Сұр шірік

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық министрлігі

Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті

Өсімдік қорғау және карантин кафедрасы

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Polystigma, Ustilago, Botrytis туыстарының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

Орындаған:

Қабылдаған :

Алматы 2020

Жоспар

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім

2. 1. Polystigmа туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

2. 2. Ustilago туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

2. 3. Botrytis туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

III. Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Фитопатология-өсімдік ауруы туралы ғылым, оның негізгі міндеті-фитопатогенді организмдерден ауыл шаруашылығы дақылдарының шегетін зардабын бәсеңдету жолын іздестіру. Ол ауру өсімдікті, аурудың туу себептерін және оның дамуына қоршаған орта жағдайының әсерін зерттейді.

Фитопатология пәнінің мақсаты - өсімдік пен патоген арасындағы қатынасты химиялық, молекулалық, генетикалық деңгейде зерттеп, өсімдік ауруының пайда болып, таралуын алдын ала болжау, ауруға төзімді сорттар шығару, химиялық, биологиялық, агротехникалық және басқа да әдістерді қолданып, аурулардың алдын алып, олардан келетін шығынды мейлінше төмендету.

Негізгі бөлім

Саңырауқұлақтардың 1-дай түрі белгілі, олардың ішінде 1 жақын түрі ауру қоздырғыштары. Қоректену ерекшеліктеріне қарай саңырауқұлақтар сапрофиттер және паразиттер деп бөледі. Сапрофитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен қоректенеді, ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді және солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді.

Саңырауқұлақтар морфологиялық, биологиялық, физиологиялық жəне т. б. ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі. Қазіргі классификация биологиялық ерекшеліктері бойынша саңырауқұлақтарды 2 бөлімге бөледі: шырыштылар (Myxomycota) жəне нағыз саңырауқұлақтар (Eumycota) .

I. Шырыштылар бөлімі (Myxomycota)

Бұл саңырауқұлақтың вегетативті денесі көп ядролы плазмодий- протоплазманың жалаңаш бір бөлігі. Плазмодийдің өзіне тəн қабықшасы жоқ, амеба сияқты қозғалады. Жыныссыз спорасы гаплоидты зооспоралар. Олар қосылып жынысты амебоид түзеді. Бұл саңырауқұлақтар негізінен сапротрофтар, бірақ фитопатогенді түрлері де бар.

II. Нағыз саңырауқұлақтар бөлімі (Eumycota)

Саңырауқұлақтардың вегетативтік денесі жіпшумақ. Жынысты жəне жыныссыз споралардың даму ерекшеліктеріне байланысты нағыз саңырауқұлақтар алты класқа бөлінеді-хитридиомицеттер, оомицеттер, зигомицеттер, аскомицеттер, базидиомицеттер жəне дейтеромицеттер (жетілмеген) . Бірінші үш класс төменгі сатыдағы немесе қарапайым саңырауқұлақтарға (жіпшумағы бір клеткалы), ал соңғы үш класс саңырауқұлақтары жоғарғы сатыдағы немесе күрделі саңырауқұлақтарға (жіпшумағы көп клеткалы) жатады.

2. 1. Polystigmа туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

Аскомицеттер (қалталылар) класы (ASKOMYCETES)

Бұл класқа 30 мыңнан аса саңырауқұлақ түрлері топтасқан. Жіпшумағы өте жақсы дамыған көп клеткалы, кейбір түрі бүршіктенетін жіпшелерден тұрады. Барлық түрлеріне тəн ортақ қасиет - жынысты спора аскоспоралар (қалтаспоралар) аск (қалта) ішінде дамиды.

Аскомицеттердің жынысты көбеюінде екі түрлі жынысты жіпше клеткалары қосылып, диплоидты ядросы бар зигота түзеді. Зигота аскіге айналып, ішінде аскоспоралар пайда болады. Аскілердің (қалта) пішіні домалақ, сопақша, шоқпар, цилиндр тəрізді. Аскоспоралар да алуан түрлі, домалақтан жіпшеге дейін.

Жыныссыз споралары гаплоидты жіпшеден түзілетін конидиялар. Олар жіпшумақ бетінде жекеленіп немесе шоқтанып (коремияда), бөртпеленіп (спородохияда), тығыздалған жіпшелерде (ложе-төсеніште), шар немесе алмұрт тəрізді пикнидалардың ішінде түзіледі. Конидиялар вегетация кезеңінде пайда болып, ауруды таратады, ал аскоспоралар вегетациялық кезеңнің соңында пайда болып, өсімдік қалдықтарында қыстап шығады.

Қалталардың (аскілердің) түзілуі бойынша аскомицеттер 3 класс тармағына бөлінеді:

-гемиаскомицеттер (жалаңаш қалталылар)

-эуаскомицеттер (жеміс қалталылар)

-локулоаскомицеттер (қуыс қалталылар)

Эуаскомицеттер (жеміс қалталылар) класс тармағы (Euascomycetidae)

Қалталы саңырауқұлақтардың ең үлкен тобы. Қалталар жеміс дене ішінде түзіледі. Конидиялардың ауруды таратуда маңызы зор. Қалталы саңырауқұлақтарда 3 түрлі жеміс дене - клейстотеций, перитеций, апотеций түзіледі.

Клейстотецийлер жіпшумақ үстінде түзіледі. Оның ішінде қалталар ретсіз немесе топтанып орналасады. Клейстотецийдің қабығы жарылған соң аскоспоралар пассивті босайды.

Перитеций ішінде аскілер негізінен шоқтанып орналасады. Перитецийден аскоспоралар саңлауы арқылы активті босайды, ал кейбір түрлерінде аскоспоралар шырыштанып шығады.

Апотеций - ашық жеміс дене, оның ішкі жағында аскі мен парафизден тұратын гимениалды қабат болады. Аскоспоралар активті босап шығады.

Жеміс дененің типі аскілердің орналасуы жəне олардың босанып шығуы бойынша жеміс қалталылар 3 қатар тобына бөлінеді:

-плектомицеттер (Plectomycetidae)

-пиреномицеттер (Pyrenomyceti-dae)

-дискомицеттер (Discomycetidae)

Пиреномицет қатар тобы (Pyrenomycetidae)

Жеміс денесі негізінен перитеций, сирек клейстотеций, ішіндегі қалталары шоқтанып немесе қатарланып тұрады. Аскоспоралары активті босайды. Перитецийлері ұлпаға батып немесе бетінде орналасады, кейде строма ішінде немесе оның бетінде топтанып тұрады. Конидиялы кезеңі вегетация кезеңінде түзіліп, саңырауқұлақтың таралуында маңызы зор.

Қалталы кезеңі өсімдік қалдықтарында, түскен жапырақта өтеді, өсімдіктің түбірінде де сақталады. Бұл саңырауқұлақтар ақ ұнтақ ауруын, бұтақ пен діңдердің некроз, рак ауруларын, дақтарды, т. б. қоздырады.

Пиреномицеттердің бірнеше қатары бар:

-Эризифтер (ақ ұнтақ) қатары (Erysiphales)

-Гипокрий қатары (Hypocreales)

-Сферий қатары (Sphaeriales)

-Диапорт қатары (Diaportales)

-Клавицепс (қастауыш) қатары (Clavicipitales)

Сферий қатары (Sphaeriales)

Қатарда бірнеше мың саңырауқұлақтар бар. Олар сапрофиттер, паразиттер де болып өмір сүреді. Жеміс дене - перитецийлер ұсақ, домалақтау немесе алмұрт тəрізді, іші қуыс, қысқа кейде ұзындау мойны болады. Перитеций қабығы жақсы дамыған бірнеше қабаттан тұрады. Перитецийлер жеке-жеке кейде топтанып стромада немесе субстрат бетінде түзіледі, ішінде жиегімен орналасқан қалтадан тұратын қабаты бар.

Сферий қатары:

-Polystigma туысы

- Phyllachora туысы

Polystigma туысы

Паразит түрлерінің маңыздысы Polystigma туысынан P. rubrum түрі - сүйекті жемістілердің полистигмоз (қызыл дақ) ауруын қоздырады. Саңырауқұлақтың даму циклінде маңыздысы қалталы кезеңі. Перитецийлер түзілетін стромалар ұлпа ішіне батып тұрады.

Алхорының қызыл дағы (полистигмоз) .

Ауру қоздырғышы - Polystigma rubrum DC. саңырауқұлағы. Қоздырғыш барлық сүйекті жемістілерді залалдайды. Ине тəрізді сəл иілген конидиялар пикнидадан ақ таспа сияқты иректеліп шығады. Олар өсімдікті залалдамайды, тек жыныстық үдерісте қатынасып, саңырауқұлақтың қалталы кезеңі дамиды.

Саңырауқұлақ перитеций түрінде түскен жапырақтарда қыстайды. Перитецийлер шар тəрізді, стромаға батып орналасады. Қалталарының пішіні шоқпар сияқты, бір клеткалы 8 сопақша споралары бар. Олар қыс бойы жетіліп, көктемде жас жапырақтарды залалдайды. Жапырақтың екі бетінен де айқын білінетін сарғыш немесе ашық қызыл түсті дақтар пайда болады. Соңынан дақтар қалыңдап, қызыл түске айналып, жалтырап, жапырақ түскеннен кейін олар қоңырланады. Дақ үстінде пикнидалардың саңлаулары көрінеді.

2. 2. Ustilago туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

Базидиомицеттер класы (BASIDIOMYCETES)

Класта 30 мыңға жуық саңырауқұлақ түрлері бар.

Базидиялардың құрылысына байланысты базидиомицеттер 3 класс тармағына бөлінеді:

-холобазидиомицеттер (Holobasidiomycetidae)

-гетеробазидиомицеттер ()

-телиобазидиомицеттер (Teliobasidiomycetidae)

Телиобазидиомицеттер класс тармағы (Teliobasidiomycetidae)

Саңырауқұлақтардың базидиялары перделі, олар телиоспорадан өніп шығады. Жеміс денесі болмайды.

Өсімдік ауруларын қоздыратын маңызды екі қатары бар:

-қара күйе (Ustilaginales)

-тат (Uredinales) саңырауқұлақтары.

Қара күйе қатары (Ustilaginales)

Саңырауқұлақтар өсімдіктердің қара күйе ауруын қоздырады. Өсімдіктің (астық дақылдарының) гүлін, түйінін, жапырағын, сабағын залалдайды. Залалданған мүшелер ыдырап жойылып, қара күйе массасына айналады.

Саңырауқұлақтар екі түрлі спора - телиоспора жəне базидиоспора түзеді. Телиоспоралар жіпшелердің бөлінуі арқылы пайда болып, промицелийге өніп, қысқа мицелиалды түтік (базидия) түзеді, оның басында немесе бүйірінде базидиоспоралар орналасады

Олардың пішіні алуан түрлі. Гаплоидты базидиоспоралар өніп, бір-бірімен қосылып, дикариоттық жіпше түзеді де, өсімдікті залалдап, оның ішінде дамиды. Гаплоидты мицелий өсімдік ұлпасына енгенімен оны залалдамайды. Өсімдікті дикариоттық мицелий залалдайды.

Телиоспора кариогамия үдерісінде диплоидты зиготаға айналады да, ол өніп мейоз нəтижесінде ядролар гаплоидтанып базидияға кейіннен базидиоспораға өтеді. Сонымен қатар қара күйе саңырауқұлақтарында гаплоидты, дикариотты жəне диплоидты кезеңдер болады. Кейбір қара күйе саңырауқұлақтарының базидиоспоралары бүршіктеніп бөлініп, əрбір үдерісте қатысады.

Қара күйе саңырауқұлақтары белгілі өсімдік түріне бейімделген. Ұзақ уақытқа дейін жас ұлпалардың өсуіне əсерін тигізіп, нəтижесінде ұлпалар еріксіз өсіп ісіктер, бұлтықтар пайда болады, репродуктивті мүшелер орнына вегетативті мүшелер құрылып, түйін саны көбейеді. Кейін өсімдік ұлпасы бұзылып, телиоспоралар түзіледі. Қара күйе саңырауқұлақтарының 1000 жуық түрлері бар.

Олар базидиялардың құрылысына жəне орналасуына байланысты 2 тұқымдасқа бөлінеді:

-устилягина (Ustilaginaceae)

-тиллеция (Tilletiaceae)

Устилягина тұқымдасы - Ustilaginaceae.

Бұл саңырауқұлақтардың базидиясы төртклеткалы, əр клеткада бір базидиоспора түзіледі. Тұқымдаста 20 жуық туыстар бар.

Устилягина тұқымдасы:

-Ustilago туысы

-Sorosporium туысы

-Sphacelotheca туысы

-Устилаго (Ustilago) туысы

Ustilago ең көп таралған туыс. Телиоспоралары майда, түсі қоңыр, тегіс немесе тікенекті, қалың қабықты. Дəнді дақылдардың қара күйе ауруын қоздырады. Өсімдікті тұқымның өнуі немесе гүлденуі кезінде залалдайды.

Бұл саңырауқұлақтар бидайдың тозаңды (U. tritici Jens), сұлының тозаңды (U. avenae Jens) жəне қатты (U. laevis Magn. ), арпаның тозаңды (U. nuda Kell. et Swing) жəне тасты (U. hordei Kell. et Swing), жүгерінің көпіршік (U. zeae Unger) қара күйелерін қоздырады.

Бидайдың тозаңды қара күйесі.

Ауру қоздырғышы - Ustilago tririci Jens. саңырауқұлағы(168-сурет) . Телиоспоралары шар, кейде сопақша немесе бұрышты, түсі зəйтүн-қоңыр, ұсақ, қабығы тікенекті. Телиоспоралар ауа арқылы бидай гүлінің аналығына түсіп фрагмобазидияларға өніп, екі-екіден қосылған диплоидты жіпшелер ұрыққа еніп, тұқым ішінде, тұқым қабығының перикарпийінде немесе эндоспермінде сақталады. Залалданған тұқымның сау тұқымнан сырттай айырмашылығы болмайды. Сонымен бидайдың тозаңды қара күйе қоздырғышымен алғашқы (бірінші) залалдануы гүлі арқылы өтіп, тұқым ішінде саңырауқұлақ тіршілігін 3 жылдан аса сақтайды.

Көктемде саңырауқұлақ жіпшелері активтеніп, тұқымнан өнген бидай өскінін қайталап (екінші) залалдайды. Қоздырғыш жіпшелері өсімдіктің барлық бөлігіне (сабағына кейде жапырағына) таралады. Өсімдіктің масағы құрыла бастағанда жіпшумақ қатты дамып, жуандап пішінсіз массаға айналып, кейін одан телиоспоралар түзіледі.

Өсімдіктің гүлдеу кезеңіндегі жауын-шашын ауаның жоғары ылғалдылығы (60-80%) жəне қолайлы температура (20-250С) залалдану интенсивтілігін арттырады.

Кеселдің белгісі өсімдіктің масақтану кезеңінде білінеді. Масақтың өзегінен басқа бөліктері түгел залалданады. Масақ соңғы жапырақ қабатынан шыға бастағанда оның орнына қара, тозаңды спора массасы көрінеді.

$C:\Users\Aidos\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\20200424_020547.jpg$

Жүгерінің көпіршік қара күйесі.

Ауру қоздырғышы - Ustilago zeae Unger саңырауқұлағы. Телиоспоралары сары-қоңыр, шар тəрізді, беті сəл тікенекті, көлемі 7-11 х 6-10 мкм. Жетілген телиоспоралар су тамшысында базидия мен базидиоспораларға өнеді. Базидиоспоралар бүршіктеніп, көптеген споралар түзеді. Бұл споралардан өнген жіпше меристема ұлпаларына еніп, онда 2024 күннен кейін телиоспораға толы бұлтық пайда болады. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ 3-4, кейде 5 ұрпақ береді.

Телиоспоралар 23-40°С температура аралықтарында өнеді, ал олардың қолайлы даму температурасы 23-25°С, топырақ ылғалдылығы - 40-80%. Cаңырауқұлақ өсімдікте диффузды таралмай, өсімдікке енген бөлікте жергілікті дамиды.

Қоздырғыш негізінен вегетативті клеткаларды залалдайды. Собықтағы дəндердің перикарпий қабығы, сұлтанның тозаңқабы, сабағы жəне гүл жапырақтары ауруға шалдығады.

Егін жинау кезінде телиоспоралар тұқымға, топыраққа түсіп, ал қалғандары қара күйелі бұлтықтарда, өсімдік қалдықтарында сақталады. Телиоспора тіршілігі 4 жылға дейін жойылмайды. Көктемгі қолайлы жағдайларда (23-25°С температура) топырақта немесе тұқымда қыстап шыққан телиоспоралар базидия мен базидиоспораларға өніп, жас өскін мүшелерін залалдайды.

Ауруға шалдыққан бөліктерде ақшыл дақтар пайда болып, олар өсе келе көлемі мен пішіні əртүрлі бұлтықтар түзеді. Бұлтықтар- дың іші алғаш ақшыл, кейін қызғылт немесе сұрғылт түсті болып, етті бөлігі қарайып, зəйтүн-қара түсті тозаңды телиоспора масса- сына айналады.

Залалданған сабақтағы бұлтықтар шар тəрізді, жапырақ бетіндегілері ұзынша, жүйке бойымен орналасады. Собық пен сұлтанның жеке бөліктері ғана ауруға шалдығады.

Өскіннің кеселі аса зиянды, себебі өсу бүршігі залалданғанда, оның ұлпалары түгел қара күйелі ісіктерге айналады. Дамуының ерте кезеңінде ауруға шалдыққан өсімдік мүлдем собық түзбейді. Шашақтану, сүттену кезеңдерінде залалданған жүгері ауруға төзімді келіп, жойылмайды.

Аурудың алғашқы белгісі жас жапырақтарда білінеді, ал 5-8 - жапырақтары пайда болғанда, өсімдіктің жапырақ қынабы жəне сабағы, кейін сұлтаны, собықтардан төмен орналасқан қынаптағы бүршіктер залалданады. Өсімдіктің ауруға шалдыққан сабағы қисайып, оның жоғарғы бөліктері қара күйелі көпіршіктерге айналып, қурайды.

2. 3. Botrytis туысының түрлері, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, қоздырғыштарының даму циклі.

Дейтеромицеттер класы (DEUTEROMYCETES)

Класта 25 мыңнан аса саңырауқұлақ түрлері бар. Жіпшумағы күрделі, жақсы дамыған, тек ашытқы саңырауқұлақтарында вегетативті дене бүршіктенетін клеткалардан тұрады.

Жетілмеген саңырауқұлақтар негізінен аскомицеттерден, кейбіреулері базидиомицеттерден тараған. Бұл саңырауқұлақтардың жынысты кезеңдері біртіндеп жойылып, тек жыныссыз дамитын жетілмеген топ қалыптасқан. Көбеюі негізінен конидиялар арқылы өтеді. Кейбір саңырауқұлақтарда жынысты споралар болады, бірақ олар саңырауқұлақтың көбеюінде шешімді рөл атқармайды, сондықтан бұл саңырауқұлақтар дейтеромицеттерге топтасады.

Дейтеромицеттер класы саңырауқұлақтары топырақ пен өсімдік қалдықтарында сапрофты ал өсіп-өркендеген өсімдікте паразитті өмір сүреді. Сапротрофтар органикалық заттардың ыдырауына қатысады. Кейбір саңырауқұлақтар антибиотиктер түзеді немесе басқа фитопатогенді саңырауқұлақтардың антогонистері болып табылады. Көп түрлер өсімдіктің зиянды ауруларын қоздырып, түрлі шіріктер, дақтар, антракноз немесе жара, солу жəне т. б. туғызады. Бұл саңырауқұлақтар конидия, кейбіреуі склероция, басқалары стерилді жіпшумақ түзіп дамиды. Конидиялардың түзілу реті бойынша бұл саңырауқұлақтар қатарға, тұқымдасқа, туысқа бөлінеді.

Дейтеромицеттер класы:

- Гифомицет қатары (Hyphomycetales)

- Меланконий қатары (Melanconiales)

- Cферопсидий (Sphaeropsidales) немесе пикнидалы қатар (Pycnidiales)

Гифомицет қатары (Hyphomycetales)

Қатардағы саңырауқұлақтардың конидия тасушылары субстраттың бетінде бос түзіледі. Кейбіреулері өсімдіктен леп саңлауы, жарық арқылы жеке-жеке немесе топтанып шығып өңез құрады.

Конидиялардың пішіні əртүрлі, бір немесе көп клеткалы, көлденең немесе бойлаған перделері болады. Конидия тасушының ұшында олар жеке-жеке, топталып жəне тізбектеліп орналасады.

Жіпшумақтың, конидия тасушының, конидияның түсі əртүрлі болып, түссізден қоңырға дейін өзгереді. Бұл қатардағы саңырауқұлақтар түрлі ауылшаруашылық дақылдарының ауруын қоздырып, қоймадағы жемнің жəне тағамдардың бұзылуына себеп болады. Кейбіреулерінен микробиологиялық өнеркəсіпте антибиотиктер мен ферменттер алады. Ал кейбір саңырауқұлақтарды зиянды насекомдар мен ауру қоздырғыштарына қарсы қолданады.

Гифоицет қатары:

- Монилий тұқымдасы - Moniliaceae.

- Демаций тұқымдасы - Dematiaceae.

- Туберкулярий тұқымдасы - Tuberculariaceae

Монилий тұқымдасы - Moniliаceaе.

Бұл саңырауқұлақтардың жіпшелері, конидия тасушылары, конидиялары түссіз, ал кейбіреулерінің конидиялары əр түсті болады.

Монилий тұқымдасы:

- Botrytis туысы

-Oidium туысы

-Verticillium туысы

-Ramulariа туысы

-Penicillium, Аspergillus, Trichoderma туыстары