі ретінде қарастырамыз. Және де жұмысымыздың ең негізгі дерек көзі жоғарыда аталған ғалымдардың археологиялық зерттеген географиялық климаты мен тайпалардың әдет ғұрыптары және салт санасы тақырыбымыз үшін орны ерекше болмақ, өйткені оның беттерінде үнемі көшпелі түркі тайпалардың жағдайы жазылуымен қатар басқа да тұрпатын ашуға көмек береді. Сондықтан бұл деректер біз үшін құнды дерек көзі ретінде саналады.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның сакральды топографиясы.
Жұмысының мерзімдік шеңбері. Ежелден орта ғасырға деіңгі аралықта қалыптасқан Шығыс Қазақстан өңірінің күнделікті тәжірибеде қасеттендіру.
Жұмыстың пәні. Шығыс Қазақстанға арналған материалдардан Ежелгі және орта ғасырлардағы өңірдің сакральды топографиясын қалыптастырудағы әдіс - тәсілдер.
Жұмыстың мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері шеңберінде әлі күнге дейін әдебиеттерде, басылымдарда, арнайы зерттеулерде көрсетілмеген тақырып бойынша зерттеу жүргізуге әрекеттене отырып, ежелден орта ғасырға дейінгі аралықта, өңірдің сакральды топографиясын анықтау және тарихи ахуалда қаншалықты деңгейде болғанын бұрын тарихи айналымда болмаған мол деректер арқылы саралап, талдай отыра, өлкеміздің ашылмаған тарихнамалық беттерін ашып көрсету. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, осы уақытқа дейін бұрмаланып келген тарихымызға жаңаша қырынан баға беру қажеттілігіне орай, осы өңірдегі қалыптасқан жергілікті жерлерді ғылыми айналымға еңбеген нақты деректер арқылы, тарихта еленбей қалған тұстарын жаңа қырынан көрсету көзделді.
Осы ғылыми жұмыстың алдына қойған мақсатына сай төмендегідей міндеттер жүктеліп отыр:
oo Археологиялық институттағы архивте сақталған дерек көздерін талдау;
oo Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы барысында сипаттау және оның ерекшеліктері мен типологиясына деректік көздерді пайталана отырып талдау.
oo Кеңес уақытындағы ерте темір жөнінде жазылған археологиялық мәселелер бойынша деректерді қарастыру
oo Тәуелсіз Қазақстан уақытында сақталған археологиялық материалдарды пайдалана отырып, тайпалардың эволюциялық тұрғысын көрсету
oo Оған сипаттама беру
oo Шығыс Қазақстанның киелі жерлері географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызын ашу
oo Ресей мен отандық ғалымдардың сакрализациялау барысында елді мекендеріндегі орындар бойынша қалдырған деректік материалдарына талдау жасау
Жұмыcтың методологиялық негiздерi мен әдicтерi: Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық құбылыстар мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдістері қолданылды. Тарихи оқиғаларды немесе саяси жағдайлары баяндауда археологиялық материалдарға контент - анализ жасау әдісі пайдалынылды. Өңірдің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді. Яғни, ресей мен қытай деректерінен қалған мәтіндерге анализ жасауда семиотикалық әдіс кеңінен қолданылды. Заманауи әдістердің бірі қасиеттендіру аясында сакрализациялау анализі арқылы ежелгі мәдениетті қазіргі таңдағы өлкелік аспектіде қарастыру маңызды әдістердің бірі болып саналады. Тарих ғылымында қалыптасқан мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау, және қорыту, тарихи-салыстырмалы, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыcтың ғылыми маңызы: Ғылыми жұмыстағы негізгі жұжырымдар мен ғылыми жаңалықтар қазіргі кезеңдегі жоғарғы оқу орындарындағы студенттерге тың пікірлер береді. Шығыс Қазақстан өңіріндегі елді мекендерде орналасқан қасиетті орындар бойынша теориялық және тәжірибелік жұмыстармен айналысатын жеке ғылым саласына өз үлесін қосады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- Ғылыми жұмыс ежелгі дәуір кезіндегі тайпалар мен орта ғасырда қалыптасқан көшпелі түркі мемлекеттерін негіздей отырып, сол тұстағы сакрализациялық орындарға жаңаша тұрғыдан баға беру;
- Ең бастысы археологиялық материялдарда қалған дерекке мән беру; (ғылымда ол мәдени саламен түсіндіріліп келді);
- Географиясын зерттеудің перспективалары мен маңызына идеологиялық тұрғыда баға беріледі;
- Шығыс Қазақстан тарихындағы сол өңірдің ескерткіштерін зерттеу барысында нақты мұрағаттық деректер негізінде анықталды;
- Жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде
Шығыс Қақақатсан облысының ежелден, орта ғаысрға дейінгі аралықтағы сакральды топографиялық орындарға көңіл бөлінді. Атап айтсақ:
- Кеңес уақытында зрттелен бұл аймақ, тәуелсіздік алғалы тарихымызды табылған заттай деректермен әлі де жаңғыртып келеміз.
- Демек, бірінші осы өлкенің табиғи географиялық климаты мен оның ерекшелігіне назар аударылды. Әрине қазақ өлөңірлерінің ішіндегі табиғи саяжай тамаша географиялық әсем орындардың бірі.
- біз бұл жерде осы көне табылған жәдігерлердің барысында тізімге ілінгені қанша соған назар аудардық.
- бұл өңірдің жалпы мәдени орындарын ғана зерттеп қоймай, болашақта туризм саласының дамуы мен мүмкіндіктеріне де тоқталдық. Шыққан деректер бойынша жасалған төменде талдауда бар. Әрине бұл өлкенің географиялық сипатының ерекшелігі бір төбе, ондағы мәдени мұра да жеткілікті, көрші жатқан мемлекет халықтарының осы жердегі мәдени мұраны әр түрлі жолдармен көрсете алсақ, бұл өңірге ағылып келетіні де сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Культура войны древних кочевников Алтая в скифское время: историко-типологический и семиотический анализ атты мақала ХХІ ғасырдағы ұлттық тарихи сана және қоғамның жаңғыруы атты Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру жалпыұлттық бағдарламасы мен Ұлы даланың жеті қыры мақаласында қойылған міндеттерді шешуге арналға республикалық ғылыми-практикалық конференция қатарына кірді 2019 жыл
Алматы ақшам газетіне ХХІ ғасыр: Ұлттық тарихи сана және қоғамның жаңғыруы № 15 (568) 2 ақпан 2019 жылы Алматы қаласы газетіне шығарды.
Ал енді осы 2020 жылдың мамыр айында edu.history журналына Ежелгі және ортағасырлардағы Шығыс Қазақстан өңірінің сакральды топографиялық қасиетті орындары атты ғылыми мақала жариялады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың басты нәтижелері мен тұжырымдарын отандық тарих және қасиетті орындарды зерттеу ғылымының дамуына, сонымен қатар, диссертациялық жұмыста келтірілген деректер мен айғақтар, статистикалық мәліметтер Қазақстан ғылымының ежелде, орта ғасыр аралыындағы тарихы бойынша еңбектер жазғанда, тарих, этнология, өлкетану мамандықтарының арнайы курстарында және семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1. Ежелгі және орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның киелі топографиясы және зерттеу проблемалары
2.1 Шығыс Қазақтанның тарихи - географиялық топографиясы: сипаттамасы, ерекшеліктері мен типологиясы
Шығыс Қазақстан - кең байтақ еліміздің інжу-маржаны іспеттес өңір. Бұл теңеуоның таңғажайып табиғатына ғана емес, барша бітім-болмысына, тамаша адамдарына да тікелей қатысты.
Шығыс Қазақстан облысы - тәуелсіз еліміздің экономикалық дамуына зор үлес қосып келе жатқан, өнеркәсібі қарыштап дамыған аймақтардың бірі. Бұл өңірде жүзден астам ұлттың басын қосып отырған Шығыс Қазақстан облысы еліміздің рухани орталықтарының бірі болып саналады.
Жалпы, табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына да ықпалы бар деуге болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі өзгерістер барысында, тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта екшеп және оның көптеген зерттеу әдістерін жоғары деңгейде жетілдіріп, бірқызығы жаңа түсініктер қалыптастыруды, яғни кеңес заманында зерттелген мәселелерді жаңаша талаптар тұрғысынан қарастыруды талап етіп отыр екен. Өйткені, осы жағдайға байланысты ең алдымен көршілес Қытай, Маңғолия және Ресеймен шекаралас шектесетін аймақта орналасқан археологиялық ескерткіштерімізді тыңғылықты зерттеу қазірде біздің пікірімізше кезек күттірмес өзекті тақырып. Негізі Шығыс Қазақстанның тарихи топографиясына зер салар болсақ. Ондағы тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастаған тұста ел тарихының жеткіліксіз зерттелген дәуірінің бірі - Алтай - Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірін обьективтік шындық тұрғысынан зерттеу жұмыстың арқауы болып отыр.
Ал Шығыс қазақстанның географиялық топографиясына сипаттама беретін болсақ, ондағы ерекшеліктердің бірі табиғи географиялық жағдай әртүрлі болып келетін жалпы Қазақстан кең даласында, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі халықтар өмір сүретіндігі белгілі. Яғни, Қазақстан территориясында шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт-санасы әртүрлі ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен халықтар тіршілік еткен. Біздің елдегі ежелгі тарих пен мәдениеттің тарихи географиялық шек-шекарасы қазіргі республикамыздың саяси шекарасымен шектелмейді. Себебі, біз қарастырып отырған ерте темір дәуіріндегі Қазақстанның шығысы мен Батыс, солтүстік Шыңжан аймағында антикалық және Қытай жазба деректері бойынша ондағы патшалық тиграхауда сақтары және алтын қорыған грифтер елі, үйсін тайпалры өмір сұрген деседі. Атап атқанда, Қазақ тарихы және мәдениетінің негізгі тамыры терең жатқанына дәлел, ол осы Шығыс Қазақстанда орналасқан қорғандардың қыстау мен жайлауға барар жолдарда ұзақ уақыт бойы бір аумаққа жүйелі түрде тұрғызылғанын және жерлеу құрлыстары мен жерлеу тәсілдерінің, тұтыну бұйымдары мен қару-жарақтарының ұқсас келуі сол ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық, мәдени және т.б саласынан бізге хабар беретіні анық.
Сондай-ақ, ж.с.д. І мыңжылдықтың бас уақытында, негізгі табиғи ортада да өзгерістердің аз болмағандығы туралы, соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүргені мәлім.
Өйткені, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа райы барлық өңірлерде де бірдей болмағандығын көруге болады. Осылайша осы қарастырылып отырған кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Яғни мамандардың айтуынша, оның алдындағы субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді. Әрине атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ болды. Мәселен, бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктәс шөгінділері дәлел бола алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып табылады. Атап айтқанда, оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660+75 (СОАН-2192) жылдармен анықталды [1]
Бірақ ж.с.д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты көрініс табады.
Осы уақытта Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу, Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографилық тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Яғни, қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды. Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан және топосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар тугелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан да бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай бағуға болатын еді әрине. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай болды. Әрине бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа райы да, таби орта да тиісті дәрежеде өз әсерін тигізетіні анық.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-87 ̊ аралығы мен солтүстік бойлықта 47-51 ̊ аралығында орналасқан үлкен аумақ болып табылады. Өлкенің шекерасы, негізінен, әкімшілік жағынан бәрнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстінде - Ресей Федерациясының Алтай өңірі, шығыс, оңтүстік шығысы - Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейіңгі аралықөа созылады екен. Яғни, мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи мәдени аудандарға бөлінеді.олардың әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан ойпаты сияқты ірі топографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды бастан кешіргені мәлім.
Сол сауыр тарбағатай жөнінде қысқаша әңгіме қайырайық онда, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды. Бұл мекенде көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz