Ақсуат ауылдық округі
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Шығыс Қазақстан облысындағы Тарбағатай ауданының әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи-мәдени ерекшеліктері
11
1.1
Тарбағатай ауданының әкімшілік- аумақтық құрылымы
11
1.2
Тарбағатай ауданынының тарихи-мәдени ерекшеліктері
17
2
Шығыс Қазақстан облысының елді мекендері аясындағы Тарбағатай өңірінің мифологиялық ескерткіштері
27
2.1
Тарбағатай ауданының елді мекендері және мифологиялық ескерткіштер
27
2.2
Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық ескерткіштердің тарихтағы маңызы
33
3
Тарбағатай елді мекендерін қасиеттендіру аясындағы күнделікті тәжірибедегі тарихи ескерткіштері
38
3.1
Тарбағатай өңіріндегі тарихи ескерткіштер
38
3.2
Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік жұмыстар
45
Қорытынды
61
Әдебиеттер тізімі
63
Қосымша А
66
Қосымша В
69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының бір тармағы-ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру болып табылады. Әлемдік қауымдастық жыл сайын 18 сәуірде Халықаралық тарихи ескерткіштерді және тарихи орындарды қорғау күні атап өтеді. 1982 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Халықаралық ескерткіштер мен көрнекті орындарды қорғау мәселелері жөніндегі кеңес Ассамблеясы осы күнді бекіткен болатын. Басты мақсат - жас ұрпақты тарихи құндылықтарымызбен таныстыру, тарихи ескерткіштеріміз - мәдени мұраларды қастерлеп құрметтеуге шақыру, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Аталмыш мейрам халықтың назарын мәдени мұраны сақтау және қорғау мәселелеріне аудару үшін қажет.
Тарихи-мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады. Тарихи - мәдени ескерткіштеріміз еліміздің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес, өткеніміз бен бүгінімізді саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор. Тарих өткен өмірді сөз еткенмен, оның тағылымы күллі ұрпаққа мирас болып қала береді. Тарихы тереңге кеткен, ерлігі елдің ұраны болған өлкелер мен өңірлер елімізде аз емес. Соның бірегейі шежірелі қарт Тарбағатай, ежелгі Барқытбел.
Бүгінгі рухани жаңғыру жағдайында елді елең еткізетіндей тосын жаңалық жасау емес, бабалардан мирас болып отырған орындарды зерттей отыра, Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбындағы зерттеу жұмысының орны да ерекше болмақ. Сондай-ақ, Елбасымыздың Жолдауында: Егер ұлт мәдени кодын жоғалтар болса, ұлттың өзі жоғалады - дейді. Қазақстанның мәдени ескерткіштері мен тарихи табылып жатқан обалар қазірде барлық жерде бар және соны ары қарай тереңдетіп зерттеліп жаңалықтар ашылса, соның бәрі осы рухани жаңғыру атты бағдарламаға қосқан үлес болып есептеледі. Тарбағатай ауданы мысалында, өңірдің жерін қасиеттендіру және де мифологияландыру арқылы, тарихтың жаңғыруы қазақ халқының тарихи тамырларымен сабақтастырылып, тарихи ойлау деңгейінде сараптау, қазақтың тарихи мәдениеті мен дүниетанымы, қоғамдағы ұлттық рух қуаттанған сайын, өзін - өзі тануға деген мүмкіндігі арта түсіп, рухани жаңғыруға бет бұрған заманауи мемлекеттік саясатымызға байланыстылығын дәйектеу, ғылыми тұрғыда пайымдау, бүгінгі күні өзекті болып табылады.
Жұмыстың негізгі идеялық желісі замана көшінен қалып қоймай, жаңғыру үдерісінің байыпты даналығына түсуі, жаңғырудың өркениеттік өлшемдерін анықтаудың қажеттілігіне көзімізді тағы бір жеткізеді.
Сонымен бірге Тарбағатай өңіріндегі құнды ескерткіштердің жаңғыруының мәні мен мазмұны және тарихи зерттеулерде жаңару механизмдеріне қатысты, модернизациялық үдерістердің өзіндік арнасы мен болмысына байланысты зерттеулердің жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбының өзектілігін тағы да дәлелдей түсті. Осыған орай, жаңғырудың тарихи үрдістерін айқындау - бүгінгі уақыт талабына туындаған, Қазақстан қоғамының жаңа тарихи кезеңге аяқ басуы мен өркениеттік даму бағдарларына сәйкес келетін өзекті мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда ұсынылып отырған диплом жұмысы жаһандану үрдісіндегі қазіргі Қазақстан қоғамының аса маңызды, да күрделі мәселелеріне арналған.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбына байланысты нақты мәліметтер кездеспейді. Көбінесе тарихи зерттеулерде, бұл мәселенің кейбір аспектілері ғана қаралады. Сол себептен, аталған тақырыптың мазмұнын ашу үшін жекелеген мәселелерге жауап беру арқылы көтеріліп отырған мәселенің мәнісін анықтауға болады. Негізінен, дерек көздер және кеңес тарихшылары мен қазіргі кезеңнің тарихшыларының еңбектерін пайдалана отырып, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінінің елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру тақырыбы зерттеліп отыр.
Шығыс Қазақстан Облыстық Мемлекеттік Мұрағатынан алынған 129-қорлардың ішінде айтылған, тарихи-мәдени деректерде сол өңірдің шаруашылыққа байланысты, партиялардың соған құрған саясаты жайлы біраз көрсетіліп кетті. Осы мұрағаттан алынған мәліметтердегі әкімшілік-аумақтық құрылым жөнінде және ауданның тарихы мен аудандық кеңестері жайлы берілген.
Тарбағатай өңірі жайлы және сол жердегі аңыз әңгімелер мен ескерткіштер жайлы, ерте заманнан қазіргі күнделікті тәжірибеге дейін қасиеттендіру жайында Е.Қ. Оралбай, З. Қайсенов, Т. Түсіповтың еңбектерінде жекелеген мәліметтер арқылы көрсетілген.
Ал, Зейнолла Қайсеновтың Шығыс Қазақстан облысының тарихи-очерктері еңбегінде, Шығыс Қазақстан облысының мәдени мұраларына, өлкенің археологиясы, көне ескерткіштерге, жоңғарлар кезіндегі тарихи кезеңге тереңірек тоқталады. Осы еңбекте Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай, Көкпекті аудандарының тарихына сипаттама беріледі. З. Қайсеновтың аталған еңбегінде Тарбағатай ауданына байланысты мынандай мәлімет келтіреді. Ондағы мұрағат мәліметтері бойынша, 1927 жылғы наурыз айында VI Бүкілодақтық Кеңестер съезінде Республика басшыларына экономикалық талдау жасау арқылы, жер жағдайына, табиғатына байланысты, басқару мүмкіншіліктеріне қарай губерния, уез, облыстары қысқарта отырып, оның орнына жаңа құрылым жүйесін тездетіп шешу жұмыстары тапсырылғандығы, бұл жұмыстардың 1928 жылға дейін жалғасқандығын көрсетеді. Әсіресе, Зейнолла Қайсенов еңбегінде Елбасы, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында көрсетілген Туған жер бағдарламасына орай, еліміздегі киелі жерлерді көркейту, туристер үшін тартымды етуге байланысты, жалпы Шығыс Қазақстан облысының мәдени мұраларына, өлкенің археологиясына, көне ескерткіштерге, жоңғарлар кезіндегі тарихи кезеңге тереңірек тоқталған сияқты. Дәл, осы секілді, келесі редактор Е.Қ. Оралбайдың Тарихқа толы Тарбағатай атты еңбегінде өлкенің археологиясына және өңірдің көне ғасыр ескерткіштерінің қола дәуіріндегі Сабындыкөл, Ескермес, Масалы қорғандары жайлы баяндалған. Автор, әсіресе Ақсуат мұражайында жиналған көне заман ескерткіштері туралы қарастырған. Сол сияқты ертедегі сақ, үйсін, ерте темір мәдениетінің Тарбағатай өңіріндегі ескерткіштеріне де тоқталады.
Ал Тиас Түсіповтың Тарбағатай - өскен жер атты еңбегінде Тарбағатай-бәріміздің туған жеріміз деп, өңірдің ұштасқан тау жоталары, шаруашылығы және сол жердегі берілген жер аттарын аңыз арқылы сипаттап көрсеткен. Онда Жетіаралдың жазығы, Сағындықтың, Шорғаның, Қараойдың, Кемердің, Еспенің, Шіліктінің, Қарасайдың жазығы деген көсілген жазықтары, Маңырақтың, Сауырдың, Желдінің, Тарбағатайдың ұштасқан тау жоталары, Майлы мен Күзуіннің асу кезеңдері, Қандысу, Терісайрық, Құйған, Құсты, Теректі, таудан құлап, тастан қарғығын өзендері, әйгілі шалқар Зайсан көлінен басқа, жоғары көтере, әуелете ұстаған сусын толы шарадай Боздың көлі, Жәжәңнің көлі, Қунақтың көлі деп аталған тау билігіне мөлдіреп шығып алған көлдері бар, жер үсті мен астында Әлмисақтан бергі құпияны сақтаған табиғи мұражай, қимас өлке, құтты мекен дей келе негізі күндей күркіреген жауынгер айбынды сақтар туын тігіп, ақ ордалы астана жасаған, ақ берен киіп, алмас қылыш ұстаған ғұн тайпасы батысты бетке алып дүркірей көшкен, ер найманның ұлдары, жаһанның тағына жалғыз өзі отырған хан Шыңғыспен жан алып, жан берісе ұрысқан тарихи өлке және жылнамасында жер-суының атына тұспалдап, тас бетіне бедерлеп жазып кеткен шежірелі жұмбақ жер деп көрсетеді.
Сондай-ақ, Тарбағатай нұры аудандық басылымда Мақпал Маратқызының Ақжарда-тау көтерген Толағай деген мақаласында жұмыстың тақырыбы бойынша мақалалар кездесті. Ондағы айтылған мақсат, ол Тарбағатай өңірінің ескерткіштерін жөнге келтіру және жоңғар шапқыншылығы кезінде соғысқан батырларды еш қалтырмай оларды да тарихи-мұра қатарына кіргізіп, ескерткіштер салу. Сол секілді, мақалада Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық тарихи орындармен ескерткіштер жайлы көрсетілді.
Келесі автор, Ә.Т. Төлеубаев этнографиялық және археологиялық экспедициялармен Қазақстанның көптеген өңірлерінде ғылыми зерттеулер жүргізді. Автор, Бұзылып жатқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу және оларды туристік нысандарға енгізудің өзекті мәселелері атты мақаласында Семей өңірінің Ақсуат, Тарбағатай, Жарма, Аякөз, Үржар, Мақаншы, Абай аудандарында көне археологиялық жәдігерлерді анықтау, тізімге алу, қазып зерттеумен шұғылданды. Оның осы Тарбағатай өңіріндегі археологиялық зерттеу жұмыстарына үлес қосып, сол жердегі қола дәуірінен, ерте темір дәуіріне дейін жалғасқан күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру арқылы 1989 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ң Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының жұмысының барысында Тарбағатайдың терістік бөктерінде орналасқан аудандардың аумағынан Қалба, Шыңғыстау өңірлерінен қола, ерте темір дәуірінің бұрын белгісіз 500-ден астам археологиялық кешенінің, оның ішінде 60-тан астамының қазып зерттелгенін баяндайды. Зерттеу нәтижесінде осы аймақтарда да, Беғазы - Дәндібай, Үйсін мәдениеті жәдігерлері бар екендігі, бұл өңірлердің басқа археологиялық аймақтармен мәдени байланысы, өңірдің мәдени-этникалық ерекшеліктері анықталғандығын көрсетті. Ұлттық тарихи мәдени жадымызды жаңғыртуда Тарбағатай баурайларындағы, әсіресе Шілікті жазығындағы зерттеулердің мазмұны табысты болғандығын көрсетеді.
Сол сияқты, өткен ғасырдың орта тұсында ленинградтық ғалым С.С. Черников басқарған археологиялық экспедициясының қызметімен Шығыс Қазақстанның тарихы тығыз байланысты. С.С. Черников өзінің К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних кочевников (по археологическим материалам Восточного Казахстана) еңбегінде Тарбағатай өңірінің археологиялық мұра ескерткіштерін есепке алу, тіркеу, зерттеу жұмыстарымен айналысып, зерттеулерін негізінен Шілікті жазығында шоғырланған Патшалы оба қорымдарын зерттеуге бағыттаған.
Бұл жұмысты әрі қарай жалғастырушылардың бірі ретінде, 1989 жылы тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Т. Төлеубаевтың ұйымдастыруымен құрылған Семей археологиялық экспедициясы арасындағы сәл үзілістерімен, теріскей Тарбағатайдың тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін зерттеу ісін жүргізді. Экспедицияның археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде ерте көшпелілердің Масалы, Ешкіөлмес, Базаршаты, Боғас, Құлбасы сияқты бірқатар ескерткіштері зерттеліп, Жетісу өлкесінде қалыптасқан үйсін археологиялық мәдениетінің солтүстік-шығыс шекарасы Тарбағатай өңіріне дейін таралғандығы заттай және қытай жазба деректерді өзара негізінде дәлелденгені жайлы көрсетті.
Сол сияқты, Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік жұмыстар жөнінде Археология институтының Астана қаласындағы бөлімшесі, осы өңірдегі қола, ерте темір және ежелгі түрік дәуіріндегі патшалы обалар мен жартастағы суреттер жайлы анықтайды.
Келесі Қ. Ақжасарова сынды автор, өзінің Тарбағатай тарихы деген мақаласында Мәдени мұра атты жиынтық кітапшасында жарияланған, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің өзіндік үлесі қомақты екендігін көрсете келе, Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түскендігі жайлы баяндайды. Автор ондағы арғы бергі тарихты түбегейлі зерттеу, жинақтау, насихаттау бағытында, өлкетанудың негізін құрастырып отырған ғылыми зерттеу жұмыстарының бірден бір орталығы - Тарбағатай тарихи - өлкетану мұражайы екендігін және сондағы өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғаларды, халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарды айшықтап отырғанын көрсетеді
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай Жергілікті нысандар мен елді мекендерге бағытталған Туған жер бағдарламасынан бөлек, халықтың санасына одан да маңыздырақ - жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруіміз керек- дей келе, ол үшін Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары немесе Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасы керек, - деп атап көрсетті.
Осыған орай, Елбасының тапсырмасы негізінде, Қазақстан Республикасы Мәдениет және Спорт Министрлігінің бастамасымен қазақ халқының тарихынан елеулі орын алатын Қазақстанның қасиетті орындарын анықтап, оның тізімін жасау, осындай Қазақстанның өңірлік қасиетті нысандары мен жалпыұлттық қасиетті нысандары атты еңбекті жарыққа шығару Қазақстан Республикасы Ұлттық мұражайының бірлестігімен қолға алынып, Тарбағатай өңіріндегі қасиетті нысандар және жалпыұлттық мәдени мұраға кірген Бөрітастаған ескерткіші мен Ырғызбай Дәулеткерейдің кесенесі және тағы басқа ескерткіштер, кесенелердің тарихы мен орны жайлы көрсетілді.
Тарбағатай ауданының 85 жылдығына орай, 2013 жылы шыққан Ғасыр көші атты еңбекте Тарбағатай өңірінің тарихы, шаруашылығы, ондағы колхоздар мен совхоздары және елдегі саяси -әлеуметтік жағдай, кейінгі жылдардағы халықтың жалпы жағдайы баяндалады.
Сонымен қатар, 1998 жылы яғни Тарбағатайдың 70 жылдығына байланысты шыққан Барқытбелдің баурайында атты еңбекте, Тарбағатай ауданына байланысты мәліметтер толығырақ қамтылған. Бұл еңбекте ауданның тарихына, Тарбағатай ауданы құрылған кездегі ауданның шаруашылығына, халықтың әлеуметтік жағдайына, елдегі саяси жағдайға және мәдениеті туралы мәліметтер көрсетілген.
Алматы қаласындағы Қазақ көшпенділер мәдени мұрасының проблемаларын зерттеу институтының кіші ғылыми қызметкері Серікболсын Садықов Тарбағатай нұры аудандық басылымында жарияланған Тарбағатай баурайындағы Қоңыртау көшпенділердің мұралары жайлы жазған мақаласында кең байтақ қазақ жерінде табиғи байлықпен қатар, тарихи орындардың да көптеп кездесетіні сөз болады.
Дегенмен, жер көлемінің үлкендігіне орай, әлі де зерттелмеген Отанымыздың ой-шұңқырлары, тарихи орындары, табиғат ескерткіштері көп.
Келесі С. Смағұлова Тарбағатай нұры басылымында жарияланған Бөрітастаған құпиясы: Аңыз бен Ақиқат мақаласында: Жәнтікей мен кіндікті ауылдары арасындағы жазықта жатқан Бөрітастаған жартасы туралы Ақсуат өңірінде мекендейтіндердің бәрі халық аузында бұрыннан бері таралып келе жатқан аңызды жыр етіп айтады. Халық жадында сақталған бұл аңызға сүйенсек, жартас жатқан жерге ертеректе бір кемпір отар қойын жайып, күн көріпті-мыс. Бір күні сол отарлы қойына қасқыр шапса керек. Жіп иіріп отырған кемпір қасқырларға қарсы ұршығының тасын алып лақтырып жіберсе керек. Тастың түскен жеріне үлкен тау пайда болып, Бөрітастаған аталыпты - деп мифологиялық түрде өз еңбегін айқындаған.
Сол сияқты келесі автор А. Жанахметов Дидар газетінде өзінің Алтыоба - сақтар мен ғұндар заманының куәсі атты тақырыбында Алтыобадағы мүрделер сақтар мен ғұндардың араласып, тіршілік еткен кезеңінде, яғни екі мың жыл бұрын жерлеген дей отыра және бұл ертедегі темір дәуірінің соңғы кезеңіне жатады деп айқындады.
Сондай-ақ келесі автор Е. Асқарұлы Бұл оба қай ғасырдың сырларын бүгіп жатыр? атты мақаласында, қазақ даласының асты-үсті қазынаға толы екендігі әлмисақтан белгілі. Ол тек табиғи байлықтарына ғана қатысты емес, сан ғасырлар, тұтас дәуірлер сырын бүгіп жатқан ежелгі қалалар мен қаптаған обаларға да байланысты айтылады. Алтын адам, асыл бұйымдар табылған әйгілі Шілікті, Берел, Бөрітастаған қорғандары - деп дәлел көрсетті.
Ал Кәкімұлы Қадырбектің Тарихи тұлғаға ескерткіш орнатылды атты мақаласында, Тарбағатай өңіріндегі Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығы мен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің 100 жылдығына орай, Көкжыра ауылында Туған жерге - тағзым акциясы аясында Мүрсәлім Бектенұлына мемориалдық ескерткіш қойылды деп көрсетті.
Сондай - ақ, Кәкімұлы Қадырбектың Сасан би тұғырға қонды: атты мақаласында Тарбағатай өңірінің талай тарихи тұлға қайта жаңғыртылып, оларға ескерткіштер тұрғызылып, құнды-құнды жәдігерлер қайта қалпына келтірілді. Сондай ескерткіштердің бірі Құмкөл ауылында үш жүзге билік айтқан, найман ішіндегі Байжігіт руынның Тоғас тармағынан шыққан Сасан Мыңбайұлына арналған Тарбағатай ауданында ескерткіш деп көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері шеңберінде әлі күнге дейін әдебиеттерде, басылымдарда, арнайы зерттеулерде көрсетілмеген тақырып бойынша зерттеу жүргізуге әрекеттене отырып, Тарбағатай өңіріндегі тарихи елді мекендерді ерте заманнан, қазіргі уақытқа дейінгі күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру және мифологияландырудың, тарихи ахуалда қаншалықты деңгейде болғанын бұрын тарихи айналымда болмаған мол деректер арқылы саралап, талдай отыра, өлкеміздің ашылмаған тарихнамалық беттерін ашып көрсету. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, осы уақытқа дейін бұрмаланып келген тарихымызға жаңаша қырынан баға беру қажеттілігіне орай, осы өңірдегі қалыптасқан жергілікті жерлерді ғылыми айналымға еңбеген нақты деректер арқылы, тарихта еленбей қалған тұстарын жаңа қырынан көрсету көзделді.
Бұдан шығатын зерттеу жұмысының міндеттері:
ерте кезден осы кезге дейін Тарбағатай өңірінің қалыптасу жағдайына байланысты, аумақтық - тарихи, жергілікті ескерткіштерге сипаттама беру;
өңірдің елді мекендерін мифологияландыру және мәдени шараларды іске асырудағы атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тарихнамалық мысалында анықтап, салдарын ашу;
Тарбағатай ауданының елді мекендері және ондағы мифологиялық ескерткіштердің маңызын айқындау;
Қасиетті Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық ескерткіштердің тарихтағы маңызын зерттеу барысында айқындау;
өңірдің күнделікті тәжірибеде тарихнамалық деректермен қасиеттендіріп, іске асырудағы атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
зерттеу тақырыбының барлық көтерген мәселелерін ашудың негізінде, жүргізілген зерттеу бойынша қорытындылар жасап, жалпы нәтижелерін көрсету, оқиғаны сол қалпында шынайы түрде, сол кезеңдегі Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірі тарихына талдау жасап, сипаттау.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарбағатай өңірінің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбына байланысты нақты мәліметтер кездеспейді. Көбінесе тарихи зерттеулерде, бұл мәселенің кейбір аспектілері ғана қаралады. Сол себептен, аталған тақырыптың мазмұнын ашу үшін жекелеген мәселелерге жауап беру арқылы көтеріліп отырған мәселенің мәнісін анықтауға болады. Негізінен, дерек көздер және кеңес тарихшылары мен қазіргі кезеңнің тарихшыларының еңбектерін пайдалана отырып, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінінің елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру тақырыбы зерттеліп отыр.
Шығыс Қазақстан Облыстық Мемлекеттік Мұрағатынан алынған 129-қорлардың ішінде айтылған, тарихи-мәдени деректерде сол өңірдің шаруашылыққа байланысты, партиялардың соған құрған саясаты жайлы біраз көрсетіліп кетті. Осы мұрағаттан алынған мәліметтердегі әкімшілік-аумақтық құрылым жөнінде және ауданның тарихы мен аудандық кеңестері жайлы берілген.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бұл зерттеу Шығыс Қазақстан облысының шеңберіндегі, Тарбағатай өңіріндегі ерте кезден осы кезге дейінгі ескерткіштер мен аңыз әңгімелерге байланысты, жайлы мәліметтер енгізілді.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Зерттеу ертерек уақытпен қамтылып, өңірдің бірыңғай мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіруде осы кезге дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- жұмыста, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінің елді мекендері мифологияландыру, күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру бағытында көрсетілді;
- Тарбағатай тарихындағы сол өңірдің ескерткіштерін зерттеу барысында нақты мұрағаттық деректер негізінде анықталды;
- жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының барысында қосылған деректер. 2017 жылдың 28-29-қыркүйегінде өткен Қазақстандағы және шеткері аймақтардағы этнодемографиялық үрдістер атты XVI Халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияда Ерте темір дәуірінің Алтай-Тарбағатайдағы археологиялық ескерткіштері атты тақырыбында ғылыми мақаланы жарыққа шығарды.
Келесі 2018 жылдың 16 наурызында Бірыңғай ғылым мен білім кеңістігінің қалыптасу жағдайларындағы студенттік ғылым атты студенттер мен жас ғалымдардың V халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Тарбағатай елді мекендерін қасиеттендіру аясындағы күнделікті тәжірибедегі тарихи ескерткіштер жөнінде және Тарбағатай өңіріндегі тарихи ескерткіштер жөнінде атты мақалалар жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу қорытындыларын, Тарбағатай тарихына байланысты мәліметтерді жекеленген проблемалары бойынша, осы өңірдің тарихы жөнінде білгісі келетіндер пайдалануына болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Шығыс Қазақстан облысындағы Тарбағатай ауданының әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи-мәдени ерекшеліктері
1.1 Тарбағатай ауданының әкімшілік- аумақтық құрылымы
Қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды [43, 78-82б.].
Негізі Шығыс Қазақстан облысы елді мекендерінің, Әкімшілік-аумақтық құрылыс кезінде 1920-2002 жылдар аралығында аттарды өзгерту мен түрлендіру жолында, осы бір қиын жолдардан өтті. Облыста жаңадан, аудандар, қалалар, ауылдар, құрыла бастады. Ол кезде әкімшілік бағыныстағы өзгерістерде болып жатты. Бірақ облыстың көптеген елді мекендері қайта өзгертіліп жатты. Сондықтан топонимияның ұлтына байланысты, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң түпнұсқа тарихи-географиялық атауларын қалпына келтiру және қазақ топонимдер атауларын орыс тіліне аудару керек болды [1, 5-9б.].
Тарбағатай ауданы 1928 жылға дейінгі республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінуі оны басқаруға, экономиканың алға жылжуына, өндірістік күштердің артуына тиімсіз деп табылып, әкімшілік аумақтарды қайта қарау қажеттігі туады. Осы негізде 1927 жылғы наурыз айында болған VI Бүкілодақтық Кеңестер съезінде Республика басшыларына экономикалық талдау жасау арқылы, орналасу жер жағдайына, табиғатына, басқару мүмкіншіліктеріне ыңғайлап губерния, уез, болыстарды қысқартып, оның орнына жаңа құрылым-округ, аудан-қала, село, ауыл үштізбекті жүйесін тездетіп шешу тапсырылады да, бұл зерттеу жұмыстары 1928 жылға дейін жалғасады. 1928 жылы 17 қаңтардағы Қазақ Автономиялық Республикасы Орталық атқару Комитетінің 11 сессиясы алтыншы шақырылымының шешімі бойынша Қазақстан территориясында 13 округ, 180 аудан құрылды.
1928-1935 жылдары ауданда 12 ауылдық, селолық кеңестер болды. Қазіргі ойшілік, Құмкөл ауылдары Тарбағатай ауданына қараған. Тарбағатай ауданының құрылуы толық аяқталмағандықтан,кейін партия комитеті мен кеңестер атқару комитетінің қабілетті жоғары кадрлармен толықтыру жұмысы жүзеге аса бастады. Өздеріңіз білетіндей қандай ел болса да, жер болса да, басшысыз бола алмайды. Сондай - ақ сол кездегі бір басшының бірі ұланның тумасы Саржомарт тармағынан тараған Бейсенбай Құсанов көп жылдар Тарбағатай аймағын басқарып, ел мен жердің дамуына үлкен ерекше үлес қосқан жан еді [2, 243б.].
1928 жылдың 17 қаңтарында. Семей, Өскемен болыстары мен Семей губерниясына қарайтын Бұқтырма уезі, Жетісу губерниясына қарайтын Лепсі уезінің жартысы қосылып Семей округін құрды. Осы жылдың 3- қырқүйек күнгі Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің қаулысы негізінде Семей округі бойынша: Аягөз, Белағаш, Бесқарағай, Жарма, Жаңа-Семей, Зайсан, Зырян, Катон-Қарағай, Қызыл таң, Қызыл тас, Күршім, Мақаншы, Марқакөл, Риддер, Самар, Тарбағатай, Ұлан, Уба, Үржар, Өскемен, Шыңғыстау, Шыңғыстай, Шемонайха, барлығы 23 аудан құрылды. Міне, таратылған Зайсан уезі бойынша, Тарбағатай, Нұр-Зайсан, Нарын болыстары негізінде - Тарбағатай ауданы, осы уездегі Баспан-Базар, Қызыл тас, Нарын болыстарының негізінде - Қызыл тас ауданы құрылған [2, 239 - 242б.].
1932 жылдың 21 наурызында Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының Орталық Атқару Комитетінің Президиумы 12 ауылдық кеңес құруын мақұлдады. Олар: Ақжарлық, Голощекиндік, Жаңғыстастық, Жартастық, Қарасулық, Құмқылдық, Маңырақтық, Покровтік, Тебестік, Тополево-Мысовскийлік, Оразовтық және Шорғындық ауылдық кеңестер құрылды.
Шығыс Қазақстан Облыстық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 24 ақпандағы қаулысымен Күнгүл және Ойлық ауылдық кеңестері, жаңадан құрылған Ақсуат ауданына ауыстырылды; ал, Зырян ауданынан Тарбағатайға дейін Шілікті ауылдық кеңеске берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1954 жылдан, 1997 жылға дейінгі қаулы бойынша ауылдық кеңестер құрылды. Олар: Қызылту және Покровтік - Покров те, Жирен және Қарасулық - Қарасу да, Шілікті және Максимогорковтік - Қарасуда, Қарасу және Шорғындық- Қарасуда, болды.
1999 жылғы 1 қаңтардағы аудандық құрамы бойынша, ауылдық округтер: Ақсуат, Екпінді, Көкжыра, Сәтпаев, Ырғызбай, Қызыл - Кесек, Құмкөл, Ойшілік, Кіндік, Қабанбай, Қарасу, Құйған, Жетіарал, Маңырақ; Туғыл поселкелік әкімшілігі болды [1, 36б.].
Салыстырмалы түрде қарағанда, келесі кестеден, Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының 1928 жылғы елді мекендерінің бөлінісінің көруге болды [41, 40-41б.].
Кесте 1
Тарбағатай ауданы
№
Ауылдық (ауыл, село, кент) округтердің атауы
Округтің бұрынғы атауы
Округ атауларының (Орталығының) орыс тіліндегі атауы (транскрипциясы)
Округ орталығының атауы
Атаулардың өзгертілгені туралы (құжат шешімі) мәлімет
1
Ақсуат ауылдық округі
Ақсуат селолық округі
Аксуатский сельский округ-с. Аксуат
Ақсуат ауылы
-
2
Екпін ауылдық округі
Екпін селолық округі
Екпинский сельский округ-с. Аксуат
Екпін ауылы
-
3
Көкжыра ауылдық округі
Көкжыра селолық округі
Кокжиринский сельский округ-с. Аксуат
Көкжыра ауылы
-
4-кестенің жалғасы
4
Сәтпаев ауылдық округі
Сәтпаев селолық округі
Сатпаевский сельский округ-с. Аксуат
Сәтпаев ауылы
-
5
Ырғызбай ауылдық округі
Ырғызбай селолық округі
Ыргызбайский сельский округ-с. Аксуат
Ырғызбай ауылы
-
6
Кызылкесік ауылдық округі
Қызылкесік селолық округі
Кызылкесыкский сельский округ-с. Аксуат
Қызылкесік ауылы
-
7
Құмкөл ауылдық округі
Құмкөл селолық округі
Кумкольский сельский округ-с. Аксуат
Құмкөл ауылы
-
8
Ойшілік ауылдық округі
Ойшілік селолық округі
Ойшиликский сельский округ-с. Аксуат
Ойшілік ауылы
-
9
Кіндікті ауылдық округі
Кіндікті селолық округі
Киндиктинский сельский округ-с. Аксуат
Кіндікті ауылы
-
10
Ақжар ауылдық округі
Ақжар селолық округі
Акжарский сельский округ-с. Аксуат
Ақжар ауылы
-
11
Қабанбай ауылдық округі
Қабанбай селолық округі
Кабанбайский сельский округ-с. Аксуат
Қабанбай ауылы
-
12
Қарасу ауылдық округі
Қарасу селолық округі
Қарасуский сельский округ-с. Аксуат
Қарасу ауылы
-
13
Құйған ауылдық округі
Құйған селолық округі
Куйганский сельский округ-с. Аксуат
Құйған ауылы
-
14
Жетіарал ауылдық округі
Жетіарал селолық округі
Жетаралский сельский округ-с. Аксуат
Жетіарал ауылы
-
15
Маңырақ ауылдық округі
Маңырақ селолық округі
Маныракский сельский округ-с. Аксуат
Маңырақ ауылы
-
16
Жаңаауыл ауылдық округі
Жаңаауыл селолық округі
Жанаауыльский сельский округ-с. Аксуат
Жаңаауыл ауылы
-
1928 жылы Шығыс Қазақстан Облысы Тарбағатай өңірінде 16 ауылдық округ болды. Орталығы Ақсуат ауылы есептеліп, халқының саны 59737 адам еді.
1997 жылдың мамыр айындағы әкімшілік-аумақтық өзгерістерге байланысты көршілес Тарбағатай, Ақсуат аудандары қосылып, бір таудың төсін жайлаған, ежелден рулас, бауырлас екі ел қайта қауышып, іргесі кеңейді. 59 мың халқы бар облысымыздағы ең үлкен аудандардың қатарында, оннан астам ұлт өкілдері мекендеген өңір жыл өткен сайын түлеп, жаңарды. Әр уақыт сайын, әр жылдар сайын еңбек еткен таңдай тер бағаланып, ауданымызды абыройға бөлеген еңбек ерлері, алтын жұлдыздарды кеудеге қадаған Тарбағатай патриоттары, жасампаз еңбектің жемісін көрген ел ағаларының айтулы істері ұрпақ пен ұрпақ алмасып, жадымызда жаңғырып жатты. Ел ішінде адал еңбек сіңіріп, атақ-абырайға бөленген аға-ұрпақ өкілдері сан жеткісіз. Әрқайсысының өз орны, өз жолы бар. Тарбағатай осындай ардақтылармен де абыройлы. Ауданның ұл-қыздары жасампаз ісі арқылы халқын көтерсе, халқы оларды мақтан етті [3, 20б.].
Сондай-ақ Тарбағатай тауын қоныстанған болыстар Қытай шекарасында қоныстанды, жаз айларында сол тауларды, ал қыста Тақтатау аңғарыда қоныстанып , жылқыларын жайғаны үшін жоғарыда атаған төлемдерін беріп, Қытайға қарай айдайды. Олар үлкен орданың үйсін тайпасынан бөлінген. Байсуан болысы. Дана би олардың қазіргі ең қадірлісі, бірақ Құбай-қалбай ең сыйлысы. Оған бағынатын 3500 шаңырақ, жылқылары мен басқа малдары көп айтарлықтай бай болды. Үйсін-Шапырашты болысы,старшыны Қойсоймас-Қараша. Оған 1500 шаңырақ қарады. Мал-жандары жеткілікті болды. Қызыл бөрік болысы, старшыны Аслибай. Оған 300 шаңырақ қарады. Малға тым кедей болды [2, 106б.].
Сол сияқты ауданда ойлаған көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған. Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға султан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген. Өңірдің әкімшілік - территориялық бөлінісі, негізінен қазіргі кезде аудан 17 ауылдық округ, және 65 ауылдық елді мекенге бөлінеді. Ақсуат, Ақжар, Тұғыл, Жетіарал, Қабанбай, Жәнтікей, Қарасу, Сәтпаев, Қүмкөл, Көкжыра, Құйған, Екпін, Жаңаауыл, Маңырақ, Қызылкесік, Ойшілік, Кіндікті ауылдық округі бар [4].
Қорыта келгенде, Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданын зерттеу жұмысы барысында, ең бірінші әкімшілік-аумақтық құрылысы жайлы қарастырылды. Онда Тарбағатай өңірінің әкімшілік - аумақтық құрылымының тарихы және сол жердегі шыққан адамдар мен ондағы ауылдық кеңестердің құрылуы жайлы баяндалады.
1.2 Тарбағатай ауданынының тарихи-мәдени ерекшеліктері
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының бір тармағы-ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру болып табылады.
Әлем қауымдастығы жыл сайын 18 сәуірде Халықаралық тарихи ескерткіштерді және тарихи орындарды қорғау күні атап өтеді. 1982 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Халықаралық ескерткіштер мен көрнекті орындарды қорғау мәселелері жөніндегі кеңес Ассамблеясы осы күнді бекіткен болатын. Басты мақсат - жас ұрпақты тарихи құндылықтарымызбен таныстыру, тарихи ескерткіштеріміз - мәдени мұраларды қастерлеп құрметтеуге шақыру, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Аталмыш мейрам халықтың назарын мәдени мұраны сақтау және қорғау мәселелеріне аудару үшін қажет.
Тарихи-мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихтың және мәдениеттің құнды жәдігерлері болып табылады. Тарихи - мәдени ескерткіштеріміз еліміздің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес, өткеніміз бен бүгінімізді саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор.
Бүгінде ауданда 38 жергілікті тарихи маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері болса, оның ішінде 19-ы мемлекеттік тізімге енгізілген ескерткіштер болып табылады [5, 3б.].
Қай халықтың болмасын, тарихы мен мәдениетінде, салты мен дүниетанымында берік қалыптасқан заңдылықтары болады. Ол - ел ертеңі үшін күндіз-түні тыным таппаған билеушілердің даналығын, қамал қорғандай батырларының ерлігін, өнер саңлақтарының мол мұрасын ұрпақтан - ұрпаққа аманаттау.
Солардың бірі де бірегейі аты аңызға айналған ержүрек батыр бабамыз - ХVIII ғасырдағы Қазақ елінің жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық соғысындағы көрнекті қаһарман ұлдарының бірі, он бесінде жауына қылыш сермеген, отызында үш жүздің ұранына айналған Дәулетбай Сатыұлы (1702-1762). Ол жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен батырлардың бірі. Орта жүздің Найман тайпасы ішіндегі Қаракерей руынан шыққан. Жетісу, Тарбағатай, Алтай өлкелерін жоңғарлардан азат ету жорықтарында Қаракерей Қабанбай батыр басқарған қазақ әскерімен бірге алдымен Іле, Балқаш, Қаратал өңірлерін жаудан тазартуға қатысқан.
2002 жылы Дәулетбай батырдың туғанына 300 жыл толуы Ақжар мен Маңырақта кең көлемде атап өтілген. Және Тарбағатай ауданы әкімдігінің Тарбағатай нұры аудандық газетінің осы мақаласында, батырдың есімі ұмытылмасын деп, Қаракерей Қабанбайдың сарқылмас ырысындай, жан серік тынысындай болған мұрагері - Дәулетбай Сатыұлының қазақ халқының азаттық күресіндегі ерлігін жастарға үлгі ету, батырдың қайсар бейнесі арқылы өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру мақсатында Ақжар ауылында биіктігі 8 метр, салмағы 20 тонна болатын еңселі ескерткіш қойылды [6, 3б.].
Яғни ауданда, 1979 жылы Ақжар ауылдық кітапханасына аудандағы басқа ауылдық кітапханалар біріктіріліп, Тарбағатай аудандық кітапханалар жүйесі болып қайта құрылды. 1990 жылдары аудан көлеміндегі кітапхана саны 48 - ге жетті. Оның - қызыл отау, 1 - қалалық кітапхана, 3 - балалар кітапханасы және ауылдық кітапханалар болды. Осы жылдар ішінде аудан көлеміндегі іс-шаралардың ешқайсысы кітапхананы айналып өткен жоқ. Ауданның құрылғанына 60 жыл өткеніне орай, яғни 1996 жылы Ақжар орталық кітапхананың іс - тәжірибесі Заман талабы - халық талабы деген тақырыпта Тарбағатай нұры гәзетіне басылды. Бұл деректе келтірілгендей Ақжар аудандық кітапханасының әрбір мәдени іс - шараға белсенді араласқанын байқауға болады [7, 313б.].
Осы уақытқа дейін, Ақсуат өңірінің мәдени өмірінде де елеулі өзгерістер болды. Халықтың білімі, мәдени дәрежесі артып, таланттарының жарқырай көрінуіне, рухани санамыздың өркендеп өсе түсуіне мүмкіндік молайды. Көпшілікке өнер - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Шығыс Қазақстан облысындағы Тарбағатай ауданының әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи-мәдени ерекшеліктері
11
1.1
Тарбағатай ауданының әкімшілік- аумақтық құрылымы
11
1.2
Тарбағатай ауданынының тарихи-мәдени ерекшеліктері
17
2
Шығыс Қазақстан облысының елді мекендері аясындағы Тарбағатай өңірінің мифологиялық ескерткіштері
27
2.1
Тарбағатай ауданының елді мекендері және мифологиялық ескерткіштер
27
2.2
Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық ескерткіштердің тарихтағы маңызы
33
3
Тарбағатай елді мекендерін қасиеттендіру аясындағы күнделікті тәжірибедегі тарихи ескерткіштері
38
3.1
Тарбағатай өңіріндегі тарихи ескерткіштер
38
3.2
Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік жұмыстар
45
Қорытынды
61
Әдебиеттер тізімі
63
Қосымша А
66
Қосымша В
69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының бір тармағы-ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру болып табылады. Әлемдік қауымдастық жыл сайын 18 сәуірде Халықаралық тарихи ескерткіштерді және тарихи орындарды қорғау күні атап өтеді. 1982 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Халықаралық ескерткіштер мен көрнекті орындарды қорғау мәселелері жөніндегі кеңес Ассамблеясы осы күнді бекіткен болатын. Басты мақсат - жас ұрпақты тарихи құндылықтарымызбен таныстыру, тарихи ескерткіштеріміз - мәдени мұраларды қастерлеп құрметтеуге шақыру, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Аталмыш мейрам халықтың назарын мәдени мұраны сақтау және қорғау мәселелеріне аудару үшін қажет.
Тарихи-мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихымыз бен мәдениетіміздің құнды жәдігерлері болып табылады. Тарихи - мәдени ескерткіштеріміз еліміздің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес, өткеніміз бен бүгінімізді саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор. Тарих өткен өмірді сөз еткенмен, оның тағылымы күллі ұрпаққа мирас болып қала береді. Тарихы тереңге кеткен, ерлігі елдің ұраны болған өлкелер мен өңірлер елімізде аз емес. Соның бірегейі шежірелі қарт Тарбағатай, ежелгі Барқытбел.
Бүгінгі рухани жаңғыру жағдайында елді елең еткізетіндей тосын жаңалық жасау емес, бабалардан мирас болып отырған орындарды зерттей отыра, Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбындағы зерттеу жұмысының орны да ерекше болмақ. Сондай-ақ, Елбасымыздың Жолдауында: Егер ұлт мәдени кодын жоғалтар болса, ұлттың өзі жоғалады - дейді. Қазақстанның мәдени ескерткіштері мен тарихи табылып жатқан обалар қазірде барлық жерде бар және соны ары қарай тереңдетіп зерттеліп жаңалықтар ашылса, соның бәрі осы рухани жаңғыру атты бағдарламаға қосқан үлес болып есептеледі. Тарбағатай ауданы мысалында, өңірдің жерін қасиеттендіру және де мифологияландыру арқылы, тарихтың жаңғыруы қазақ халқының тарихи тамырларымен сабақтастырылып, тарихи ойлау деңгейінде сараптау, қазақтың тарихи мәдениеті мен дүниетанымы, қоғамдағы ұлттық рух қуаттанған сайын, өзін - өзі тануға деген мүмкіндігі арта түсіп, рухани жаңғыруға бет бұрған заманауи мемлекеттік саясатымызға байланыстылығын дәйектеу, ғылыми тұрғыда пайымдау, бүгінгі күні өзекті болып табылады.
Жұмыстың негізгі идеялық желісі замана көшінен қалып қоймай, жаңғыру үдерісінің байыпты даналығына түсуі, жаңғырудың өркениеттік өлшемдерін анықтаудың қажеттілігіне көзімізді тағы бір жеткізеді.
Сонымен бірге Тарбағатай өңіріндегі құнды ескерткіштердің жаңғыруының мәні мен мазмұны және тарихи зерттеулерде жаңару механизмдеріне қатысты, модернизациялық үдерістердің өзіндік арнасы мен болмысына байланысты зерттеулердің жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбының өзектілігін тағы да дәлелдей түсті. Осыған орай, жаңғырудың тарихи үрдістерін айқындау - бүгінгі уақыт талабына туындаған, Қазақстан қоғамының жаңа тарихи кезеңге аяқ басуы мен өркениеттік даму бағдарларына сәйкес келетін өзекті мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда ұсынылып отырған диплом жұмысы жаһандану үрдісіндегі қазіргі Қазақстан қоғамының аса маңызды, да күрделі мәселелеріне арналған.
Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбына байланысты нақты мәліметтер кездеспейді. Көбінесе тарихи зерттеулерде, бұл мәселенің кейбір аспектілері ғана қаралады. Сол себептен, аталған тақырыптың мазмұнын ашу үшін жекелеген мәселелерге жауап беру арқылы көтеріліп отырған мәселенің мәнісін анықтауға болады. Негізінен, дерек көздер және кеңес тарихшылары мен қазіргі кезеңнің тарихшыларының еңбектерін пайдалана отырып, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінінің елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру тақырыбы зерттеліп отыр.
Шығыс Қазақстан Облыстық Мемлекеттік Мұрағатынан алынған 129-қорлардың ішінде айтылған, тарихи-мәдени деректерде сол өңірдің шаруашылыққа байланысты, партиялардың соған құрған саясаты жайлы біраз көрсетіліп кетті. Осы мұрағаттан алынған мәліметтердегі әкімшілік-аумақтық құрылым жөнінде және ауданның тарихы мен аудандық кеңестері жайлы берілген.
Тарбағатай өңірі жайлы және сол жердегі аңыз әңгімелер мен ескерткіштер жайлы, ерте заманнан қазіргі күнделікті тәжірибеге дейін қасиеттендіру жайында Е.Қ. Оралбай, З. Қайсенов, Т. Түсіповтың еңбектерінде жекелеген мәліметтер арқылы көрсетілген.
Ал, Зейнолла Қайсеновтың Шығыс Қазақстан облысының тарихи-очерктері еңбегінде, Шығыс Қазақстан облысының мәдени мұраларына, өлкенің археологиясы, көне ескерткіштерге, жоңғарлар кезіндегі тарихи кезеңге тереңірек тоқталады. Осы еңбекте Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай, Көкпекті аудандарының тарихына сипаттама беріледі. З. Қайсеновтың аталған еңбегінде Тарбағатай ауданына байланысты мынандай мәлімет келтіреді. Ондағы мұрағат мәліметтері бойынша, 1927 жылғы наурыз айында VI Бүкілодақтық Кеңестер съезінде Республика басшыларына экономикалық талдау жасау арқылы, жер жағдайына, табиғатына байланысты, басқару мүмкіншіліктеріне қарай губерния, уез, облыстары қысқарта отырып, оның орнына жаңа құрылым жүйесін тездетіп шешу жұмыстары тапсырылғандығы, бұл жұмыстардың 1928 жылға дейін жалғасқандығын көрсетеді. Әсіресе, Зейнолла Қайсенов еңбегінде Елбасы, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында көрсетілген Туған жер бағдарламасына орай, еліміздегі киелі жерлерді көркейту, туристер үшін тартымды етуге байланысты, жалпы Шығыс Қазақстан облысының мәдени мұраларына, өлкенің археологиясына, көне ескерткіштерге, жоңғарлар кезіндегі тарихи кезеңге тереңірек тоқталған сияқты. Дәл, осы секілді, келесі редактор Е.Қ. Оралбайдың Тарихқа толы Тарбағатай атты еңбегінде өлкенің археологиясына және өңірдің көне ғасыр ескерткіштерінің қола дәуіріндегі Сабындыкөл, Ескермес, Масалы қорғандары жайлы баяндалған. Автор, әсіресе Ақсуат мұражайында жиналған көне заман ескерткіштері туралы қарастырған. Сол сияқты ертедегі сақ, үйсін, ерте темір мәдениетінің Тарбағатай өңіріндегі ескерткіштеріне де тоқталады.
Ал Тиас Түсіповтың Тарбағатай - өскен жер атты еңбегінде Тарбағатай-бәріміздің туған жеріміз деп, өңірдің ұштасқан тау жоталары, шаруашылығы және сол жердегі берілген жер аттарын аңыз арқылы сипаттап көрсеткен. Онда Жетіаралдың жазығы, Сағындықтың, Шорғаның, Қараойдың, Кемердің, Еспенің, Шіліктінің, Қарасайдың жазығы деген көсілген жазықтары, Маңырақтың, Сауырдың, Желдінің, Тарбағатайдың ұштасқан тау жоталары, Майлы мен Күзуіннің асу кезеңдері, Қандысу, Терісайрық, Құйған, Құсты, Теректі, таудан құлап, тастан қарғығын өзендері, әйгілі шалқар Зайсан көлінен басқа, жоғары көтере, әуелете ұстаған сусын толы шарадай Боздың көлі, Жәжәңнің көлі, Қунақтың көлі деп аталған тау билігіне мөлдіреп шығып алған көлдері бар, жер үсті мен астында Әлмисақтан бергі құпияны сақтаған табиғи мұражай, қимас өлке, құтты мекен дей келе негізі күндей күркіреген жауынгер айбынды сақтар туын тігіп, ақ ордалы астана жасаған, ақ берен киіп, алмас қылыш ұстаған ғұн тайпасы батысты бетке алып дүркірей көшкен, ер найманның ұлдары, жаһанның тағына жалғыз өзі отырған хан Шыңғыспен жан алып, жан берісе ұрысқан тарихи өлке және жылнамасында жер-суының атына тұспалдап, тас бетіне бедерлеп жазып кеткен шежірелі жұмбақ жер деп көрсетеді.
Сондай-ақ, Тарбағатай нұры аудандық басылымда Мақпал Маратқызының Ақжарда-тау көтерген Толағай деген мақаласында жұмыстың тақырыбы бойынша мақалалар кездесті. Ондағы айтылған мақсат, ол Тарбағатай өңірінің ескерткіштерін жөнге келтіру және жоңғар шапқыншылығы кезінде соғысқан батырларды еш қалтырмай оларды да тарихи-мұра қатарына кіргізіп, ескерткіштер салу. Сол секілді, мақалада Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық тарихи орындармен ескерткіштер жайлы көрсетілді.
Келесі автор, Ә.Т. Төлеубаев этнографиялық және археологиялық экспедициялармен Қазақстанның көптеген өңірлерінде ғылыми зерттеулер жүргізді. Автор, Бұзылып жатқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу және оларды туристік нысандарға енгізудің өзекті мәселелері атты мақаласында Семей өңірінің Ақсуат, Тарбағатай, Жарма, Аякөз, Үржар, Мақаншы, Абай аудандарында көне археологиялық жәдігерлерді анықтау, тізімге алу, қазып зерттеумен шұғылданды. Оның осы Тарбағатай өңіріндегі археологиялық зерттеу жұмыстарына үлес қосып, сол жердегі қола дәуірінен, ерте темір дәуіріне дейін жалғасқан күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру арқылы 1989 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ң Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының жұмысының барысында Тарбағатайдың терістік бөктерінде орналасқан аудандардың аумағынан Қалба, Шыңғыстау өңірлерінен қола, ерте темір дәуірінің бұрын белгісіз 500-ден астам археологиялық кешенінің, оның ішінде 60-тан астамының қазып зерттелгенін баяндайды. Зерттеу нәтижесінде осы аймақтарда да, Беғазы - Дәндібай, Үйсін мәдениеті жәдігерлері бар екендігі, бұл өңірлердің басқа археологиялық аймақтармен мәдени байланысы, өңірдің мәдени-этникалық ерекшеліктері анықталғандығын көрсетті. Ұлттық тарихи мәдени жадымызды жаңғыртуда Тарбағатай баурайларындағы, әсіресе Шілікті жазығындағы зерттеулердің мазмұны табысты болғандығын көрсетеді.
Сол сияқты, өткен ғасырдың орта тұсында ленинградтық ғалым С.С. Черников басқарған археологиялық экспедициясының қызметімен Шығыс Қазақстанның тарихы тығыз байланысты. С.С. Черников өзінің К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних кочевников (по археологическим материалам Восточного Казахстана) еңбегінде Тарбағатай өңірінің археологиялық мұра ескерткіштерін есепке алу, тіркеу, зерттеу жұмыстарымен айналысып, зерттеулерін негізінен Шілікті жазығында шоғырланған Патшалы оба қорымдарын зерттеуге бағыттаған.
Бұл жұмысты әрі қарай жалғастырушылардың бірі ретінде, 1989 жылы тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Т. Төлеубаевтың ұйымдастыруымен құрылған Семей археологиялық экспедициясы арасындағы сәл үзілістерімен, теріскей Тарбағатайдың тарихи-мәдени мұра ескерткіштерін зерттеу ісін жүргізді. Экспедицияның археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде ерте көшпелілердің Масалы, Ешкіөлмес, Базаршаты, Боғас, Құлбасы сияқты бірқатар ескерткіштері зерттеліп, Жетісу өлкесінде қалыптасқан үйсін археологиялық мәдениетінің солтүстік-шығыс шекарасы Тарбағатай өңіріне дейін таралғандығы заттай және қытай жазба деректерді өзара негізінде дәлелденгені жайлы көрсетті.
Сол сияқты, Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік жұмыстар жөнінде Археология институтының Астана қаласындағы бөлімшесі, осы өңірдегі қола, ерте темір және ежелгі түрік дәуіріндегі патшалы обалар мен жартастағы суреттер жайлы анықтайды.
Келесі Қ. Ақжасарова сынды автор, өзінің Тарбағатай тарихы деген мақаласында Мәдени мұра атты жиынтық кітапшасында жарияланған, қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің өзіндік үлесі қомақты екендігін көрсете келе, Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түскендігі жайлы баяндайды. Автор ондағы арғы бергі тарихты түбегейлі зерттеу, жинақтау, насихаттау бағытында, өлкетанудың негізін құрастырып отырған ғылыми зерттеу жұмыстарының бірден бір орталығы - Тарбағатай тарихи - өлкетану мұражайы екендігін және сондағы өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғаларды, халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарды айшықтап отырғанын көрсетеді
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай Жергілікті нысандар мен елді мекендерге бағытталған Туған жер бағдарламасынан бөлек, халықтың санасына одан да маңыздырақ - жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруіміз керек- дей келе, ол үшін Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары немесе Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы жобасы керек, - деп атап көрсетті.
Осыған орай, Елбасының тапсырмасы негізінде, Қазақстан Республикасы Мәдениет және Спорт Министрлігінің бастамасымен қазақ халқының тарихынан елеулі орын алатын Қазақстанның қасиетті орындарын анықтап, оның тізімін жасау, осындай Қазақстанның өңірлік қасиетті нысандары мен жалпыұлттық қасиетті нысандары атты еңбекті жарыққа шығару Қазақстан Республикасы Ұлттық мұражайының бірлестігімен қолға алынып, Тарбағатай өңіріндегі қасиетті нысандар және жалпыұлттық мәдени мұраға кірген Бөрітастаған ескерткіші мен Ырғызбай Дәулеткерейдің кесенесі және тағы басқа ескерткіштер, кесенелердің тарихы мен орны жайлы көрсетілді.
Тарбағатай ауданының 85 жылдығына орай, 2013 жылы шыққан Ғасыр көші атты еңбекте Тарбағатай өңірінің тарихы, шаруашылығы, ондағы колхоздар мен совхоздары және елдегі саяси -әлеуметтік жағдай, кейінгі жылдардағы халықтың жалпы жағдайы баяндалады.
Сонымен қатар, 1998 жылы яғни Тарбағатайдың 70 жылдығына байланысты шыққан Барқытбелдің баурайында атты еңбекте, Тарбағатай ауданына байланысты мәліметтер толығырақ қамтылған. Бұл еңбекте ауданның тарихына, Тарбағатай ауданы құрылған кездегі ауданның шаруашылығына, халықтың әлеуметтік жағдайына, елдегі саяси жағдайға және мәдениеті туралы мәліметтер көрсетілген.
Алматы қаласындағы Қазақ көшпенділер мәдени мұрасының проблемаларын зерттеу институтының кіші ғылыми қызметкері Серікболсын Садықов Тарбағатай нұры аудандық басылымында жарияланған Тарбағатай баурайындағы Қоңыртау көшпенділердің мұралары жайлы жазған мақаласында кең байтақ қазақ жерінде табиғи байлықпен қатар, тарихи орындардың да көптеп кездесетіні сөз болады.
Дегенмен, жер көлемінің үлкендігіне орай, әлі де зерттелмеген Отанымыздың ой-шұңқырлары, тарихи орындары, табиғат ескерткіштері көп.
Келесі С. Смағұлова Тарбағатай нұры басылымында жарияланған Бөрітастаған құпиясы: Аңыз бен Ақиқат мақаласында: Жәнтікей мен кіндікті ауылдары арасындағы жазықта жатқан Бөрітастаған жартасы туралы Ақсуат өңірінде мекендейтіндердің бәрі халық аузында бұрыннан бері таралып келе жатқан аңызды жыр етіп айтады. Халық жадында сақталған бұл аңызға сүйенсек, жартас жатқан жерге ертеректе бір кемпір отар қойын жайып, күн көріпті-мыс. Бір күні сол отарлы қойына қасқыр шапса керек. Жіп иіріп отырған кемпір қасқырларға қарсы ұршығының тасын алып лақтырып жіберсе керек. Тастың түскен жеріне үлкен тау пайда болып, Бөрітастаған аталыпты - деп мифологиялық түрде өз еңбегін айқындаған.
Сол сияқты келесі автор А. Жанахметов Дидар газетінде өзінің Алтыоба - сақтар мен ғұндар заманының куәсі атты тақырыбында Алтыобадағы мүрделер сақтар мен ғұндардың араласып, тіршілік еткен кезеңінде, яғни екі мың жыл бұрын жерлеген дей отыра және бұл ертедегі темір дәуірінің соңғы кезеңіне жатады деп айқындады.
Сондай-ақ келесі автор Е. Асқарұлы Бұл оба қай ғасырдың сырларын бүгіп жатыр? атты мақаласында, қазақ даласының асты-үсті қазынаға толы екендігі әлмисақтан белгілі. Ол тек табиғи байлықтарына ғана қатысты емес, сан ғасырлар, тұтас дәуірлер сырын бүгіп жатқан ежелгі қалалар мен қаптаған обаларға да байланысты айтылады. Алтын адам, асыл бұйымдар табылған әйгілі Шілікті, Берел, Бөрітастаған қорғандары - деп дәлел көрсетті.
Ал Кәкімұлы Қадырбектің Тарихи тұлғаға ескерткіш орнатылды атты мақаласында, Тарбағатай өңіріндегі Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығы мен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің 100 жылдығына орай, Көкжыра ауылында Туған жерге - тағзым акциясы аясында Мүрсәлім Бектенұлына мемориалдық ескерткіш қойылды деп көрсетті.
Сондай - ақ, Кәкімұлы Қадырбектың Сасан би тұғырға қонды: атты мақаласында Тарбағатай өңірінің талай тарихи тұлға қайта жаңғыртылып, оларға ескерткіштер тұрғызылып, құнды-құнды жәдігерлер қайта қалпына келтірілді. Сондай ескерткіштердің бірі Құмкөл ауылында үш жүзге билік айтқан, найман ішіндегі Байжігіт руынның Тоғас тармағынан шыққан Сасан Мыңбайұлына арналған Тарбағатай ауданында ескерткіш деп көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері шеңберінде әлі күнге дейін әдебиеттерде, басылымдарда, арнайы зерттеулерде көрсетілмеген тақырып бойынша зерттеу жүргізуге әрекеттене отырып, Тарбағатай өңіріндегі тарихи елді мекендерді ерте заманнан, қазіргі уақытқа дейінгі күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру және мифологияландырудың, тарихи ахуалда қаншалықты деңгейде болғанын бұрын тарихи айналымда болмаған мол деректер арқылы саралап, талдай отыра, өлкеміздің ашылмаған тарихнамалық беттерін ашып көрсету. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, осы уақытқа дейін бұрмаланып келген тарихымызға жаңаша қырынан баға беру қажеттілігіне орай, осы өңірдегі қалыптасқан жергілікті жерлерді ғылыми айналымға еңбеген нақты деректер арқылы, тарихта еленбей қалған тұстарын жаңа қырынан көрсету көзделді.
Бұдан шығатын зерттеу жұмысының міндеттері:
ерте кезден осы кезге дейін Тарбағатай өңірінің қалыптасу жағдайына байланысты, аумақтық - тарихи, жергілікті ескерткіштерге сипаттама беру;
өңірдің елді мекендерін мифологияландыру және мәдени шараларды іске асырудағы атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тарихнамалық мысалында анықтап, салдарын ашу;
Тарбағатай ауданының елді мекендері және ондағы мифологиялық ескерткіштердің маңызын айқындау;
Қасиетті Тарбағатай өңіріндегі мифологиялық ескерткіштердің тарихтағы маңызын зерттеу барысында айқындау;
өңірдің күнделікті тәжірибеде тарихнамалық деректермен қасиеттендіріп, іске асырудағы атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
Тарбағатай елді мекендеріндегі қасиеттендіру аясындағы ғылыми тәжірибелік атқарылған жұмыстардың барысын айқындау;
зерттеу тақырыбының барлық көтерген мәселелерін ашудың негізінде, жүргізілген зерттеу бойынша қорытындылар жасап, жалпы нәтижелерін көрсету, оқиғаны сол қалпында шынайы түрде, сол кезеңдегі Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірі тарихына талдау жасап, сипаттау.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарбағатай өңірінің тарихын зерттеуде жиналған мағлұматтарды қарастыру барысында жұмыстың әдістемелік негізі ғылыми принциптерге негізделген. Жұмысты орындау барысында жан - жақты зерттеуде ғылымның тарихилық, шынайлық сынды әдістемелік сияқты қағидалар қолданылды. Сонымен қатар, жұмыс нақтылы фактілік, жүйелеу, салыстыру, саралау, қорытындылау әдістері негізінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Шығыс Қазақстан облысы елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру (Тарбағатай ауданы мысалында) тақырыбына байланысты нақты мәліметтер кездеспейді. Көбінесе тарихи зерттеулерде, бұл мәселенің кейбір аспектілері ғана қаралады. Сол себептен, аталған тақырыптың мазмұнын ашу үшін жекелеген мәселелерге жауап беру арқылы көтеріліп отырған мәселенің мәнісін анықтауға болады. Негізінен, дерек көздер және кеңес тарихшылары мен қазіргі кезеңнің тарихшыларының еңбектерін пайдалана отырып, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінінің елді мекендері, мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру тақырыбы зерттеліп отыр.
Шығыс Қазақстан Облыстық Мемлекеттік Мұрағатынан алынған 129-қорлардың ішінде айтылған, тарихи-мәдени деректерде сол өңірдің шаруашылыққа байланысты, партиялардың соған құрған саясаты жайлы біраз көрсетіліп кетті. Осы мұрағаттан алынған мәліметтердегі әкімшілік-аумақтық құрылым жөнінде және ауданның тарихы мен аудандық кеңестері жайлы берілген.
Зерттеу жұмысының нысаны: Бұл зерттеу Шығыс Қазақстан облысының шеңберіндегі, Тарбағатай өңіріндегі ерте кезден осы кезге дейінгі ескерткіштер мен аңыз әңгімелерге байланысты, жайлы мәліметтер енгізілді.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Зерттеу ертерек уақытпен қамтылып, өңірдің бірыңғай мифологияландыру және күнделікті тәжірибеде қасиеттендіруде осы кезге дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұрын жеке әлі ешкім қарастырмаған тақырып бойынша, ғылыми зерттеу жүргізуге алғаш рет әрекет жасалды. Зерттеуде тың ғылыми ізденістер жүзеге асырылды. Атап айтқанда:
- жұмыста, Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай өңірінің елді мекендері мифологияландыру, күнделікті тәжірибеде қасиеттендіру бағытында көрсетілді;
- Тарбағатай тарихындағы сол өңірдің ескерткіштерін зерттеу барысында нақты мұрағаттық деректер негізінде анықталды;
- жұмыс бұрын жарияланбаған, мұрағат деректерінің үлкен шеңберінде құрылып, айналымға алғаш енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының барысында қосылған деректер. 2017 жылдың 28-29-қыркүйегінде өткен Қазақстандағы және шеткері аймақтардағы этнодемографиялық үрдістер атты XVI Халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияда Ерте темір дәуірінің Алтай-Тарбағатайдағы археологиялық ескерткіштері атты тақырыбында ғылыми мақаланы жарыққа шығарды.
Келесі 2018 жылдың 16 наурызында Бірыңғай ғылым мен білім кеңістігінің қалыптасу жағдайларындағы студенттік ғылым атты студенттер мен жас ғалымдардың V халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Тарбағатай елді мекендерін қасиеттендіру аясындағы күнделікті тәжірибедегі тарихи ескерткіштер жөнінде және Тарбағатай өңіріндегі тарихи ескерткіштер жөнінде атты мақалалар жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу қорытындыларын, Тарбағатай тарихына байланысты мәліметтерді жекеленген проблемалары бойынша, осы өңірдің тарихы жөнінде білгісі келетіндер пайдалануына болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Шығыс Қазақстан облысындағы Тарбағатай ауданының әкімшілік-аумақтық құрылымы және тарихи-мәдени ерекшеліктері
1.1 Тарбағатай ауданының әкімшілік- аумақтық құрылымы
Қазақ елінің асыл мұралар қазынасында Тарбағатай өңірінің де өзіндік үлесі қомақты. Баяғы заманнан - бүгінге дейін таңғажайып рухани құндылықтарды сақтап келген Шілікті қорғандарының бірінен табылған үшінші алтын адам, көне түркі тайпасының айтулы тұлғасы болғандығы дәлелденіп отыр. Яғни, Өр Алтаймен иықтасып, қарт Қалбамен бауырласқан киелі өлкенің көк байрақты тайпалар мекені болғандығының куәсі. Демек, дала төскейлеріндегі ғасырлар бойы күн қақтап, аяз қарыған тұнжыр тас мүсіндер бағзы дәуірлердің көнекөз шежірелері. Қалба мен Маңырақтың екі арасы, бөрі құлан жортқан кең даласы деп жырланған ежелгі Тарбағатай өңірінің тағылымды тарихына ортағасырлық жиһанкездер мен Еуразия шығыстанушылары аяқ басып, тылсым сырларына ерекше назар аударғаны белгілі. Бұл лектегі түркітанушылар ізімен өлкеміздің тылсым сырларын ашуға бетбұрған отандық тарихшыларымыздың елеулі ізденістері өосылып отыр. Тарбағатай өңіріндегі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан асыл мұралар ғылыми танымдылықпен зерделене түсуде. Бұл бағытта жергілікті өлкетанушылардың да ізденістері айта қаларлықтай болған.
Ал Семей облыстық Мәдениет басқармасының ұсынысымен Қазақ КСР-і Мәдениет Министрлігінің 1986 жылғы 17 желтоқсандағы №385 бұйрығы негізінде облыстық тарихи-өлкетану мұражайының Ақсуат аудандық бөлімі болып құрылып, 1993 жылы 18 мамырда өзінің алғашқы келушілерін қабылдады.
1997 жылы республикадағы әкімшілік - териториялық өзгерістерге байланысты ірілендірілген Тарбағатай ауданының мұражайы, 2005 жылдан Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының Тарбағатай тарихи-өлкетану мұражайы болып қайта құрылды.
Мұражай шығыс сәулет үлгісіндегі жеке ғимаратқа орналасқан, көлемі 636,5 шаршы метр оның 500 шаршы метр алаңында тұрақты құрылымы, қызмет бөлмелері, ғылыми қорлары және мұрағат бөлімдері жұмыс істейді.
Мұражайдың тұрақты көрмелік құрылымы тәжірибеге сәйкес, өлке табиғатын таныстырудан басталып, көне дәуірлер кезеңдеріндегі тарихи -мәдени мұраларын зерделеуге арналып жабдықталған кіріспе, табиғат, көне дәуір, қазіргі заман бөлімдерінен құралған.
Тоқсаннан астам жеке көрсетілімдер арқылы өңірдің табиғатын, көне дәуірлердегі тарихи тылсым сырларын, қазіргі заманғы жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл мұражайдың заман талабына сай екендігін анық аңғартады.
2009 жылы мұражай ғимараты қайта жаңғыртылып, күмбез орнатылды. Осы күмбездің ішкі алаңына көрмелер өткізетін орын дайындау жобасы жасалуда. Аталмыш үлгі елордамыз Астанадағы Президенттік мәдениет орталығының көк тіреген көк күмбезін еріксіз еске салады.
1980 жылдардың бастапқы кезеңдерінде өлкетану мұражайын құру мәселесі көтерілген болатын. Болашақ мұражай үйіне арналып Ақсуат орта мектебінің оқу шеберханасы беріліп, алғашқы жәдігерлер мен деректер жинақтау ісі қолға алынып, қоғамдық негізді ұйымдастыру жұмысы жүргізіле басталды.
Әлемдік өркениетте зор үлесі бар халықтың тарихи-мәдени мұраларын сақтаушы, жинақтаушы, ғылыми танымдылықпен насихаттаушы орталық, облыстық және жергілікті мұражайлар қатарындағы Тарбағатай аудандық тарихи-өлкетану мұражайының да өзіндік даму тұжырымдамасы бар. Бұл үрдіс ұйымдастыру кезеңі деп аталатын игі бастамалардан бергі кемелдену жылдарында жалғасын табуда. Мұражай келушілердің рухани қажеттілігіне сәйкес қызмет жүргізуде. Негізінде мұражай өлкенің табиғаты мен оның ежелден бергі тұрғындарының қоғамдық даму іс-әрекеттерін, тарихи оқиғалардың, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін тарихи - мәдени құндылықтары арқылы қазіргі уақыттағы ғылыми мақсаттарға бағыттауда. Мұражайдың табиғат бөліміндегі көрсетілімдерге өлкені әр кезде зерттеген саяхатшы-ғалымдарының жазбалары, ғылыми басылымдардағы деректер, Қазгипрозем ғылыми-зерттеу институты мен Семей университеті мамандары сондай-ақ елімізге белгілі археологтарының қорытындыланған мәліметтері кеңінен пайдалануда. Ал көне дәуір бөлімінде өлкені алғаш мекендеген тұрғындардың тыныс-тіршілігінен бастап, тарихи кезеңдерді ғылыми жүйелікпен көрермендер танымына сай мағлұматтар беретін көрмелік құрылым қалыптасқан. Тарихи оқиғаларды жәдігерлер мен құжаттар топтамалары арқылы дәйетейтін жергілікті өлкетанушылардан әйгілі шығыстанушыларға дейінгі зерттеушілердің жазбаларынан түсініктемелер, айғақтық бағыттар беріледі. Ежелгі тарихи кезеңдерді баяндауда өлкемізде сақталған б.з.д. І мыңжылдықта мекендеп, ғасырлар қойнауына кеткен ерте көшпенділердің қалдырған мұраларының орны ерекше және жетерлік. Аудан көлемінде көптеген қорымдар мен қорғандар бар. Олардың зерттелгендері арасында Шілікті қорғандарынан табылған мұралар еліміз бен жақын-алыс шетелдерге мәлім рухани құндылықтарға ие екендігі белгілі. Ал, Кіндікті өңіріндегі көне түркі мәдени ескерткіштерінің тарихи маңыздылығы әлі де зерттеушілерін күтіп тұрған асыл мұралар. Мұражай осындай көне мұралардың сырын ашуда түркітанушы ғалмдармен тығыз байланысып, ғылыми тұжырымдамалар жасау тәжірибесін қалыптастырып келеді. Сондай-ақ, бұл мұражайда тағы айтып кететін жәйт ол 1855 жылы әйгілі қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың қазақ даласы картасына Тарбағатай өңірінің сызбасын енгізуі сияқты көптеген маңызды деректер бар. Тағы бір игілікті шара қорындағы асыл мұраларды сақтаумен қатар, жаңғырту жүйесіне ерекше көңіл бөлінеді. Өйткені, рухани құндылықтардың өмірін ұзарту мұражай ісінің басты міндеттері. Өлкедегі 1990 жылы табылған киелі қола шырағдан мұражай қорына бүлінген қалпында алынған болатын. Елімізге белгілі жаңғыртушы-академик Қырым Алтынбековтың басшылығымен жәдігер толық зерттеліп, алғашқы нұсқасындағы толық жаңғырудан өтті. Сөйтіп, б.з.д. І мыңжылдықтағы Шығыс Қазақстанның аса құнды мәдени мұрасы ретінде ұлттық руханият жәдігерлерінің асыл қазынасына қосылды [43, 78-82б.].
Негізі Шығыс Қазақстан облысы елді мекендерінің, Әкімшілік-аумақтық құрылыс кезінде 1920-2002 жылдар аралығында аттарды өзгерту мен түрлендіру жолында, осы бір қиын жолдардан өтті. Облыста жаңадан, аудандар, қалалар, ауылдар, құрыла бастады. Ол кезде әкімшілік бағыныстағы өзгерістерде болып жатты. Бірақ облыстың көптеген елді мекендері қайта өзгертіліп жатты. Сондықтан топонимияның ұлтына байланысты, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң түпнұсқа тарихи-географиялық атауларын қалпына келтiру және қазақ топонимдер атауларын орыс тіліне аудару керек болды [1, 5-9б.].
Тарбағатай ауданы 1928 жылға дейінгі республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінуі оны басқаруға, экономиканың алға жылжуына, өндірістік күштердің артуына тиімсіз деп табылып, әкімшілік аумақтарды қайта қарау қажеттігі туады. Осы негізде 1927 жылғы наурыз айында болған VI Бүкілодақтық Кеңестер съезінде Республика басшыларына экономикалық талдау жасау арқылы, орналасу жер жағдайына, табиғатына, басқару мүмкіншіліктеріне ыңғайлап губерния, уез, болыстарды қысқартып, оның орнына жаңа құрылым-округ, аудан-қала, село, ауыл үштізбекті жүйесін тездетіп шешу тапсырылады да, бұл зерттеу жұмыстары 1928 жылға дейін жалғасады. 1928 жылы 17 қаңтардағы Қазақ Автономиялық Республикасы Орталық атқару Комитетінің 11 сессиясы алтыншы шақырылымының шешімі бойынша Қазақстан территориясында 13 округ, 180 аудан құрылды.
1928-1935 жылдары ауданда 12 ауылдық, селолық кеңестер болды. Қазіргі ойшілік, Құмкөл ауылдары Тарбағатай ауданына қараған. Тарбағатай ауданының құрылуы толық аяқталмағандықтан,кейін партия комитеті мен кеңестер атқару комитетінің қабілетті жоғары кадрлармен толықтыру жұмысы жүзеге аса бастады. Өздеріңіз білетіндей қандай ел болса да, жер болса да, басшысыз бола алмайды. Сондай - ақ сол кездегі бір басшының бірі ұланның тумасы Саржомарт тармағынан тараған Бейсенбай Құсанов көп жылдар Тарбағатай аймағын басқарып, ел мен жердің дамуына үлкен ерекше үлес қосқан жан еді [2, 243б.].
1928 жылдың 17 қаңтарында. Семей, Өскемен болыстары мен Семей губерниясына қарайтын Бұқтырма уезі, Жетісу губерниясына қарайтын Лепсі уезінің жартысы қосылып Семей округін құрды. Осы жылдың 3- қырқүйек күнгі Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің қаулысы негізінде Семей округі бойынша: Аягөз, Белағаш, Бесқарағай, Жарма, Жаңа-Семей, Зайсан, Зырян, Катон-Қарағай, Қызыл таң, Қызыл тас, Күршім, Мақаншы, Марқакөл, Риддер, Самар, Тарбағатай, Ұлан, Уба, Үржар, Өскемен, Шыңғыстау, Шыңғыстай, Шемонайха, барлығы 23 аудан құрылды. Міне, таратылған Зайсан уезі бойынша, Тарбағатай, Нұр-Зайсан, Нарын болыстары негізінде - Тарбағатай ауданы, осы уездегі Баспан-Базар, Қызыл тас, Нарын болыстарының негізінде - Қызыл тас ауданы құрылған [2, 239 - 242б.].
1932 жылдың 21 наурызында Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының Орталық Атқару Комитетінің Президиумы 12 ауылдық кеңес құруын мақұлдады. Олар: Ақжарлық, Голощекиндік, Жаңғыстастық, Жартастық, Қарасулық, Құмқылдық, Маңырақтық, Покровтік, Тебестік, Тополево-Мысовскийлік, Оразовтық және Шорғындық ауылдық кеңестер құрылды.
Шығыс Қазақстан Облыстық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 24 ақпандағы қаулысымен Күнгүл және Ойлық ауылдық кеңестері, жаңадан құрылған Ақсуат ауданына ауыстырылды; ал, Зырян ауданынан Тарбағатайға дейін Шілікті ауылдық кеңеске берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1954 жылдан, 1997 жылға дейінгі қаулы бойынша ауылдық кеңестер құрылды. Олар: Қызылту және Покровтік - Покров те, Жирен және Қарасулық - Қарасу да, Шілікті және Максимогорковтік - Қарасуда, Қарасу және Шорғындық- Қарасуда, болды.
1999 жылғы 1 қаңтардағы аудандық құрамы бойынша, ауылдық округтер: Ақсуат, Екпінді, Көкжыра, Сәтпаев, Ырғызбай, Қызыл - Кесек, Құмкөл, Ойшілік, Кіндік, Қабанбай, Қарасу, Құйған, Жетіарал, Маңырақ; Туғыл поселкелік әкімшілігі болды [1, 36б.].
Салыстырмалы түрде қарағанда, келесі кестеден, Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының 1928 жылғы елді мекендерінің бөлінісінің көруге болды [41, 40-41б.].
Кесте 1
Тарбағатай ауданы
№
Ауылдық (ауыл, село, кент) округтердің атауы
Округтің бұрынғы атауы
Округ атауларының (Орталығының) орыс тіліндегі атауы (транскрипциясы)
Округ орталығының атауы
Атаулардың өзгертілгені туралы (құжат шешімі) мәлімет
1
Ақсуат ауылдық округі
Ақсуат селолық округі
Аксуатский сельский округ-с. Аксуат
Ақсуат ауылы
-
2
Екпін ауылдық округі
Екпін селолық округі
Екпинский сельский округ-с. Аксуат
Екпін ауылы
-
3
Көкжыра ауылдық округі
Көкжыра селолық округі
Кокжиринский сельский округ-с. Аксуат
Көкжыра ауылы
-
4-кестенің жалғасы
4
Сәтпаев ауылдық округі
Сәтпаев селолық округі
Сатпаевский сельский округ-с. Аксуат
Сәтпаев ауылы
-
5
Ырғызбай ауылдық округі
Ырғызбай селолық округі
Ыргызбайский сельский округ-с. Аксуат
Ырғызбай ауылы
-
6
Кызылкесік ауылдық округі
Қызылкесік селолық округі
Кызылкесыкский сельский округ-с. Аксуат
Қызылкесік ауылы
-
7
Құмкөл ауылдық округі
Құмкөл селолық округі
Кумкольский сельский округ-с. Аксуат
Құмкөл ауылы
-
8
Ойшілік ауылдық округі
Ойшілік селолық округі
Ойшиликский сельский округ-с. Аксуат
Ойшілік ауылы
-
9
Кіндікті ауылдық округі
Кіндікті селолық округі
Киндиктинский сельский округ-с. Аксуат
Кіндікті ауылы
-
10
Ақжар ауылдық округі
Ақжар селолық округі
Акжарский сельский округ-с. Аксуат
Ақжар ауылы
-
11
Қабанбай ауылдық округі
Қабанбай селолық округі
Кабанбайский сельский округ-с. Аксуат
Қабанбай ауылы
-
12
Қарасу ауылдық округі
Қарасу селолық округі
Қарасуский сельский округ-с. Аксуат
Қарасу ауылы
-
13
Құйған ауылдық округі
Құйған селолық округі
Куйганский сельский округ-с. Аксуат
Құйған ауылы
-
14
Жетіарал ауылдық округі
Жетіарал селолық округі
Жетаралский сельский округ-с. Аксуат
Жетіарал ауылы
-
15
Маңырақ ауылдық округі
Маңырақ селолық округі
Маныракский сельский округ-с. Аксуат
Маңырақ ауылы
-
16
Жаңаауыл ауылдық округі
Жаңаауыл селолық округі
Жанаауыльский сельский округ-с. Аксуат
Жаңаауыл ауылы
-
1928 жылы Шығыс Қазақстан Облысы Тарбағатай өңірінде 16 ауылдық округ болды. Орталығы Ақсуат ауылы есептеліп, халқының саны 59737 адам еді.
1997 жылдың мамыр айындағы әкімшілік-аумақтық өзгерістерге байланысты көршілес Тарбағатай, Ақсуат аудандары қосылып, бір таудың төсін жайлаған, ежелден рулас, бауырлас екі ел қайта қауышып, іргесі кеңейді. 59 мың халқы бар облысымыздағы ең үлкен аудандардың қатарында, оннан астам ұлт өкілдері мекендеген өңір жыл өткен сайын түлеп, жаңарды. Әр уақыт сайын, әр жылдар сайын еңбек еткен таңдай тер бағаланып, ауданымызды абыройға бөлеген еңбек ерлері, алтын жұлдыздарды кеудеге қадаған Тарбағатай патриоттары, жасампаз еңбектің жемісін көрген ел ағаларының айтулы істері ұрпақ пен ұрпақ алмасып, жадымызда жаңғырып жатты. Ел ішінде адал еңбек сіңіріп, атақ-абырайға бөленген аға-ұрпақ өкілдері сан жеткісіз. Әрқайсысының өз орны, өз жолы бар. Тарбағатай осындай ардақтылармен де абыройлы. Ауданның ұл-қыздары жасампаз ісі арқылы халқын көтерсе, халқы оларды мақтан етті [3, 20б.].
Сондай-ақ Тарбағатай тауын қоныстанған болыстар Қытай шекарасында қоныстанды, жаз айларында сол тауларды, ал қыста Тақтатау аңғарыда қоныстанып , жылқыларын жайғаны үшін жоғарыда атаған төлемдерін беріп, Қытайға қарай айдайды. Олар үлкен орданың үйсін тайпасынан бөлінген. Байсуан болысы. Дана би олардың қазіргі ең қадірлісі, бірақ Құбай-қалбай ең сыйлысы. Оған бағынатын 3500 шаңырақ, жылқылары мен басқа малдары көп айтарлықтай бай болды. Үйсін-Шапырашты болысы,старшыны Қойсоймас-Қараша. Оған 1500 шаңырақ қарады. Мал-жандары жеткілікті болды. Қызыл бөрік болысы, старшыны Аслибай. Оған 300 шаңырақ қарады. Малға тым кедей болды [2, 106б.].
Сол сияқты ауданда ойлаған көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай Барқытбел атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде Алтын - оба аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт - Петербургтағы эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш. Ел қорғаудағы ұлы ерліктер Тарбағатай өңірінде өткені белгілі. Аудан жеріндегі Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна тағы басқа тарихи жерлер осы оқиғаға байланысты аталған. Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға султан болған Қисық, сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген. Өңірдің әкімшілік - территориялық бөлінісі, негізінен қазіргі кезде аудан 17 ауылдық округ, және 65 ауылдық елді мекенге бөлінеді. Ақсуат, Ақжар, Тұғыл, Жетіарал, Қабанбай, Жәнтікей, Қарасу, Сәтпаев, Қүмкөл, Көкжыра, Құйған, Екпін, Жаңаауыл, Маңырақ, Қызылкесік, Ойшілік, Кіндікті ауылдық округі бар [4].
Қорыта келгенде, Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданын зерттеу жұмысы барысында, ең бірінші әкімшілік-аумақтық құрылысы жайлы қарастырылды. Онда Тарбағатай өңірінің әкімшілік - аумақтық құрылымының тарихы және сол жердегі шыққан адамдар мен ондағы ауылдық кеңестердің құрылуы жайлы баяндалады.
1.2 Тарбағатай ауданынының тарихи-мәдени ерекшеліктері
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының бір тармағы-ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру болып табылады.
Әлем қауымдастығы жыл сайын 18 сәуірде Халықаралық тарихи ескерткіштерді және тарихи орындарды қорғау күні атап өтеді. 1982 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Халықаралық ескерткіштер мен көрнекті орындарды қорғау мәселелері жөніндегі кеңес Ассамблеясы осы күнді бекіткен болатын. Басты мақсат - жас ұрпақты тарихи құндылықтарымызбен таныстыру, тарихи ескерткіштеріміз - мәдени мұраларды қастерлеп құрметтеуге шақыру, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу. Аталмыш мейрам халықтың назарын мәдени мұраны сақтау және қорғау мәселелеріне аудару үшін қажет.
Тарихи-мәдени ескерткіштер - ұлттық тарихтың және мәдениеттің құнды жәдігерлері болып табылады. Тарихи - мәдени ескерткіштеріміз еліміздің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес, өткеніміз бен бүгінімізді саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде маңызы зор.
Бүгінде ауданда 38 жергілікті тарихи маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері болса, оның ішінде 19-ы мемлекеттік тізімге енгізілген ескерткіштер болып табылады [5, 3б.].
Қай халықтың болмасын, тарихы мен мәдениетінде, салты мен дүниетанымында берік қалыптасқан заңдылықтары болады. Ол - ел ертеңі үшін күндіз-түні тыным таппаған билеушілердің даналығын, қамал қорғандай батырларының ерлігін, өнер саңлақтарының мол мұрасын ұрпақтан - ұрпаққа аманаттау.
Солардың бірі де бірегейі аты аңызға айналған ержүрек батыр бабамыз - ХVIII ғасырдағы Қазақ елінің жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық соғысындағы көрнекті қаһарман ұлдарының бірі, он бесінде жауына қылыш сермеген, отызында үш жүздің ұранына айналған Дәулетбай Сатыұлы (1702-1762). Ол жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен батырлардың бірі. Орта жүздің Найман тайпасы ішіндегі Қаракерей руынан шыққан. Жетісу, Тарбағатай, Алтай өлкелерін жоңғарлардан азат ету жорықтарында Қаракерей Қабанбай батыр басқарған қазақ әскерімен бірге алдымен Іле, Балқаш, Қаратал өңірлерін жаудан тазартуға қатысқан.
2002 жылы Дәулетбай батырдың туғанына 300 жыл толуы Ақжар мен Маңырақта кең көлемде атап өтілген. Және Тарбағатай ауданы әкімдігінің Тарбағатай нұры аудандық газетінің осы мақаласында, батырдың есімі ұмытылмасын деп, Қаракерей Қабанбайдың сарқылмас ырысындай, жан серік тынысындай болған мұрагері - Дәулетбай Сатыұлының қазақ халқының азаттық күресіндегі ерлігін жастарға үлгі ету, батырдың қайсар бейнесі арқылы өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру мақсатында Ақжар ауылында биіктігі 8 метр, салмағы 20 тонна болатын еңселі ескерткіш қойылды [6, 3б.].
Яғни ауданда, 1979 жылы Ақжар ауылдық кітапханасына аудандағы басқа ауылдық кітапханалар біріктіріліп, Тарбағатай аудандық кітапханалар жүйесі болып қайта құрылды. 1990 жылдары аудан көлеміндегі кітапхана саны 48 - ге жетті. Оның - қызыл отау, 1 - қалалық кітапхана, 3 - балалар кітапханасы және ауылдық кітапханалар болды. Осы жылдар ішінде аудан көлеміндегі іс-шаралардың ешқайсысы кітапхананы айналып өткен жоқ. Ауданның құрылғанына 60 жыл өткеніне орай, яғни 1996 жылы Ақжар орталық кітапхананың іс - тәжірибесі Заман талабы - халық талабы деген тақырыпта Тарбағатай нұры гәзетіне басылды. Бұл деректе келтірілгендей Ақжар аудандық кітапханасының әрбір мәдени іс - шараға белсенді араласқанын байқауға болады [7, 313б.].
Осы уақытқа дейін, Ақсуат өңірінің мәдени өмірінде де елеулі өзгерістер болды. Халықтың білімі, мәдени дәрежесі артып, таланттарының жарқырай көрінуіне, рухани санамыздың өркендеп өсе түсуіне мүмкіндік молайды. Көпшілікке өнер - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz