Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін арттырудағы ұлттық ойындардың маңызы
Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін
арттырудағы ұлттық ойындардың маңызы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ұлттық
ойындар арқылы арттырудың ғылыми теориялық негіздері
6
1.1 Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі танымдық
белсенділікті арттыру мәселелері 6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруда
ұлттық ойынның алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері
12
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруда
ұлттық ойындарды пайдаланудың тиімділігі
20
2. 1 Қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық ойындардың педагогикалық
жіктемесінің мазмұны 20
2.2 Ұлттық ойындардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері 25
Қорытынды
32
Пайданылған әдебиеттер тізімі
34
Қосымша
Кіріспе
Біз сапалы білім беру және негізін іргелі зерттеулер құрайтын озық
ғылым арқылы ғана жаңарған елге айналып, ХХІ ғасырдың қарапайым емес
проблемаларын ойдағыдай шеше алатынымызға терең сенімдеміз.
Еңбек пен білімді ұтымды ұйымдастырғанда ғана келер ұрпақтың кемел
тағдырын жасай аламыз. Еркін елдің ертеңі – кемел білім мен кенен ғылымда
екенін ұмытпайық, -деп ел Президенті Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым
қызметкерлерінің ІІІ съезінде өз сөзін қорытындылаған болатын.(21).
Ұрпақтың білімділігі мен саналы тәрбиесі – қай заманның, қай қоғамның
болмасын көкейкесті мәселесі болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі жас ұландар – келешектегі еліміздің тіректері, болашақ өкілдері
болып табылады.
Ел Президенті 2030 - жылға карай Қазақстан Орталық Азия барысына
айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға
тарта отырып, “Біздің жас мемлекетіміз өсіп жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады,” - дейді. Ендеше, 2030 -
жылдары еңбек етіп, ел басқаратын болашақ жастарымыздың білімділігі мен
біліктілігін қамтамасыз етіп, Президентіміздің үмітін ақтауға барлық іс-
әрекет, күш-жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Жолдауда атап
көрсеткеніміздей, өз ұрпағының жауапты да, жігерлі болып, өресі биік
жеткіншекті тәрбиелеуде мұѓалімнің жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс-
әрекетті ғылыми тұрғыда ұйымдастырғанда ғана қол жетеді. Ол үшін оқу
үрдісінің мәні мен заңдылықтарын жетік білу, жаңа оқу технологиясын білу
және дұрыс қолдану жатады. Бұл міндетке балаларды олардың бойындағы ерекше
қасиеттерді бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады.
Егемендікке қолы жеткен қазақ қоғамының бүгінгі әлеуметтік обьективтік
сұранысы - балаларды адамгершілікке тәрбиелеу арқылы елдің келешегін
әзірлеу – ең негізгі мәселенің біріне айналды. Оны жүзеге асыру – қазақ
халық педагогикасының бір саласы – ұлттық ойындар деп білсек, оның тиімді
әдістерін белгілеп, жол-жосығын айқындау қажеттігін туғызып отыр.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г. Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов т.б.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан ғалым – педагогтар М.Н. Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.
Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И. Щукина, Т.И. Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова т.б.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хейзингтің Ойыншы адам,
Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары:
А.В.Вербицкий, Т.В. Кудрявцев, И.П.Пидкасистый, Қазақстандық
ғалымдар:Н.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров т.б.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой-пікірлердің қалыптасуына Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев сынды
халқымыздың ойшылдары мен өнер қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Дегенмен, бастауыш сынып оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тілді үйрету
мәселелерін қарастыру туралы нақты сөз болмағандықтан, біз осы мәселені
зерттеу проблемасы ретінде нақтылап, курстық жұмыс тақырыбын Бастауыш
мектепте қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық ойындар – танымдық белсенділікті
арттыру құралы деп айқындауымызға себепші болды.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – бастауыш мектептің оқыту процесі.
Зерттеу пәні – бастауыш мектепте қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық
ойындардың педагогикалық жіктемесінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттыруға септігін тигізетін ұлттық ойындар жүйесін құру.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың ғылыми теориялық негіздерін оқып-үйрену;
2. Оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдалану бойынша озат
мұғалімдердің ic-тәжірибелеріне талдау жасау;
3. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
мен білім, білік, дағдыларының қалыптасуына ұлттық ойындардың ықпалын
анықтау.
4. Оқушылардың қазақ тілінен білім, білік, дағдыларының қалыптасуына
ықпал ететін ұлттық ойындар жүйесін құру, оны пайдалану бойынша ұсыныстар
қатарын өңдеу.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негізі: жеке тұлға және оның дамуы
жөніндегі ілім, ic-әрекетте жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша психолог-
педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасы ресми материалдары.
Педагогикалық зерттеу әдістері:
1.Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Педагогикалық бақылау;
3. Озық, педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену;
4. Сауалнама;
5. Педагогикалық тәжірибе;
6. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарына талдау жасау.
Курстық жұмыстың құрылысы: кіріспеден, eкi тараудан, әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Kipicпе бөлімінде: тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, құрылымы берілген.
1-тарауда ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерге сүйене
отырып, ұлттық ойындардың түрлерін ұйымдастыру мен өткізудің негізгі тиімді
жолдары мен ерекшеліктері баяндалған.
2-тарауда ұлттық ойындарды оқыту процесінде пайдаланған озат
мұғалімдердің ic-тәжірибелеріне талдау жасалып, сауат ашусабақтарында
ұлттық ойындардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, оқу
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруға ықпалын анықтауға байланысты
жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген.
Қорытындыда ұлттық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттыруға, білім, білік, дағдыларын қалыптастыруға байланысты
ой – қорытындылары мен ұсыныстар қатары берілген..
Қосымшада зерттеу барысында алынған тиянақтаушы және тәжірибелік –
эксперимент жұмыстарының нәтижелері көрсетілген кестелер және ұлттық
ойындардың жүйесі көрсетілген.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ұлттық ойындар
арқылы арттырудың ғылыми теориялық негіздері
1.1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі танымдық
белсенділікті арттыру мәселелері
Оқу – бала дамуының мектеп жасындағы балалардың негізгі оқу әрекеті.
Баланың оқу әрекеті – күрделі процесс, ол баланың танымдық
қабілеттерін, рухани күшін талап етеді. Баланың оқу әрекеті мазмұнгына
мыналар енеді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды түсіну және практикалық
міндеттерді шешуге бағыттталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Балалардың танымдық әрекеті оқу әрекетіне негізделіп қалыптасады.
Оқу әрекетініңң негізгі құрылымдық элементтері мыналар:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалары);
- оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой-тәсіл амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімдердің және оқушының өзіне-өзі беретін
бағасы):
Танымдық әрекет – оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, танымдық мақсат,
танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл –амалдарынан тұрады.
Танымдық әрекеттің негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады. (44)
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г. Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов т.б.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан ғалым – педагогтар М.Н. Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.
Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И. Щукина, Т.И. Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова т.б.
Оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық белсенділігін дамытуда
бастауыш мектептегі оқыту процесінің ролі орасан зор. Оқыту – таным
процесі, өйткені онда ілгері ұмтылыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай
әрекет жасайды.
Зерттеуші ғалымдар оқушылардың оқудағы танымдық белсенділігін дамыту
барысын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді: танымдық
әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мен
оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Е.Я.Голант, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин
т.б.) танымдық белсенділіктің тәсіл-амалдарын қалыптастыру арқылы
(Д.Н.Богоявленский, Е.Н.Кабанова – Меллер, Н.А.Менчинская, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин), іс-әрекеттің бағдарланушылық құрайтын ой мен практикалық
операциялар арқылы (П.я.Галперин, Н.Ф.Талызина).
Жеке адамның қоғамға қатынасынан туатын көптеген формалардың бірі
қызығушылықтың теориялық негізін көптеген философтар мен психологтар,
социологтар, педагогтар зерттеген: А.С. Айзикович, Г.И. Гак, Г.Е. Гизерман,
М.И. Заозеров, Е.Г. Здравосмыслов, К.П. Карамычев, Г.В. Нестерев және т.б.
Мектеп оқушыларынын педагогикалық психологиялық тұрғыдан зерттеуді одан
әрі жақсарту, олардың танымдық қызығушылығын, бейімділін анықтау,
тәртіптегі кемшіліктің, артта қалушылықтың, оларды жоюдың тиімді әдістерін
дұрыс таңдай білу – бүгінгі таңдағы басты талап. Мұғалім алдында отырған
оқушының белгілі бір мөлшердегі қабілет білім иесі екенін, оның өзіне тән
өмір тәжірбиесі, қызығушылығы, эмоциясы, дүниетанымы және қауымдастықта
алатын өз орны бар екенін ұмытпауы керек. Қазіргі педагогикамен
психологияда қызығушылық туралы Л.И. Божович, Н.Ф. Добрынин, Н.Г. Морозова,
Г.И. Шукина, Н.Ф. Талызина, И.И. Репина еңбектерінде қаралады. Оқу –
адамның жеке басының танымының ерекше түрі. Оқи жүріп оқушылар өздерін
қоршаған ортаны таниды.
Оқу ғылыми танымнан айырмашылығы бола тұра, ол сөзсіз шындықты жеке
таным формасының бейнесі, оның үстіне ол ғылыми таныммен тығыз байланысты
формасы болып табылады.
Жалпы таным туралы өз ой пікірлерін ортаға салған атақты философтар да
жоқ емес. Атап айтсақ: Р: Декарт, Г. Гегель, Г. Лейбниц т.б.
Г. Гегель: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстар
қасиеттерінің мәні қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйелі
ретінде бейнеленудің қайшылыққа толы күрделі процессі” – деді.
Педагогикада таным процесі төмендегідей құрылымдардан айқындалған. 1.
Қабылдау. 2. Ұғыну. 3. Талдап қорыту. 4. Бекіту.
Оқушының танымдық дербестігі жөнінде мәселе бүгінгі күндері түрлі
пікірталастар түдырады. Оқушының танымдық дербестігі мұғалімнің кәсіптік
дайындығына байланысты. Бұл оның педагогикалық процесте оқушылармен
бірлесіп мақсатты түрде әрекеттерін ұйымдастыра білу, оларды білім
негіздерімен, әрекет тәсілдерімен қаруланып, танымдық тапсырмаларды өмірдің
жаңа кезеңдеріне сай қолдана білуге үйрету болып табылады.
Таным және адамның танымдық іс - әрекеті мәселелері бұл филологтардың
негізгі мәселесі, генеологияның зерттеу пәні мен түйсінуі.
Философия танымының жалпы әдісі дидактиканы қаруландырады. Оқу
процесінің методологикалық негізі – таным теориясы.
Танымдық қызығушылық – оқу процесінің жүзеге асуының басты шарты және
оқушылардың өздерінің танымдық әрекеттерінің сипаттамасы. Оқу барысында
оқушылардың қызығушылығынсыз оқыту процесі болмайды. Оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру – бұл ынтаны тудыратын, оқушыға оқу
материалдарына қызыға кірісу сезімін оятатын мұғалім әрекетінің жүйесі.
Оқу танымында мұғалім жүзеге асырып отыратын оқушылардың танымдық
қызығушылығына бақылау жасау ерекше орын алады, жаңаны танып білуге
құштарлығы.
Танымдық қызығушылықты одан әрі дамытуға мотив негіз болады. Белгілі
бір ғылымға қызығу, мақсатқа айналу немесе бұрынғы қызығушылықтың жаңа
сипат алуы, оқу – тәрбие процесінде оқушыда білім дағды үнемі жаңарып
отыруына байланысты.
Танымдық қызығушылықты оятуда төмендегідей жағдайлар ескеру керек.
1. Оқу әрекеті үстінде жағымды қолайлы ортаны сабақты түрлендіріп
өткізу,
2. Оқу әрекеті барысында әрбір балалардың мүмкіндіктеріне сенім
тудырып, оларды мақтап отыру.
3. Ата – аналардың жағымды қатынастарды қалыптастыруда
педагогикалық көмегі.
К.Д. Ушинский қызығушылық сапалы оқытудың негізгі жолы деп қараған.
Неміс психологы әрі педагогы И.Ф. Гербарт мұғалім білімінің жан – жақты
болып, оқушыны қызықтырып оқыту керектігін айтқан. Осы көп жылғы өткен
ғасырда айтылға ой тәжірбиелер оқытуда қызығушылықтың ең негізгі фактор
екендігін көрсетеді. Сондықтан оқушыны оятатын оның білуге құштарлығын
арттыра отырып, оларды әрі тәрбиелеу керек. Өйткені оқу мен тәрбие бір –
бірімен ұштасып бірге жүріп отыруы қажет. Оқыта отырып тәрбиелеу өте
күрделі процесс. Оның жемісі тек мұғалімдердің тәжірбиелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді демократияландыру,
ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын, белсенді шығармашыл болуын
талап етеді. Оқыта отырып дамыту проблемасы Я.А.Коменский еңбектерінен
бастау алады. Онда балалардың табиғи ерекшеліктерімен санасу керектігін
айтады. Жас ерекшелік кезеңдеріне сәйкес білім берудің әр түрлі басқышын
белгілеген. (30)
Жоғарыдағы теориялар негізінде 1960-90 жылдар арасында Л.В.Занковтың
басшылығымен зерттеулер жүргізіліп, дамыта оқытудың тұжырымдамасы жасалды.
Бұл тұжырымда “Екіліксіз қалай оқытуға болады” білімге деген
қызығушылықты арттыру, баланы өз бетінше ізденуге үйрету сияқты
мұғалімдерді толғандырып жүрген сұрақтарға жауап береді. Л.В.Занков жасаған
жаңа жүйенің негізгі - өсіп және дамып келе жатқан дара тұлға. Әрине, әр
баланың табиғаты әр түрлі, бірінің есте сақтау қабілеті зор болса,
екіншісінің ойлау, ол үшіншісінің елестеу қабілеті дамыған. Қызығушылықты
тудыру процесі – жұмыс істеу барысын өркендету керек деген мағынаны
білдіреді.(18)
Балалардың ой өрісін ақыл есін, зейінін, творчестволық қиялын,
байқағыштығын дамытуда математиканың маңызы зор. Әр пәннің жеке
ерекшелігіне орай ізденіп, әдіс-тәсілдерді түрлендіру қажет. Яғни,
математика сабағында оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастыру үшін
жұмбақтар, ойын-есептер, санамақ, жаңылтпаштар, ойындар т.б. жұмыстар
жүргізген жөн.
Педагог Г.И.Шукина “ ... танымдық қызығушылық оқушының мектепке деген
жақсы қарым-қатынасының негізінде жатқан маңызды оқу мотивін құрайды” –
дейді.(69)
Оқушыларды оқытудағы қызығушылық проблемасымен бірге шұғылданып жүрген
педагогика ғылымның докторы Т.И.Шамова – өзінің “Оқушыларды оқуға
құнықтыру” деген еңбегінде оқушыларды оқуға қызықтыру құралының жүйесін
құрды. Оқушылардың танымдық қызығушылығына жоғары дәрежелі өнімді әрекет
ретінде ерекше көңіл аударған жөн. Бұл жүйені қолдану тәрбиелеу мақсатына
жетуді қамтамасыз етеді” – деді. 70.43. Бастауыш мұғалімдері мен
педагогтары ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді толық меңгеру қажет, тек
осы жағдайда бастауыш сынып оқушыларында танымдық қызығушылықты
қалыптастыруға болады.” – дейді Н.Ф.Талызина. “Формирование познавательной
деятельности младших школьников” атты еңбегінде. Н.Ф.Талызина “Алты
жасарлар ойнай отырып, логикалық қабылдау арқылы оқуды және математиканы
таным қызығушылығын меңгереді. Бұдан бірте – бірте ойыннан кейін оқу
әрекеті орын алады. – деген пікір айтты.
Мұғалім оқушы танымның аса нәтижелі болу жолында есте сақтау дәрежесін
үнемі сапалы атқарғаны жөн. Оқушылардың танымы неғұрлым жоғары сапада болуы
үшін, ұстаз үнемі баланың сенімдері мен қиялына иек сүйеп отыруы керек. Жер
бетіндегі байлықты, әсемділік атауын жасайтын адам.
Л.Г.Занков әртүрлі жағдайларға байланысты төменгі сынып оқушыларында
оқу-танымдық қызығушылығының қалыптасу деңгейлерін көрсетті. №1 қосымшаны
қараныз. 18.32
М.Н.Скаткин бастауыш сынып оқушыларына берілетін материалдарда
проблемалық мәселе ретінде ұсынуды құптаса, В.В.Давыдов оқушыларда танымдық
проблемалық міндеттерді шештірудің жолдарын іздестіру арқылы шығармашылық
тәжірибені меңгертуге болады, яғни соның нәтижесінде білім-білік, дағды
дүниеге көзқарасын қалыптастыруды көздейді.
Атақты психологтар С.Л.Рубинштейн мен Б.Г.Ананьев танымдық
қызығушылықтың субъектінің объектімен өзара әрекетке түсу барысында пайда
болатын күрделі диалектикалық процесс түрінде көрсетті.
Г.И.Шукина еңбектерінде танымдық қызығушылықтың оқушының жеке адам
болып қалыптасу процесінде жетіліп, маңызданып, байитын дәлелдейді.
Н.Ф.Талызина тәжірибесінде жаңашыл-педагогтардың жаңа әдістер қолдана
отырып, маңызды мәселе шығарып, ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді
меңгерген жағдайда ғана оқушыда танымдық қызмет қалыптастыруға болатынын
тұжырымдайды. Дидактиктердің зерттеулерін негіздей отырып қазіргі
педагогикалық даму ерекшеліктерін, оқушының ақыл-ойын дамыту, таным
қызығушылығын арттыру, қажеттілігі ескерілуде. Танымдық қызғушылық оқу-
тәрбие жұмысының шарты ғана емес,сонымен бірге нәтижесі.
Психологиялық- педагогикалық зерттеу бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қазағушылығын қалыптастырады. Оқушы дүние танымының кеңеюі
танымдық қызығушылықтың артуында өзгерістер енгізеді.
Халыққа білім берудің алғашқы тәжірибе станциясындағы жұмысты басқарған
педагог С.Т.Шацкий тәжірибесінде мектепті өмірмен байланыстыру, балаларды
белсенді қызметке тарту айқын байқалады. С.Т.Шацкий мұғалімдерден балаларын
тәжірибесіндегі қызығушылық пен кедергілерді тереңірек оқып үйренулерін
талап етті.
Н.Ф.Талызина бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың мынандай түрлерін ұсынды: дидактикалық ойындар, көрнекі
құралдар, проблемалық оқыту. Оқыту процессінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыруда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше.
А.С.Макаренконың іс-тәжірибесінен мынандай ой қорытындыларын көруге болады.
Ол ұжымның қызметіне қызығушылықтары бойынша тексерудің жаңа
мүмкіншіліктерін ашты. Ұжымдағы ағарту жұмысы тәрбиеленушілердің
қызықтарының негізінде құрылған, білім ұжымдық әрекетте жинақталады.
Бүгінгі заманға байланысты ойын туралы теория зерттеулері балалардың
өміріндегі орны мен олардың дамуына зор әсер тигізетінін дәлелдеді.
Н.К.Крупская өз еңбектерінде бала өмірінде ойынның маңызының зор
екенін көрсеткен.
Балалар бір-бірімен ойнау арқылы қарым-қатынас жасауға, ұйымшылыққа,
еңбекке, мұқиятшылдық жағдайы ойын мазмұнына қарай шамалы уақытта ғана
көрінетінін дәлелдеді. 29112
Психолог А.С.Выготский:” Бала ойнау барысында өзінің кішкентай екеніне
қарамастан оның ойлауы, іс-әрекеттері көп жағдайда ересек адам сияқты
көрінеді – дейді. 16.150
Я.А.Коменский “ойынды рухани және дененің даму қозғалысы” – деді.
Ойындар баланың жасына, халықтың әдет-ғұрпына сәйкес болу керектігін айтты.
30.160
К.Д.Ушинский сабақ үйрету барысында ойын элементтерін орынды қолдану
оқушылардың білім алу процессін жеңілдетеді және нәтижелі болады – деді.
67.78
Жоғарыда айтылған мәселелерді теория және практика жүзінде ұлы педагог
Сухамлинский В.А. терең және жан-жақты қарастырды.
Павлыш мектебінде кіші жастан жоғары жастағы балалардың танымдық
қызығушылығын оятудың жүйесін ойлап тапты. Оқу процесін осылай
ұйымдастырғанда оқушылар қызығушылықпен органикалық түрде ғылыми білімдер
мен дене еңбегін байланыстыра алады. Соңғы жылдары оқытудың белсенділігін
арттыру жолдары толықтырылады және дамыта оқыту, проблемалы оқыту, пән
аралық байланыстар мен техникалық оқу құралдарын пайдалану назарға алынды.
Сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру
бойынша жұмыстары жүргізіп, әр сабақта идеялықәдістемелік,жоғары дәрежеге
жеткізу, оқыту мен тәрбие берудің дамыта оқытудың жолдарын іздестіруінде.
Танымдық белсенділіктің мынадай көріністеріне назар аудару керек:
білуге деген ықыластың, ұмтылыстың, шабыттың жоғары болуы; оқушылардың
өзіндік дербестігі, сұрақ беруге құмарлығы, пікір-талас тудыруға ықыласы,
оқушылардың матеиалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы.
Абай Жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой белсенділігі туралы
мынадай пікір айтады: ! Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.
Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреу білсем екен демекілік. Не көрсе соған талпынып, жалтұр- жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып
қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе
де, мал шуласа да, біреу келсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол
немене, бұл немене, деп ол неге үйтеді, бұл неге үйтеді деп, көз
көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан
құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Оқушылардың оқу-таным белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі
– оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда
ұлттық ойынның алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері
Оқыту мен тәрбие құралы болып табылатын ойынның көп ғасырлық тарихына
үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі грек философтары Платон мен
Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге болады. Бұл еңбектерден
дидақтикалық ойындар бұрын оқыту процесінде белгілі бір жүйесіз
пайдаланғанын байқаймыз.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде дидактикалық ойындардың маңызды роль
атқаратынын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо өз еңбектерінде ерекше атап
өтті.(30, 46)
Я.А. Коменский (1592-1670) ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік
ретінде қарастырады. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін,
олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетті. “Бала
неғұрлым көп әрекет етсе, жүгірсе, жұмыс істесе, соғұрлым ол жақсы
ұйықтайды, жақсы тамақтанады, тез өседі, денсаулығы мықты болып, дене мен
ой дамуы жақсы жүреді; бірақ ол үшін баланы үнемі қорғап отыру қажет”.
(30.137).
Я.А. Коменский ойынның еңбекпен байланыс жөніндегі күрделі
педагогикалық проблеманы шешуге тырысты, сондықтан да оның көзқарастары
бүгінгі күнде де мәнін жойған жоқ. Ол “ойынды біз баланың рухани және дене
дамуы қозғалысынан көреміз, сондықтан оларды саналы түрде пайда
келтіретіндей етіп, жүргізуіміз қажет”, - деп атап көрсетті. (30. 160.).
Дж. Локк балалардың еркіндікке, бостандыққа ынталы келетіндігімен
санасуды талап етеді. Бұл мәселеде ол кейін Ж. Ж. Руссо дамытқан еркіндік
тәрбие ұғымының негізін сала бастады.
Оқытудың әдістері мен құралдары жөнінде мәселелерді қарастырғанда
Дж.Локк та, Ж.Ж.Pycco да ең бірінші орынға баланың ойлауын тәрбиелеуді ойын
арқылы жүзеге асыруды қойды.(46)
Неміс педагогикасының көрнекті өкілі Ф.Фребель дидактикалық ойындардың,
құрылыс дағдыларымен еңбек ету қабілеттерін дамытуға бағытталған
дидактикалық жаттығулардың жүйесін жасады. Бірақ Ф.Фребель ойындарын
мазмұны баланың ой-өpici мен қиялын дамытуды шектеді.(68)
Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын
алып, оның баланы дамытудағы мәні дәлелденді. Зерттеушілер ойын арқылы оқy
міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді. К.Д.Ушинский сабаққа ойын
элементтерін енгізу оқушылардың білім алу процесін жеңілдететінін атап
көрсеткен болатын. (64)
Көрнекті педагог Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала
өміріндегі алатын орнына және тәрбиелік мәніне, маңызына үлкен мен
берген:"Қандай ойын болмасын, әйтеуір бірнәрсеге үйретеді, ең бастысы
ұйымшылдыққа, мұқиятшылыққа, еңбекке үйретеді. Ойын бала үшін оқу да, еңбек
те болады" (29.147).
Ал В.А. Сухомлинский ойынның баланың ақыл-ойын дамытудағы мәнін
ерекше бағалайды: "Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз,
фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі деген болмайды... Ойын арқылы
бала дүниені таниды. Бала үшін ойын- өмір сүрудің белсенді формасы".
(49.7).
Ойындардың психологиялық мәнін зерттеу мәселесімен көрнекті психологтар
Л.В. Занков, Л.С.Выготский, Д.Н.Узнадзе, С Л.Рубештейн, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, А.А. Люблинская айналысты.(66)
Оқушы ойын кызметіне талпынады, ойын олар үшін өмірдің мәні болып
табылады. Ойын дегеніміз не және оған балалар неліктен ынтығады? Кейбір
психологиялық теориялар ойынның мәнін баланың артық әл-қуатын шығындап,
жоғалтқысы келген талабымен түсіндіреді. Алайда мұндай көзқарас: бала
бойындағы осы бір артық әл-қуат қайдан деген сұраққа сәулесін түсіре
алмайды. Ол оны бip ойында шығындай алмай ойындардың жаңа түрлеріне қызыға,
беріле кірісетіндері несі? Оған осындай cipә, ойынның психологиялық,
жаратылысын түсіндіруді осы сұраққа қайтарылған жауаптан бастау керек,
өйтпейінше баланың бір ойыннан екінші ойынға неліктен қасарыса ұдайы көше
беретіні, бip ойыншықты тастай салып, екінші ойыншыққа неліктен ұмтылатыны,
үлкендер ойынды тоқтатып немесе күштеп тыйым салған кезде қарсыласатыны
шынында да түсініксіз болып қалады. Бұл арада бізге белгілі көрнекті
психолог Д.Н.Узнадзе негізін салған функционалдық тенденция концепцияси
көмектеседі. Бұл концепцияның мәні неде?
Белгілі бір генетикалық жағынан қанғa сіңген қызметтер, күш,
мүмкіндіктер балаға іштен туа бітеді. Солардың кейбіреулері бала туысымен-
aқ, бірден немесе алғашқы күндері қозғала бастайды, ал өзге қылықтар
баланың тіршілік қызметіне әртүрлі кезеңде жалғасады.
Баланың жекеленген кызметінің оның күнделікті қызметіне енуінің осы бір
дәйектілігі, біріншіден, жаратылыстың алдын-ала анықталуына, екіншіден,
қызмет комплексінің кез-келген топтарының дер кезінде көрінуін
ынталандыруға, олардың дамуы мен қалыптасуына ықпал етуге тиіс қоршаған
ортаға байланысты. Мәселен, қозғалысқа келетін күштің генетикалық
айқындалған уақыты жетпейтініне бала туа сала жүріп кете алмайды, алайда
оның жетіліп, екі аяғын тік басып, тәй-тәй жүруі үшін баланы қимылға
тартатын, оның құламай, тік тұруына, аяқтарын тең басып жүруіне
көмектесетін және үйрететін адамның қамқорлығы, қолайлы орта қажет.
Ішкі күштер әрекеттер қозғалыс импульстерін, даму тентенциясын жасырып
тұрады. Бір кезде басқадай әрекет, әрекеттер тобы белсенділік көрсете
бастайды, нақ сол сәтте бала бәрінен бұрын ойынға құмартып, ынтыға түседі.
“Ойнағысы келетіндігі” шын мәнінде әрекетшіл күштердің баланы “еркін” іс-
қимылға итермелегенін білдіреді және оның қандай функционалдық күштің
итермелеп отырғанын анықтауға болады. “Енді ойнағым келмейді” дегені шын
мәнінде әрекеттердің бұл тобы нақ сол сәтте өзінің “қуатын” тауысып,
уақытша демалыс талап ететіні, бірақ осы кезде әрекеттердің басқадай тобы
қозғалысқа келуі мүмкін екенін және сол кезде бала бәрінен бұрын өзінің
дамуына ықпалды ойынға кірісетінін білдіреді.
Сөйтіп, қызмет бағытының мәні баланың ішкі, туа біткен күшінде қозғалыс
пен даму олардың табиғи шарттары болатындығында еді. “Ойнағым келеді” және
“Ойнағым келмейді” дегендер ішкі (интерфункционалдық) күштер жағдайын
күйіне сезінуден басқа ештеңе емес. Ойын, демек, артық әл-қуатты сыртқа
шығындаудың тәсілі емес, дамудың негізгі бас формасы, қызмет бағытының емін-
еркін бұрқаған көрінісінің формасы болып табылады және әрекеттер ретінде
олардың комплекстері де өздерінің бағыты бойынша бір-бірінен
айырмашылықтары бар, міне осылар баланы мазмұны жағынан әртүрлі ойындар
ойнауына мәжбүр етеді. Жетілгісі келіп тұрған күштердің қарбалас қимылына
сәйкес келмейтін, әрі оған ықпал етпейтін ойын мен ойыншық баланы тез
жалықтырады. Сонымен бірге ойындар мен ойыншықтар арқылы баланың адамға тән
іс-әрекеттің көптеген элементтері мен түрлерін ойдағыдай меңгере алатындығы
айқын болды.
Егер серпінді қимыл мен интерфункционалды күштердің дамуы мен
қалыптасуына қарай ойынға деген құштарлық бәсеңсіп, қызметтің басқадай
түрлеріне (көңіл көтіру, оқу, еңбек ету) орын беріледі. Шынында да мұның
өзі осылай, көптеген функциялар 7-9 жасқа жеткенінше жеделдете дамиды да,
ойынға деген құштарлық осы кезенде күшейе түседі, ал ойын дамуды басқаратын
іс-әрекеттің түріне айналады. Осындай сәтте баланың өзіндік саналары, оның
шындыққа, адамдарға қарым-қатынасы қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушысының қызмет бағыты күшейген кезде оның құлшынып
ойнағысы келіп тұрады. Баланың ойын қызметін тоқтатып, оны
интерфункционалдық күштердің қимылына қайшы келетін басқадай нәрсемен
шұғылдануға мәжбүр еткізу – бала талантының жеделдете дамып, жан-жақты
ашылуына тосқауыл жасау деген сөз. (16.19).
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы өздеріне
ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік
қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Д.Б. Элкониннің атап өткеніндей,
мұнда балалар өзара сәйкес рольдерді тасымалдаушылар (ересектердің өзара
әлеуметтік қатынасын қайта жаңғыртады), әрі ойынға тікелей қатысушылар
болады. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер өміріне
араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда болуының
негізіне айналады. Біраз уақыттан кейін рольдік ойынның ереже бойынша
жүргізілетін ойынға ауысады. Біртіндеп ойын әрекетінде бірінші орынға
қойылып, алғашқы сюжеттік сипатқа ие болады, сосын ойында жеңіске жету бала
үшін үлкен мәнге айналып, ойын еңбекке және оқу әрекетіне ұқсас бола
бастайды. Шындығында бұл осылай, егер 6-7 жасар балада ойынға деген
қажеттілік күшті болса, 12 жаста ол мүлдем әлсіз деп айтуға болады.(73)
Ойында ең aлғаш баланың дүниеге әсер етуді қажетcінуі қалыптасады және
көрінеді, ойынның негізі, жалпы мәні де осында.
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі бала
үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс-әрекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруға болады.
Бала белгілі бip рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өpiciн кеңейтеді, тереңдетеді.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі бip білім бepiп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін ic-әрекет. Ендеше, бұл
ойындар оқытуға арналған.
Бала epтe жастан-ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен,
жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым-қатынасқа түсіп, олардың
ерекшеліктері мен қасиет-сапалары туралы мағлұматтар алады. Бірақ, бала тек
өзінің тажірибиесіне сүйеніп оқыса, оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз.
Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін дидактикалық ойындар
пайдаланылады.
Дидактикалық, ойындардың басқа ойындардан ерекшелігі оның негізгі
мақсаты - баланы оқыту, олардың ойлау қабілеттерін жаттықтыру және дамыту,
игі қасиеттерді тәрбиелеу.
Дидактикалық ойындардың мазмұны - қандай да болмасын акыл-ой
міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, ecтi дамытуға
ықпал етеді. Дидактикалық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады,
ол күнделікті оқытуға ұқсамайды, мұнда қиял-ғажайып та, жауапты өз бетінше
іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді
толықтыру мен кеңейту де, жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты,
ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау бap. Ал ең бастысы, оқушыларды еш
зорламай, өздерінің қалауы бойынша дидактикалық, ойын арқылы оқу материалын
әртүрлі тұрғыдан бірнеше рет қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен бірге
дидактикалық ойын өзара жарыстыру мүмкіндігін туғызып, оқушыларға
білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.
Дидактикалық ойын өзінің қызметі мен атына қарай сай орындалуы үшін,
оның арнайы құрылымы болуы шaрт.
Оның құрылымы төмендегідей:
1. Міндеті.
2. Әрекет.
3. Ереже.
4. Нәтиже, ойынның аяқталуы.
Әрбір дидактикалық ойынның белгілі бip міндеті болады, ол дидактикалық
мақсаттан келіп туындайды. Ойынның міндеті оның оқу мазмұнын құрайды. Ойын
мазмұны балалардың қызығушылығын оятады, олардың танымдық іс-әрекетін
белсендіреді және жаңа білім, іскерлік, дағдымен байытады.
Әрекет - ойынның негізгі бөлігі. Әрекетсіз ойынның мақсатын жүзеге
асыру мүмкін емес. Әpбip дидактикалық ойынның міндеті әрбір окушының мінез-
құлқын анықтап, ұйымдастырып, бір тұтас коллективке біріктіретін әрекет
арқылы iске асады. Ол балалардың қызығушылығын тудырып, олардың ойынға
деген эмоционалдық қатынасын анықтайды.Дидактикалық ойында әрекет нақты
анықталған және айқын түрде белгіленген. Ол мүмкін, бұл жағдайда
төмендегідей негізгі шарттарға сәйкес келyi тиіс:
а ойын міндетіне бағыну керек, сол арқылы ойын мақсаты жүзеге асырылуы
шарт;
ә ойынның аяғына дейін тартымды, әpi қызықты болуы шарт.
Ереже дидактикалық ойынның қажeтті бөлігі болып табылады және ерекше
орын алады, сондықтан кейде дидактикалық ойындарды "ережеге құрылған
ойындар" деп те атайды. Ереже ойын міндетіне бағынады. Олар ic-әрекетті
ойынның міндетін жүзеге асыруға бағыттай ұйымдастыруды көздейді. Сондықтан
дидактикалық ойында ic-әрекет ережемен тығыз байланысты. Ережелер бала
ойын үстінде не iстеy және қалай icтey керек екендігін анықтайды. Ережесіз
ic-әрекет жайбарақат дамып, дидактикалық міндеттің жүзеге асуына ықпал ете
алмайды, сөйтіп өзінің негізгі сипатынан айырылады. Дидактиалық ойынның
epeжeci ic-әрекетті ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен бірге оның
тартымдылығын арттырады.
Ойын нәтижесі - бұл міндетті шешу мен ережені орындау. Нәтиже мен
ойынның аяқталуын eкі тұрғыдан бағалау қажет: баланың көзқарасы тұрғысынан
және мұғалімнің немесе тәрбиешінің көзқарасы тұрғысынан.
Eгep ойын нәтижесін баланың көзқарасы тұрғысынан бағаласа, онда мұғалім
ойынның балаға моральдық және рухани ләззат беру жағын есепке алады.
Дидактикалық ойынның міндеттерін шешу баладан белгілі бір күш-жігерді талап
етіп, олардың ойлау ic - әрекетіне талаптар қояды. Балалар ойын барысында
ұшқырлық, алғырлық, тапқырлық танытады. Мұның барлығы балаларды моральдық
тұрғыдан қанағаттандырып, олардың өз күштеріне сенімін арттырады, оларды
қуаныш сезімге бөлейді.
Мұғалім мен тәрбиешіге дидактикалық ойындарды талдау кезінде
белгілі бір міндеттің орындалғанын, әрекеттің жүзеге асырылғандығын,
ойынның белгілі нәтижеге әкелгендігі қадағалаудың маңызы зор.
Адам өскен сайын ойын өзінің мәнін, жетекші ролін жоғалта бастайды.
Бірақ ол кейбір адамдарда өмірлік іске айналады шығармашылық, техникалық
және басқа да мамандықтар. Ойын тарихы оның еңбекпен пайда болғанын
көрсетеді, ендеше ол адамдар үшін еңбектің түрі болып қала береді.
Сондықтан дидактикалық ойын - бастауыш сынып оқушылары оқытудың, олардың
ақыл-ой белсенділігін тәрбиелеудің маңызды құралы болып табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі – ұлттық ойындар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,
асылы деп қараған орынды. Ұлттық ойындарды отбасы тәрбиесінен бастап,
мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, баланың сол
пәнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейінде тоқығанын кейінгі ұрпаққа мирас
етіп кеткен. Солардың бірі – ұлт ойындары. Ойын баланың көңілін өсіріп,
ойын сергітіп қана коймай, оның таным түсінігін де арттырады . Ойнай білген
бала сол халықтың мінез-құлқына, ой-санасынан, тұрмыс-салтынан хабар алады.
Ұлт ойындары – халық педагогикасының негізгі бір саласы ретінде оқушыларға
жан-жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңітуде, дүниені танып-
білу қабілетін жетілдіруде аса қажетті құралдардың бірі. Ұлт ойындарының
отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі ертеңгіліктер мен кештерде
дидактикалық, қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Сабақта ойын түрлерін пайдалану сабақтың түрлері мен әдістерін
жетілдіру жолындағы ізденістердің маңызды бір буыны. Ойын элементтерін оқу
үрдісін пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау кезеңдерінде, қайталау
сабақтарында пайдалануға болады. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың
тақырыбы мен мазмұнына сәйкес алынса, оның танымдық маңызы арта түседі. Оны
тиімді пайдалану сабақтың әсерлілігін, тартымдылығын күшейтеді, оқушылардың
сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады. Н.К. Крупская: Бала жас
болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі оған ойнау үшін. Яғни жаттығу
арқылы өмірден қажетті дағдыларды игеру үшін берілген- деген болатын.(29.
89)
Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл өтеді. Ойынды
іріктеп, алға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын
ескеруге ерекше назар аударған жөн. Ой – ойыннан басталады- десек,
баланың ойын жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын арттыру үшін бастауыш сынып
мұғалімі қолданатын басты тәсілі – ойын.
Қазақтың ұлттық ойындары халық педагогикасының дәстүрлі құралдары болып
табылады.
Халық шығармашылығы қазақ ағартушылары: Ы.Алтынсаринның, А.Құнанбаевтың
да қызығушылығын туғызған. Олар халықтың тәрбиелік күшіне қатты сенген.
Ы. Алтынсарин өзінің педагогикалық іс-әрекетінде жұмбақтар, мақал-
мәтелдер, ертегілерді пайдаланған.(1)
Абай Құнанбаев та халық ойындарын жоғары бағалаған.(1)
Соңғы жылдары психологтардың бір тобы оқу процесінде ойындарды
пайдалану мәселелерін көтеруде. Атап айтсақ, Т.И. Суркованың 5-8 жастағы
балалармен педагогтың қарам-қатынас стилі зерттеуінде балалардың танымдық
іс-әрекетінде ойындардың диагностикалық маңызы мен түзету жұмыстарында
пайдалану қарастырылған.(66. 52)
Г.М.Қасымованың еңбегінде мектепке дейінгі балаларды оқытудағы дамыту
ойындарын қолдану шарттары айтылған.
Педагогтар ойындарды мына тұрғыда қарастырған:
-дұрыс демалу тәсілі (Я.А.Коменский, И.Г.Пестоалоцци, Р.Оуэн);
-оқыту формасы (Ж.Ж.Руссо, Д.И.Колоцца, В.А.Сухомлинский, М.Жұмабаев);
-оқыту процесін жетілдіру (Ф.Фребель, Д.Дьюи, П.Ф.Лесгафт,
Н.К.Крупская, Е.Сағындықов, Н.К.Ахметов);
-баланың жеке тұлғалық сапаларын қалыптастыру құралы (Я.А.Коменский,
К.Д.Ушинский, П.П.Блонский);
-Қабілет пен бейімділікті дамыту құралы (Н.А.Добролюбов, К.Д.Ушинский);
-ұжымдық іс-әрекет негіздері (К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская );
-адамгершілік сапалар, эстетикалық , дене тәрбиесін қалыптастыру
(Ы.Алтынсарин, Р.А.Юлдашева, Т.Тәжібаев, Н.Құлжановпа, Х.Анарқұлов т.б.);
-педагогикалық мүмкіндіктері (А.Айтпаева).
Психологтар мына тұрғыда қарастырған:
-балалардың ерекше әлеуметтік іс-әрекеті (Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, П.П.Блонский т.б. );
-іс-әрекеттің жетекші типі және эмоциональды-ерікті сфераны
қалыптастыру (Л.С.Выготский);
-барлық эстетикалық қасиеттерді дамыту құралы (Ф.Шиллер, В.Штерн);
-баланың жалпы дамыту факторы (К.Гросс);
-еңбек іс-әрекетін дамыту (К.Гросс, В.Вундт);
-образдық ойлау мен елесті дамыту (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Г.Спенсер, В.Штерн, М.Мұқанов, К.Нұрғалиев). (66. 24)
Бастауыш сынып оқушыларының оқу ic-әрекетінде халық ойындарының
дидактикалық мақсатта қолданудың педагогикалық мүмкіндіктерін
C.А.Ұзақбаева, Е.С.Сағындықов, С.Елубаев, C.Елубаева, А.К.Айтпаева,
еңбектерінде ашып көрсетілді.(66,52,53,19)
Бұл еңбектерді халық ойындарының білімділік, тәрбиелік және дамытушылық
мәні айқындалып, оларды пайдаланудың әдіс-тәсілдері беріледі.
Халық ойындары педагогиканың дәстүрлі құралдары болып саналады. Ол бала
өмірінің табиғи cepігі, көңіл-күйінің бұлағы. Онда ежелден адам өмірінің
бейнесі, тұрмысын, салт-дәстүрі, еңбегі; намыс, ерлік, батылдық туралы
қөзқарастары; жылдамдық, шеберлік пен әдемі де әсем қимылдарды меңгеру
тілектері; шығармашылық, тұрғыда ойлау қабілетті, ұстамдылыққа, ептіліке,
тапқырлыққа, жеңіске жету талпынысы айқын қамтылған. Халық ойындары баланың
көркемдік-эстетикалық, дене тәрбиесінің бөлінбейтін бір бөлігі болып
саналады. Ойын кезіндегі қуанышты көңіл күй мен әсем қимылдар баланың
рухани байлығымен үйлеседі. Сөйтіп оларда туған елдің мәдениетіне деген
Қызығушылық, Сүйіспеншілік, Сыйласымдық сезімі қалыптасады. Халық
ойындарының қайсыбірі болмасын мазмұны жағынан балаға түсінікті, әсерлі
және ықшамды. Олар ойлау қабілетінің белсенді дамуына ой-өрісінің кеңеюіне,
қоршаған ортаны дұрыс түсініп меңгеруге, психикалық процестер жетілдеруге
ықпал етеді.
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған
көне халықтың дәстүрлері, шаруашылық, мәдени, өмір тіршілігінің жиынтық
белгісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиетпен мәдениеттің сан
алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бipi толықтырып байыта
түседі.
Ойын бар өнердің бастауы, шынында да көне мәдениетпен әдеби туындылар
сол жиналған сауықта, ойын той үстінде дүниеге келіп көптің игілігіне
айналған.
Қазақтың ұлт ойындарының бip ерекшілігі оған өлең тақпақ жолдары
кездеспесе, онда ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды.
Сөйтіп бүгінгі және болашақ ұрпақтың ұлт ойындары адам еңбегінің
жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып-білу
талпынысына нышаны ретінде өмірге келген халықтың әлеуметтік-экономикалық
айналасы екінін білеміз.
М.О.Эуезов: "Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері
қызықтаған алуан өнері бар ғой. " Ойын" деген менің түсiнуiмше көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуанту, көңіл шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
мағыналары болған" - дейді. (2)
Бұл пікір өзі өмір сүрген ортаның шындығынан туындаса керек. Қазақтың
тарихи көне жылдарының эпостары мен лироэпостарының қай-қайсысын алып
қарасақ та, оның өн бойына халықтың ұлтық ойындарының, әдет-ғұрыптары
салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Негізгі кейіпкерлері - баланың ел
қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері ойын үстінде көрінеді, сол ойын
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін
арттырудағы ұлттық ойындардың маңызы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ұлттық
ойындар арқылы арттырудың ғылыми теориялық негіздері
6
1.1 Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі танымдық
белсенділікті арттыру мәселелері 6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруда
ұлттық ойынның алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері
12
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруда
ұлттық ойындарды пайдаланудың тиімділігі
20
2. 1 Қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық ойындардың педагогикалық
жіктемесінің мазмұны 20
2.2 Ұлттық ойындардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері 25
Қорытынды
32
Пайданылған әдебиеттер тізімі
34
Қосымша
Кіріспе
Біз сапалы білім беру және негізін іргелі зерттеулер құрайтын озық
ғылым арқылы ғана жаңарған елге айналып, ХХІ ғасырдың қарапайым емес
проблемаларын ойдағыдай шеше алатынымызға терең сенімдеміз.
Еңбек пен білімді ұтымды ұйымдастырғанда ғана келер ұрпақтың кемел
тағдырын жасай аламыз. Еркін елдің ертеңі – кемел білім мен кенен ғылымда
екенін ұмытпайық, -деп ел Президенті Н.Ә.Назарбаев білім және ғылым
қызметкерлерінің ІІІ съезінде өз сөзін қорытындылаған болатын.(21).
Ұрпақтың білімділігі мен саналы тәрбиесі – қай заманның, қай қоғамның
болмасын көкейкесті мәселесі болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Қазіргі жас ұландар – келешектегі еліміздің тіректері, болашақ өкілдері
болып табылады.
Ел Президенті 2030 - жылға карай Қазақстан Орталық Азия барысына
айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға
тарта отырып, “Біздің жас мемлекетіміз өсіп жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады,” - дейді. Ендеше, 2030 -
жылдары еңбек етіп, ел басқаратын болашақ жастарымыздың білімділігі мен
біліктілігін қамтамасыз етіп, Президентіміздің үмітін ақтауға барлық іс-
әрекет, күш-жігерімізді жұмылдырғанымыз жөн. Жолдауда атап
көрсеткеніміздей, өз ұрпағының жауапты да, жігерлі болып, өресі биік
жеткіншекті тәрбиелеуде мұѓалімнің жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс-
әрекетті ғылыми тұрғыда ұйымдастырғанда ғана қол жетеді. Ол үшін оқу
үрдісінің мәні мен заңдылықтарын жетік білу, жаңа оқу технологиясын білу
және дұрыс қолдану жатады. Бұл міндетке балаларды олардың бойындағы ерекше
қасиеттерді бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады.
Егемендікке қолы жеткен қазақ қоғамының бүгінгі әлеуметтік обьективтік
сұранысы - балаларды адамгершілікке тәрбиелеу арқылы елдің келешегін
әзірлеу – ең негізгі мәселенің біріне айналды. Оны жүзеге асыру – қазақ
халық педагогикасының бір саласы – ұлттық ойындар деп білсек, оның тиімді
әдістерін белгілеп, жол-жосығын айқындау қажеттігін туғызып отыр.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г. Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов т.б.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан ғалым – педагогтар М.Н. Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.
Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И. Щукина, Т.И. Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова т.б.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хейзингтің Ойыншы адам,
Д.Б. Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары:
А.В.Вербицкий, Т.В. Кудрявцев, И.П.Пидкасистый, Қазақстандық
ғалымдар:Н.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров т.б.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой-пікірлердің қалыптасуына Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев сынды
халқымыздың ойшылдары мен өнер қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Дегенмен, бастауыш сынып оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тілді үйрету
мәселелерін қарастыру туралы нақты сөз болмағандықтан, біз осы мәселені
зерттеу проблемасы ретінде нақтылап, курстық жұмыс тақырыбын Бастауыш
мектепте қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық ойындар – танымдық белсенділікті
арттыру құралы деп айқындауымызға себепші болды.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – бастауыш мектептің оқыту процесі.
Зерттеу пәні – бастауыш мектепте қазақ тілі сабақтарындағы ұлттық
ойындардың педагогикалық жіктемесінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттыруға септігін тигізетін ұлттық ойындар жүйесін құру.
Бұл мақсат төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ойын арқылы
арттырудың ғылыми теориялық негіздерін оқып-үйрену;
2. Оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдалану бойынша озат
мұғалімдердің ic-тәжірибелеріне талдау жасау;
3. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру
мен білім, білік, дағдыларының қалыптасуына ұлттық ойындардың ықпалын
анықтау.
4. Оқушылардың қазақ тілінен білім, білік, дағдыларының қалыптасуына
ықпал ететін ұлттық ойындар жүйесін құру, оны пайдалану бойынша ұсыныстар
қатарын өңдеу.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негізі: жеке тұлға және оның дамуы
жөніндегі ілім, ic-әрекетте жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша психолог-
педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасы ресми материалдары.
Педагогикалық зерттеу әдістері:
1.Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Педагогикалық бақылау;
3. Озық, педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену;
4. Сауалнама;
5. Педагогикалық тәжірибе;
6. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарына талдау жасау.
Курстық жұмыстың құрылысы: кіріспеден, eкi тараудан, әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Kipicпе бөлімінде: тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, құрылымы берілген.
1-тарауда ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерге сүйене
отырып, ұлттық ойындардың түрлерін ұйымдастыру мен өткізудің негізгі тиімді
жолдары мен ерекшеліктері баяндалған.
2-тарауда ұлттық ойындарды оқыту процесінде пайдаланған озат
мұғалімдердің ic-тәжірибелеріне талдау жасалып, сауат ашусабақтарында
ұлттық ойындардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, оқу
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруға ықпалын анықтауға байланысты
жүргізілген зерттеу нәтижелері келтірілген.
Қорытындыда ұлттық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттыруға, білім, білік, дағдыларын қалыптастыруға байланысты
ой – қорытындылары мен ұсыныстар қатары берілген..
Қосымшада зерттеу барысында алынған тиянақтаушы және тәжірибелік –
эксперимент жұмыстарының нәтижелері көрсетілген кестелер және ұлттық
ойындардың жүйесі көрсетілген.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін ұлттық ойындар
арқылы арттырудың ғылыми теориялық негіздері
1.1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі танымдық
белсенділікті арттыру мәселелері
Оқу – бала дамуының мектеп жасындағы балалардың негізгі оқу әрекеті.
Баланың оқу әрекеті – күрделі процесс, ол баланың танымдық
қабілеттерін, рухани күшін талап етеді. Баланың оқу әрекеті мазмұнгына
мыналар енеді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды түсіну және практикалық
міндеттерді шешуге бағыттталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру.
Балалардың танымдық әрекеті оқу әрекетіне негізделіп қалыптасады.
Оқу әрекетініңң негізгі құрылымдық элементтері мыналар:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалары);
- оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой-тәсіл амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімдердің және оқушының өзіне-өзі беретін
бағасы):
Танымдық әрекет – оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, танымдық мақсат,
танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл –амалдарынан тұрады.
Танымдық әрекеттің негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады. (44)
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: Л.С.Выготский, Б.Г. Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов т.б.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан ғалым – педагогтар М.Н. Скаткин, Б.П.Есипов, М.А.
Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И. Щукина, Т.И. Шамова, Ж.Қараев,
А.Әбілқасымова т.б.
Оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық белсенділігін дамытуда
бастауыш мектептегі оқыту процесінің ролі орасан зор. Оқыту – таным
процесі, өйткені онда ілгері ұмтылыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай
әрекет жасайды.
Зерттеуші ғалымдар оқушылардың оқудағы танымдық белсенділігін дамыту
барысын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді: танымдық
әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мен
оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Е.Я.Голант, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин
т.б.) танымдық белсенділіктің тәсіл-амалдарын қалыптастыру арқылы
(Д.Н.Богоявленский, Е.Н.Кабанова – Меллер, Н.А.Менчинская, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин), іс-әрекеттің бағдарланушылық құрайтын ой мен практикалық
операциялар арқылы (П.я.Галперин, Н.Ф.Талызина).
Жеке адамның қоғамға қатынасынан туатын көптеген формалардың бірі
қызығушылықтың теориялық негізін көптеген философтар мен психологтар,
социологтар, педагогтар зерттеген: А.С. Айзикович, Г.И. Гак, Г.Е. Гизерман,
М.И. Заозеров, Е.Г. Здравосмыслов, К.П. Карамычев, Г.В. Нестерев және т.б.
Мектеп оқушыларынын педагогикалық психологиялық тұрғыдан зерттеуді одан
әрі жақсарту, олардың танымдық қызығушылығын, бейімділін анықтау,
тәртіптегі кемшіліктің, артта қалушылықтың, оларды жоюдың тиімді әдістерін
дұрыс таңдай білу – бүгінгі таңдағы басты талап. Мұғалім алдында отырған
оқушының белгілі бір мөлшердегі қабілет білім иесі екенін, оның өзіне тән
өмір тәжірбиесі, қызығушылығы, эмоциясы, дүниетанымы және қауымдастықта
алатын өз орны бар екенін ұмытпауы керек. Қазіргі педагогикамен
психологияда қызығушылық туралы Л.И. Божович, Н.Ф. Добрынин, Н.Г. Морозова,
Г.И. Шукина, Н.Ф. Талызина, И.И. Репина еңбектерінде қаралады. Оқу –
адамның жеке басының танымының ерекше түрі. Оқи жүріп оқушылар өздерін
қоршаған ортаны таниды.
Оқу ғылыми танымнан айырмашылығы бола тұра, ол сөзсіз шындықты жеке
таным формасының бейнесі, оның үстіне ол ғылыми таныммен тығыз байланысты
формасы болып табылады.
Жалпы таным туралы өз ой пікірлерін ортаға салған атақты философтар да
жоқ емес. Атап айтсақ: Р: Декарт, Г. Гегель, Г. Лейбниц т.б.
Г. Гегель: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстар
қасиеттерінің мәні қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйелі
ретінде бейнеленудің қайшылыққа толы күрделі процессі” – деді.
Педагогикада таным процесі төмендегідей құрылымдардан айқындалған. 1.
Қабылдау. 2. Ұғыну. 3. Талдап қорыту. 4. Бекіту.
Оқушының танымдық дербестігі жөнінде мәселе бүгінгі күндері түрлі
пікірталастар түдырады. Оқушының танымдық дербестігі мұғалімнің кәсіптік
дайындығына байланысты. Бұл оның педагогикалық процесте оқушылармен
бірлесіп мақсатты түрде әрекеттерін ұйымдастыра білу, оларды білім
негіздерімен, әрекет тәсілдерімен қаруланып, танымдық тапсырмаларды өмірдің
жаңа кезеңдеріне сай қолдана білуге үйрету болып табылады.
Таным және адамның танымдық іс - әрекеті мәселелері бұл филологтардың
негізгі мәселесі, генеологияның зерттеу пәні мен түйсінуі.
Философия танымының жалпы әдісі дидактиканы қаруландырады. Оқу
процесінің методологикалық негізі – таным теориясы.
Танымдық қызығушылық – оқу процесінің жүзеге асуының басты шарты және
оқушылардың өздерінің танымдық әрекеттерінің сипаттамасы. Оқу барысында
оқушылардың қызығушылығынсыз оқыту процесі болмайды. Оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру – бұл ынтаны тудыратын, оқушыға оқу
материалдарына қызыға кірісу сезімін оятатын мұғалім әрекетінің жүйесі.
Оқу танымында мұғалім жүзеге асырып отыратын оқушылардың танымдық
қызығушылығына бақылау жасау ерекше орын алады, жаңаны танып білуге
құштарлығы.
Танымдық қызығушылықты одан әрі дамытуға мотив негіз болады. Белгілі
бір ғылымға қызығу, мақсатқа айналу немесе бұрынғы қызығушылықтың жаңа
сипат алуы, оқу – тәрбие процесінде оқушыда білім дағды үнемі жаңарып
отыруына байланысты.
Танымдық қызығушылықты оятуда төмендегідей жағдайлар ескеру керек.
1. Оқу әрекеті үстінде жағымды қолайлы ортаны сабақты түрлендіріп
өткізу,
2. Оқу әрекеті барысында әрбір балалардың мүмкіндіктеріне сенім
тудырып, оларды мақтап отыру.
3. Ата – аналардың жағымды қатынастарды қалыптастыруда
педагогикалық көмегі.
К.Д. Ушинский қызығушылық сапалы оқытудың негізгі жолы деп қараған.
Неміс психологы әрі педагогы И.Ф. Гербарт мұғалім білімінің жан – жақты
болып, оқушыны қызықтырып оқыту керектігін айтқан. Осы көп жылғы өткен
ғасырда айтылға ой тәжірбиелер оқытуда қызығушылықтың ең негізгі фактор
екендігін көрсетеді. Сондықтан оқушыны оятатын оның білуге құштарлығын
арттыра отырып, оларды әрі тәрбиелеу керек. Өйткені оқу мен тәрбие бір –
бірімен ұштасып бірге жүріп отыруы қажет. Оқыта отырып тәрбиелеу өте
күрделі процесс. Оның жемісі тек мұғалімдердің тәжірбиелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді демократияландыру,
ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын, белсенді шығармашыл болуын
талап етеді. Оқыта отырып дамыту проблемасы Я.А.Коменский еңбектерінен
бастау алады. Онда балалардың табиғи ерекшеліктерімен санасу керектігін
айтады. Жас ерекшелік кезеңдеріне сәйкес білім берудің әр түрлі басқышын
белгілеген. (30)
Жоғарыдағы теориялар негізінде 1960-90 жылдар арасында Л.В.Занковтың
басшылығымен зерттеулер жүргізіліп, дамыта оқытудың тұжырымдамасы жасалды.
Бұл тұжырымда “Екіліксіз қалай оқытуға болады” білімге деген
қызығушылықты арттыру, баланы өз бетінше ізденуге үйрету сияқты
мұғалімдерді толғандырып жүрген сұрақтарға жауап береді. Л.В.Занков жасаған
жаңа жүйенің негізгі - өсіп және дамып келе жатқан дара тұлға. Әрине, әр
баланың табиғаты әр түрлі, бірінің есте сақтау қабілеті зор болса,
екіншісінің ойлау, ол үшіншісінің елестеу қабілеті дамыған. Қызығушылықты
тудыру процесі – жұмыс істеу барысын өркендету керек деген мағынаны
білдіреді.(18)
Балалардың ой өрісін ақыл есін, зейінін, творчестволық қиялын,
байқағыштығын дамытуда математиканың маңызы зор. Әр пәннің жеке
ерекшелігіне орай ізденіп, әдіс-тәсілдерді түрлендіру қажет. Яғни,
математика сабағында оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастыру үшін
жұмбақтар, ойын-есептер, санамақ, жаңылтпаштар, ойындар т.б. жұмыстар
жүргізген жөн.
Педагог Г.И.Шукина “ ... танымдық қызығушылық оқушының мектепке деген
жақсы қарым-қатынасының негізінде жатқан маңызды оқу мотивін құрайды” –
дейді.(69)
Оқушыларды оқытудағы қызығушылық проблемасымен бірге шұғылданып жүрген
педагогика ғылымның докторы Т.И.Шамова – өзінің “Оқушыларды оқуға
құнықтыру” деген еңбегінде оқушыларды оқуға қызықтыру құралының жүйесін
құрды. Оқушылардың танымдық қызығушылығына жоғары дәрежелі өнімді әрекет
ретінде ерекше көңіл аударған жөн. Бұл жүйені қолдану тәрбиелеу мақсатына
жетуді қамтамасыз етеді” – деді. 70.43. Бастауыш мұғалімдері мен
педагогтары ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді толық меңгеру қажет, тек
осы жағдайда бастауыш сынып оқушыларында танымдық қызығушылықты
қалыптастыруға болады.” – дейді Н.Ф.Талызина. “Формирование познавательной
деятельности младших школьников” атты еңбегінде. Н.Ф.Талызина “Алты
жасарлар ойнай отырып, логикалық қабылдау арқылы оқуды және математиканы
таным қызығушылығын меңгереді. Бұдан бірте – бірте ойыннан кейін оқу
әрекеті орын алады. – деген пікір айтты.
Мұғалім оқушы танымның аса нәтижелі болу жолында есте сақтау дәрежесін
үнемі сапалы атқарғаны жөн. Оқушылардың танымы неғұрлым жоғары сапада болуы
үшін, ұстаз үнемі баланың сенімдері мен қиялына иек сүйеп отыруы керек. Жер
бетіндегі байлықты, әсемділік атауын жасайтын адам.
Л.Г.Занков әртүрлі жағдайларға байланысты төменгі сынып оқушыларында
оқу-танымдық қызығушылығының қалыптасу деңгейлерін көрсетті. №1 қосымшаны
қараныз. 18.32
М.Н.Скаткин бастауыш сынып оқушыларына берілетін материалдарда
проблемалық мәселе ретінде ұсынуды құптаса, В.В.Давыдов оқушыларда танымдық
проблемалық міндеттерді шештірудің жолдарын іздестіру арқылы шығармашылық
тәжірибені меңгертуге болады, яғни соның нәтижесінде білім-білік, дағды
дүниеге көзқарасын қалыптастыруды көздейді.
Атақты психологтар С.Л.Рубинштейн мен Б.Г.Ананьев танымдық
қызығушылықтың субъектінің объектімен өзара әрекетке түсу барысында пайда
болатын күрделі диалектикалық процесс түрінде көрсетті.
Г.И.Шукина еңбектерінде танымдық қызығушылықтың оқушының жеке адам
болып қалыптасу процесінде жетіліп, маңызданып, байитын дәлелдейді.
Н.Ф.Талызина тәжірибесінде жаңашыл-педагогтардың жаңа әдістер қолдана
отырып, маңызды мәселе шығарып, ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді
меңгерген жағдайда ғана оқушыда танымдық қызмет қалыптастыруға болатынын
тұжырымдайды. Дидактиктердің зерттеулерін негіздей отырып қазіргі
педагогикалық даму ерекшеліктерін, оқушының ақыл-ойын дамыту, таным
қызығушылығын арттыру, қажеттілігі ескерілуде. Танымдық қызғушылық оқу-
тәрбие жұмысының шарты ғана емес,сонымен бірге нәтижесі.
Психологиялық- педагогикалық зерттеу бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қазағушылығын қалыптастырады. Оқушы дүние танымының кеңеюі
танымдық қызығушылықтың артуында өзгерістер енгізеді.
Халыққа білім берудің алғашқы тәжірибе станциясындағы жұмысты басқарған
педагог С.Т.Шацкий тәжірибесінде мектепті өмірмен байланыстыру, балаларды
белсенді қызметке тарту айқын байқалады. С.Т.Шацкий мұғалімдерден балаларын
тәжірибесіндегі қызығушылық пен кедергілерді тереңірек оқып үйренулерін
талап етті.
Н.Ф.Талызина бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың мынандай түрлерін ұсынды: дидактикалық ойындар, көрнекі
құралдар, проблемалық оқыту. Оқыту процессінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыруда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше.
А.С.Макаренконың іс-тәжірибесінен мынандай ой қорытындыларын көруге болады.
Ол ұжымның қызметіне қызығушылықтары бойынша тексерудің жаңа
мүмкіншіліктерін ашты. Ұжымдағы ағарту жұмысы тәрбиеленушілердің
қызықтарының негізінде құрылған, білім ұжымдық әрекетте жинақталады.
Бүгінгі заманға байланысты ойын туралы теория зерттеулері балалардың
өміріндегі орны мен олардың дамуына зор әсер тигізетінін дәлелдеді.
Н.К.Крупская өз еңбектерінде бала өмірінде ойынның маңызының зор
екенін көрсеткен.
Балалар бір-бірімен ойнау арқылы қарым-қатынас жасауға, ұйымшылыққа,
еңбекке, мұқиятшылдық жағдайы ойын мазмұнына қарай шамалы уақытта ғана
көрінетінін дәлелдеді. 29112
Психолог А.С.Выготский:” Бала ойнау барысында өзінің кішкентай екеніне
қарамастан оның ойлауы, іс-әрекеттері көп жағдайда ересек адам сияқты
көрінеді – дейді. 16.150
Я.А.Коменский “ойынды рухани және дененің даму қозғалысы” – деді.
Ойындар баланың жасына, халықтың әдет-ғұрпына сәйкес болу керектігін айтты.
30.160
К.Д.Ушинский сабақ үйрету барысында ойын элементтерін орынды қолдану
оқушылардың білім алу процессін жеңілдетеді және нәтижелі болады – деді.
67.78
Жоғарыда айтылған мәселелерді теория және практика жүзінде ұлы педагог
Сухамлинский В.А. терең және жан-жақты қарастырды.
Павлыш мектебінде кіші жастан жоғары жастағы балалардың танымдық
қызығушылығын оятудың жүйесін ойлап тапты. Оқу процесін осылай
ұйымдастырғанда оқушылар қызығушылықпен органикалық түрде ғылыми білімдер
мен дене еңбегін байланыстыра алады. Соңғы жылдары оқытудың белсенділігін
арттыру жолдары толықтырылады және дамыта оқыту, проблемалы оқыту, пән
аралық байланыстар мен техникалық оқу құралдарын пайдалану назарға алынды.
Сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру
бойынша жұмыстары жүргізіп, әр сабақта идеялықәдістемелік,жоғары дәрежеге
жеткізу, оқыту мен тәрбие берудің дамыта оқытудың жолдарын іздестіруінде.
Танымдық белсенділіктің мынадай көріністеріне назар аудару керек:
білуге деген ықыластың, ұмтылыстың, шабыттың жоғары болуы; оқушылардың
өзіндік дербестігі, сұрақ беруге құмарлығы, пікір-талас тудыруға ықыласы,
оқушылардың матеиалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы.
Абай Жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой белсенділігі туралы
мынадай пікір айтады: ! Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.
Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреу білсем екен демекілік. Не көрсе соған талпынып, жалтұр- жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып
қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе
де, мал шуласа да, біреу келсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол
немене, бұл немене, деп ол неге үйтеді, бұл неге үйтеді деп, көз
көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан
құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Оқушылардың оқу-таным белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі
– оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда
ұлттық ойынның алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері
Оқыту мен тәрбие құралы болып табылатын ойынның көп ғасырлық тарихына
үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі грек философтары Платон мен
Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге болады. Бұл еңбектерден
дидақтикалық ойындар бұрын оқыту процесінде белгілі бір жүйесіз
пайдаланғанын байқаймыз.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде дидактикалық ойындардың маңызды роль
атқаратынын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо өз еңбектерінде ерекше атап
өтті.(30, 46)
Я.А. Коменский (1592-1670) ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік
ретінде қарастырады. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін,
олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетті. “Бала
неғұрлым көп әрекет етсе, жүгірсе, жұмыс істесе, соғұрлым ол жақсы
ұйықтайды, жақсы тамақтанады, тез өседі, денсаулығы мықты болып, дене мен
ой дамуы жақсы жүреді; бірақ ол үшін баланы үнемі қорғап отыру қажет”.
(30.137).
Я.А. Коменский ойынның еңбекпен байланыс жөніндегі күрделі
педагогикалық проблеманы шешуге тырысты, сондықтан да оның көзқарастары
бүгінгі күнде де мәнін жойған жоқ. Ол “ойынды біз баланың рухани және дене
дамуы қозғалысынан көреміз, сондықтан оларды саналы түрде пайда
келтіретіндей етіп, жүргізуіміз қажет”, - деп атап көрсетті. (30. 160.).
Дж. Локк балалардың еркіндікке, бостандыққа ынталы келетіндігімен
санасуды талап етеді. Бұл мәселеде ол кейін Ж. Ж. Руссо дамытқан еркіндік
тәрбие ұғымының негізін сала бастады.
Оқытудың әдістері мен құралдары жөнінде мәселелерді қарастырғанда
Дж.Локк та, Ж.Ж.Pycco да ең бірінші орынға баланың ойлауын тәрбиелеуді ойын
арқылы жүзеге асыруды қойды.(46)
Неміс педагогикасының көрнекті өкілі Ф.Фребель дидактикалық ойындардың,
құрылыс дағдыларымен еңбек ету қабілеттерін дамытуға бағытталған
дидактикалық жаттығулардың жүйесін жасады. Бірақ Ф.Фребель ойындарын
мазмұны баланың ой-өpici мен қиялын дамытуды шектеді.(68)
Қазіргі кезде ойын мәселесі бірқатар ауқымды зерттеулерде қомақты орын
алып, оның баланы дамытудағы мәні дәлелденді. Зерттеушілер ойын арқылы оқy
міндеттерін тиімді шешуге болатынын дәлелдеді. К.Д.Ушинский сабаққа ойын
элементтерін енгізу оқушылардың білім алу процесін жеңілдететінін атап
көрсеткен болатын. (64)
Көрнекті педагог Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала
өміріндегі алатын орнына және тәрбиелік мәніне, маңызына үлкен мен
берген:"Қандай ойын болмасын, әйтеуір бірнәрсеге үйретеді, ең бастысы
ұйымшылдыққа, мұқиятшылыққа, еңбекке үйретеді. Ойын бала үшін оқу да, еңбек
те болады" (29.147).
Ал В.А. Сухомлинский ойынның баланың ақыл-ойын дамытудағы мәнін
ерекше бағалайды: "Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз,
фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі деген болмайды... Ойын арқылы
бала дүниені таниды. Бала үшін ойын- өмір сүрудің белсенді формасы".
(49.7).
Ойындардың психологиялық мәнін зерттеу мәселесімен көрнекті психологтар
Л.В. Занков, Л.С.Выготский, Д.Н.Узнадзе, С Л.Рубештейн, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, А.А. Люблинская айналысты.(66)
Оқушы ойын кызметіне талпынады, ойын олар үшін өмірдің мәні болып
табылады. Ойын дегеніміз не және оған балалар неліктен ынтығады? Кейбір
психологиялық теориялар ойынның мәнін баланың артық әл-қуатын шығындап,
жоғалтқысы келген талабымен түсіндіреді. Алайда мұндай көзқарас: бала
бойындағы осы бір артық әл-қуат қайдан деген сұраққа сәулесін түсіре
алмайды. Ол оны бip ойында шығындай алмай ойындардың жаңа түрлеріне қызыға,
беріле кірісетіндері несі? Оған осындай cipә, ойынның психологиялық,
жаратылысын түсіндіруді осы сұраққа қайтарылған жауаптан бастау керек,
өйтпейінше баланың бір ойыннан екінші ойынға неліктен қасарыса ұдайы көше
беретіні, бip ойыншықты тастай салып, екінші ойыншыққа неліктен ұмтылатыны,
үлкендер ойынды тоқтатып немесе күштеп тыйым салған кезде қарсыласатыны
шынында да түсініксіз болып қалады. Бұл арада бізге белгілі көрнекті
психолог Д.Н.Узнадзе негізін салған функционалдық тенденция концепцияси
көмектеседі. Бұл концепцияның мәні неде?
Белгілі бір генетикалық жағынан қанғa сіңген қызметтер, күш,
мүмкіндіктер балаға іштен туа бітеді. Солардың кейбіреулері бала туысымен-
aқ, бірден немесе алғашқы күндері қозғала бастайды, ал өзге қылықтар
баланың тіршілік қызметіне әртүрлі кезеңде жалғасады.
Баланың жекеленген кызметінің оның күнделікті қызметіне енуінің осы бір
дәйектілігі, біріншіден, жаратылыстың алдын-ала анықталуына, екіншіден,
қызмет комплексінің кез-келген топтарының дер кезінде көрінуін
ынталандыруға, олардың дамуы мен қалыптасуына ықпал етуге тиіс қоршаған
ортаға байланысты. Мәселен, қозғалысқа келетін күштің генетикалық
айқындалған уақыты жетпейтініне бала туа сала жүріп кете алмайды, алайда
оның жетіліп, екі аяғын тік басып, тәй-тәй жүруі үшін баланы қимылға
тартатын, оның құламай, тік тұруына, аяқтарын тең басып жүруіне
көмектесетін және үйрететін адамның қамқорлығы, қолайлы орта қажет.
Ішкі күштер әрекеттер қозғалыс импульстерін, даму тентенциясын жасырып
тұрады. Бір кезде басқадай әрекет, әрекеттер тобы белсенділік көрсете
бастайды, нақ сол сәтте бала бәрінен бұрын ойынға құмартып, ынтыға түседі.
“Ойнағысы келетіндігі” шын мәнінде әрекетшіл күштердің баланы “еркін” іс-
қимылға итермелегенін білдіреді және оның қандай функционалдық күштің
итермелеп отырғанын анықтауға болады. “Енді ойнағым келмейді” дегені шын
мәнінде әрекеттердің бұл тобы нақ сол сәтте өзінің “қуатын” тауысып,
уақытша демалыс талап ететіні, бірақ осы кезде әрекеттердің басқадай тобы
қозғалысқа келуі мүмкін екенін және сол кезде бала бәрінен бұрын өзінің
дамуына ықпалды ойынға кірісетінін білдіреді.
Сөйтіп, қызмет бағытының мәні баланың ішкі, туа біткен күшінде қозғалыс
пен даму олардың табиғи шарттары болатындығында еді. “Ойнағым келеді” және
“Ойнағым келмейді” дегендер ішкі (интерфункционалдық) күштер жағдайын
күйіне сезінуден басқа ештеңе емес. Ойын, демек, артық әл-қуатты сыртқа
шығындаудың тәсілі емес, дамудың негізгі бас формасы, қызмет бағытының емін-
еркін бұрқаған көрінісінің формасы болып табылады және әрекеттер ретінде
олардың комплекстері де өздерінің бағыты бойынша бір-бірінен
айырмашылықтары бар, міне осылар баланы мазмұны жағынан әртүрлі ойындар
ойнауына мәжбүр етеді. Жетілгісі келіп тұрған күштердің қарбалас қимылына
сәйкес келмейтін, әрі оған ықпал етпейтін ойын мен ойыншық баланы тез
жалықтырады. Сонымен бірге ойындар мен ойыншықтар арқылы баланың адамға тән
іс-әрекеттің көптеген элементтері мен түрлерін ойдағыдай меңгере алатындығы
айқын болды.
Егер серпінді қимыл мен интерфункционалды күштердің дамуы мен
қалыптасуына қарай ойынға деген құштарлық бәсеңсіп, қызметтің басқадай
түрлеріне (көңіл көтіру, оқу, еңбек ету) орын беріледі. Шынында да мұның
өзі осылай, көптеген функциялар 7-9 жасқа жеткенінше жеделдете дамиды да,
ойынға деген құштарлық осы кезенде күшейе түседі, ал ойын дамуды басқаратын
іс-әрекеттің түріне айналады. Осындай сәтте баланың өзіндік саналары, оның
шындыққа, адамдарға қарым-қатынасы қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушысының қызмет бағыты күшейген кезде оның құлшынып
ойнағысы келіп тұрады. Баланың ойын қызметін тоқтатып, оны
интерфункционалдық күштердің қимылына қайшы келетін басқадай нәрсемен
шұғылдануға мәжбүр еткізу – бала талантының жеделдете дамып, жан-жақты
ашылуына тосқауыл жасау деген сөз. (16.19).
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы өздеріне
ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік
қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Д.Б. Элкониннің атап өткеніндей,
мұнда балалар өзара сәйкес рольдерді тасымалдаушылар (ересектердің өзара
әлеуметтік қатынасын қайта жаңғыртады), әрі ойынға тікелей қатысушылар
болады. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер өміріне
араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда болуының
негізіне айналады. Біраз уақыттан кейін рольдік ойынның ереже бойынша
жүргізілетін ойынға ауысады. Біртіндеп ойын әрекетінде бірінші орынға
қойылып, алғашқы сюжеттік сипатқа ие болады, сосын ойында жеңіске жету бала
үшін үлкен мәнге айналып, ойын еңбекке және оқу әрекетіне ұқсас бола
бастайды. Шындығында бұл осылай, егер 6-7 жасар балада ойынға деген
қажеттілік күшті болса, 12 жаста ол мүлдем әлсіз деп айтуға болады.(73)
Ойында ең aлғаш баланың дүниеге әсер етуді қажетcінуі қалыптасады және
көрінеді, ойынның негізі, жалпы мәні де осында.
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі бала
үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс-әрекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруға болады.
Бала белгілі бip рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өpiciн кеңейтеді, тереңдетеді.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі бip білім бepiп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін ic-әрекет. Ендеше, бұл
ойындар оқытуға арналған.
Бала epтe жастан-ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен,
жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым-қатынасқа түсіп, олардың
ерекшеліктері мен қасиет-сапалары туралы мағлұматтар алады. Бірақ, бала тек
өзінің тажірибиесіне сүйеніп оқыса, оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз.
Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін дидактикалық ойындар
пайдаланылады.
Дидактикалық, ойындардың басқа ойындардан ерекшелігі оның негізгі
мақсаты - баланы оқыту, олардың ойлау қабілеттерін жаттықтыру және дамыту,
игі қасиеттерді тәрбиелеу.
Дидактикалық ойындардың мазмұны - қандай да болмасын акыл-ой
міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, ecтi дамытуға
ықпал етеді. Дидактикалық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады,
ол күнделікті оқытуға ұқсамайды, мұнда қиял-ғажайып та, жауапты өз бетінше
іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді
толықтыру мен кеңейту де, жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты,
ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау бap. Ал ең бастысы, оқушыларды еш
зорламай, өздерінің қалауы бойынша дидактикалық, ойын арқылы оқу материалын
әртүрлі тұрғыдан бірнеше рет қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен бірге
дидактикалық ойын өзара жарыстыру мүмкіндігін туғызып, оқушыларға
білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.
Дидактикалық ойын өзінің қызметі мен атына қарай сай орындалуы үшін,
оның арнайы құрылымы болуы шaрт.
Оның құрылымы төмендегідей:
1. Міндеті.
2. Әрекет.
3. Ереже.
4. Нәтиже, ойынның аяқталуы.
Әрбір дидактикалық ойынның белгілі бip міндеті болады, ол дидактикалық
мақсаттан келіп туындайды. Ойынның міндеті оның оқу мазмұнын құрайды. Ойын
мазмұны балалардың қызығушылығын оятады, олардың танымдық іс-әрекетін
белсендіреді және жаңа білім, іскерлік, дағдымен байытады.
Әрекет - ойынның негізгі бөлігі. Әрекетсіз ойынның мақсатын жүзеге
асыру мүмкін емес. Әpбip дидактикалық ойынның міндеті әрбір окушының мінез-
құлқын анықтап, ұйымдастырып, бір тұтас коллективке біріктіретін әрекет
арқылы iске асады. Ол балалардың қызығушылығын тудырып, олардың ойынға
деген эмоционалдық қатынасын анықтайды.Дидактикалық ойында әрекет нақты
анықталған және айқын түрде белгіленген. Ол мүмкін, бұл жағдайда
төмендегідей негізгі шарттарға сәйкес келyi тиіс:
а ойын міндетіне бағыну керек, сол арқылы ойын мақсаты жүзеге асырылуы
шарт;
ә ойынның аяғына дейін тартымды, әpi қызықты болуы шарт.
Ереже дидактикалық ойынның қажeтті бөлігі болып табылады және ерекше
орын алады, сондықтан кейде дидактикалық ойындарды "ережеге құрылған
ойындар" деп те атайды. Ереже ойын міндетіне бағынады. Олар ic-әрекетті
ойынның міндетін жүзеге асыруға бағыттай ұйымдастыруды көздейді. Сондықтан
дидактикалық ойында ic-әрекет ережемен тығыз байланысты. Ережелер бала
ойын үстінде не iстеy және қалай icтey керек екендігін анықтайды. Ережесіз
ic-әрекет жайбарақат дамып, дидактикалық міндеттің жүзеге асуына ықпал ете
алмайды, сөйтіп өзінің негізгі сипатынан айырылады. Дидактиалық ойынның
epeжeci ic-әрекетті ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен бірге оның
тартымдылығын арттырады.
Ойын нәтижесі - бұл міндетті шешу мен ережені орындау. Нәтиже мен
ойынның аяқталуын eкі тұрғыдан бағалау қажет: баланың көзқарасы тұрғысынан
және мұғалімнің немесе тәрбиешінің көзқарасы тұрғысынан.
Eгep ойын нәтижесін баланың көзқарасы тұрғысынан бағаласа, онда мұғалім
ойынның балаға моральдық және рухани ләззат беру жағын есепке алады.
Дидактикалық ойынның міндеттерін шешу баладан белгілі бір күш-жігерді талап
етіп, олардың ойлау ic - әрекетіне талаптар қояды. Балалар ойын барысында
ұшқырлық, алғырлық, тапқырлық танытады. Мұның барлығы балаларды моральдық
тұрғыдан қанағаттандырып, олардың өз күштеріне сенімін арттырады, оларды
қуаныш сезімге бөлейді.
Мұғалім мен тәрбиешіге дидактикалық ойындарды талдау кезінде
белгілі бір міндеттің орындалғанын, әрекеттің жүзеге асырылғандығын,
ойынның белгілі нәтижеге әкелгендігі қадағалаудың маңызы зор.
Адам өскен сайын ойын өзінің мәнін, жетекші ролін жоғалта бастайды.
Бірақ ол кейбір адамдарда өмірлік іске айналады шығармашылық, техникалық
және басқа да мамандықтар. Ойын тарихы оның еңбекпен пайда болғанын
көрсетеді, ендеше ол адамдар үшін еңбектің түрі болып қала береді.
Сондықтан дидактикалық ойын - бастауыш сынып оқушылары оқытудың, олардың
ақыл-ой белсенділігін тәрбиелеудің маңызды құралы болып табылады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі – ұлттық ойындар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы,
асылы деп қараған орынды. Ұлттық ойындарды отбасы тәрбиесінен бастап,
мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, баланың сол
пәнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейінде тоқығанын кейінгі ұрпаққа мирас
етіп кеткен. Солардың бірі – ұлт ойындары. Ойын баланың көңілін өсіріп,
ойын сергітіп қана коймай, оның таным түсінігін де арттырады . Ойнай білген
бала сол халықтың мінез-құлқына, ой-санасынан, тұрмыс-салтынан хабар алады.
Ұлт ойындары – халық педагогикасының негізгі бір саласы ретінде оқушыларға
жан-жақты білім беруде, олардың өмір тәжірибелерін кеңітуде, дүниені танып-
білу қабілетін жетілдіруде аса қажетті құралдардың бірі. Ұлт ойындарының
отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі ертеңгіліктер мен кештерде
дидактикалық, қосымша материалдар ретінде пайдалануға болады.
Сабақта ойын түрлерін пайдалану сабақтың түрлері мен әдістерін
жетілдіру жолындағы ізденістердің маңызды бір буыны. Ойын элементтерін оқу
үрдісін пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау кезеңдерінде, қайталау
сабақтарында пайдалануға болады. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың
тақырыбы мен мазмұнына сәйкес алынса, оның танымдық маңызы арта түседі. Оны
тиімді пайдалану сабақтың әсерлілігін, тартымдылығын күшейтеді, оқушылардың
сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады. Н.К. Крупская: Бала жас
болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі оған ойнау үшін. Яғни жаттығу
арқылы өмірден қажетті дағдыларды игеру үшін берілген- деген болатын.(29.
89)
Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл өтеді. Ойынды
іріктеп, алға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын
ескеруге ерекше назар аударған жөн. Ой – ойыннан басталады- десек,
баланың ойын жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын арттыру үшін бастауыш сынып
мұғалімі қолданатын басты тәсілі – ойын.
Қазақтың ұлттық ойындары халық педагогикасының дәстүрлі құралдары болып
табылады.
Халық шығармашылығы қазақ ағартушылары: Ы.Алтынсаринның, А.Құнанбаевтың
да қызығушылығын туғызған. Олар халықтың тәрбиелік күшіне қатты сенген.
Ы. Алтынсарин өзінің педагогикалық іс-әрекетінде жұмбақтар, мақал-
мәтелдер, ертегілерді пайдаланған.(1)
Абай Құнанбаев та халық ойындарын жоғары бағалаған.(1)
Соңғы жылдары психологтардың бір тобы оқу процесінде ойындарды
пайдалану мәселелерін көтеруде. Атап айтсақ, Т.И. Суркованың 5-8 жастағы
балалармен педагогтың қарам-қатынас стилі зерттеуінде балалардың танымдық
іс-әрекетінде ойындардың диагностикалық маңызы мен түзету жұмыстарында
пайдалану қарастырылған.(66. 52)
Г.М.Қасымованың еңбегінде мектепке дейінгі балаларды оқытудағы дамыту
ойындарын қолдану шарттары айтылған.
Педагогтар ойындарды мына тұрғыда қарастырған:
-дұрыс демалу тәсілі (Я.А.Коменский, И.Г.Пестоалоцци, Р.Оуэн);
-оқыту формасы (Ж.Ж.Руссо, Д.И.Колоцца, В.А.Сухомлинский, М.Жұмабаев);
-оқыту процесін жетілдіру (Ф.Фребель, Д.Дьюи, П.Ф.Лесгафт,
Н.К.Крупская, Е.Сағындықов, Н.К.Ахметов);
-баланың жеке тұлғалық сапаларын қалыптастыру құралы (Я.А.Коменский,
К.Д.Ушинский, П.П.Блонский);
-Қабілет пен бейімділікті дамыту құралы (Н.А.Добролюбов, К.Д.Ушинский);
-ұжымдық іс-әрекет негіздері (К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская );
-адамгершілік сапалар, эстетикалық , дене тәрбиесін қалыптастыру
(Ы.Алтынсарин, Р.А.Юлдашева, Т.Тәжібаев, Н.Құлжановпа, Х.Анарқұлов т.б.);
-педагогикалық мүмкіндіктері (А.Айтпаева).
Психологтар мына тұрғыда қарастырған:
-балалардың ерекше әлеуметтік іс-әрекеті (Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, П.П.Блонский т.б. );
-іс-әрекеттің жетекші типі және эмоциональды-ерікті сфераны
қалыптастыру (Л.С.Выготский);
-барлық эстетикалық қасиеттерді дамыту құралы (Ф.Шиллер, В.Штерн);
-баланың жалпы дамыту факторы (К.Гросс);
-еңбек іс-әрекетін дамыту (К.Гросс, В.Вундт);
-образдық ойлау мен елесті дамыту (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Г.Спенсер, В.Штерн, М.Мұқанов, К.Нұрғалиев). (66. 24)
Бастауыш сынып оқушыларының оқу ic-әрекетінде халық ойындарының
дидактикалық мақсатта қолданудың педагогикалық мүмкіндіктерін
C.А.Ұзақбаева, Е.С.Сағындықов, С.Елубаев, C.Елубаева, А.К.Айтпаева,
еңбектерінде ашып көрсетілді.(66,52,53,19)
Бұл еңбектерді халық ойындарының білімділік, тәрбиелік және дамытушылық
мәні айқындалып, оларды пайдаланудың әдіс-тәсілдері беріледі.
Халық ойындары педагогиканың дәстүрлі құралдары болып саналады. Ол бала
өмірінің табиғи cepігі, көңіл-күйінің бұлағы. Онда ежелден адам өмірінің
бейнесі, тұрмысын, салт-дәстүрі, еңбегі; намыс, ерлік, батылдық туралы
қөзқарастары; жылдамдық, шеберлік пен әдемі де әсем қимылдарды меңгеру
тілектері; шығармашылық, тұрғыда ойлау қабілетті, ұстамдылыққа, ептіліке,
тапқырлыққа, жеңіске жету талпынысы айқын қамтылған. Халық ойындары баланың
көркемдік-эстетикалық, дене тәрбиесінің бөлінбейтін бір бөлігі болып
саналады. Ойын кезіндегі қуанышты көңіл күй мен әсем қимылдар баланың
рухани байлығымен үйлеседі. Сөйтіп оларда туған елдің мәдениетіне деген
Қызығушылық, Сүйіспеншілік, Сыйласымдық сезімі қалыптасады. Халық
ойындарының қайсыбірі болмасын мазмұны жағынан балаға түсінікті, әсерлі
және ықшамды. Олар ойлау қабілетінің белсенді дамуына ой-өрісінің кеңеюіне,
қоршаған ортаны дұрыс түсініп меңгеруге, психикалық процестер жетілдеруге
ықпал етеді.
Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған
көне халықтың дәстүрлері, шаруашылық, мәдени, өмір тіршілігінің жиынтық
белгісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиетпен мәдениеттің сан
алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бipi толықтырып байыта
түседі.
Ойын бар өнердің бастауы, шынында да көне мәдениетпен әдеби туындылар
сол жиналған сауықта, ойын той үстінде дүниеге келіп көптің игілігіне
айналған.
Қазақтың ұлт ойындарының бip ерекшілігі оған өлең тақпақ жолдары
кездеспесе, онда ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды.
Сөйтіп бүгінгі және болашақ ұрпақтың ұлт ойындары адам еңбегінің
жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып-білу
талпынысына нышаны ретінде өмірге келген халықтың әлеуметтік-экономикалық
айналасы екінін білеміз.
М.О.Эуезов: "Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері
қызықтаған алуан өнері бар ғой. " Ойын" деген менің түсiнуiмше көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуанту, көңіл шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
мағыналары болған" - дейді. (2)
Бұл пікір өзі өмір сүрген ортаның шындығынан туындаса керек. Қазақтың
тарихи көне жылдарының эпостары мен лироэпостарының қай-қайсысын алып
қарасақ та, оның өн бойына халықтың ұлтық ойындарының, әдет-ғұрыптары
салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Негізгі кейіпкерлері - баланың ел
қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері ойын үстінде көрінеді, сол ойын
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz