Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3
1 Бастауыш мектеп оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздері 7
1.1 Адамгершілікті тәрбие мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері 7
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық
1.2 ауыз әдебиетін пайдаланудың жолдары 20
2 Бастауыш мектеп оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы 26
адамгершілікке тәрбиелеу бойынша мұғалімнің жұмысына талдау
2.1 26
Бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілікті тәрбие беруде
оқу пәндерін қолданудағы мұғалім әрекетінің мазмұны
Қорытынды 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 36

Кіріспе

Мектептің басауыш сатысында оқушыларды тәрбиелеу ең негізгі
талаптардың біріне саналады. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы
дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған
ортаның қыр-сырын, сын-сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын,
ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті
барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық
шығармаларды оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды
арман-мұратына жеткізгеніне, ал жаман қылық, жат әрекеттерінің зияны тиіп,
жаманшылыққа ұшырататынына көз жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау –
делінсе, басым міндеттерінің бірі ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани
және мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интелектіні байыту – деп көрсеткен.
Ғалымдар тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның арақатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе деген ортақ пікірді айтады. Оның негізгі
өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады.
Оқушылардың сапалы тәртібі мен байыпты мінезін қалыптастыру, оған сәйкес
сезімін және сенімін тәрбиелеу мұғалімнің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне
байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру. Сондықтан оқушыларға адамгершілікті тәрбие беру мәселесін
күшейту қажет болып отыр.
Адамгершілік тәрбиенің мәніне көптеген педагогтар көңіл аударды.
Я.А.Коменский, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо өз еңбектерінде адамгершілік тәрбиенің
жас ұрпақты өмірге даярлау ісіндегі мүмкіндігіне тоқталады.
Н.К.Крупская оқушы өмірінде маңызды орынды адамгершілікті тәрбиенің
алатындығына үлкен мән берген.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде Нұрғалиева Д.Ә. оқушылардың
адамгершілік құндылықтарын тәрбие процесінде қалыптастыру мәселесіне көңіл
бөлгендігін атап өтуге болады.
Жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени мұра халық ауыз әдебиетінің он
бойындағы мәнділігі мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен,
әсемдігі мен алғырлығынан, тәлім-тәрбиесі мен үлгі өнегесінен нәр алары
анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді.
Халық ауыз әдебиеті үлгілері балаларға мейлінше жақын, барынша
түсінікті дүние болғандықтан, ол арқылы балалар айнала қоршаған ортаны
барлай алады, табиғаттың сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік,
әдептілік жайлы ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып
туралы түсінік алады. Мұның өзі баланың жеке тұлға ретінде дамуына қажетті
көркемдік, ізгілік қасиетттерді бойына жинауда халықтың рухани мұрасының
құңдылығын қуаттайды.
Ауыз әдебиетінің қай жанрын алсақ та, оның педагогикалық тұрғыдан
тәрбиелік, білімдік мүмкіндіктерінің саналуандылығы көрінеді.
Жаңылтпаштар баланы сөз мағынасын бұрмаламай, абайлап, анық сөйлеуге
үйретеді. Айналадағы көріністермен, құбылыстармен таныстыратын қызықты
жанр.
Жұмбақ жанры ана тілінің нәрлі, бейнелі сөздеріне қызықтырып, баланы
халық поэзиясы әлеміне баурайды, оған эстетикалық ләззат береді. Баланың
ойлау қабілетін дамыған, ой-өрісін, танымдарын кеңейтеді.
Мақал-мәтелдер өмірдің сан алуан құбылыстарын кенінен қамтып,
қоғамдық, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, яғни адамгершілік, еркіндік,
әділеттілік, денсаулық, өнер, білім, т.б. турасында ықшамды, мағыналы,
көркем тілімен айтылған өмір тәжірбиелері, ой қорытындылары мен
тұжырымдарының тереңдігін айқындайды.
Ертегілер арқылы оқушылардың адамгершілік және эстетикалық тәлім
тәрбиенің дамуына ықпал жасалады. Баланы мұратқа, жеңіске, жетістікке жету
жолында белсенділіккее, әділеттілікке үйретеді. Өмірде кездесетін
жайттардың, яғни жақсылық пен жамандықтың, мейірімділік пен қатігездіктің,
шындық пен өтіріктің, әділеттілік пен әділетсіздіктің, әдемілік пен
ұсқынсыздықтың, ерлік пен ездіктің, еңбекқорлық пен жалқаулықтың және т.б.
ара жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін зерттеуші ғалым
А.Байтұрсынов: Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай
жауап беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана-саңлау, қалпы-салты жағынан дерек берумен керегі
бар нәрсе - деп айтқан болатын.
Қазақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдыққа, әділеттілікке, еңбек
сүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, ерлікке, әсемдікке, әдептілікке үйретеді.
Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен, зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелейді.
Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді. Батырлық ертегілер
мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың ерлік дәріптей отырып, ел
бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап-қорғау азаматтық парыз екенін нықтап,
жас ұрпақты елжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелейді.
Қазақ халқының көрнекті азаматтары Ы.Алтынсарин, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б. өздерінің педагогтық-
ағартушылық еңбектерінде халықтың рухани мұрасының өміршеңдігін
көргендіктен түйсіне отырып ұсынуда, оны тәрбие құралы деп санап, оған
дидактика тұрғысынан мән бергендігін атап айтқан жөн.
Әбілдина С.Қ. бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу
әрекетінде қазақ халқының ауызекі шығармашылығын пайдаланудың жолдарын
ұсынады. Адамгершіліктің негізгі өлшемі адамгершілік қасиеттер
болғандықтан, ол бастауыш сынып оқушыларының бойында қалыптастыруға мүмкін
қасиеттерді ескере отырып, қазақ халық ауызекі шығармашылығын үлкенді
сыйлау, мейірімділік, кішіпейілділік, әділеттілік, шыншылдық,
еңбексүйгіштік, туған жерге деген сүйіспеншілік, бауырмалдылық, достық,
ұқыптылық, ұжымдық, батылдық сияқты өлшемдер бойынша сұрыптайды.
С.Қожагелдиева бастауыш сынып оқушыларын ана тілі арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу мәселелерін қарастырады.
Б.Сүлейменова бастауыш сынып оқушыларын қазақ батырлар жыры арқылы
адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын ашады.
Көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі курстық жұмыстың
тақырыбын: Бастауыш сынып оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілік тәрбиелеу деп алуға негіз болды.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектептің оқу-тәрбие беру процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушылырын халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу бойынша мұғалім жұмысының мазмұны.
Зерттеу мақсаты : бастауыш мектеп оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш мектеп оқушыларына халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін оқып-үйрену.
- бастауыш мектеп оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу бойынша озат мұғалімдердің іс-тәжірибесіне талдау
жасау.
- бастауыш мектеп оқушыларын халық ауыз әдебиеті арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу жүйесін құру, оны пайдалану бойынша ұсыныстар қатарын өңдеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлім мен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда көтерілген мәселе бойынша қазақстандық және шетел
педагогтарының, психологтардың еңбектеріне талдау жасалынып, көтерілген
мәселенің ғылыми-теориялық негіздері ашылады.
Адамгершілікті тәрбие негіздерін қарастырған Я.А.Коменский,
И.Песталоцци, А.Дистервег еңбектеріне, Қазақстандық ғалымдар
Д.А.Нұрғалиева, А.Т.Төленова, К.Ж.Қожагелдиева, С.К.Әбілдина мен
Ш.А.Алтынбайдың зерттеулеріне сүйеніп, бастауыш мектептің оқу процесінде
халық ауыз әдебиетін оқушыларға адамгершілікті тәрбие беруде пайдалану
мүмкіндіктері қарастырылады. Халық ауыз әдебиетінің ерекшеліктері мен оның
бала тәрбиесіне әсер ететін факторлары, адамгершілік тәрбиенің
педагогикалық, психологиялық сипаты ашылады, халық ауыз әдебиетінің бала
тәрбиесіне байланысты мақсаты, міндеттері мен қызметтері туралы сөз
қозғалады.
Екінші тарауда бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру
бойынша мұғалім жұмысының мазмұны, эксперименттік жұмыс нәтижелері
келтірілген.
Қорытынды бөлімде бастауыш мектептің оқу процесінде халық ауыз
әдебиеті арқылы адамгершілік тәрбие беру бойынша жүргізілген жұмыстың
нәтижесіне байланысты қорытындылар, ұсыныстар қатары беріледі.

1. Бастауыш мектеп оқушыларына ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ адамгершілік
тәрбие берудің теориялыҚ негіздері
1.1. Адамгершілікті тәрбие мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері

Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашаққа қандай
сапада көтеруіміз керектігі айтылған. Осыған орай жас ұрпақты тәрбиелеуде
халық мұрасын кеңінен пайдаланып, адамгершілікке тәрбиелеу бүгінгі мектеп
мақсаттарының бірі.
Жасы үлкендерді, қарияларды құрмет ету, олардың киелі кеңестерін,
ежелден келе жатқан халқымыздың дәстүріне сай берген жол-жоралғыларын
тыңдай отырып, солар көрсеткен жолмен жүру дәстүрі халқымызда ежелден
бар.
Ұлтымызда ата-анасын, жасы үлкенді сыйлау, жасы кішіге қамқорлық
жасау, қайырымдылық, мейірімділік ең көп әдеп-ғұрыптардың бірі. Бүгінгі
күнде оқу-тәрбие жұмысында жаңарту заманына батыл қадам басып ұлттық
санасы, халық қадір-қасиетімізді, әдет-ғұрыптарымызды, психологиялық дара
белгілерімізді жандандыру мен жақсартудың қажеттілігі ерекше сезілуде.
Халықтық тәрбие мектептің, ата-ананың, жұртшылықтың адам тағдырына мүдделі
қоғамдық ұйымдардың бірлесіп жұмыс атқарғанында ғана нәтиже бере алады.
Олай болса, бұл бағытта істелер істердің ауқымы өте кең. Ол жұмыстар
ұйымшылдықты, білімділікті, ізденуді қажет етеді. Халқымыздың салт-
дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, жөн-жосақтарын, жоралғыларын, рәсімдерін,
кәделерін, түсінігін жете білу ең алдымен отбасынан басталады. [40]
Бала жаны нәзік, ойы адал, сезімтал да толқымалы. Сол нәзік жанды
майыстырып алмай, адал ойға дақ салмай, толқымалы сезімді дұрыс тәрбиелеу
ата-ананың сезімталдығына байланысты.
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік
ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуде мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқымыз мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиелік бұзылмас құралы ретінде ұстаған. [50]
Қазақстан жағдайында халқымыздың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің
зерттелу, жинақталу, жариялану жолы Қ.Жарықбаевтың еңбектерінде айқын
көрініс тапқан. А.Көбесов, С.Қалиев, С.Ұзақбаева және т.б. ғалымдардың
еңбектерінің нәтижелері тарихи-педагогикалық мәселенің бүгінгі міндеттерін
шешуде өткен дәуірмен сабасқтастыра қарастыруды жүктейді.
Өз ұрпағын ата-баба рухында тәрбиелеп, ұлттық намысты ту етіп
ұстаған халқымыз Қоянды қамыс өлтіреді, ерді намыс өлтіреді дегенді
үнемі еске салатын. Қазақ халқының бала тәрбиесіндегі мұрасына көз
жіберсек, отбасына байланысты тұнып тұрған қаймағы бұзылмаған дәстүрдің бар
екенін көреміз. Ұлттық салттармен сай өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Әдемі әдет пен әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайлы рәсім, бәрі ғасырлар бойы
қалыптасқан халық педагогикасы.
Қай халық болсын өз ұрпағын биік белестерден көргісі келеді. Сол
себепті де бүгінгі жеткіншектің азамат болып қалыптасуы оның туған
ұясында, өскен ортасында, оқыған, көрген тәрбиесіне байланысты екенін
дәлелдеуді қажет етпесе керек. [50]
Қазақстан Республикасының "Ұлттық энциклопедиясында" адамгершілік
ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік адам бойындағы ізгілікті
құндылық, әдеп ұғымы. "Кісілік", "Ізгілік","Имандылық" тәрізді ұғымдармен
мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы
ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін мына
адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену,
ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік,
әділдік, қанағатшылдық т.б. [27]
Жас адамды есті, саналы, сергек етіп тәрбиелеу отбасы мен қоғамдық
тәрбие орындарының бірден-бір парызы. Өйткені, ес түзелмей, ел түзелмейді.
Олай болса, егеменді еліміздің болашағы бесіктен басталып, оқу тәрбие
ісімен шешілмек.
Тәлім-тәрбиенің мақсаты – баланың жасын, жеке ерекшілігін,
психологиялық процестерден ескере отырып, жарасымды жетілген ұрпақты
тәрбиелеу. Көздеген мақсатқа жету үшін тәрбие төмендегі міндеттерді шешеді.
- Баланың өсуіне, денсаулығына қамқорлық жасау, тазалықты
қалыптастыру.
- Еңбексүйгіштікке баулу, тұрмыстағы, үй шаруасындағы еңбекке
құлшынысын арттыру, өзіне-өзі қызмет етуге үйрету.
- Дұрыс қарым-қатынас жасауға, жасы үлкендерді сыйлауға, кішіге
қамқор болуға үйрету.
- Әдебиетке, өнерге, мәдениетке тәрбиелеу.
- Ұқыптылыққа, адамгершілікке, ойшылдыққа тәрбиелеу
Бұл мақсаттардың барлығы жүзеге асу үшін бала дүниеге келген күннен
бастап қоғамдық орындарда, мектепте тәлім-тәрбие беріледі.
Осы тұрғыда Абайдың сөзіне жүгінсек біздің балаларымыз,
бүлдіршіндеріміз елдің болашағы, елдің ертеңі. Осы бүлдіршіндердің ертеңгі
жетер жетістіктері де, кездесер кемістіктері де отбасынан, мектепке дейінгі
және мектептегі тәрбиеге де тікелей байланысты. [53]
Жүсіп Баласағұнның генетика ғылымынан хабардар болғандығын бала
тәрбиесіне байланысты тұқым қуалаушылық, ата–бабадан болған жақсы–жаман
қасиеттердің балаға берілуі сияқты табиғи заңдылықты - тектілік ұғымы
арқылы түсіндіргендігінен айқындай аламыз.
Тектілік сөзі бұл жерде тұқым қуалаушылықтан көрі адамгершілік,
имандылық қасиетеріне жақынырақ.
Құтадғу білік дастанында Жүсіп Баласағұн адам баласының игі
қасиетерінің дені біліммен, оқумен, ізденумен келетін атап айтады. Сондай-
ақ ұлы ойшыл жастарды – еңбекқорлыққа, отансүйгіштікке шақырады, ерлікті,
батырлықты, намыскерлікті дәріптейді. [42]
Қазақ халқының ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин балаларды білімге,
оқуға шақырған өлеңін Бір Аллаға сиынып, кел балалар, оқылық - деп
бастауында үлкен мән бар. [3]
М.Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде ...дін сезімдері күшті адам,
яғни тәңірдің барлығына, құдіретіне сиынып, оның махаббатын алуға, қаһарына
ұшырамауға ұмтылатын адам өмірде ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек –
деп жазды. Болашақ ұрпақ бойына имандылық–адамгершілік тәрбиесі күнделікті
оқу тәрбие жұмысының барысында жүзеге асуы тиіс. [22]
Адамгершілік тәрбиенің мазмұнын моральдық кодекс, сондай-ақ
педагогикалық білімдердің өзіндік энциклопедиясы болып табылатын этикалық
қалыптар жиынтығы құрайды. Халық Отанға берілгендік, адамға сүйіспеншілік,
еңбекті сүю, сыпайылылық, ерлік, адалдық, қарапайымдылық секілді
адмгершілік сапаларды қашанда дәріптеді. Мұнымен қатар жалқаулық,
мақтаншақтық, дөрекілік, өзімшілдік, қызғаншақтық, қорқақтықты мейлінше
айыптады. Адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі әдістеріне түсіндіруді
жатқызуға болады. Оның құралдары ретінде мақалдар мен мәтелдер, әңгімелер
мен ертегілер, аңыздар мен аңыз-әңгімелер қызмет етті. Халық әндері сезім
мен санаға ықпалды әсер ету құралдары болып табылады. Балалармен әңгімеде
тап сол жағдайға қолайлы мақалдар мен мәтелдер арнайы сұрыпталып, реттеліп
алынып отырады. Халықта оның моральдық түсініктері, оның жас ұрпақ
тәртібіне талаптарын т.б ашып көрсететін нақыл сөздер аз емес.
Адамгершілікке тәрбиелеудің үлкендер үлгісі, тікелей және жанама
ескертулер, мадақтау мен жазалау әдістері; ишараның балалар мен жастар
ортасында ғана емес, сондай-ақ үлкендер арасында да кеңінен тараған
көптеген варианттары бар. Қандай халық болсада оның ұлттық үрдісі, өзіндік
әуені, білікті қасиеті, ұлттық болуы арқылы болашақ ұрпағының төл келбетін
қалыптастырды. Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасасып
ұрпақтан ұрпаққа мұра болып өмір сынынан ерекшеленіп өткен бүгінгі өмірге
жеткен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді адамгершілік тәрбиесінде пайдалану үшін
өткен тарихи дәуірлердегі халық педагогикасына сүйенген дұрыс. [22]
Адам бойындағы мыңдаған қасиеттердің ішінде негізгі орын алатын қасиет
– адамгершілік қасиет. Бұл – аксиома. Ұлттық тәрбиенің негізгісі
адамгершілік, еңбек тәрбиесі - дейді Мағжан Жұмабаев. Десе дегендей-ақ,
шынында адамгершілік тәрбиеге баланы сәби шақтан озық түрде баулу керек.
[22]
Жеке адамның адамгершілік дамуы бір актілі емес, ұзақ процесс, ол
тәрбиешілердің сыртқы ықпалымен бірге, тәрбиеленушінің өзіне-өзі жүргізетін
жұмысын қамтиды.
В.А.Сухомлинский адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді
ықпал жасайды деп атап көрсетті. Оның әбден көз жеткізгеніндей, бала
әсемдік дүниесінде өмір сүріп, табиғаттағы адамдардың өзара
қарым–қатынастарындағы ғажап сұлулықты сезініп, оны қолдан жасау, сақтау
керек екендігін түсінеді, өйткені әсемдік дүниесіндегі өмір көркем болуы
талабын туғызады. [44]
Педагогика тарихында адамгершілік тәрбие мәселесі көптеген ойшылдардың
пікірлерінен кездеседі. Осы пікірлерді біз сұрыптап, №1 кестеде көрсетуді
ұйғардық.
Кесте №1. Адамгершілік тәрбие туралы педагог-ойшылдардың пікірлері.
Ойшылдардың Адамгершілік туралы ойлары Еңбектері
аты-жөні
Аристотель Ізгі адам ақылдыдан шығады, ақыл
әділдікті көрсетеді. Бірақ әрбір тілек
пен іскерліктің өзінде үш нәрсе болды:
кемшілік, артық кету және орта - бір
қалып.
Я.А.Коменский Адам, адамгершілік, адамның тіршілігініңҰлы дидактика
тәжірибедегі орны, соған пайдалы еңбек
ету, дүние құбылыстарын тану, пайдалану.
Осыған байланысты тәжірибенің үш
мақсатын көрсетті: Өзін және қоршаған
құбылысты тану – ақыл-ой тәрбиесі;
Өзін-өзі меңгеру – адамгершілік
тәрбиесі; Құдайды тануға ұмтылып, мойын
ұсыну – діни тәрбие.
Д.Локк Адамгершілік қасиеттер мен сапалар Тәрбие жөніндегі
ретінде адамдардағы кіші пейілділікке, ойлар
ұстамдылыққа, сатыққа және әділеттікке
ерекше мән берді. Осы қасиеттер мен
сапалардың барлығы ақылға бағындырылуы
қажет. Бірақ Локктың түсінігіндегі
ақылдылық дәрежесіне жете алмады. Локк
түсінігінде ақылдылық құр тәжірибеге
сүйенеді, тар практикалық шеңберде ғана
болды. Сөйткенмен де педагогикалық
пікірлерінде гуманизм және адамды сыйлап
құрметтеу элементтері орын алды.
И.Г.Песталоцци Еңбек адамгершілікке үйретеді, Аналар кітабы
балалардың бірімен – бірін өзара және
олардың ересектермен дұрыс қарым –
қатынаста болуын қалыптастырады деп
санады. Дұрыс ұйымдастырылған еңбек
балалардың ақыл-ойын дамытады, моральдық
қасиеттерін қалыптастырады. Тәрбиенің
негізгі мақсаты – қоғам өміріне белсене
қатысатын жан-жақты дамыған адамды
қалыптастыру.
И.Гербарт Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – Тәрбие
мінез-құлықты қалыптастыру. Бұл тәрбие мақсаттарының
негізінен оқу арқылы жүргізіледі. Осылайнегізіндегі жалпы
Гербарт адамгершілік тәрбиесін түгелдей педагогика
интелектуализм тұрғысынан есептеледі.
Осыған байланысты Гербарт адамгершілік
тәрбиесі де оқу сияқты баланың әр салалы
қызығушылықтары мен адамгершілікті
елестетулеріне негізделеді деп есептеді
Ж.Ж.Руссо Жаңа қоғам жастарын ел-жұртты сүюге
үйрету, оларды нағыз адам етіп тәрбиелеу
керек деген пікірде болады. Руссо осыған
байланысты адамгершілік тәрбиесінің үш
міндетін: дұрыс мінезге, дұрыс ұғымға,
дұрыс ерікке тәрбиелеуді ұсынды. Сөйтіп,
тәрбиенің жоғарыдағы сатылары және
мазмұндары арқылы Руссоның қиялындағы
жаңа адамның идиялды образы құрылды.
Оның сипаты: ақылды, қайратты,
адамгершілігі мол, бірақ білім жәрежесі
шағын қолөнерші – ойшыл адам.
К.Д.Ушинский Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бірЕңбектің
адым да алға ілгерілей алмайды, бір психикалық және
жерге тұрақтап тұрып қалуға да тиісті тәрбиелік мәні
емес, ол адам кері қайтады – деген.
Біріншіден адам өмірінің негізі, өмірдің
құралы. Екіншіден еңбек адамгершілік,
ақыл-ой адамның деен жағынан жетілуінің
көзі. Сондықтан еңбек - тәрбиенің күшті
құралы.
Н.Г.Чернышевский Адамгершіліктің маңызды бір саласы, Гоголь
адамның өмір сүру шарты, адамның пайдалыдәуіріндегі
істері мен әрекеті – кең мағынадағы очерк
еңбек деп есептеді. Сондықтан жастар
табанды түрде еңбекке, жалпыға пайдалы
жұмысқа тәрбиеленуі, оны сүйе білуі тиі
А.Құнанбаев Айналасын қоршаған әділетсіздік, өтірік,
өсек пен араздық, надандық пен
мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара
жатқанын, үміт артып отырған жас ұрпақты
тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін
көре отырып, халықты, әсіресе жастарды
адамгершілікке тәрбиелеуді ашық ұсынды.
Бұл идея оның тіпті кез келген
шығармасында байқалып отырады деуге
болады. Ол жастардың еңбексіз жүріп,
жаманшылыққа бой ұратынына қарсы болды.
Ы.Алтынсарин Қазақ халқының ұлы ағартушысы Ыбырай Қазақ
Алтынсарин балаларды білімге, оқуға хрестоматиясы
шақырған өлеңін Бір Аллаға сиынып, кел
балалар, оқылық - деп басталатын бұл
жолдар қараңғы қапастағы қазақ
балаларына арналған кеудесі ашық адамның
азаматтық үні еді, дала қоңырацы іспетті
өнер білімге шақырған шын мәніндегі
ұраны болатын. Осы ретте оны біз қазақ
балалар әдебиетінің атасы деп орынды
мақтаныш сезіммен айта аламыз.
М.Жұмабаев ...дін сезімдері күшті адам, яғни Педагогика
тәңірдің барлығына, құдіретіне сиынып,
оның махаббатын алуға, қаһарына
ұшырамауға ұмтылатын адам өмірде
ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек –
деп жазды. Болашақ ұрпақ бойына
имандылық–адамгершілік тәрбиесі
күнделікті оқу тәрбие жұмысының
барысында жүзеге асуы тиіс.
А.С.Макаренко А.С.Макаренконың творчествасында адам Ата-аналар
үшін намыс сезімі, оған сүіспеншілік кітабы
білдіру, адам баласын сыйлау, адамның
жоғары санасына сенім білдіру мәселелері
кең орын алған. Антон Семенович сонымен
бірге халық педагогикасының маңызды заңы
– тәрбиеленушілерге айқын, анық, табанды
талаптар қойып отыру. Адамға неғұрлым
көбірек талап қойылса, ол адамгершілік
жағынан көркейе беруге тиіс, сондықтан
талап шалағай болмай, белгілі мақсатқа
жеткенше қойылуы тиіс деген.
Әбілдина С.Қ Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиелілігі Қазақ халқының
– оның адамгершілік түсініктерді саналы ауызекі
меңгеруі, адамгершілік сезімі мен шығармашлығы
санасының қалыптасуы, қарым-қатынаста арқылы б.с
және әр түолі жағдайларда бойындаы оқушыларын
адамгершілік қасиеттерінің жас шамасын адам.тәрбиелеу
қарай көрінуі. Адамгершіліктің негізгі
өлшемі адамгершілік қасиеттер
болғандықтан, біз бастауыш сынып
оқушыларының бойында қалыптастыруға
мүмкін қасиеттерді ескере отырып, қазақ
халық ауызекі шығармашылығын үлкенді
сыйлау , мейірімділік, кішіпейілділік,
әділеттілік, шыншылыдық, еңбексүйгіштік,
туған жерге деген сүйіспеншілік,
бауырмалдылық, достық, ұқыптылық,
ұжымдық, батылдық сияқты өлшемдер
бойынша сұрыптаймыз.
Қожагельдиева С. Мақал-мәтелді біз адамгершілікке Б.с оқушыларын
тәрбиелеу құралы ретінде ана-тілі арқылы
қарастырғандықтан, біздің жағдайда олар адамгершілікке
бейнелейтін нәрсенің адамгершілік тәрбиелеу
қатынас екендігін ескертеміз.
Адамгершілік қатынасқа ізгілік,
елжандылық, отансүйгіштік,
еңбексүйгіштік, жауапкершілік,
қамқорлық, сыпайылық , дөрекілік,
зұлымдық, қанағатсыздық, аяусыздық және
т.б. жатады. Қазақ мақал-мәтелдеріне
жасалған мазмұндық талдау оларды
мынандай тақырыптарға бөліп қарастыруды
көрсетті: Отан, ел, туған жер,
адамгершілік, еңбек, кәсіп, білім,
әулет, қоғам, тұрмыс және салт, достық,
ерлік және т.б.

Түрлі адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға оқытудың барлық
кезеңінде қайта оралып отыруға тура келеді. Түсініктері байып, адамгершілік
санасының өсуімен қатар, оқушылар мінез–құлықтың жаңа дағдылары міндеттерін
игереді. Балалардың өмірін ұйымдастыруды адамгершілік теориясын игеру мен
жан–жақты ұштастыру жас ұрпақты адамгершілік жағынан шынықтырудың негізгі
жолы. Қазіргі замаңғы педагогика адамгершілік тәрбие процесінде жеке
адамның адамгершілік дамуының қайнар көздері мен стимулдарын зерттеп білуге
үлкен мән береді. (44 227-228)
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық
мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай, бүгінгі күні әрбір
ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында адамгершілік тәрбие шешуші фактор
болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттеріне
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа
жол бермеуді қалыптастыру жатады. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен
дамытудың аса маңызды бір саласы.
Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке
қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбие беруді
осы адамгершілік тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік
сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-әрекетін
ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін,
адалдығын, кішіпейілдлігін қалыптастырады. [39]
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген
күнінен басталады. Балалардың бастапқы адамгершілік сезімдері мен ұғымдары,
мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары мектепке дейінгі жаста қалыптасады.
Бұл жаста қалыптасқан мінез-құлықтар келешекте баланың ересек адамдармен
және құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасында көзге түседі. Сезім баланың
мінез–құлқына керемет әсер етеді. Тәрбиеде сезімге сүйену тәрбиенің
тиімділігін арттырады. Баланың сезіміне әсер ету шексіз және тәрбие
жұмысының неғұрлым күрделі саласы болып табылады. Сондықтан көптеген
мұғалімдер баланың санасына әсер етуді жөн көреді, тәрбие жұмысында оның
сезіміне қалай әсер етуге болатынды кейде білмейді. Оқушының сезіміне әсер
етудің тәсілдерін анықтағанда сезімді тәрбиелеу, негізінен баланың бұрыңғы
өз сезімдерін өзгерту және оңан әрі жетілдіру жолымен жүзеге
асырылатындығын ескерген жөн. Сезімге тәрбиелеудің дәл тіке жолдарын
оқушыға айтып беру мүмкін емес. Қажетті сезімді тудыру үшін соған сәйкес
оқушының сезім дүниесіне қатты әсер ететін жағдайлар жасалынуы тиіс.
Мысалы: туған табиғат туралы мектеп қабырғасында қаншама айтқанмен оның
сұлулығы мен ұлылығы балаларға әсер етпеуі мүмкін. Ал енді табиғатқа
экскурсия жасаса, оның ең сәнді жерлерін тауып, фотосуретке түсіру, монтаж
жасау жайлы тапсырма берілсе, бұл балалардың табиғатқа ең нәзік сезімдерді
туғызып қана қоймайды, оның бекінуіне де жағдай жасайды. [44]
Бастауыш сыныптарда адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім
мен сананың жаңа түрлері одан әрі дамытылады. Мектеп оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен - оқыту үрдісі барысында жүзеге асады.
Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық, жолдастық,
бірге белсенді көзқарасы, Отан түралы ұғымдары қалыптасады және кеңейеді.
Үлкенді сыйлауды, ата-аналарды құрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік сақтауға
үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке,
адамның көңіл-күйін түсінуге дағдыланады Олар мектепте оқу-әрекетіне өзінің
қатынасын, отбасыда, қоғамдық орында өзін-өзі ұстауды біледі. Соның
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының дербес және қоғамдық мінез-құлқы
және адамгершілік қарым қатынасы байиды.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуге тиіс. [29]
Ұлы ойшылдар адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі –
эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету
деп есептеді. Балалардың қандай болып туары ешкімге де байланысты емес,
бірақ дұрыс тәрбие беру арқылы олардың жақсы болып шығуы – біздің
қолымыздағы нәрсе. Мектепке келуге байланысты баланың қарым-қатынасы
кеңейеді. Мұғалімнің міндеті – баланы айналасындағы адамдарға, жалпы
адамзатқа сүіспеншілікпен қарайтын етіп тәрбиелеу. Адамгершілікке
тәрбиелеудің жолдары мен әдістері жөнінде де құнды пікірлер бар. Нағыз шын
адамгершілік қасиеттер мен сапалар қалың халықтың ішінде, халықпен біте
қайнап дамыған адамгершілік сол халықтың ерекшілігін, тілектері мен
талаптарын, үміттері мен болашақтарын білдіреді. Сондықтан мектеп
адамгершілігі жоғары жастарды қалыптастыру үшін халықпен, оның өмірімен өте
тығыз байланысты болуы тиіс, халықтан нәр және әсер алып отыруы үшін
ағартушылар өз айналасын қоршаған әділетсіздік, өтірік, өсек пен араздық,
надандық пен мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, үміт артып
отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін көре отырып,
халықты, әсіресе жастарды адамгершілікке тәрбиелеуді ашық ұсынады. Бұл идея
олардың тіпті кез келген шығармасында байқалып отырады деуге болады. Олар
жастардың еңбексіз жүріп, жаманшылыққа бой ұратынына қарсы болды. [16]
Адамға неғұрлым көбірек талап қойылса, ол адамгершілік жағынан көркейе
беруге тиіс, сондықтан талап шалағай болмай, белгілі мақсатқа жеткенше
қойылуы тиіс.
Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиелілігі – оның адамгершілік
түсініктерді саналы меңгеруі, адамгершілік сезімі мен санасының қалыптасуы,
қарым-қатынаста және әр түрлі жағдайларда бойындағы адамгершілік
қасиеттерінің жас шамасына қарай көрінуі. Адамгершіліктің негізгі өлшемі
адамгершілік қасиеттер болғандықтан, біз бастауыш сынып оқушыларының
бойында қалыптастыруға мүмкін қасиеттерді ескере отырып, қазақ халық
ауызекі шығармашылығын үлкенді сыйлау, мейірімділік, кішіпейілділік,
әділеттілік, шыншылыдық, еңбексүйгіштік, туған жерге деген сүйіспеншілік,
бауырмалдылық, достық, ұқыптылық, ұжымдық, батылдық сияқты өлшемдер бойынша
сұрыптаймыз. [18]
Тәрбие деп жалпы адамзаттық құндылықтардың жеке адамның құндылығына
айналуының ұйымдасқан, мақсатты үрдісін айтуға болады.
Адамгершілік тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі.
өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу:
- оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- оқушының санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау.
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік
сезімін күшейту. [3]
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни
оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі
болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой
елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез-құлыққа бекіту керек.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай
отырып, болашаққа бағдар ұстайды, жеке басты соған әзірлейді.

Оқушылар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқытылатын пәннің бәрі бірдей
дәрежеде маңызды. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиөлейтін пәндер ішінде –
ана тілі мен музыканың орны ерекше. Бұл пәндер шәкірттерде отансүйгіштік,
ұлтжандылык, идеялық сенімді қалыптастырады. Қазак, халқының тарихына
байланысты шыққан хандарымыз бен билеріміздің, шешендеріміз бен
жырауларымыздың орны бөлек. Тарих пәні оқушының рухани байлығын кеңейтіп,
өзінің қогамдағы орнын түсінуге көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек
көрсетуді тудырады, олардың ізгі талап-тілектерін оятады. Сондай-ақ,
қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, мәдениеті мен әдебиеті оқушылардың
еңбексүйпштік, ұқыптылық, моральдық қасиеттерін қалыптастырады.
Мектеп оқушыларына тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес,
сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге
баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі,
моральды-этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады. [60]
Адамгершілік тәрбиесінің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани
байлыққа байланысты.
"Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге (тәрбиені қабылдайтын) жеткізудің
сәті түссе, адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал
жасайды", - дей отырып, "Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол
бала дәл сондай бола алады", - деген болатын В.А.Сухомлинский. [44]
Бұл, көбінесе отбасындағы негізгі көзқарас пен тәрбие үрдісі қоғамның
тәрбиелік мақсатына, идеялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына
қаншалықты сәйкес келуіне байланысты жүзеге асырылады.
Мектептің берер білімі өсіп келе жатқан ұрпақтың адамгершілік
тәрбиесінен белгілі жүйеде іске асыра отырып, оларға едәуір ықпал етеді.
Мектепті бітіргеннен кейін адам жаңа қасиеттерді игермейді, қайта
бұрынғыларын шыңдай түседі немесе түзетеді. Сол себепті балалардың
мектептегі оқыту кезеңінде адамгершілік тәрбиесі өте терең болуы,
адамгершіліктің барлық салаларын қамтуы тиіс. Адамгершілікке тәрбиелеу
адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке
адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады. [10]
Бұл жоғары адамгершілік қасиеттердің қалыптасуы бірте–бірте жүреді.
Оқу сабақтарында, еңбек, экскурсия, өндіріс озаттарымен кездесулер, пионер
жиындағы процесінде балалар үлкендердің еңбегі жайлы түсінік алады, мұғалім
осы адамдар еңбегімен барлық материалдық игіліктер, оның ішінде мектепте
балалар тұтынып жүрген құралдар мен оқу жабдықтары да жасалатындығы
ұғындырады. Адамгершілік тәрбиесі балалар арасындағы тәрбие жұмысының
барлық буындарында, сабақтарда, оқыту және еңбекке дайындық үстінде,
эстетикалық және дене тәрбиелерінде жүзеге асырылады. Адамгершілік
нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой елегінен өткізу, бастан
кешіру және толғану, мінез–құлық бекіту керек. Бұл жағдайлар адамгершілік
тәрбиесінің методикасын анықтағанда бастапқы болулары тиіс. (47, 224-225)
Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаевтың тәрбиедегі мақсат – баланы
тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып
шығару деп айтуы балалар тәрбиесінде ата-аналар алдында үлкен
жауапкершіліктің тұрғандығын дәлелдейді.
Адамгершілік тәрбиесі – күрделі де қарама–қарсы процесс. Тәрбиеде
тұқым қуалаушылық, орта және тәрбиешілер талаптары арасындағы
қайшылықтармен есептеуге тура келеді. К.Д.Ушинский: өз табиғи
бейімділігімізге сәйкес келетіннің бәрін жеңіл де оп-онай меңгереміз, ал
оған қайшы немесе жат нәрселерді қиыншықпен қабылдаймыз, ойда нашар
сақтаймыз, тек ұзақ уақытта күш жігердің арқасында ғана өз табиғи
мінезімізге айналдырамыз деп тағы атаған еді. Бұл қорытындының дұрыстығына
әрбір тәрбиеші өз тәжірбиесімен көз жеткізеді. [47]
Мінез-құлықтағы қалыптасқан дағдыларды жоғары талаптар негізінде қайта
құру әрқашан үлкен қиындықтармен іске асады. Адамгершілік тәрбие процесінде
мектеп балаларының мұраттары мен моральдық тәрбиелігінің деңгейі арасындағы
қайшылықты есепке алудың мәні зор. Алайда мектеп балаларының моральдық
мұқтажы және оны қанағаттандыру мүмкіндіктері және тәсілдері арасындағы
қайшылық негізгі болып табылады. Соңғы уақытқа дейін адамгершілік
тәрбиесіне талдау жасағанда негізгі назар тәрбиешінің берген сипаттамасына
аударылды да, тәрбиеленушілердің моральдық қажеттіліктерді жете бағаланбай
келді. Алайда бала үлкендердің талабын жай ғана орындай салмай, ықыласпен
орындаған жағдайда, адамгершілік тәрбие оқушының адамгершілік тұрғыдан
өсуін бағыттай алатыны мәлім. Бұл тіпті кішкентай балалардың адамгершілік
тәрбиесінде жетекші роль атқаратыны тіпті еліктеуде де көрініс табады. Егер
бала жақсы өнегеге еліктесе, оның дамуы табысты өтеді. Тәрбиеленушінің
қолдаған іс-әрекеті мен қажеттілігі арасында сәйкессіздік кездессе, онда
оқушыны кездескен қиындықты жеңуге, сүйтіп мақсатқа жетуге мәжбүр ететін
күш пайда болады. Тәрбиешілер үнемі оқушы мүддесін байқап, көтермелеп,
қанағаттандырып отырмайды. Балалардың көптеген тілегіне тыйым салу типтік
жауап. Жазаланудан қорыққан бала өз тілектерінен уақытша бас тартуы мүмкін.
Бірақ бұл тәсілмен қайшылық жойылмайды. Жазалау сейілген кезде, бала өзінің
тілегін қанағаттандырады. Үлкендердің оның талпыныстарына теріс көзқарасын
сезген тәрбиеленуші қулыққа, әкелікке, екі жүзділікке салынады. Ол
үлкендерге бір жауап берсе, іс жүзінде басқаша істейтін болады. Сөйтіп,
бірте–бірте өзінің төңірегіндегілерді алдауды үйренеді. Мұндай мінез–құлық
кейде тәрбиеленушінің моральдық бейнесінде елеулі кемшіліктерге әкеліп
соғады. Қайшылықты шешудің басқа, ең қайіпті тәсілі баланың барлық тілегін
екі етпей орындау болып табылады. Ж.Ж.Руссо баланы бақытсыз етудің сенімді
айласы – оны болмайдыны естімеуге үйретуге деп дұрыс айтқан болатын.
Тәрбиеші баланың тілек мүдделерін басқара білуі, яғни оның ойламаған жерден
пайда болатын тілектерін ақылмен қанағаттандырып, саналы түрде жаңа
мүдделерін қалыптастыра білуі керек. (44.227-228)
Адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз процесс, ол адам туғаннан бастап,
бүкіл өмірі бойы жалғаса береді. Алғаш алып қарағанда, ол үзіліссіз
процесте қандай да бір кезеңдерді белгілеуге болмайтын сияқты болып көрінуі
мүмкін. Солай бола тұрса да бұл мүмкін және орынды. Педагогика адамгершілік
тәрбие үшін түрлі жас кезеңдерінде мүмкіншілік бірдей болмайтынын көрсетті.
Мысалы, бала, жеткіншек және жас өспірім тәрбиелеудің әр қилы құралдарына
түрліше қарайды. Тәрбиенің барысы үшін оның нәтижесін білудің маңызы зор,
оны өмірдің белгілі бір кезеңде шығарған абзал. [44]
Қазіргі халықтық педагогика адамгершілік тәрбиенің кейбір тиімді
көршеткіштерін: адамгершілік мінез-құлықтың тұрақтылығын, сыртқы бақылаудан
мінездің біршама тәуелсіздігін, өзі істеген ағаттығының салдарын алдын ала
көре білуді ішкі бақылаудың пайда болуын жасап шығарады. Осы көрсеткіштер
бойынша қандай сатыда болсын адамгершілік тәрбиенің тиімділігі туралы
пікірлесуге болады.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны адамгершілік қасиеттердің кең
шеңберін қамтиды, олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктері болады. Тәрбие
жұмысын ұйымдастыруда бұл ерекшеліктерді ескермеуге болмайды. (44 229-230)
Сайып келгенде, адамгершілік тәрбиесі - үзіліссіз жүргізілетін
процесс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір бойы жалғаса береді.
Оның мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінін кең шеңберін қамтиды.
Сондықтан оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас
ерекшеліктерін ескеру негізгі орын алмақ.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық ауыз
әдебиетін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.