АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ИДЕЯЛАРЫН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ
Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1 АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 6
ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқыту әдістері мен 6
тәсілдері
1.2 Ұрпақ тәрбиелеу жолындағы Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық 11
идеялары
2 АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ИДЕЯЛАРЫН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУ 17
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні 17
2.2 Ахмет Байтұрсынұлының бүгінгі білім беру мазмұнындағы 31
өміршеңдігі
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
XX ғасырдың басындағы оқу-ағарту, ғылым жолындағы өте биік тұлға Ахмет
Байтұрсынов болды. Ол алдымен, бастауыш сынып оқулықтарының авторы,
екіншіден, алдыңғы қатарлы әдістемелі оқулық жазуда ғана қолданып коймай,
қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылыми еңбек жазған.
А.Байтұрсынұлына дейін қазақ оқыту әдістемесінен ғылыми еңбек жазған ғалым
болмаған. Сондықтан А.Байтұрсынұлы әдістеме заңдылықтарын оқулықтар жазуда
іс жүзінде қолданған және әдістемені ғылыми тұрғыда зерттеген ғалым дейміз.
Ахмет Байтұрсынұлының есімі бүкіл түркі тілдес халықтардың
тарихына Кемал Ататүрік, Ысмайылбек Гаспыралы есімдерімен қатар мәңгі
өшпестей болып, алтын әріптермен жазылды. Қазақ халқының тарихында өзінің
рухани сана-сезімі мен парасаты және жалпы болмысы жағынан айрықша орын
алатын ол — фольклорист, ақын - жазушы, публицист, аудармашы, қазақ тілі
мен әдебиетінің негізін қалаушы, ірі филолог, лингвист-ғалым, түрколог-
реформатор, ағартушы-демократ, гуманист, педагог, зерделі тарихшы,
журналист, қазақтың түңғыш реформаторы, профессор, Алаш партиясын құрушы,
қазақ ғылымының алғашқы ұйымдастырушысы, оқулықтар жазудың білгір маманы,
қазақ елінің тәуелсіздікке жетуі үшін жан аямай күрескен ер азаматы, қоғам
қайраткері, өз халқының жалындап жанған адал перзенті. Коммунистік-
тоталитарлық жүйенің қылышынан қан тамып тұрған кезінде Ахмет
Байтұрсынұлының есімін атауға тыйым салынғаны белгілі. Сөйтіп, 70 жыл бойы
Ақаңның рухани мұралары мен оның есімі тарихтан алынып тасталды. Әйтсе де,
Ақаң есімі бүгінгі таңда қайта тіріліп, тыныс алып, халқының рухани өміріне
өлшеусіз серпіліс әкеліп отырғаны да тарих шындығы. М.Әуезов осыдан 70 жыл
бұрын-ақ қазақ халқынын бостандығы, төуелсіздігі мен ұлттық бірлігі үшін
жан аямай тер төккен жөне сол мақсатқа жету жолында жанын пида еткен ғүлама
азаматтың ғүмырын зор бағалап, Ахаңды оқыған азаматгардың туңғыш көсемі
деп көрсеткен болатын. Ахаңнын қазақ халқы үшін атқарған істерін,
армандаған мақсат-мүратын жеке адам мүмкіндігін өлшеміне сыйғызуға
болмайды. Оның жан дүние байлығы, рухани құдіреті оның көрегендігінде.
Ахаңның сонау заманның өзінде-ақ көтерген проблемалары, жазба мұрасының мән-
мазмұны бүгінгі танда тәуелсіздік алып отырған мемлекетіміздің күн
тәртібіндегі көкейкесті мәселелерге жазьш кеткен жауаптай көрінеді.
Соңғы жылдары А.Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі жайында Р.Нұрғали,
С.Қирабаев, Р.Сыздықова, Ш.Сәтпаева, Ә.Қайдаров, А.Мектепов, Ғ.Әнесов
сияқты көптеген зерттеушілер кұнды да мағыналы еңбектер жариялады. Ақын,
публицист, қоғам қайраткері, ғалым-педагогтың өмірі мен шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. Москвада 1929 жылы
Коммунистік академия баспасынан шыққан Әдебиет энциклопедиясының 1-
томында А.Байтұрсынұлы Аса көрнекті казақ ақыны, журналисі және педагогі.
Ол - қазақ тілі емлесінің рефарматоры, грамматикалық және әдебиет
теориясының негізін салушы деп бағаланады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс ерістерді
көруге келгенде Мұхтар Әуезов даналығына таң калмасқа болмайды. Алмағайып
ағыстарға малтығып, қалың түманда адаспай, Ахмет Байтұрсынұлының тарихтағы
орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, орайлас пікір-тұжырымды 25-26
жастағы балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың. Ақаң ашқан
қазақ мектебі, Ақаң түлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілік
ұраны, Қырық мысал, Маса еңбегі, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан
жылаған қазак баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы
қажымаған қайраты біз үмытқанда да тарих ұмытпайтын істер болатын. Оны
жұрттың бәрі де біледі. Мұның шындығына ешкім дауласпайды. Ахмет
Байтұрсынұлының тарихтағы орны, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін,
дүниетанымдағы ерекшеліктерін, оны өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділ бағасын
айтқан С.Сейфуллин болатын. Ол; Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды деген
арнаулы мақала жазып, онда былай дейді: А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі
емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам
қулықты атарман-шабармандардың қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын
жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқығандар шен іздеп жүргенде қорлыққа
шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан калың қазақтың ұлт намысын жыртып, арьш
жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақстан Республикасы Ғылым
академиясының академигі М.Қозыбаев былай дейді: Ол күрескен кесапаттар -
надандық, караңғылық, адами хайуандық, отаршылдық, үлттың азуы мен тозуы,
онын бүратаналық болмысы, жараланған жан жарасы, күлшылық санасы, таланған
жері, қансыраған тілі, шоқындыру саясатынан жансыздана бастаған діні,
орыстандырыла бастаған діні, орыстандырыла бастаған ділі. Бір сөзбен
айтқанда қазақ халқының болашақта болу, болмау альтернативасы.
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пікірі Ахмет Байтұрсынұлының жан-
жақты эиииклопедист ғалым, жазушы, қоғам қайраткері, педагог, журналист
болғандығын дәлелдейді.
Осы жоғарыда айтылғандар негізінде Ахмет Байтұрсынұлының
педагогикалық көзқарастары -деп зерттеу жұмысымыздың тақырыбын белгіледік.
Зерттеудің мақсаты: казақ ақыны, журналисі және педагогі
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, идеяларын
педагогикалық тұрғыда талдау жасау;
Зерттеудің пәні: Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық еңбектеріндегі
оқытудың, алғашқы теориясы мен тәрбие мәселелері мен тәлім –тәрбиелік ой-
пікірлер жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- ағартушының педагогиклық ой-пікірлерінің қалыптасуына тарихи
педагогикалық талдау жасау;
- Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік мәні бар
еңбектерінің ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін анықтау;
- Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық ой-пікрлерін оқып, үйреніп,
талдап, қазіргі ұрпақ тәрбиесіне пайдалану мүмкіндіктерін ашып
көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық негізі; Қазақстан білім беру жүйесіндегі
педагогикалық ғылыми еңбектер мен ой-пікірлердің дамуы мен қалыптасу
теориясы мен тәжірибесі алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік және педагогикалық ғылыми
әдебиеттердегі зерттеу тақырыбы бойынша теориялық талдау жасау, салыстыру,
жинақтау, қортынды жасау.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеде зерттеу тақырыбын таңдап алуды негіздеу, зерттеудің
мақсаты, обьектісі, тақырыбы, міндеттері, методологиялық негізі,
зерттеудің әдістері мен көздері, қорғауға ұсынылатын негізгі ой-пікірлер,
зерттеу нәтижесі.
Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы және
дамуы деп аталатын бірінші тарауда Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі
оқыту әдістері мен тәсілдері, ұрпақ тәрбиелеу жолындағы Ахмет
Байтұрсынұлының ағартушылық идеялары жайлы сөз етіледі.
Ахмет Байтұрсынұлының идеяларын бастауыш мектепте пайдалану
мүмкіндіктері деп аталатын екінші тарауда Ахмет Байтұрсынұлының
шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні, Ахмет Байтұрсынұлының бүгінгі білім
беру мазмұнындағы өміршеңдігі айтылады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалып,
ұсыныстар беріледі.
І. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ
1.1 Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқыту әдістері мен тәсілдері
Тіл — халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады.
Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілдің
азуынан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Бүгінгі қазақ қоғамындағы
мәңгүрттіктің басы да өз тілін тәрк етуден туды. Ана сүтімен сіңбеген,
бесік жырынан нәр алмаған ұлттық қасиет, тана сүтімен кірмейді. Тілі мен
дінінен айырылғандай ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын
түсінбей, көлденең көк аттының қол жаулығына айналады.
Әрине, тіліміздің тағдыры үшін күресте халқымыз қамқарекетсіз болған
емес.
Жиырмасыншы жылдарда тіл тәуелсіздігін ту етіп көтерген Әлихан, Ахмет,
Міржақып, Мағжан, Мұхтарлар, сексенінші жылдардың аяғында бостандықтың лебі
білінісімен басталған бүкіл халықтық қозғалыс соның айғағы. Шүкір, бүгін де
тілінің тағдырына алаңдайтын азаматтар баршылық. Бірақ жаныңа бататыны, сол
арындап басталған ұлы істің аяғы нәтижесіз тез басылып қалғандығы.
Жиырмасыншы жылдары да солай болған. Әрине, оның себептерін бәріміз де
білеміз: елі мен тілінің намысын көтерген ағаларымыздың көбі басы байлауда,
аяғы бұғауда кетті. Тұяқ серпуге шамасын келтірмеді.
Ал, бүгінгімізге не жорық? Тегінде, біз тарих тағылымынан көп сабақ
ала бермейтін халықпыз ғой. Азға мәз болып, еңсеріп кетер кезде екпініміз
басылып, үзіп-жұлып, жартылай біткен істерге көңіліміз толып, арманымыз
орындалғандай енжар тарта бастаймыз.
Барша өнерді қадір тұтатын халқымыз солардың ішінен Өнер алды-қызыл
тіл деп бөле жара айтқаны оның қасиеті мен киесіне сенгендігі болар.
Өткірдің жүзі, кестенің бізі өрнегін сендей салмас - деп Абай арғы-бергі
тарихтың сабағын саралай келіп, халқының рухани дүниесіндегі көркем тілдің
орны мен құдірет – күшін дәл бағалапты.
Кешегі Мағжанның:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін – не бардың!
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз – бабам тілі, сен қалдың! –
деп қолда қалған асылдың ертеңін ойлап күңіренгені мәлім.
Тіл тағдыры – ел тағдырымен сабақтас. Қазіргі заманда, ғалымдар
есебінше әлемде шамамен 6 мыңнан астам әр түрлі тіл бар екен. Соның 100-ден
астамы ғана мемлекеттік мәртебе алған. Яғни тіл мәртебесі – ұлттың
ұлылығын, халықтың тарихтағы орнын белгілейтін шынайы мемлекеттің сыны.
Әрбір ұлт жеке мемлекет болған күннен бастап тілінің тәуелсіздігін күн
тәртібіне қояды. Оған әлемдегі барша елдердің тарихи даму жолы толық дәлел.
Тіл үйрену ең алдымен балабақшадан басталып, мектепте орта және
жоғарғы оқу орындарында жалғасатыны мәлім.
Тіл адам жанының тілмәші. Тілсіз, жүрек түбіндегі бағасыз сөздер,
түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, болып қалар еді. Адам тіл арқасында
ғана жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады. Ойлаған
ойын сыртқа шығарып, басқаға ұқтыра алса, адамның не арманы бар. Жазушы,
ақын деген сөз ойлаған ойын әдемілеп жарыққа шығара алатын адам деген сөз.
Тілі кем болса, адамның қор болғаны. Ойың толып тұрып, айтуға тілің
жетпесе, іш қазандай қайнайды. Қысқасы, адамның толық мағынамен адам аталуы
тіл арқасында.
Тіл әрбір адамға осындай қымбат болса, әрине, ұлт үшін де қымбат.
Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт, дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес,
ондай ұлт құрымақ. Ұлтыңның ұлт болуы үшін бірінші шарт тілі боялуы.
Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен
қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың
жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ
тілінде қазақтың сары сайран даласы, бір есе желесіз түндей тымық, біресе
құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын,
саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр. Қазақтың сар даласы кең.
Тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды,
терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлейміз деген түрік балалары күндерде бір
күн айналып қазақ тіліне келмекші, қазақ тілін қолданбақшы.
Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, ол біріккен тілдің
негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің келешек тарихында қазақ
ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің иманымыз берік.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, кұшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа,
Ақ қолмен тарта аларсың, сен тілім.
XIX ғасырдың жарқын жұлдыздары — Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып салған
ағартушылық-демократтық бағытты ілгері жалғастырушы, жаңа буынның төл басы,
дарынды ақын, ірі ғалым, әрі журналист Ахмет Байтұрсыновтар жөнініде сөз
қозғалады.
Олар өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте
бұқараның жүрегіне қозғау салар, ұйқысынан оятар қаруы — өлең сөз деп
түсінді. Қазақ халқының тағдыры, бүгінігісі мен ертеңгісін, олар өздерінің
ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халқына поэзия тілімен
жеткізуді қалады.
Ақтаңдақ ағаларымыздың шығармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі
нағыз күрескерлер – демократтық поэзияның негізін қалап, азаттыққа ұмтылған
азаматтық жыр үлгілерін жасады.
Олардың алдына қойған мақсаты — өзінің халқына қызмет ету, қалың
көпшілікті еңбекке, мәдениетке шақыру, сауаттарын ашып, дүниені таныту
сияқты мақсаттарды көздеген.
Олар адамдық деген ұғымға ең алдымен үлкен адамгершілікті, адалдықты,
қалтқысыз еңбекті сыйғызатын тәрізді. Сондықтан ол қай заманда да, қай
ортада бар арам ниеттілерді, қарақан басының пайдасына әрекеттенушілерді,
күншілдерді, тоқмейілсігендерді кешірмейді. Оны Ахмет Байтұрсынұлының
атақты мына тармақтары әр кезде басынан осындай хал кешкен әр адамның
көңліне ұялар еді:
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны,
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз аулымның иттері үріп қапқаны.
Олардың ағартушылық ғылымдық еңбектерімен қатар, оның поэтикалық
творчествосын, саяси-әлеуметтік көзқарастарын нақтылы арнайы және терең
зерттеу – алдағы міндет, әр сала мамандарының жұмысы.
Міне, ақтаңдақ ағаларымыздың кешкен өмір өткелдері, тар жол,
тайғақтары осындай.
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 28 қаңтарда Торғай уезінді
қарасты Тосын болысының 5 аулында Сарытүбек деген жерде дүниеге келген.
Ахметтің әкесі қарапайым шаруа адамы Байтұрсын Шошоқов Арғын Үмбетей
батырдың немересі. Шошақтың төрт ұлы болған: Байтұрсын, Ақтас, Ерғасы,
Данияр.
Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882 жылы әуелі
көзі қарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын хердегі
ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886 жылы Торғай қаласындағы екі
класты орысша қазақша училищеде 1891жылы Орынбордағы мұғалімдік
мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 июнінен бастап мұғалім
болады: Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы.
1913-1918 жылдар арасында Қазақ газетінде редактор болып,
орасан зор әлеуметтік тарихи қызмет атқарды, халық өмірінің сан
алуан көкейкесті мәселелерін көтереді, елді прогреске, өнер- білімге
үндейді.
Ахмет Байтұрсынов ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік
істері өз замында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі
әлемі жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Сталинизм қылышынан қан тамған кезеңде Ахмет әуелі 1929 жылы
бір ұсталып, ұзақ азап көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен,
1937 жылы репрессияға ұшырап атылады.
Ахмет қарапайым ғана кісі емес, оқыған кісі. Қазақтың ол
уақыттағы кейбір оқығандары губернатор, соттарға күшін салып тілмаш
болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде
Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды. Қырық Мысал ,
Маса кітаптары, Қазақ газетіне редакторлық еткен еңбектерін Алаш
кезеңін артынан компартияға кіргенін біледі.
Ахмет Байтұрсынов қазақша әліппе жасауы, араб жазуына
кіргізген реформасы, қазақ тілі білімінің негізгі терминдерін
жұртымыздың образды ойлау мүмкіндігімен сабақтастырып, өз
топырағымыздан тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені, дыбыс
жүйесін фонетика, сөз жүйесін морфология, сөйлем жүйесін
грамматика қалыптырған.
1925 жылы 5 майда Ахмет өз қолымен жасап барген Газет
және журналдарда жарияланған басқа ғылыми, ғылыми- методикалық
еңбектердің тізімі, деп деген доқумент КАЗПИ архивында сақталған.
Ахмет Байтұрсыновтың ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткері
санатында жасаған барлық еңбегі, тартқан қорлық, көрген азабы, болашаққа
сенген үміт-арманы – баршасы осы ұлы миссияны орындауға, туған халқы үшін
қасықтай қаны қалғанша қалтқысыз қызмет етуге арналған.
А. Байтұрсынов — қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш
жұмсаған адам. Күш жұмсауға тура келген себебі мынада. Қазақ балаларына
арналып 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептің тілі
қазақша болғанмен, казақша жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы
жоқ болатын, сондықтан әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб
жазуларын пайдаланатын. Жоғарыда айтылды, А. Байтұрсынов пен өзге де бір
топ қазақ интеллигенциясы уәкілдері болып, 1905 жылы 26 июньде Россия
Империялық Министр Советінің Председателі атына (Кіндік үкіметке) петиция
жазады. Мұнда бір пункт етіп қойған талаптары: Қазақ даласында оқу-ағарту
ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат
ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген болатын.
А. Байтұрсынов 1926 жылы Әліппенің жаңа түрін жазып ұсынады,
бұл осы күнгідей суреттермен берілген оқулық болатын, кітапты Жаңа әліпби
деген атпен 1926 жылы Қызылорда — Ташкент баспалары бірігіп шығарған. 1927
жылдың өзінде оның 2, ал 1928 жылы 3-басылымы Қызылордада шығады. Бұл
Әліпби Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткішінде (Қызылорда,
1926) былайша бағаланады: Жаңа құрал. Қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері
бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған...
Ахметтің 7 рет басылған бұрыңғы Әліпби (Оқу құралы) қазақ жұртына
орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға
бастағаннан кейін ол Әліпби әдіс жөнінен де, мазмұны жағынан да ескірген.
Мынау жаңа Әліпби бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл Әліпби
мазмұны қазақ жағдайына қарай, Мемлекет Білім Кеңесінің жаңа программасына
үйлесімді болып шыққан.
1927 жылы Смағұл Садуақасов А. Байтұрсынұлын профессионал ақын деуден
гөрі ірі- қоғам қайраткері және ғалым деп тану дұрысырақ деп жазған
болатын.
Бұл, тегі, соңғы 10—15 жыл бойы (1927 жылға дейін) А. Байтұрсынұлының
өлең жазып не баспасөз беттерінде, не жеке басылым түрінде
көрінбегендігінен, М. Әуезовтің сөзімен айтқанда, жұртшылыққа бұрынғы
уақыттағы жас буынның әлсіз ойын тербеткен жүрекке жылы, тәтті өлеңдерін
ести алмай кеткендіктен айтылған сөз болу керек.Әйтпесе А.Байтұрсынұлының
ақындық таланты да, беріп кеткен поэтикалық мұрасы да оның өте күшті,
дарынды, ойлы ақын екендігін танытады.
1.2 Ұрпақ тәрбиелеудегі Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық идеялары
А.Байтұрсынұлының алғаш ағартушылық ой – пікірлері сонау 1913 – 1917
жылдары Орынборда шыққан Қазақ газетінде (Байтұрсынұлы 5 жыл бойы осы
газеттің жауапты редакторы болған) жарияланған мақалаларынан айқын көріне
бастайды. Газет өзінің тұңғыш жарияланған санында – ақ былай деп жазды :
Бұл газеттің мақсаты жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына ғылым, өнер
жайылуына басшылық ету, басқа жұрттардың халінен хабар беріп, таныстыру.
Сол мақсұттарды орнына келтіру үшін закүндерді, хакімдердің бұйрық –
жарлықтарын білдіріп тұру, Государственный дума, һәм Государственный совет
жұмыстары турасында жете хабар беру, қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын
жазу, күнелту, сауда, кәсіп, жер – су, егін – таран, мал шаруасы жайынан
кеңесу, оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа, ғылым, өнер тіл, әдебиет
турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайында жазу (Қазақ, №
1, 1913, қаңтар).
А.Байтұрсынұлы туған халқының ғылым – білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең
болмаса бастауыш білім алуын аңсады. Адамға тіл, құлақ қандай керек болса,
бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек, - деп жазды ол. Бірақ
осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл – күйі оның
қабырғасына қатты батты. Бұл жөнінде Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы
күнгі ауыл мектептерінде оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер
аз. Сонда да хат білетін қазақтардың проценті мұжықтардан жоғары...
Бұл мектептің халыққа жақындығы, балалардың білімді ана тілінен
үйренетіндігі... деп, ауылдық қазақ мектептерінің жайын сөз ете келеді де,
орыс школдарында тәртіп те бар, құрал да сай, мөлшер, жоспар бәрі де бар.
Сонысына қарай пайдасы аз. Олардың пайдасын кемітіп отырған бір – ақ нәрсе
: қазақты орысқа аударамыз деген пікір (орыстандыру саясатын айтып отыр –
С.Қ.) бүлдіріп отыр. Сол школдар арқылы қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне
түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған араб әрпін тастап, орыс әрпін
алдырамыз дейді. Сол үшін әуелі балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен
оқысын, ана тілінде оқыған аты болу үшін қазақ тілінде орыс әрпі басылған
кітаптардан бастап оқып, әрірек барған соң кілең орысшаға түспек керек
дейді. Бұлар еппен қайырмалаушылардың жолы..., деп қазақ даласында патшалы
Ресейдің отарлау саясатының қалай іске асырылып жатқанын әшкерелейді. Ол
патша әкімдерінің оқу – ағарту ісіндегі бұл саясатының түпкі мақсатын одан
әрі айқындай түсіп, Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде,
бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталу.
Солай болған соң бастауыш мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан
алыс боларға керек... Қазақты басқа дінге аударамын деу құр әурешілік.
Қазақты діннен айыруға болмаса, жазуынан да айыру болмайтын жұмыс деп,
пікірін батыл айтты. Шындықты ашық айтқаны үшін патша өкіметінің жергілікті
әкімдері газетке бірнеше рет айып салып, оның редакторын түрмеге жапты.
А.Байтұрсынұлы Қазақ газетінің 1914 жылғы 62 – санында Мектеп
керектері деген мақаласында ...ең әуелі мектепке керегі – білімді,
педагогика, методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші – оқыту
ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді һәм
құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші – мектепке
керегі белгіленген Программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның
үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс –
солпы я артық, я кем шықпақшы... деп оқытудың дидактикалық принциптерін
тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп берді.
А. Байтұрсынұлы мұғалімдерді педучилищелер ашып арнаулы оқу орындары
арқылы даярлаудың тиімділігін айта келеді де, ондай оқу орнының әзірге
қазақ даласында жоқтығын ескеріп, орыс мектептерінен не қазақ медреселерін
оқып бітірген жастардың талаптыларын мұғалімдік жұмысқа қоса пайдаланайық
деген ұсыныс жасайды. Медреседе оқығандардың педагогика, әдістемеден
хабарсыз екенін, ал орыс мектептерін оқып бітіргендердің мұсылманша хат
білмейтіндігін қынжыла сөз етеді. Олардың білімін жетілдіру мақсатында жаз
айларында 1 – 2 айлық қысқа мерзімді курстар ашуды ұсынады.
Автор қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, нсеп,
шаруа – кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыс болуы керек екендігін нақтылап
көрсетеді. А. Байтұрсынұлы осы пәндердің оқулықтарын шығарудың қолға
алынғанын, алайда арнайы баспахана болмағандықтан кейбір оқулықтарды шығару
ісіндегі қиындықтарды қынжыла баяндайды. Автор бірлі – жарым шыққан
оқулықтарды оқу ісіне пайдаланбай жатып сынға алушыларды сынай келе, оқулық
жасауға тәжірибелі мұғалімдердің де ат салысуын талап етеді. Мәселен,
Назаров деген біреудің қазақ мектептерінде ана тілінде оқытатын оқулық жоқ
болғандықтан бірден орысша оқытуды қуаттаған пікірінің негізсіздігін
әшкерелеп, Ана тілімен оқу бізге керек екендігінде еш талас болмасқа
керек деп кесімді пікір айтады.
Ол өзінің көп жылдық мұғалімдік тәжірибесіне сүйене отырып (ол 1896
жылдан 1909 жылға дейін оқытушы болып істеген), қазақ мектептерінің ең зәру
ісі – оқулық жазу мәселесімен түбегейлі айналысады. Ол үшін ең алдымен
қазақ тілінің фонетикалық (дыбыстық жүйесін зерттеуге кірісті. Қазақ
балаларының сауатын ашатын әліпби мен ана тілін үйрететін Тіл құралын
жазбас бұрын ең алдымен жазу графикасын жөндеп алудан бастаудың қажеттігін
сезген А.Байтұрсынов 1912 жылдан бастап, Айқап журналы мен Қазақ
газетінің беттерінде араб таңбаларын жетілдіру, лингвистикалық терминдерді
тілге енгізу (дыбыс, әріп, дәйекші, жуан, жіңішке дыбыс, қағида т.б.)
туралы ой – пікір қозғады.
Оның араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы,
әсіресе мұғалімдер қауымы жылы лебізбен қабылдады. Себебі, Байтұрсынов
реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни сингармонизм заңдылығына сүйеніп,
ғылыми негізде жасалған еді. Өйткені қазақ дыбыстарының табиғатын айқындау
ғалымға қазақтың жаңа әліпбиін жасауға мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардан
бастап ұсынылған жаңа жазуы (жаңа емле деп аталды) іс жүзінде қолданыла
бастады. Баспа беттерінде жарияланған мәліметтер бойынша 1915 жылдың бір
өзінде ғана бұл емленің өзімен 15 – тей кітап басылып шыққан. Сондай – ақ
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа емле 1913 жылдардан бастап мұсылман
медреселерінде де, орыс – қазақ мектептерінде де қолданыла бастағаны
белгілі.
Ғалым ширек ғасырдай тер төккен осы еңбегін, яғни реформаланған қазақ
жазуын ұлт мәдени талаптарын әбден өтей алады деген көзқарасты ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп, латын алфавитіне көшуге қарсы пікірде болды.
Латын алфавитіне көшу мәселесі бұрынырақтан сөз болып келген еді. Ақырында
1926 жылдың 26 ақпаннан 6 наурызына дейін Баку қаласында Бүкілодақтық
бірінші Түркологиялық съезі өткізіліп, оның күн тәртібіне түркі
халықтарының жазуы, орфографиялық негізгі принциптері және олардың
әлеуметтік мәні, терминология мәселелері, осы халықтарының тарихы,
этнографиясы, ана тілін оқыту әдістемесі т.б. көптеген көкейтесті
мәселелері қойылды. Солардың ішінде ең үлкен пікір таласын туғызған мәселе
ұлан – ғайыр жерді мекендейтін түркі халықтарының бәрінің латын алфавитіне
көшуі жайындағы мәселе болды. Осы мәселеге орай екі топ болып бөлініп
шықты. Бірі – бұрыннан пайдаланып келген әрі нақтылы ұлт тіліне лайықталып,
реформаланған, ресми қабылданған (араб не орыс графикасын) (мысалы сол
кезде сахалар қолданып отырған) латыншаға аударудың ешқандай саяси –
идеологиялық, не экономикалық талған араб графикасы мен қабылданбақшы латын
жазуының бір – бірінен артық – кемдігі шамалы, керісінше жазу таңбасын
өзгерту сан ғасырлық жазба дүниеден, мәдени мұралардан қол үзу қаупін
тудырады дегенді айтты. Екінші топ – араб жазуы түркі тілдерінің
фонетикалық жүйесіне сай келмейді, латын алфавиті түркі тілдерін Еуропа
мәдениетіне жақындастыра түседі дегенді дәлел етті. А.Байтұрсынов алғашқы
пікірді қуаттап, араб әрпін пайдаланудың тиімділігін жан – жақты дәлелдеп
берді. Оның пікірінше, араб алфавиті тез оқуға, жылдам жазуға қолайлы, ал
ол жастарды сауаттылыққа үйретуге мүмкіндік туғызады, баспахана техникасы
мен өнімнің құны жағынан алғанда араб әрпін қолдану өзінің сыйымдылығымен
әлдеқайда арзанға түседі. Үшіншіден араб әліппесінің әріп құрамы қазақ
тілінің ормофографиялық қажетін толық қанағаттандырады. Төртіншіден, бүкіл
Азия елдерінің мәдени мұрасы осы алфавит негізінде жазылғаны айтылды.
Ғалымның араб алфавитін қолданудың тиімділігі жөніндегі ғылыми дәлелді
пікірлері кейін оны халық жауы деп айыптаған кезде көпе – көрінеу
бұрмаланып, ұлтшылдық, пантүркистік, кеңеске қарсы пікір деген кінә болып
тағылды. Әрине, араб жазуы арқылы ислам дінін уағыздауды ол көздеген жоқ.
Өйткені А.Байтұрсынов реформалаған қазақ жазуы харакетті құран жазуынан
мүлде алшақ еді. Оны пантүркистік пиғылда болды деу де орынсыз болатын.
Керісінше А.Байтұрсынов қазақ тілінің дербестігін, тазалығын сақтауды қатты
қолдаған адам еді. Үшіншіден, ғалым әрекетінен антисоветизімді іздеу
нанымсыз еді. Себебі жазу таңбасының түрі идеологияның мазмұны мен бағытын
өзгерте алмайтын А.Байтұрсынов та, өзгелер де жақсы білді.
А.Байтұрсынов – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп
жұмыс жасалды. 1912 жылдан бастап үш жылдық бастауыш мектептерде (ол ауыл
мектебі) шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын
пәндердің тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған
графикасы жоқ еді. Сондықтан да әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не
арап жазуларын пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары
1905 жылы 26 шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Предцедателі
атына петиция жазады. Ондағы қойған талаптың бастылары: қазақ даласында
оқу –ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар
қазақша сауат ашатын болсын. Оқу ана тілінде жұргізілсін т.б. Осы
талаптарды жүзеге асыру үшін А.Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912)
тұңғыш әліппе құралын жазды. Мысалы, 1892 жылы Қазанда басылған Букварь
для киргизов деген құралы жеті рет қайта басылып 1925 жылға дейін қазақ
мектептерінің негізгі оқу құралы ретінде пайдаланылып келген. А.Байтұрсынов
1926 жылы Әліпбидің жаңа түрін осы күнгідей суреттермен берілген Әліппе
кітабын жазды. Ал бұл Әліпбидің 1928 жылы Қызылордада шыққан 3 – басылымы
қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткішінде төмендегі ше бағаланды: Жаңа
құрал қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім
ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 – рет басылған бұрынғы
Әліпбиі (Оқу құралы) қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген
еді...Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол
Әліпби әдіс жөнінде де, мазмұн жағынан да ескерген. Мынау жаңа Әліпбиі
бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл Әліпбидің мазмұны қазақ
жағдайны қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып
шыққан. әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық. Әліпби
көңілдегідей болып шыққан.
1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын оқу құралын
жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1 – бөлімі Тіл
құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрген. Осы кітаптың
морфалогияға арналған 2 – бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3 –
бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып
қайталанып келді.
Тіл құралы – қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соңғы құбылыс. Оның
қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде
овтор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықта қазақ грамматикасына қатысты
категориялардың әр қайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні
бүгінге дейін қолданылып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік,
одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан
лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтікі. оқулықтың
тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты салалары фонетика –
дыбыс туралы ғылым, марфология – сөз құрамын зерттеу, ал синтаксис сөйлем
құрылысын зерттеу т.б. деп саралап тұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып
отыр.
Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол
қолданбалы грамматиканы да жазған болатын бұл жұмысын Тіл жұмсар деген
атпен 2 бөлімді кітап етіп 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.
А.Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің ірге тасын қалаушы. Ол
қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
Қазанда Баяншы деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда ватор
мұғалімдерге Әліппені пайдалнудың, сауат ашу әдістерінің жол – жобасын
көрсетіп берді.
Сөйтіп ғұлама – ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып бұларды
біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу
құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын
ұсынды, тілді дұрыс жұмсай беру тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, 4 –ші сауат
аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды міндетіне алып, Баяншыны
жазды.
Әрі аудармашы, әрі ақын, әрі қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуші ғалым
А.Байтұрсыновтың сан салалы еңбегіне арнап оның 50 жылдық тойына жазған
мақаласында М.Әуезов былайша баға берген еді. Ахаң ашқан қазақ мектебі,
Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаңның салған әдебиеттегі орны – Қырық мысал,
Маса, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген
еңбегі, өнер – білім, саясат жолындағы қажымас қайратты...Тарих ұмытпайтын
істер болмақ. Жаңа өсіп келе жатқан қазақ интеллигенциясы Ахаңның еңбегінің
өнімді болуын тілеуден жалықпайды (1923 ж., Ақ жол газетінде).
Қазақ халқының абзал ұлдарының бірі, ХХ ғасырдың бас кезіндегі
демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының ең ірі, ең беделді көш басшысы
А.Байтұрсыновтың қазақ ғылымы мен мәдениеті, тәлім – тәрбие оқу ісі
тарихына сіңірген орасан зор еңбегінің тарихтан өшпес орын алатынын бүгінгі
демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде өмір шындығы дәлелдеп
отыр.
2. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ИДЕЯЛАРЫН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУ
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні
Ахметтің ұлылығы ұлт ұстазы дәрежесіне келтірілген еңбегінде, Ақаң ұлы
ұстаз теоретик ретінде бала тәрбиесінен бастап, үлттық санаға дейінгі
педагогикалық мәселелерді жан-жақты зерделеді. Ойымыз дәлелді болу үшін
Ахмет Байтұрсынұлының мына пікірін келтірейік: Бұл заманда қолы
жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін, өнер-білім, сол
өнер-білімді үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында
жаншылмас едік - деп армандайды. Осы мәселені Р.Сыздықова былай
жалғастырады: Ахмет Байтұрсыновты үстіміздегі ғасырдың алдыңғы
онжылдықтарындағы қазақ қауымы көшінің басшысы егіп танытқан -оның қазақ
халқын іргелі жұрт қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте
ұстаған бір қаруы - ағартушылық идеясы болды.
Халықты ояту, оның санасына жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын
іздеген ғалым-педагог А.Байтұрсынұлының 40 беттік казақша әліппесі Оқу
құралы деген атпен 1912 жылы Орынбор қаласында М.Ш.Кәрімов пен
Ш.Кұсайыновтар баспасында жарық көрді. Оқу құралы жайында Т.Шонанұлы
былай деп жазады: Бұған дейін бізде өз әліппеміз болған емес, дүмше
молдалар әліппе жасай алмай, балаларды әліп-би шартымен қағаз жүзінде
оқытса, ал миссионерлер Васильев, Алектров, Вожинский және басқалар қазақ
әліппесін орыс транскрипциясымен берді.
Ахмет Байтұрсынұлының Оқу қүралы 1912-1925 жылдар аралығында 7 рет
қайта-қайта басылып, оқу-ағарту жүмысында біршама үзағырақ пайдаланылды.
Жоғарыда айтылған Телжан Шонанұлының Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі жайлы
айтқан қүнды пікіріне қосыла отырып, өз тарапымыздан мынатолықтыруды
енгізгіміз келеді. Үстіміздегі ғасырдың 1910 жылдарынан бастап қазақ
қоғамында оқу-ағарту идеясының жандаыуына байланысты балалардың сауатын
ашатын әліппе қүралдарын жасау қолға алына бастады. Уфа, Орынбор
калаларының баспаханаларында бірқатар авторлардың М.Нүрбаев, М.Малдыбаев,
З.Ерғалиев т.б. қазақша әліппелері жарық көрді, бірақ бұлардың көбі бірер
басылымнан артық жарияланбай, кеңінен қолданыс таба алмады. Сондықтан да
Т.Шонанұлының Бұған дейін біздің өз әліппеміз болған емес - деген пікірі
ойымызды нақтылай түседі.
Ал біздің зерттеу объектімізге катысты тұрғысынан келгенде, алдымен
оқулықтармен байланысты төмендегі мәселелерді айту қажет. А.Байтұрсынов
бастауыш сынып үшін әліппелер жазған. 1912 жылы Оренбургта А.Байтұрсыновтың
Оқу қүралы, Қазақша Әліп-биі деген оқулығы шыққан.
Әліппеде дыбыс пен әріпті оқыту дидактиканың жеңілден ауырға кағидасы
бойынша жеке сөздерді оқытудан басталады да, кейін қысқа-қысқа мәтіндер
алынған.
Ал жеке сөздер алынғанда, екі дыбыстан тұратын қысқа, жеңіл сөздерден
басталып, ол бірте-бірте күрделендіріледі. Мысалы, ас, аса, асар, ал, ала,
алас, қон, қонақ, доға, доғар, т.б.
Бұл қағида оқушының оқуды, жазуды, сөйлеуді тез үйренуім қамтамасыз
ету, оқыту процесін женілдетуді іздеуден шыққан.
Ғалым балалар тілін дамыту жолында алдымен жеке сөздермен таныстыру
қағидасын ұстаған. Бұл I кітапта өте қатты үсталған. Оны автор әріппен,
дыбыспен байланысты ғана қолданып қоймай, кейін сөздермен таныстыруды,
сөздік қорды байытуды тақырып бойынша жалғастырған.
А.Байтұрсынов I кітапта мына тақырыптарға байланысты сөздерді берген: 1)
туған-туысқам іліктес, 2) киімдер, 3) ойын-ойыншықтар, 4) тамақтар-
сусындар, 5) дене мүшелері, 6) үй мүліктері, 7) ыдыс-аяқ, 8) мал аттары, 9)
малдан басқа төрт аяқтылар, 10) құстар, 11) бақа-шаян, 12) құрт-кұмырсқа,
13) жер бедері аттары, 14) жер жүзінің аттары, 15) сан.
Бұл тақырыптардың бәрінде оған қатысты сөздер берілген. Бұл сөздердің
бәрі бала өмірінде күнделік кездеседі, қолданылады. Сондықтан ғалым ол
сөздердерді бала білуге тиісті деп санаған. Бірақ бұл сөздермен жұмыстың
түрлері көрсетілмеген.
Әрі қарай А.Байтұрсынов бірден сюжетті мәтінге көшпей, баланы
қызықтыратын жаңылтпаш, жұмбақтар және мақал-мәтелдер берген.
Бұлар да бала тілін дамытуға өте қажет материалдар. Оны оқушы оқитыны
түсінікті. Ғалым бала тілін осындай қызғылықты материал арқылы дамытуды
көздеген деп ойлаймыз. Міне, осыдан кейін ғана автор қысқа мәтіндер және
өлеңдер шумағын берген. Осы арада көңіл бөлерлік нәрсе: әліппеде берілген
Өтірік өлеңдер. Өтірік өлеңдерді оқулықта беруде де ғалым оқушының
қызығуын туғызуға-сүйенгенін дәлелдеудің қажеті жоқ. Ол өзінен-өзі көрініп
тұр. Бұл ғалымның дидактиканың заңдарын терең біліп, оны оқулықта шебер
қолданғанын білдіреді. Ал осы өлеңдер жаттауға жеңіл, айтуға қызғылықты,
сондықтан бұлар тіл дамытуға өте қолайлы.
Бұл - жаңа құрал түрлі суреттермен берілген оқулық. Ахмет
Байтұрсынұлының бұл оқулығы сол тұстағы жинақталған алдыңғы қатарлы
тәжірибелерге сүйене отырып, озық әдістемелік теорияларға негізделіп,
жасөспірімдердің психологиялық жас ерекшеліктерін, тіпті ұлттық
ерекшеліктерін ескере отырып жазылған еңбек. А.Байтұрсынүлы Әліп-бидің
алғашқы бетінде мұғалімдерге арнау сөз ұсынады; мұғалімдерден өтінеміз:
Бұрынғы Оқу құралы мен бұл Жаңа құрал екеуінің қайсысы үйретуге жеңіл?
Екінші сөзбен айтқанда, қайсысымен оқытқанда балалар оқу мен жазуды тез
үйренеді? Осы жағынан тәжірибе түйілсе екен. 90%-і хат білмейтін жұртқа
оқумен жазуды оңай үйрететін әліп-би кітабының артығы жоқ.
Келесі оқулығы Әліп-би (3-рет басылуы, 1928 ж.) деп аталады. Мұнда
ғалым негізінен мәтіндерді қолданған. Бірақ алдымен оқулық түрлі ойындардан
басталған. Ол ойындар дыбыс әдіс жолымен сөздерді турлендіру арқылы сөздер,
сөйлемдер жасауға арналған. Мұнда бапаларды оқуға қызықтыру, назарын оқуға
ұйымдастыру мақсаты көзделгені байқалады.
Әрі қарай ғалым екі сөзден тұратын сөйлеммен жаттығулар беріп, оларды
түрлендіріп, тіпті жаңылтпашқа айналдыру сияқты тапсырмалар арқылы бала
тілін дамытудың түрлі әдістерін колданған. Олар күрделене келе мәтіндерге
айналған. Ол өте кіші мәтіннен басталып, кейін күрделене берілген.
А.Байтүрсынов әдістемесінде аз дыбыстан тұратын сөзден бастау,
жаттығуды аз сөйлемнен, мәтінді өте шағын түрінен бастау, оларды біртіндеп
қана кеңейту, күрделендіру тәсілі ерекше орын алады. Осының бәрі баланың
тілін дамытады. Жеңілден бастап, ауырға қарай баспалдақтап көшуіне лайықты
жасалған. Жеңілді тез үйренген баланың әрі карай құлшынуына бұл әдіс жағдай
жасайды, үйренетініне сенімін арттырады.
Ғалымның бала тілін дамытуда қолданылған өзіндік бір ерекшелігі -сөз
ұқсастығын өте жиі пайдаланады. Мысалы, ол, олар, орлар, шаша, шаша, шашақ,
керек, терек, тезек, елік, есік. Зор, Ораз, ора. Ора, зор, Ораз. Зор, ораз,
оз. Аз, зор, Ораз, т.б.
Бұл арада ұқсас сөздер мен сөйлемдерді есте сақтау оңай екенін ғалым
оқулықта жақсы қолданғаны байқалады. Тіл дамытуда да, оқығанды есте
сақтауда да қайталаудың орны маңызды екені белгілі. Автордың балалар
меңгерген сөздерін ұмытпауын, есте сақтауын, оны жеке қолданыста, сөйлемде,
жаттығуда, мәтінде қайталау арқылы жүзеге асыруға ұмтылғанын көруге болады.
А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арналған оқулықтарында тіл дамыту
мәселесіне ерекше мән берілгені анық. Оны жеке зерттеулер арқылы арнайы
қарауға толық болады. Біз бұл шолуда қысқа ғана сипаттап отырмыз.
Бұл Әліб-бій а, р, з таңбаларын танытудан басталады. Кітап
бетінің төменгі тұсындағы сілтеме хат таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі
қоса беріледі. Барлық әріптерді өтіп болған соң, танымдық материалдар
жазылған. Автор Оқу құралының алғашқы бетін балаларға арналған өлең
жолдарынан бастайды.
Балалар! Бұл жол басы даналыққа
Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта!
Бұл жолмен бара жатқан өзіндей көп,
Соларды көре тура қалалық па?
Даналық - өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер іздеп тауып алалық та!
Осы жолдар арқылы Ахмет Байтұрсынұлы сауат ашуға шақырды. Ахмет
Байтұрсынұлы әліппесінің құндылығы: ол әрбір әріптерді мысалдармен бекітіп
отырады.
Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынұлы әрбір такырыпқа дидактикалық
қағидалар ұсынуда, әріптің соңында мынадай тұжырым жасайды: Бұл үш әріфті
балаларға үйрету үшін әуелі бөлек-бөлек бір-бір жапырақ қағазға үлкен етіп
жазу. Сонан соң А-дан бастап әрбіреуін балаларға белек-бөлек көрсету.
Балалар әрбіреуін жаңылмайтындай болып білген соң, алиф баға қаратып оқыту.
Бормен жазатын үлкен тақтай болса, әрбіреуін бөлек-бөлек тақтайға жазып
көрсетсе де болады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1 АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 6
ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқыту әдістері мен 6
тәсілдері
1.2 Ұрпақ тәрбиелеу жолындағы Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық 11
идеялары
2 АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ИДЕЯЛАРЫН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУ 17
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні 17
2.2 Ахмет Байтұрсынұлының бүгінгі білім беру мазмұнындағы 31
өміршеңдігі
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
XX ғасырдың басындағы оқу-ағарту, ғылым жолындағы өте биік тұлға Ахмет
Байтұрсынов болды. Ол алдымен, бастауыш сынып оқулықтарының авторы,
екіншіден, алдыңғы қатарлы әдістемелі оқулық жазуда ғана қолданып коймай,
қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылыми еңбек жазған.
А.Байтұрсынұлына дейін қазақ оқыту әдістемесінен ғылыми еңбек жазған ғалым
болмаған. Сондықтан А.Байтұрсынұлы әдістеме заңдылықтарын оқулықтар жазуда
іс жүзінде қолданған және әдістемені ғылыми тұрғыда зерттеген ғалым дейміз.
Ахмет Байтұрсынұлының есімі бүкіл түркі тілдес халықтардың
тарихына Кемал Ататүрік, Ысмайылбек Гаспыралы есімдерімен қатар мәңгі
өшпестей болып, алтын әріптермен жазылды. Қазақ халқының тарихында өзінің
рухани сана-сезімі мен парасаты және жалпы болмысы жағынан айрықша орын
алатын ол — фольклорист, ақын - жазушы, публицист, аудармашы, қазақ тілі
мен әдебиетінің негізін қалаушы, ірі филолог, лингвист-ғалым, түрколог-
реформатор, ағартушы-демократ, гуманист, педагог, зерделі тарихшы,
журналист, қазақтың түңғыш реформаторы, профессор, Алаш партиясын құрушы,
қазақ ғылымының алғашқы ұйымдастырушысы, оқулықтар жазудың білгір маманы,
қазақ елінің тәуелсіздікке жетуі үшін жан аямай күрескен ер азаматы, қоғам
қайраткері, өз халқының жалындап жанған адал перзенті. Коммунистік-
тоталитарлық жүйенің қылышынан қан тамып тұрған кезінде Ахмет
Байтұрсынұлының есімін атауға тыйым салынғаны белгілі. Сөйтіп, 70 жыл бойы
Ақаңның рухани мұралары мен оның есімі тарихтан алынып тасталды. Әйтсе де,
Ақаң есімі бүгінгі таңда қайта тіріліп, тыныс алып, халқының рухани өміріне
өлшеусіз серпіліс әкеліп отырғаны да тарих шындығы. М.Әуезов осыдан 70 жыл
бұрын-ақ қазақ халқынын бостандығы, төуелсіздігі мен ұлттық бірлігі үшін
жан аямай тер төккен жөне сол мақсатқа жету жолында жанын пида еткен ғүлама
азаматтың ғүмырын зор бағалап, Ахаңды оқыған азаматгардың туңғыш көсемі
деп көрсеткен болатын. Ахаңнын қазақ халқы үшін атқарған істерін,
армандаған мақсат-мүратын жеке адам мүмкіндігін өлшеміне сыйғызуға
болмайды. Оның жан дүние байлығы, рухани құдіреті оның көрегендігінде.
Ахаңның сонау заманның өзінде-ақ көтерген проблемалары, жазба мұрасының мән-
мазмұны бүгінгі танда тәуелсіздік алып отырған мемлекетіміздің күн
тәртібіндегі көкейкесті мәселелерге жазьш кеткен жауаптай көрінеді.
Соңғы жылдары А.Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі жайында Р.Нұрғали,
С.Қирабаев, Р.Сыздықова, Ш.Сәтпаева, Ә.Қайдаров, А.Мектепов, Ғ.Әнесов
сияқты көптеген зерттеушілер кұнды да мағыналы еңбектер жариялады. Ақын,
публицист, қоғам қайраткері, ғалым-педагогтың өмірі мен шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. Москвада 1929 жылы
Коммунистік академия баспасынан шыққан Әдебиет энциклопедиясының 1-
томында А.Байтұрсынұлы Аса көрнекті казақ ақыны, журналисі және педагогі.
Ол - қазақ тілі емлесінің рефарматоры, грамматикалық және әдебиет
теориясының негізін салушы деп бағаланады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс ерістерді
көруге келгенде Мұхтар Әуезов даналығына таң калмасқа болмайды. Алмағайып
ағыстарға малтығып, қалың түманда адаспай, Ахмет Байтұрсынұлының тарихтағы
орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, орайлас пікір-тұжырымды 25-26
жастағы балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың. Ақаң ашқан
қазақ мектебі, Ақаң түлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі елшілік
ұраны, Қырық мысал, Маса еңбегі, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан
жылаған қазак баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы
қажымаған қайраты біз үмытқанда да тарих ұмытпайтын істер болатын. Оны
жұрттың бәрі де біледі. Мұның шындығына ешкім дауласпайды. Ахмет
Байтұрсынұлының тарихтағы орны, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін,
дүниетанымдағы ерекшеліктерін, оны өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділ бағасын
айтқан С.Сейфуллин болатын. Ол; Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды деген
арнаулы мақала жазып, онда былай дейді: А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі
емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан өз заманында патша арам
қулықты атарман-шабармандардың қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын
жыртып, дауысын шығарған кісі. Өзге оқығандар шен іздеп жүргенде қорлыққа
шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан калың қазақтың ұлт намысын жыртып, арьш
жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақстан Республикасы Ғылым
академиясының академигі М.Қозыбаев былай дейді: Ол күрескен кесапаттар -
надандық, караңғылық, адами хайуандық, отаршылдық, үлттың азуы мен тозуы,
онын бүратаналық болмысы, жараланған жан жарасы, күлшылық санасы, таланған
жері, қансыраған тілі, шоқындыру саясатынан жансыздана бастаған діні,
орыстандырыла бастаған діні, орыстандырыла бастаған ділі. Бір сөзбен
айтқанда қазақ халқының болашақта болу, болмау альтернативасы.
Жоғарыда келтірілген ғалымдардың пікірі Ахмет Байтұрсынұлының жан-
жақты эиииклопедист ғалым, жазушы, қоғам қайраткері, педагог, журналист
болғандығын дәлелдейді.
Осы жоғарыда айтылғандар негізінде Ахмет Байтұрсынұлының
педагогикалық көзқарастары -деп зерттеу жұмысымыздың тақырыбын белгіледік.
Зерттеудің мақсаты: казақ ақыны, журналисі және педагогі
А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру, идеяларын
педагогикалық тұрғыда талдау жасау;
Зерттеудің пәні: Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық еңбектеріндегі
оқытудың, алғашқы теориясы мен тәрбие мәселелері мен тәлім –тәрбиелік ой-
пікірлер жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
- ағартушының педагогиклық ой-пікірлерінің қалыптасуына тарихи
педагогикалық талдау жасау;
- Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік мәні бар
еңбектерінің ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін анықтау;
- Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық ой-пікрлерін оқып, үйреніп,
талдап, қазіргі ұрпақ тәрбиесіне пайдалану мүмкіндіктерін ашып
көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық негізі; Қазақстан білім беру жүйесіндегі
педагогикалық ғылыми еңбектер мен ой-пікірлердің дамуы мен қалыптасу
теориясы мен тәжірибесі алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік және педагогикалық ғылыми
әдебиеттердегі зерттеу тақырыбы бойынша теориялық талдау жасау, салыстыру,
жинақтау, қортынды жасау.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеде зерттеу тақырыбын таңдап алуды негіздеу, зерттеудің
мақсаты, обьектісі, тақырыбы, міндеттері, методологиялық негізі,
зерттеудің әдістері мен көздері, қорғауға ұсынылатын негізгі ой-пікірлер,
зерттеу нәтижесі.
Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы және
дамуы деп аталатын бірінші тарауда Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі
оқыту әдістері мен тәсілдері, ұрпақ тәрбиелеу жолындағы Ахмет
Байтұрсынұлының ағартушылық идеялары жайлы сөз етіледі.
Ахмет Байтұрсынұлының идеяларын бастауыш мектепте пайдалану
мүмкіндіктері деп аталатын екінші тарауда Ахмет Байтұрсынұлының
шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні, Ахмет Байтұрсынұлының бүгінгі білім
беру мазмұнындағы өміршеңдігі айтылады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалып,
ұсыныстар беріледі.
І. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ
1.1 Ахмет Байтұрсынұлының еңбектеріндегі оқыту әдістері мен тәсілдері
Тіл — халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады.
Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілдің
азуынан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Бүгінгі қазақ қоғамындағы
мәңгүрттіктің басы да өз тілін тәрк етуден туды. Ана сүтімен сіңбеген,
бесік жырынан нәр алмаған ұлттық қасиет, тана сүтімен кірмейді. Тілі мен
дінінен айырылғандай ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын
түсінбей, көлденең көк аттының қол жаулығына айналады.
Әрине, тіліміздің тағдыры үшін күресте халқымыз қамқарекетсіз болған
емес.
Жиырмасыншы жылдарда тіл тәуелсіздігін ту етіп көтерген Әлихан, Ахмет,
Міржақып, Мағжан, Мұхтарлар, сексенінші жылдардың аяғында бостандықтың лебі
білінісімен басталған бүкіл халықтық қозғалыс соның айғағы. Шүкір, бүгін де
тілінің тағдырына алаңдайтын азаматтар баршылық. Бірақ жаныңа бататыны, сол
арындап басталған ұлы істің аяғы нәтижесіз тез басылып қалғандығы.
Жиырмасыншы жылдары да солай болған. Әрине, оның себептерін бәріміз де
білеміз: елі мен тілінің намысын көтерген ағаларымыздың көбі басы байлауда,
аяғы бұғауда кетті. Тұяқ серпуге шамасын келтірмеді.
Ал, бүгінгімізге не жорық? Тегінде, біз тарих тағылымынан көп сабақ
ала бермейтін халықпыз ғой. Азға мәз болып, еңсеріп кетер кезде екпініміз
басылып, үзіп-жұлып, жартылай біткен істерге көңіліміз толып, арманымыз
орындалғандай енжар тарта бастаймыз.
Барша өнерді қадір тұтатын халқымыз солардың ішінен Өнер алды-қызыл
тіл деп бөле жара айтқаны оның қасиеті мен киесіне сенгендігі болар.
Өткірдің жүзі, кестенің бізі өрнегін сендей салмас - деп Абай арғы-бергі
тарихтың сабағын саралай келіп, халқының рухани дүниесіндегі көркем тілдің
орны мен құдірет – күшін дәл бағалапты.
Кешегі Мағжанның:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін – не бардың!
Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз – бабам тілі, сен қалдың! –
деп қолда қалған асылдың ертеңін ойлап күңіренгені мәлім.
Тіл тағдыры – ел тағдырымен сабақтас. Қазіргі заманда, ғалымдар
есебінше әлемде шамамен 6 мыңнан астам әр түрлі тіл бар екен. Соның 100-ден
астамы ғана мемлекеттік мәртебе алған. Яғни тіл мәртебесі – ұлттың
ұлылығын, халықтың тарихтағы орнын белгілейтін шынайы мемлекеттің сыны.
Әрбір ұлт жеке мемлекет болған күннен бастап тілінің тәуелсіздігін күн
тәртібіне қояды. Оған әлемдегі барша елдердің тарихи даму жолы толық дәлел.
Тіл үйрену ең алдымен балабақшадан басталып, мектепте орта және
жоғарғы оқу орындарында жалғасатыны мәлім.
Тіл адам жанының тілмәші. Тілсіз, жүрек түбіндегі бағасыз сөздер,
түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, болып қалар еді. Адам тіл арқасында
ғана жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады. Ойлаған
ойын сыртқа шығарып, басқаға ұқтыра алса, адамның не арманы бар. Жазушы,
ақын деген сөз ойлаған ойын әдемілеп жарыққа шығара алатын адам деген сөз.
Тілі кем болса, адамның қор болғаны. Ойың толып тұрып, айтуға тілің
жетпесе, іш қазандай қайнайды. Қысқасы, адамның толық мағынамен адам аталуы
тіл арқасында.
Тіл әрбір адамға осындай қымбат болса, әрине, ұлт үшін де қымбат.
Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт, дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес,
ондай ұлт құрымақ. Ұлтыңның ұлт болуы үшін бірінші шарт тілі боялуы.
Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен
қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың
жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ
тілінде қазақтың сары сайран даласы, бір есе желесіз түндей тымық, біресе
құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын,
саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр. Қазақтың сар даласы кең.
Тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды,
терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлейміз деген түрік балалары күндерде бір
күн айналып қазақ тіліне келмекші, қазақ тілін қолданбақшы.
Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, ол біріккен тілдің
негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің келешек тарихында қазақ
ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің иманымыз берік.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,
Таза, терең, өткір, кұшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа,
Ақ қолмен тарта аларсың, сен тілім.
XIX ғасырдың жарқын жұлдыздары — Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып салған
ағартушылық-демократтық бағытты ілгері жалғастырушы, жаңа буынның төл басы,
дарынды ақын, ірі ғалым, әрі журналист Ахмет Байтұрсыновтар жөнініде сөз
қозғалады.
Олар өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте
бұқараның жүрегіне қозғау салар, ұйқысынан оятар қаруы — өлең сөз деп
түсінді. Қазақ халқының тағдыры, бүгінігісі мен ертеңгісін, олар өздерінің
ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халқына поэзия тілімен
жеткізуді қалады.
Ақтаңдақ ағаларымыздың шығармашылығы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі
нағыз күрескерлер – демократтық поэзияның негізін қалап, азаттыққа ұмтылған
азаматтық жыр үлгілерін жасады.
Олардың алдына қойған мақсаты — өзінің халқына қызмет ету, қалың
көпшілікті еңбекке, мәдениетке шақыру, сауаттарын ашып, дүниені таныту
сияқты мақсаттарды көздеген.
Олар адамдық деген ұғымға ең алдымен үлкен адамгершілікті, адалдықты,
қалтқысыз еңбекті сыйғызатын тәрізді. Сондықтан ол қай заманда да, қай
ортада бар арам ниеттілерді, қарақан басының пайдасына әрекеттенушілерді,
күншілдерді, тоқмейілсігендерді кешірмейді. Оны Ахмет Байтұрсынұлының
атақты мына тармақтары әр кезде басынан осындай хал кешкен әр адамның
көңліне ұялар еді:
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны,
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз аулымның иттері үріп қапқаны.
Олардың ағартушылық ғылымдық еңбектерімен қатар, оның поэтикалық
творчествосын, саяси-әлеуметтік көзқарастарын нақтылы арнайы және терең
зерттеу – алдағы міндет, әр сала мамандарының жұмысы.
Міне, ақтаңдақ ағаларымыздың кешкен өмір өткелдері, тар жол,
тайғақтары осындай.
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 28 қаңтарда Торғай уезінді
қарасты Тосын болысының 5 аулында Сарытүбек деген жерде дүниеге келген.
Ахметтің әкесі қарапайым шаруа адамы Байтұрсын Шошоқов Арғын Үмбетей
батырдың немересі. Шошақтың төрт ұлы болған: Байтұрсын, Ақтас, Ерғасы,
Данияр.
Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882 жылы әуелі
көзі қарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын хердегі
ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886 жылы Торғай қаласындағы екі
класты орысша қазақша училищеде 1891жылы Орынбордағы мұғалімдік
мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 июнінен бастап мұғалім
болады: Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы.
1913-1918 жылдар арасында Қазақ газетінде редактор болып,
орасан зор әлеуметтік тарихи қызмет атқарды, халық өмірінің сан
алуан көкейкесті мәселелерін көтереді, елді прогреске, өнер- білімге
үндейді.
Ахмет Байтұрсынов ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік
істері өз замында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі
әлемі жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Сталинизм қылышынан қан тамған кезеңде Ахмет әуелі 1929 жылы
бір ұсталып, ұзақ азап көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен,
1937 жылы репрессияға ұшырап атылады.
Ахмет қарапайым ғана кісі емес, оқыған кісі. Қазақтың ол
уақыттағы кейбір оқығандары губернатор, соттарға күшін салып тілмаш
болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде
Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды. Қырық Мысал ,
Маса кітаптары, Қазақ газетіне редакторлық еткен еңбектерін Алаш
кезеңін артынан компартияға кіргенін біледі.
Ахмет Байтұрсынов қазақша әліппе жасауы, араб жазуына
кіргізген реформасы, қазақ тілі білімінің негізгі терминдерін
жұртымыздың образды ойлау мүмкіндігімен сабақтастырып, өз
топырағымыздан тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені, дыбыс
жүйесін фонетика, сөз жүйесін морфология, сөйлем жүйесін
грамматика қалыптырған.
1925 жылы 5 майда Ахмет өз қолымен жасап барген Газет
және журналдарда жарияланған басқа ғылыми, ғылыми- методикалық
еңбектердің тізімі, деп деген доқумент КАЗПИ архивында сақталған.
Ахмет Байтұрсыновтың ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткері
санатында жасаған барлық еңбегі, тартқан қорлық, көрген азабы, болашаққа
сенген үміт-арманы – баршасы осы ұлы миссияны орындауға, туған халқы үшін
қасықтай қаны қалғанша қалтқысыз қызмет етуге арналған.
А. Байтұрсынов — қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш
жұмсаған адам. Күш жұмсауға тура келген себебі мынада. Қазақ балаларына
арналып 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептің тілі
қазақша болғанмен, казақша жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы
жоқ болатын, сондықтан әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб
жазуларын пайдаланатын. Жоғарыда айтылды, А. Байтұрсынов пен өзге де бір
топ қазақ интеллигенциясы уәкілдері болып, 1905 жылы 26 июньде Россия
Империялық Министр Советінің Председателі атына (Кіндік үкіметке) петиция
жазады. Мұнда бір пункт етіп қойған талаптары: Қазақ даласында оқу-ағарту
ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат
ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген болатын.
А. Байтұрсынов 1926 жылы Әліппенің жаңа түрін жазып ұсынады,
бұл осы күнгідей суреттермен берілген оқулық болатын, кітапты Жаңа әліпби
деген атпен 1926 жылы Қызылорда — Ташкент баспалары бірігіп шығарған. 1927
жылдың өзінде оның 2, ал 1928 жылы 3-басылымы Қызылордада шығады. Бұл
Әліпби Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткішінде (Қызылорда,
1926) былайша бағаланады: Жаңа құрал. Қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері
бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған...
Ахметтің 7 рет басылған бұрыңғы Әліпби (Оқу құралы) қазақ жұртына
орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға
бастағаннан кейін ол Әліпби әдіс жөнінен де, мазмұны жағынан да ескірген.
Мынау жаңа Әліпби бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл Әліпби
мазмұны қазақ жағдайына қарай, Мемлекет Білім Кеңесінің жаңа программасына
үйлесімді болып шыққан.
1927 жылы Смағұл Садуақасов А. Байтұрсынұлын профессионал ақын деуден
гөрі ірі- қоғам қайраткері және ғалым деп тану дұрысырақ деп жазған
болатын.
Бұл, тегі, соңғы 10—15 жыл бойы (1927 жылға дейін) А. Байтұрсынұлының
өлең жазып не баспасөз беттерінде, не жеке басылым түрінде
көрінбегендігінен, М. Әуезовтің сөзімен айтқанда, жұртшылыққа бұрынғы
уақыттағы жас буынның әлсіз ойын тербеткен жүрекке жылы, тәтті өлеңдерін
ести алмай кеткендіктен айтылған сөз болу керек.Әйтпесе А.Байтұрсынұлының
ақындық таланты да, беріп кеткен поэтикалық мұрасы да оның өте күшті,
дарынды, ойлы ақын екендігін танытады.
1.2 Ұрпақ тәрбиелеудегі Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық идеялары
А.Байтұрсынұлының алғаш ағартушылық ой – пікірлері сонау 1913 – 1917
жылдары Орынборда шыққан Қазақ газетінде (Байтұрсынұлы 5 жыл бойы осы
газеттің жауапты редакторы болған) жарияланған мақалаларынан айқын көріне
бастайды. Газет өзінің тұңғыш жарияланған санында – ақ былай деп жазды :
Бұл газеттің мақсаты жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына ғылым, өнер
жайылуына басшылық ету, басқа жұрттардың халінен хабар беріп, таныстыру.
Сол мақсұттарды орнына келтіру үшін закүндерді, хакімдердің бұйрық –
жарлықтарын білдіріп тұру, Государственный дума, һәм Государственный совет
жұмыстары турасында жете хабар беру, қазақтың бұрынғы және бүгінгі жайын
жазу, күнелту, сауда, кәсіп, жер – су, егін – таран, мал шаруасы жайынан
кеңесу, оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа, ғылым, өнер тіл, әдебиет
турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайында жазу (Қазақ, №
1, 1913, қаңтар).
А.Байтұрсынұлы туған халқының ғылым – білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең
болмаса бастауыш білім алуын аңсады. Адамға тіл, құлақ қандай керек болса,
бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек, - деп жазды ол. Бірақ
осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл – күйі оның
қабырғасына қатты батты. Бұл жөнінде Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы
күнгі ауыл мектептерінде оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер
аз. Сонда да хат білетін қазақтардың проценті мұжықтардан жоғары...
Бұл мектептің халыққа жақындығы, балалардың білімді ана тілінен
үйренетіндігі... деп, ауылдық қазақ мектептерінің жайын сөз ете келеді де,
орыс школдарында тәртіп те бар, құрал да сай, мөлшер, жоспар бәрі де бар.
Сонысына қарай пайдасы аз. Олардың пайдасын кемітіп отырған бір – ақ нәрсе
: қазақты орысқа аударамыз деген пікір (орыстандыру саясатын айтып отыр –
С.Қ.) бүлдіріп отыр. Сол школдар арқылы қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне
түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған араб әрпін тастап, орыс әрпін
алдырамыз дейді. Сол үшін әуелі балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен
оқысын, ана тілінде оқыған аты болу үшін қазақ тілінде орыс әрпі басылған
кітаптардан бастап оқып, әрірек барған соң кілең орысшаға түспек керек
дейді. Бұлар еппен қайырмалаушылардың жолы..., деп қазақ даласында патшалы
Ресейдің отарлау саясатының қалай іске асырылып жатқанын әшкерелейді. Ол
патша әкімдерінің оқу – ағарту ісіндегі бұл саясатының түпкі мақсатын одан
әрі айқындай түсіп, Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде,
бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталу.
Солай болған соң бастауыш мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан
алыс боларға керек... Қазақты басқа дінге аударамын деу құр әурешілік.
Қазақты діннен айыруға болмаса, жазуынан да айыру болмайтын жұмыс деп,
пікірін батыл айтты. Шындықты ашық айтқаны үшін патша өкіметінің жергілікті
әкімдері газетке бірнеше рет айып салып, оның редакторын түрмеге жапты.
А.Байтұрсынұлы Қазақ газетінің 1914 жылғы 62 – санында Мектеп
керектері деген мақаласында ...ең әуелі мектепке керегі – білімді,
педагогика, методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші – оқыту
ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді һәм
құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші – мектепке
керегі белгіленген Программа. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның
үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс –
солпы я артық, я кем шықпақшы... деп оқытудың дидактикалық принциптерін
тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп берді.
А. Байтұрсынұлы мұғалімдерді педучилищелер ашып арнаулы оқу орындары
арқылы даярлаудың тиімділігін айта келеді де, ондай оқу орнының әзірге
қазақ даласында жоқтығын ескеріп, орыс мектептерінен не қазақ медреселерін
оқып бітірген жастардың талаптыларын мұғалімдік жұмысқа қоса пайдаланайық
деген ұсыныс жасайды. Медреседе оқығандардың педагогика, әдістемеден
хабарсыз екенін, ал орыс мектептерін оқып бітіргендердің мұсылманша хат
білмейтіндігін қынжыла сөз етеді. Олардың білімін жетілдіру мақсатында жаз
айларында 1 – 2 айлық қысқа мерзімді курстар ашуды ұсынады.
Автор қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, нсеп,
шаруа – кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыс болуы керек екендігін нақтылап
көрсетеді. А. Байтұрсынұлы осы пәндердің оқулықтарын шығарудың қолға
алынғанын, алайда арнайы баспахана болмағандықтан кейбір оқулықтарды шығару
ісіндегі қиындықтарды қынжыла баяндайды. Автор бірлі – жарым шыққан
оқулықтарды оқу ісіне пайдаланбай жатып сынға алушыларды сынай келе, оқулық
жасауға тәжірибелі мұғалімдердің де ат салысуын талап етеді. Мәселен,
Назаров деген біреудің қазақ мектептерінде ана тілінде оқытатын оқулық жоқ
болғандықтан бірден орысша оқытуды қуаттаған пікірінің негізсіздігін
әшкерелеп, Ана тілімен оқу бізге керек екендігінде еш талас болмасқа
керек деп кесімді пікір айтады.
Ол өзінің көп жылдық мұғалімдік тәжірибесіне сүйене отырып (ол 1896
жылдан 1909 жылға дейін оқытушы болып істеген), қазақ мектептерінің ең зәру
ісі – оқулық жазу мәселесімен түбегейлі айналысады. Ол үшін ең алдымен
қазақ тілінің фонетикалық (дыбыстық жүйесін зерттеуге кірісті. Қазақ
балаларының сауатын ашатын әліпби мен ана тілін үйрететін Тіл құралын
жазбас бұрын ең алдымен жазу графикасын жөндеп алудан бастаудың қажеттігін
сезген А.Байтұрсынов 1912 жылдан бастап, Айқап журналы мен Қазақ
газетінің беттерінде араб таңбаларын жетілдіру, лингвистикалық терминдерді
тілге енгізу (дыбыс, әріп, дәйекші, жуан, жіңішке дыбыс, қағида т.б.)
туралы ой – пікір қозғады.
Оның араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы,
әсіресе мұғалімдер қауымы жылы лебізбен қабылдады. Себебі, Байтұрсынов
реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни сингармонизм заңдылығына сүйеніп,
ғылыми негізде жасалған еді. Өйткені қазақ дыбыстарының табиғатын айқындау
ғалымға қазақтың жаңа әліпбиін жасауға мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардан
бастап ұсынылған жаңа жазуы (жаңа емле деп аталды) іс жүзінде қолданыла
бастады. Баспа беттерінде жарияланған мәліметтер бойынша 1915 жылдың бір
өзінде ғана бұл емленің өзімен 15 – тей кітап басылып шыққан. Сондай – ақ
А.Байтұрсынов ұсынған жаңа емле 1913 жылдардан бастап мұсылман
медреселерінде де, орыс – қазақ мектептерінде де қолданыла бастағаны
белгілі.
Ғалым ширек ғасырдай тер төккен осы еңбегін, яғни реформаланған қазақ
жазуын ұлт мәдени талаптарын әбден өтей алады деген көзқарасты ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп, латын алфавитіне көшуге қарсы пікірде болды.
Латын алфавитіне көшу мәселесі бұрынырақтан сөз болып келген еді. Ақырында
1926 жылдың 26 ақпаннан 6 наурызына дейін Баку қаласында Бүкілодақтық
бірінші Түркологиялық съезі өткізіліп, оның күн тәртібіне түркі
халықтарының жазуы, орфографиялық негізгі принциптері және олардың
әлеуметтік мәні, терминология мәселелері, осы халықтарының тарихы,
этнографиясы, ана тілін оқыту әдістемесі т.б. көптеген көкейтесті
мәселелері қойылды. Солардың ішінде ең үлкен пікір таласын туғызған мәселе
ұлан – ғайыр жерді мекендейтін түркі халықтарының бәрінің латын алфавитіне
көшуі жайындағы мәселе болды. Осы мәселеге орай екі топ болып бөлініп
шықты. Бірі – бұрыннан пайдаланып келген әрі нақтылы ұлт тіліне лайықталып,
реформаланған, ресми қабылданған (араб не орыс графикасын) (мысалы сол
кезде сахалар қолданып отырған) латыншаға аударудың ешқандай саяси –
идеологиялық, не экономикалық талған араб графикасы мен қабылданбақшы латын
жазуының бір – бірінен артық – кемдігі шамалы, керісінше жазу таңбасын
өзгерту сан ғасырлық жазба дүниеден, мәдени мұралардан қол үзу қаупін
тудырады дегенді айтты. Екінші топ – араб жазуы түркі тілдерінің
фонетикалық жүйесіне сай келмейді, латын алфавиті түркі тілдерін Еуропа
мәдениетіне жақындастыра түседі дегенді дәлел етті. А.Байтұрсынов алғашқы
пікірді қуаттап, араб әрпін пайдаланудың тиімділігін жан – жақты дәлелдеп
берді. Оның пікірінше, араб алфавиті тез оқуға, жылдам жазуға қолайлы, ал
ол жастарды сауаттылыққа үйретуге мүмкіндік туғызады, баспахана техникасы
мен өнімнің құны жағынан алғанда араб әрпін қолдану өзінің сыйымдылығымен
әлдеқайда арзанға түседі. Үшіншіден араб әліппесінің әріп құрамы қазақ
тілінің ормофографиялық қажетін толық қанағаттандырады. Төртіншіден, бүкіл
Азия елдерінің мәдени мұрасы осы алфавит негізінде жазылғаны айтылды.
Ғалымның араб алфавитін қолданудың тиімділігі жөніндегі ғылыми дәлелді
пікірлері кейін оны халық жауы деп айыптаған кезде көпе – көрінеу
бұрмаланып, ұлтшылдық, пантүркистік, кеңеске қарсы пікір деген кінә болып
тағылды. Әрине, араб жазуы арқылы ислам дінін уағыздауды ол көздеген жоқ.
Өйткені А.Байтұрсынов реформалаған қазақ жазуы харакетті құран жазуынан
мүлде алшақ еді. Оны пантүркистік пиғылда болды деу де орынсыз болатын.
Керісінше А.Байтұрсынов қазақ тілінің дербестігін, тазалығын сақтауды қатты
қолдаған адам еді. Үшіншіден, ғалым әрекетінен антисоветизімді іздеу
нанымсыз еді. Себебі жазу таңбасының түрі идеологияның мазмұны мен бағытын
өзгерте алмайтын А.Байтұрсынов та, өзгелер де жақсы білді.
А.Байтұрсынов – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп
жұмыс жасалды. 1912 жылдан бастап үш жылдық бастауыш мектептерде (ол ауыл
мектебі) шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын
пәндердің тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған
графикасы жоқ еді. Сондықтан да әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не
арап жазуларын пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары
1905 жылы 26 шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Предцедателі
атына петиция жазады. Ондағы қойған талаптың бастылары: қазақ даласында
оқу –ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар
қазақша сауат ашатын болсын. Оқу ана тілінде жұргізілсін т.б. Осы
талаптарды жүзеге асыру үшін А.Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912)
тұңғыш әліппе құралын жазды. Мысалы, 1892 жылы Қазанда басылған Букварь
для киргизов деген құралы жеті рет қайта басылып 1925 жылға дейін қазақ
мектептерінің негізгі оқу құралы ретінде пайдаланылып келген. А.Байтұрсынов
1926 жылы Әліпбидің жаңа түрін осы күнгідей суреттермен берілген Әліппе
кітабын жазды. Ал бұл Әліпбидің 1928 жылы Қызылордада шыққан 3 – басылымы
қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткішінде төмендегі ше бағаланды: Жаңа
құрал қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім
ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 – рет басылған бұрынғы
Әліпбиі (Оқу құралы) қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген
еді...Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол
Әліпби әдіс жөнінде де, мазмұн жағынан да ескерген. Мынау жаңа Әліпбиі
бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл Әліпбидің мазмұны қазақ
жағдайны қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып
шыққан. әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық. Әліпби
көңілдегідей болып шыққан.
1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын оқу құралын
жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін
оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1 – бөлімі Тіл
құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрген. Осы кітаптың
морфалогияға арналған 2 – бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3 –
бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып
қайталанып келді.
Тіл құралы – қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соңғы құбылыс. Оның
қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде
овтор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықта қазақ грамматикасына қатысты
категориялардың әр қайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні
бүгінге дейін қолданылып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік,
одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан
лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтікі. оқулықтың
тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты салалары фонетика –
дыбыс туралы ғылым, марфология – сөз құрамын зерттеу, ал синтаксис сөйлем
құрылысын зерттеу т.б. деп саралап тұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып
отыр.
Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол
қолданбалы грамматиканы да жазған болатын бұл жұмысын Тіл жұмсар деген
атпен 2 бөлімді кітап етіп 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.
А.Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің ірге тасын қалаушы. Ол
қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
Қазанда Баяншы деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда ватор
мұғалімдерге Әліппені пайдалнудың, сауат ашу әдістерінің жол – жобасын
көрсетіп берді.
Сөйтіп ғұлама – ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып бұларды
біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу
құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын
ұсынды, тілді дұрыс жұмсай беру тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, 4 –ші сауат
аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды міндетіне алып, Баяншыны
жазды.
Әрі аудармашы, әрі ақын, әрі қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуші ғалым
А.Байтұрсыновтың сан салалы еңбегіне арнап оның 50 жылдық тойына жазған
мақаласында М.Әуезов былайша баға берген еді. Ахаң ашқан қазақ мектебі,
Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаңның салған әдебиеттегі орны – Қырық мысал,
Маса, Қазақ газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген
еңбегі, өнер – білім, саясат жолындағы қажымас қайратты...Тарих ұмытпайтын
істер болмақ. Жаңа өсіп келе жатқан қазақ интеллигенциясы Ахаңның еңбегінің
өнімді болуын тілеуден жалықпайды (1923 ж., Ақ жол газетінде).
Қазақ халқының абзал ұлдарының бірі, ХХ ғасырдың бас кезіндегі
демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының ең ірі, ең беделді көш басшысы
А.Байтұрсыновтың қазақ ғылымы мен мәдениеті, тәлім – тәрбие оқу ісі
тарихына сіңірген орасан зор еңбегінің тарихтан өшпес орын алатынын бүгінгі
демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде өмір шындығы дәлелдеп
отыр.
2. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ИДЕЯЛАРЫН БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУ
МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Ахмет Байтұрсынұлының шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәні
Ахметтің ұлылығы ұлт ұстазы дәрежесіне келтірілген еңбегінде, Ақаң ұлы
ұстаз теоретик ретінде бала тәрбиесінен бастап, үлттық санаға дейінгі
педагогикалық мәселелерді жан-жақты зерделеді. Ойымыз дәлелді болу үшін
Ахмет Байтұрсынұлының мына пікірін келтірейік: Бұл заманда қолы
жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін, өнер-білім, сол
өнер-білімді үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында
жаншылмас едік - деп армандайды. Осы мәселені Р.Сыздықова былай
жалғастырады: Ахмет Байтұрсыновты үстіміздегі ғасырдың алдыңғы
онжылдықтарындағы қазақ қауымы көшінің басшысы егіп танытқан -оның қазақ
халқын іргелі жұрт қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте
ұстаған бір қаруы - ағартушылық идеясы болды.
Халықты ояту, оның санасына жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын
іздеген ғалым-педагог А.Байтұрсынұлының 40 беттік казақша әліппесі Оқу
құралы деген атпен 1912 жылы Орынбор қаласында М.Ш.Кәрімов пен
Ш.Кұсайыновтар баспасында жарық көрді. Оқу құралы жайында Т.Шонанұлы
былай деп жазады: Бұған дейін бізде өз әліппеміз болған емес, дүмше
молдалар әліппе жасай алмай, балаларды әліп-би шартымен қағаз жүзінде
оқытса, ал миссионерлер Васильев, Алектров, Вожинский және басқалар қазақ
әліппесін орыс транскрипциясымен берді.
Ахмет Байтұрсынұлының Оқу қүралы 1912-1925 жылдар аралығында 7 рет
қайта-қайта басылып, оқу-ағарту жүмысында біршама үзағырақ пайдаланылды.
Жоғарыда айтылған Телжан Шонанұлының Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі жайлы
айтқан қүнды пікіріне қосыла отырып, өз тарапымыздан мынатолықтыруды
енгізгіміз келеді. Үстіміздегі ғасырдың 1910 жылдарынан бастап қазақ
қоғамында оқу-ағарту идеясының жандаыуына байланысты балалардың сауатын
ашатын әліппе қүралдарын жасау қолға алына бастады. Уфа, Орынбор
калаларының баспаханаларында бірқатар авторлардың М.Нүрбаев, М.Малдыбаев,
З.Ерғалиев т.б. қазақша әліппелері жарық көрді, бірақ бұлардың көбі бірер
басылымнан артық жарияланбай, кеңінен қолданыс таба алмады. Сондықтан да
Т.Шонанұлының Бұған дейін біздің өз әліппеміз болған емес - деген пікірі
ойымызды нақтылай түседі.
Ал біздің зерттеу объектімізге катысты тұрғысынан келгенде, алдымен
оқулықтармен байланысты төмендегі мәселелерді айту қажет. А.Байтұрсынов
бастауыш сынып үшін әліппелер жазған. 1912 жылы Оренбургта А.Байтұрсыновтың
Оқу қүралы, Қазақша Әліп-биі деген оқулығы шыққан.
Әліппеде дыбыс пен әріпті оқыту дидактиканың жеңілден ауырға кағидасы
бойынша жеке сөздерді оқытудан басталады да, кейін қысқа-қысқа мәтіндер
алынған.
Ал жеке сөздер алынғанда, екі дыбыстан тұратын қысқа, жеңіл сөздерден
басталып, ол бірте-бірте күрделендіріледі. Мысалы, ас, аса, асар, ал, ала,
алас, қон, қонақ, доға, доғар, т.б.
Бұл қағида оқушының оқуды, жазуды, сөйлеуді тез үйренуім қамтамасыз
ету, оқыту процесін женілдетуді іздеуден шыққан.
Ғалым балалар тілін дамыту жолында алдымен жеке сөздермен таныстыру
қағидасын ұстаған. Бұл I кітапта өте қатты үсталған. Оны автор әріппен,
дыбыспен байланысты ғана қолданып қоймай, кейін сөздермен таныстыруды,
сөздік қорды байытуды тақырып бойынша жалғастырған.
А.Байтұрсынов I кітапта мына тақырыптарға байланысты сөздерді берген: 1)
туған-туысқам іліктес, 2) киімдер, 3) ойын-ойыншықтар, 4) тамақтар-
сусындар, 5) дене мүшелері, 6) үй мүліктері, 7) ыдыс-аяқ, 8) мал аттары, 9)
малдан басқа төрт аяқтылар, 10) құстар, 11) бақа-шаян, 12) құрт-кұмырсқа,
13) жер бедері аттары, 14) жер жүзінің аттары, 15) сан.
Бұл тақырыптардың бәрінде оған қатысты сөздер берілген. Бұл сөздердің
бәрі бала өмірінде күнделік кездеседі, қолданылады. Сондықтан ғалым ол
сөздердерді бала білуге тиісті деп санаған. Бірақ бұл сөздермен жұмыстың
түрлері көрсетілмеген.
Әрі қарай А.Байтұрсынов бірден сюжетті мәтінге көшпей, баланы
қызықтыратын жаңылтпаш, жұмбақтар және мақал-мәтелдер берген.
Бұлар да бала тілін дамытуға өте қажет материалдар. Оны оқушы оқитыны
түсінікті. Ғалым бала тілін осындай қызғылықты материал арқылы дамытуды
көздеген деп ойлаймыз. Міне, осыдан кейін ғана автор қысқа мәтіндер және
өлеңдер шумағын берген. Осы арада көңіл бөлерлік нәрсе: әліппеде берілген
Өтірік өлеңдер. Өтірік өлеңдерді оқулықта беруде де ғалым оқушының
қызығуын туғызуға-сүйенгенін дәлелдеудің қажеті жоқ. Ол өзінен-өзі көрініп
тұр. Бұл ғалымның дидактиканың заңдарын терең біліп, оны оқулықта шебер
қолданғанын білдіреді. Ал осы өлеңдер жаттауға жеңіл, айтуға қызғылықты,
сондықтан бұлар тіл дамытуға өте қолайлы.
Бұл - жаңа құрал түрлі суреттермен берілген оқулық. Ахмет
Байтұрсынұлының бұл оқулығы сол тұстағы жинақталған алдыңғы қатарлы
тәжірибелерге сүйене отырып, озық әдістемелік теорияларға негізделіп,
жасөспірімдердің психологиялық жас ерекшеліктерін, тіпті ұлттық
ерекшеліктерін ескере отырып жазылған еңбек. А.Байтұрсынүлы Әліп-бидің
алғашқы бетінде мұғалімдерге арнау сөз ұсынады; мұғалімдерден өтінеміз:
Бұрынғы Оқу құралы мен бұл Жаңа құрал екеуінің қайсысы үйретуге жеңіл?
Екінші сөзбен айтқанда, қайсысымен оқытқанда балалар оқу мен жазуды тез
үйренеді? Осы жағынан тәжірибе түйілсе екен. 90%-і хат білмейтін жұртқа
оқумен жазуды оңай үйрететін әліп-би кітабының артығы жоқ.
Келесі оқулығы Әліп-би (3-рет басылуы, 1928 ж.) деп аталады. Мұнда
ғалым негізінен мәтіндерді қолданған. Бірақ алдымен оқулық түрлі ойындардан
басталған. Ол ойындар дыбыс әдіс жолымен сөздерді турлендіру арқылы сөздер,
сөйлемдер жасауға арналған. Мұнда бапаларды оқуға қызықтыру, назарын оқуға
ұйымдастыру мақсаты көзделгені байқалады.
Әрі қарай ғалым екі сөзден тұратын сөйлеммен жаттығулар беріп, оларды
түрлендіріп, тіпті жаңылтпашқа айналдыру сияқты тапсырмалар арқылы бала
тілін дамытудың түрлі әдістерін колданған. Олар күрделене келе мәтіндерге
айналған. Ол өте кіші мәтіннен басталып, кейін күрделене берілген.
А.Байтүрсынов әдістемесінде аз дыбыстан тұратын сөзден бастау,
жаттығуды аз сөйлемнен, мәтінді өте шағын түрінен бастау, оларды біртіндеп
қана кеңейту, күрделендіру тәсілі ерекше орын алады. Осының бәрі баланың
тілін дамытады. Жеңілден бастап, ауырға қарай баспалдақтап көшуіне лайықты
жасалған. Жеңілді тез үйренген баланың әрі карай құлшынуына бұл әдіс жағдай
жасайды, үйренетініне сенімін арттырады.
Ғалымның бала тілін дамытуда қолданылған өзіндік бір ерекшелігі -сөз
ұқсастығын өте жиі пайдаланады. Мысалы, ол, олар, орлар, шаша, шаша, шашақ,
керек, терек, тезек, елік, есік. Зор, Ораз, ора. Ора, зор, Ораз. Зор, ораз,
оз. Аз, зор, Ораз, т.б.
Бұл арада ұқсас сөздер мен сөйлемдерді есте сақтау оңай екенін ғалым
оқулықта жақсы қолданғаны байқалады. Тіл дамытуда да, оқығанды есте
сақтауда да қайталаудың орны маңызды екені белгілі. Автордың балалар
меңгерген сөздерін ұмытпауын, есте сақтауын, оны жеке қолданыста, сөйлемде,
жаттығуда, мәтінде қайталау арқылы жүзеге асыруға ұмтылғанын көруге болады.
А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арналған оқулықтарында тіл дамыту
мәселесіне ерекше мән берілгені анық. Оны жеке зерттеулер арқылы арнайы
қарауға толық болады. Біз бұл шолуда қысқа ғана сипаттап отырмыз.
Бұл Әліб-бій а, р, з таңбаларын танытудан басталады. Кітап
бетінің төменгі тұсындағы сілтеме хат таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі
қоса беріледі. Барлық әріптерді өтіп болған соң, танымдық материалдар
жазылған. Автор Оқу құралының алғашқы бетін балаларға арналған өлең
жолдарынан бастайды.
Балалар! Бұл жол басы даналыққа
Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта!
Бұл жолмен бара жатқан өзіндей көп,
Соларды көре тура қалалық па?
Даналық - өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер іздеп тауып алалық та!
Осы жолдар арқылы Ахмет Байтұрсынұлы сауат ашуға шақырды. Ахмет
Байтұрсынұлы әліппесінің құндылығы: ол әрбір әріптерді мысалдармен бекітіп
отырады.
Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынұлы әрбір такырыпқа дидактикалық
қағидалар ұсынуда, әріптің соңында мынадай тұжырым жасайды: Бұл үш әріфті
балаларға үйрету үшін әуелі бөлек-бөлек бір-бір жапырақ қағазға үлкен етіп
жазу. Сонан соң А-дан бастап әрбіреуін балаларға белек-бөлек көрсету.
Балалар әрбіреуін жаңылмайтындай болып білген соң, алиф баға қаратып оқыту.
Бормен жазатын үлкен тақтай болса, әрбіреуін бөлек-бөлек тақтайға жазып
көрсетсе де болады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz