Отбасы тәрбиесінің мазмұнын ашу
Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: ҚАЗІРГІ ОТБАСЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 3
1. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1. Отбасы тәрбиесінің мәні және қызметтері ... ... . . . . . . . . . . .
. 6
2. Отбасы – бала әлеуметтенуінің негізгі факторы. . . . . . . . . . .
13
2. ОТБАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ 17
2.1. Отбасындағы халықтық тәрбиенің ерекшеліктері . . . . . . . . . .
17
2.2. Отбасындағы халықтық тәрбие берудің тиімді жолдары. . . . . 27
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 38
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 40
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қоғамдық-отбасылық қатынастардың жалпы бағыттылығын айқындыу мен
үйлестіру тек әлеуметтік-экономикалық емес, ең алдымен үлкен маңызы бар
психологиялық-педагогикалық проблема. Себебі, жасөспірім ұрпақтың ізгілік-
адамгершілік денсаулығы – бүкіл қоғамның қамқорлығында.
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын отбасыңнан алады. Отбасы әрқашан бала
тұлғасының қалыптасуының маңызды факторы болып қала бермек.
Қәзіргі заманғы қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер болды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың (отбасының
материалдық жағдайының) мәнін күшейтті. Аталған жағдай педагогтардың
қызметінің тұлғалық-педагогикалық, әсерлілік-адамгершілік факторларына
қайта бағдар жаса керектігін туғызды. Бұл күнде отбасы психологиялық
қорғаудың және оң әсерленушілікті қалыптастырудың қайнар көзі деген
көзқарасқа күмән келтіріле бастады. Сонымен қатар әр адамның жеке басының
бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып саналады. Пәрменді өзара
көмекпен отбасылық қарым-қатынастардан шығатын және әлеуметтік құндылықтар
болып табылатын мақсаттарды жүзеге асыру, жас ұрпақты өсіру және тәрбиелеу
бұрынғысынша отбасының жауапкершілігне қалады.
Қазіргі қоғамымызда отбасы кризисі толық көрініп тұр. Оны отбасының
негізгі функциясы – балаларды тәрбиелеуден көреміз. Оның себебі тек
отбасылардың экономикалық жағдайының ғана төмендеуі емес, сонымен қатар ол
өркениеттің индустрияландырылуы, соның салдарынан моральдік нормалардың,
адамгершілік қарым-қатынастардың құлдырауы.
Отбасы тәрбиесі әрқашан ғалымдардың назарында болды. Отбасы
тәрбиесінің теориялық негіздерін А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Я.Корчак,
П.Ф.Лесгафт және т.б. ғалымдар жасады. Олар отбасындағы бала тәрбиесінің
әр қырларын, әр жақтарын, отбасының бала тәрбиесіндегі орны, оның мазмұны,
ата-аналарды педагогикалық ағарту мәселелері, қиын балалар мәселесі
сияқты әртүрлі проблемаларды қарастырған.
Ю.П.Азаров отбасындағы бала тәрбиесіндегі ізгіліктік педагогика
мәселесін көтереді.
Балалар мен отбасындағы конфликтілерді шешу мәселесіне Анзорг Линданың
еңбегі арналған.
Қазіргі кезде отбасы тұлға дамуы мен әлеуметтенуінің негізгі факторы
ретінде қарастырылуда. Тұлға әлеуметтенуінің аталған бағыты Бордовская,
С.Пак, А.В Мудрик және т.б. зерттеулерінде қарастырылған.
Отбасы тәрбиесіне арналған зерттеулер көп болғанымен олар нақты
әлеуметтік-экономикалық және тарихи-қоғамдық кезеңдерде жасалған. Олар сол
кездегі адамгершіліқ құндылықтар сипатына міндетті түрде өз әсерін тигізді.
Ал қазіргі заманда, әлемде жаһандану процесі жүріп жатқанда, қарым-
қатынас құралдарының күрт дамуы халықтың ғасырлар бойы жинаған
құндылықтарын, өзіндік ерекшеліктерін жоғалтып алу қаупін туғызады. Осындай
жағдайларда бала тәрбисіндегі отбасының ролі арта түседі. Отбасы
тәрбиесінің мазмұны, оның негізгі ұстанымдары, қолданылатын тәрбие әдістері
заман талабына сәйкес жаңарып, өзгеріп отыруы керек. Осы тұрғыдан курстық
жұмыс тақырыбы бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі – қазіргі заманғы
отбасындағы бала тәрбиесіне арналып отыр. Сондықтан курстық жұмыстың
тақырыбын Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің мақсаты, міндеттері, мазмұны
және оны ұйымдастыру ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу объектісі: Отбасы тәрбиесі.
Зерттеу пәні: Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиесі процесі және
оның ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: қазіргі заманғы отбасы тәрбиесін теориялық тұрғыдан
талдау және оны тиімді ұйымдастырудың практикалық жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің мәнін нақтылау;
2. Отбасы тәрбиесінің мазмұнын ашу;
3. Отбасы психологиялық-педагогикалық диагностикалау әдістерін
таңдау;
4. Ата-аналарды педагогикалық ағарту жұмысының мазмұнын ашу.
Зерттеу гипотезасы: отбасы тәрбиесінің тиімділігі артады, егер,
отбасындағы тәрбие процесі отбасының құрылымдық және үлкендер мен кішілер
арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне сәйкес, оны отбасы психологиялық-
педагогикалық диагностикалау негізінде, ата-аналарды педагогикалық
ағартудың жүйелі жұмысы мен үлгі-өнегесі арқылы ұйымдастырылса.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негізі: жеке тұлға және оның дамуы
жөніндегі ілім, іс-әрекетте жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша психолог-
педагогтардың еңбектері.
Педагогикалық зерттеу әдістері:
1. Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Педагогикалық бақылау;
3. Сауалнама жүргізу;
4. Әңгімелесу;
5. Озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеу;
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде: тақырыптың көкейтестілігі, зерттеудің мақсаты,
міндеттері, объектісі, пәні және құрылымы берілген.
1-тарауда отбасы түсінігі, оның түрлері және олардың бала тәрбиесіне
қарастырылған, отбасы тәрбиесінің мәні ашылған және оның функциялары
аталып көрсетілген. Сонымен қатар отбасының бала әлеуметтенуінің негізгі
факторы ретіндегі ықпалдары сипатталған.
2-тарауда отбасы тәрбиесіндегі халықтың мәдени мұралары, бала бойына
салт-дәстүрлерімізді дәріптеу сипатталған.
Қорытындыда зерттеу міндеттерінің шешілуі көрсетілген және отбасы
тәрбиесін жетілдіруге арналған нақты ұсыныстар жасалған.
1. Отбасы тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Отбасы тәрбиесінің мәні және қызметтері
Қәзіргі заманғы әдебиеттерде отбасы-неке заңдары, адамгершілік
нормалары, халықтың традициялары мен дәстүрлері бойынша отбасы махаббат,
некелік одақ және туыстық қарым-қатынас негізінде, бала туу және оны
тәрбиелеу үшін, құқықтық және адамгершілік қатынастармен, ортақ шаруашылық
және тұрмыспен біріккен әлеуметтік кішкене топ.
Отбасының осы түсінігі негізінде оның төменгі функцияларын атап
өтуге болады:
- қарым-қатынас функциясы;
- шаруашылық жүргізу және тұрмысты ұйымдастыру функциясы;
- отбасының әр мүшесінің толық, жан-жақты дене және рухани дамуына
жағдайлар жасау функциясы;
- бос уақытты ұйымдастыру функциясы;
- кәсіби іс-әрекетке жағдайлар жасау функциясы;
- жұбайлардың интимдік қарым-қатынасын үйлесімін құру функциясы;
- ұрпақты жалғастыру функциясы.
Отбасы өмірінің әр кезеңінде аталған функциялардың маңыздылығы
әртүрлі болады және оларды отбасының жеке-жеке мүшелері орындауы мүмкін
Отбасы типтері
Отбасы типтерін анықтауда әлі де қалыптасқан бір көзқарас жоқ. Қазіргі
кезде отбасын әртүрлі белгілерге байланысты жіктейді:
- бала санына байланысты: баласыз, бір балалы, аз балалы (2-3 бала),
көпбалалы (3-тен жоғары);
- отбасы құрамына байланысты: бірұрпақты (тек жұбайлар ғана), екі
ұрпақты (әкесі, анасы және балалары), бірнеше ұрпақты (атасы және
әжесі, әкесі, анасы және балалары);
- құрылымына байланысты: толық (әкесі, анасы және балалары), толық емес
(әкесі немесе анасы және балалары), некеден тыс туған баласы бар
отбасы (толық емес отбасының бір түрі);
- отбасындағы өзара қарым-қатынас сипатына байланысты: жағдайлы және
жағдайсыз.
Отбасы тәрбиесі деп белгілі бір нәтижеге жету мақсатымен ата-
аналардың және тағы да басқа отбасы мүшелерінің балаларға ықпал ету
процесін айтуға болады. Отбасының анықтаушы ролі оның баланың бүкіл
өміріне зор ықпалымен түсіндіріледі.
Отбасы тәрбиесінің мәнін қорыта келе төмендегі тұжырымдар жасауға
болады:
- отбасының балаға ықпалы барлық тәрбиелік ықпалдардан жоғары. Оның
ықпалы жас өскен сайын әлсіреуі мүмкін, бірақ ол ешқашан толық
жоғалмайды;
- отбасында басқа ешқайда қалыптаспайтын қасиеттар қалыптаспайды;
- отбасында тұлғаның әлеуметтену процесі жүреді;
- отбасы дәстүрлер сабақтастығын қамтамасыз етеді;
- отбасының маңызды әлеуметтік функциясы азамат, патриот, болашақ
отбасы иесін, қоғамның заңды ұстанатын мүшесін тәрбиелеу;
- отбасы мамандық таңдауға көп әсер етеді.
Қазіргі отбасының жағдайы
Қазіргі заманғы отбасының басым көпшілігінде әртүрлі қиындықтар
кездеседі. Қазіргі отбасыларында ата-аналардың негізгі уақыттары мен
күштері балаларының рухани дамуына және қалыптасуына емес, оларды
материалдық жағынан қамтамасыз етуіне жұмсалады. Ата-аналарының
балаларымен рухани қарым-қатынасы қазіргі кезде толық іске асырылмайды.
Отбасындағы тәрбиенің қанағаттанарлықсыздығының негізгі себептері
ретінде И.П.Подласый келесі себептерді көрсетеді:
1. Отбасының экономикалық төменгі жағдайы. Ата-
аналардың негізгі уақытының өмір сүруге қажетті
қаражат табуға арналуы.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі, екі түрлі
мораль, әлеуметтік теңсіздік, жұмысттан айрылу
сияқты тағы да басқа себептерге байланысты
туындайтын стресстік жағдайлар.
3. Отбасында әйелге түсетін ауыртпашылық.
4. Әлеуметтік-тұрмыстық және моральдік себептермен
отбасында ата-аналардың айрылысуының көптігі. Ол
бірінші кезекте балаларға әсер етеді, олардың
тәрбиесінде қиындықтар туғызады.
5. Ер адамның бала тәрбиесінде тек көмекші қызмет
атқару туралы қоғамда қалыптасқан пікір. Тіпті заң
жүзінде де бала тәрбиесі әйелдің міндеті ретінде
қарастырылуы. Егер заң жүзінде бала тәрбиесіне әйелі
мен күйеуі бірдей жауапты делінсе де практикада ол
декларативті болып қала береді.
6. Ұрпақтар арасындағы конфликтілердің шиеленісуі.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстардың үзілуі.
60-70 жылдан кейін қоғамымызда тағыда ата-аналарының қарауынсыз қалған
балалар пайда болды. Оларды мемлекет қамқорлыққа алу мәжбүр.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып педагогика теориясы қазіргі
заманғы отбасы тәрбиесін төмендегі қағидаларға сәйкесттендіруді ұсынады:
- отбасындағы қарым-қатынастарды ізгілендіру;
- әртүрлі әлеуметтік институттардың (отбасы, мектеп, дін және т.б.)
ықпалын отбасындағы нақты тәрбиелік міндеттерді шешуге мақсатты,
жоспарлы бағыттау.
Жас адам тұлғасының қалыптасуы үлкендермен және құрдастарымен қарым-
қатынас, жаңа іс-әрекет ықпалдары арқылы жүреді.
Соңғы жылдары тұлға әлеуметтенуі мәселесінің кейбір жақтары ғалым-
педагогтардың назарына ілігуде. Ал кей оқулықтарда әлеуметтену ұғымы
педагогиканың негізгі категорияларының қатарына енгізілуде.
Отбасы - бала әлеуметтенуінің маңызды институты. Адам әлеуметтік өзара
қарым-қатынас тәжірибесін алғаш рет отбасынан алады. Ұзақ уақытқа дейін
отбасы бала үшін осындай тәжірибе алатын жалғыз орын болады.Содан кейін
бала өміріне бала бақша, мектеп және көше сияқты әлеуметтік институттар
енеді. Бұл кезде де отбасы тұлға әлеуметтенуінің маңызды факторы болып қала
береді.
Әлеуметтену ұғымының мәнін түсіндірудегі бірнеше пікірлерге
тоқталалық.
1. Л.И.Новикова, А.В.Мудрик және т.б. әлеуметтенуді тәрбие аясында
түсіндіреді. Олардың пікірінше тұлға дамуы әлеуметтену – тәрбие – білім
беру бойынша жүреді. Әлеуметтенуге деген бұл теориялық позицияның негізгі
қағидалары:
1) әлеуметтудің мәні ұйымдастырылған ғана емес, сонымен қатар стихиялы
түрде пайда болған әртүрлі ықпалдарды тұлғаны таңдап игеруі.
А.В.Мудрик әлеуметтенуді қоғам мәдениетін игеру және қайта өндіру
процесінде адамның өмір бойы дамуы және өзін-өзі іске асыруы деп
түсіндіреді. Ол шартты түрде әлеуметтену процесін төрт құрылымдық
бірліктің жиынтығы деп қарастырады:
- стихиялы әлеуметтену;
- салыстырмалы түрде бағытталатын әлеуметтену;
- салыстырмалы түрде әлеуметтік бақыланатын әлеуметтену (тәрбие);
- адамның өзін-өзі саналы түрде өзгертуі.
Тәрбие - тұлға дамуы процесін мақсатты басқару, әлеуметтену процесінің
бір бөлігі. Оның мәні - тұлға әлеуметтенуі барысында процесінде оның дамуы
және рухани құндылықтарға бағытталуы үшін жағдайлар жасау. Ол жағдайлар
әлеуметтік, топтық және жеке субъектілері өзара әрекетке түсуілері
барысында үш сферада жасалады: білім беруде, адамның әлеуметтік
тәжірибесін, жеке көмекті ұйымдастыруда.
Тәрбие тұлға әлеуметтенуінің бір бөлігі бола отырып тәрбиеленушілердің
өмірлік іс-әрекетін және білім беруді ұйымдастыра отырып іске асырылады.
Білім беру жүйелі оқытудан (ресми білім беру, негізгі және қосымша),
ағартушылықтан, яғни мәдениетті насихаттаудан және таратудан (ресми емес
білім беру), өзіндік білім алуды ынталандырудан құралады
Э.Д.Днепров, В.В.Краевский, А.В.Петровский және т.б. әлеуметтенуді
білім беру аясында түсіндіреді. Олардың пікірінше тұлға дамуы әлеуметтену
– білім беру – тәрбие бағытында жүреді. Әлеуметтену тұлғаның тарихи
жинақталған мәдениетті, әлеуметтік тәжірибені меңгеруі және оны толықтыруы
негізінде қоғамға ену процесі және нәтижесі. Ал білім беру тұлғаның және
қоғамның мүдделері үшін іске асырылатын, оның педагогикалық мақсатты,
жоспарлы және ұйымдастырылған әлеуметтену процесі және нәтижесі деп
қарастырылады.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келе, біз тәрбиені тұлға әлеуметтенуінің
бір құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ал отбасы – тұлға дамуының
маңызды факторларының бірі болып табылады. Отбасында әлеуметтену
параллельді екі бағытта жүреді:
- мақсатты бағытталған тәрбие процесі барысында;
- әлеуметтік үйрену механизмы бойынша.
Өз кезегінде әлеуметтік үйрену процесінің өзі екі бағытта жүреді. Бір
жағынан, бала әлеуметтік тәжірибені ата-аналарымен тікелей өзара әрекеттері
процесінде меңгерсе, екінші жағынан, әлеуметтену отбасының басқа
мүшелерінің бір-бірімен әлеуметтік қарым-қатынастарының ерекшеліктерін
бақылау арқылы іске асырылады.
Балалардың әлеуметтік дамуына ата-аналардың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы
стилінің ықпалы көптеген ғалымдар зерттеген. Мысалы, Д.Баумринд балалардың
үш тобын көрсетеді.
Бірінші топқа тәуелсіздік, өзіне сенімділік, белсендік, ұстамдылық
деңгейі жоғары және қоршаған жағдайды талдау іскерлігі қалыптасқан балалар
енеді. (I модель)
Екінші топты өзіне деген сенімділігі төмен, тұйық және басқаларға
сенімсіздікпен қарайтын балалар құрайды. (II модель)
Үшінші топқа ұстамсыз, қызығушылықтары жоқ, өздеріне сенімсіз балалар
жатады. (III модель)
Зерттеушілер ата-аналардың балаға қатысты жүріс-тұрысының төрт
параметрін көрсетеді:
1) бақылау;
2) жетілуді талап ету;
3) сұхбаттасу;
4) тілектестік.
Бақылау – баланың іс-әрекетіне ықпал етуге әрекеттену. Бұл жағдайда
ата-ананың талаптарына баланың бағыну деңгейі анықталады.
Жетілуді талап ету – баланы ақыл-ой мүмкіндігі шегінде, жоғары
әлеуметтік және эмоцияналдық деңгейде әрекет еткізу үшін ата-аналардың оған
жасайтын қысымы.
Сұхбаттасу – балаға белгілі бір әрекетті орындату үшін ата-аналардың
сендіруді қолдануы, бір нәрсеге деген оның көзқарасын білуі.
Тілектестік дегеніміз ата-аналардың балаға деген қызығушылығын
(мақтау, оның жетістігіне қуану) білдіруі, оған қамқорлық, жан ашушылық
көрсетуі.
Бордовская балалардың әртүрлі жүріс-тұрыс модельдеріне байланысты
отбасында ата-аналардың балаларымен арасындағы өзара қарым-қатынас
стильдерінің төмендегі ерекшеліктерін көрсетеді.
Жүріс-тұрыстың I моделі. Беделді ата-аналық бақылау. Жүріс-тұрыстың I
моделін ұстанған балалардың ата-аналары барлық төрт параметрлер бойынша ең
көп балл жинады. Олар балаларына нәзіктікпен, түсіністікпен қарайды.
Олармен көп әңгімелеседі, балаларды үнемі бақылап отырады және олардан
саналы іс-әрекетті талап етеді.
Ата-аналар балаларының пікірлерін тыңдағанымен, олардың еркіндігін
силағанымен, тек олардың тілектерін ғана негізгі алмайды. Ата-аналар
өздерінің талаптарының мотивтерін анық және тіке түсіндіре отырып өз
ережелерін ұстанады. Ата-аналар бақылауы баланың өз алдылығымен және
тәулсіздігімен міндетті түрде өз үйлесімін табады. Бұл модель ата-ананың
беделді бақылауы моделі деп аталады.
Жүрыс-тұрыстың II моделі - әміршілдік. Жұрыс-тұрыстың II моделін
ұстанған ата-аналардың балалары көрсетілген барлық параметрлер бойынша
төменгі көрсеткіштер көрсетті. Ондай ата-аналар жазалау мен қаталдыққа
сүйенеді, балаларымен сирек әңгімелеседі, оларды түсінуге ұмтылмайды. Олар
балалрын қатаң бақылауда ұстайды, өз әмірін жиі қолданады, балаларының өз
пікірлерін айтуын қолдамайды. Бұл модель әміршілдік моделі деп аталды.
Жүрыс-тұрыстың III моделі – кешірімділік. Жұрыс-тұрыстың III моделін
ұстанған ата-аналардың балалары кешірімшіл, талаптары, ұйымдастырушылығтары
төмен болды. Өздерінің отбасылық тұрмысын құрай алмайды. Олар балаларын
мадақтамайды, оларға ескртулерді өте сирек жасайды, балада еркіндік, өзіне
деген сенімділік қалыптастыруға көңіл бөлмейді. Бұл модель кешірімділік
моделі деп аталды.
Отбасындағы кез-келген деформация бала тұлғасының дамуына кері әсерін
тигізеді. Отбасы деформациясының екі типін көрсетуге болады: құрылымдық
және психологиялық. Отбасының құрылымдық деформациясы – оның құрылымдық
тұтастығының бұзылуы. Ол отбасында ата-ананың біреуінің болмауымен
байланысты.
Отбасының психологиялық деформациясы тұлғааралық қатынастар
жүйесінің бұзылуымен, теріс құндылықтармен, ұстанымдармен және т.б.
байланысты.
Толық емес отбасыны факторының бала тұлғасына ықпалына арналған
зерттеулер көп. Мысалы, ұлдарға, қыздарға қарағанда әкесінің жоқтығы көп
әсер етеді. Мұндай отбасыларды ұлдар тынышсыз, агрессивті болып келеді.
Әкесі бар ұлдар мен әкесі жоқ ұлдар арасындағы айырмашылық әсіресе, балалар
өмірінің алғашқы жылдары анық көрінеді.
Отбасының құрылымдық деформациясы бала тұлғасының дамуының бұзылу
себебі болатынын статистикалық мәліметтер де дәлелдеп отыр.
Қазіргі кезде отбасы деформациясының психологиялық факторына көп көңіл
бөлінуде. Отбасының психологиялық деформациясы, ондағы құндылықтар және
тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі кемшіліктер бала тұлғасына өте күшті
теріс ықпал етеді. Олар әлеуметтік инфантилизмнен делинквенттік жүріс-
тұрысқа дейінгі әртүрлі тұлғалық деформацияларға әкеледі.
Бала мінезінің кейбір сипаттарының дисгармониялық дамуы отбасындағы
өзара қарым-қатынастар ерекшеліктерінен де тәуелді болуы мүмкін. Егер ата-
аналар бала мінезінің ерекшелігін жете бағаламаса, конфликтілік тек күшейіп
ғана қоймай патомінездік реакциялардың, невроздың дамуына,
психопатологияның дамуына әкелуі мүмкін.
А.Е.Личко дұрыс ұйымдастырылмаған тәрбиенің бірнеше типін көрсетеді.
Гипопротекция – баланың қызығушылықтарына, істеріне көңіл бөлмеу,
бақылау мен қамқорлықтың жеткіліксіздігі.
Басымды гиперпротекция – шектен тыс қамқорлық және бақылау. Баланы
өзалдылыққа үйретпейді және жауапкершілік пен парыз сезімдерін басып
тастайды.
Ауру культін тәрбиелеу – баланың ауруы, азғантай дімкәстәнуі оған
ерекше жағдайлар жасататын, оны бүкіл отбасы назарының ортасына қоятын
ситуация. Ол эгоцентризм тудырады.
Қарама-қайшы тәрбие – отбасының әр мүшесінің бір-біріне қарама-қайшы
келетін тәрбиелік ықпалдары.
Жоғары эмоционалдық жауапкершілік жағдайының мәні балаға үлкендердің
істерін жүктеу және жоғары талаптар қою.
Есейген сайын баланың отбасына деген көзқарасы өзгереді, әлеуметтену
барысында құрдастары ата-ананың орнын баса бастайды. Әлеуметтену орталығын
отбасынан құрдастарының арасына көшуі ата-аналарымен эмоционалдық
байланыстардың әлсіреуіне әкеледі.
Зерттеулер көрсеткендей, ата-аналар бағыт-бағдар беруші орталық
ретінде тек кейбір облыстарда ғана екінші қатарда қалады. Көптеген жас
адамдар үшін ата-аналар, әсіресе анасы ең маңызды эмоционалдық жақын
адамдар болып қалады. Мысалы, кейбір проблемалық жағдайдарда ең маңызды
эмоционалдық жақын адам анасы болады, одан кейін, жағдайларға байланысты
әкесі немесе досы болады.
Басқа бір зерттеуде жоғары сынып оқушылары бос уақытыңды кіммен
өткізгің келеді деген сұраққа жауап бергенде ұлдар ата-аналарын ең соңғы,
алтыншы кезекке қойса, қыз балалар - төртінші қойған. Бірақ күнделікті
өмірдегі қиын жағдайларда кіммен кеңесесің деген сұраққа жауап бергенде
ұлдардыңда, қыз балалардыңда басым көпшілігі анасын атаған. Ұлдар екінші
кезекке әкесін қойса, қыз балалар достарын атаған. Зерттеудің бұл
нәтижелерінен біз балалардың бос уақыттарын құрдастарымен, достарымен
өткізгісі келсе, қиын кезеңдерде ата-аналарымен, оның ішінде бірінші
кезекте анасымен кеңесетінін көреміз. Сондықтан, А.А.Реан, М.Ю.Санников
зерттеулері көрсеткендей тұлғаның қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-
қатынасы жүйесінде ананың орны ерекше.
1.2 Отбасы – бала әлеуметтенуінің негізгі факторы
Отбасы тәрбиесін қоғамдық тәрбиеден айыратын ерекшеліктері бар.
Бірінші кезекте отбасы тәрбиесі өз табиғаты бойынша сезім негізінде
жүреді. Бұл әлеуметтік топтың адамгершілік атмосферасын, оның мүшелерінің
өзара қарым-қатынасының стилін олардың махаббат сезімдері анықтайды.
Отбасы тәрбиесінің екінші ерекшелігі – отбасы бірнеше ұрпақ
өкілдерінен тұратын әлеуметтік орта. Онда екі, үш кейде төрт ұрпақ өкілдері
болады. Оларда әртүрлі құндылық бағдарлар, идеялдар, көзқарастар, өмірлік
жағдайларға баға беру критериилері болады.
Отбасы тәрбиесінің тағы бір ерекшілігі ретінде оның өсіп келе жатқан
адамның бүкіл өмірлік іс-әрекетімен ұштасып кетуін айтуға болады. Отбасында
бала өмірлік маңызды іс-әрекеттің барлық түріне қатысады. Атап айтсақ,
интеллектуалдық-танымдық, еңбек, қоғамдық, құндылық-бағдарлық, көркем өнер,
ойын іс-әрекеттері.
Отбасы тәрбиесінің ықпалының уақыттық диапазоны өте кең. Ол тәуліктің
кез келген уақытында, жылдың кез келген мезгілінде жүреді. Отбасы
тәрбиесінің ықпалын адам одан тыс жерде де көреді.
Баланы даму мен тәрбиесіне отбасы ықпалының сипаты мен интенсивтілігі
оның өмірінің әр кезеңінде өзгеріп отырады. Мектепке дейінгі жаста отбасы
баланы барлық қажеттіліктерін (материалдық, рухани, танымдық)
қанағаттандыруда маңызды роль атқарады.
Кіші мектеп жасында отбасында баланың материалдық, коммуникативтік
және эмоционалдық қажеттіліктерін өтеу басымды болады да, ал
интеллектуалдық сферасының дамуында приоритет мектепте болады.
Жеткіншектік және жасөспірімдік кезде отбасының ықпалы жалпы
әлсірегенімен, өсіп келе жатқан адам үшін өның өзін-өзі тануында, кәсіби,
тұлғалық және әлеуметтік өзін-өзі анықтауында оның маңызы үлкен болып қала
береді.
Отбасының тәрбиелік потециалын іске асыру оның ұлттық, аймақтық
ерекшеліктерімен, әлеуметтік-мәдени дәстүрлері мен нормаларымен, отбасының
діндарлығымен немесе зайырлы сипатымен шартталады.
Қоғамдық-отбасылық қатынастардың жалпы бағыттылығын айқындыу мен
үйлестіру тек әлеуметтік-экономикалық емес, ең алдымен үлкен маңызы бар
психологиялық-педагогикалық проблема. Себебі, жасөспірім ұрпақтың ізгілік-
адамгершілік денсаулығы – бүкіл қоғамның қамқорлығында.
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын отбасынан алады. Отбасы әрқашан бала
тұлғасының қалыптасуының маңызды факторы болып қала бермек.
Қазіргі заманғы қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер болды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың (отбасының
материалдық жағдайының) мәнін күшейтті. Аталған жағдай педагогтардың
қызметінің тұлғалық-педагогикалық, әсерлілік-адамгершілік факторларына
қайта бағдар жаса керектігін туғызды. Бұл күнде отбасы психологиялық
қорғаудың және оң әсерленушілікті қалыптастырудың қайнар көзі деген
көзқарасқа күмән келтіріле бастады. Сонымен қатар әр адамның жеке басының
бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып саналады. Пәрменді өзара
көмекпен отбасылық қарым-қатынастардан шығатын және әлеуметтік құндылықтар
болып табылатын мақсаттарды жүзеге асыру, жас ұрпақты өсіру және тәрбиелеу
бұрынғысынша отбасының жауапкершілігне қалады.
Отбасы мүшелерінің отбасылық міндеттерін бөлісуінің қажеттілігіне
байланысты отбасы өмірінің түрлі саласындағы, атап айтсақ шаруашылық-
тұрмыстық, адамгершілік-тәрбиелік міндеттерді ұсынады. Отбасы ішілік
бірлестіктегі қызметтің отбасы мүшелерінің – үлкендер мен балалардың өзара
қарым-қатынасын ортақтандыруда тәрбиешінің түсінігінің маңызы зор.
Психологтар, әлеуметтанушылар, педагогтар егер мұндай бірлестіктегі қызмет
болмаса, немесе ол азды-көпті әлсіреген болса, отбасылық қарым-қатынастың
елеулі әлсірейтінін, ал оның баланың жеке басының дамуына кері әсер
ететінін дәлелдеді.
Отбасындағы түрлі құбылыс жеке тұлға үшін жаңа мәнге ие болады.
Жастық шақта отбасы жас адамдар үшін рухани және тән жағынан өзінің жақсы
көрушілік объектісі болып саналып, оны өзінің осы арманын жүзеге асыруға
қажеттілік ретінде түсінеді. Мұнда жас адамдардың маңызды құндылық бағдары
ерлі-зайыптылық болады.
Уақыттың өтуіне қарай ерлі-зайыптыларда балаларының болу қажеттілігі
пайда болады. Сол кезде аналық және әкелік жаңа міндеттер, жауапкершілік
сезім отбасында арнай бастайды.
Кез келген қоғам ең алдымен әке және ана болудың, яғни балаларды күту
мен тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындаудың маңызы зор. Балалар өсе келе
өз туыстары арасындағы өзінің орнын түсіне бастайды, қыз, ұл, іні,
қарындас, немере және басқа ұғымдарды игереді. Отбасында балаға өзінің
отбасы туралы түсінігін тудыруға мүмкіндік беретін отбасының үшінші ерекше
мәселесі пайда болады.
Мамандар дәлелдегендей, баланың көзқарасындағы отбасының бейбітшілігі
әрқашан үлкендердің берген бағасымен дәл келе бермейді. Мәселен, Менің
отбасым деген суреттік тестінің көмегімен жүргізілген зерттеу балалардың
кейде отбасы құрамына, басқа кездейсоқ адамдарды қосып қоятын
(көршілерін, таныстарын) немесе дұрыс қарым-қатынас орнамаған жақын
туыстарын (мәселен, үлкен ағасын) қоспайтынын көрсетеді. Психологтардың
пікірінше еркек - әйел, ата-ана – балалар, балалар – балалар сияқты қарым-
қатынастың барлық түрлері бар отбасы ғана толық бағалы болып табылады.
Отбасы мінез-құлқының бұл құрылымы, шартты түрдегі тәуелсіздікке ие
болуымен оның әлеуметтік-психологиялық тұтастығын көрсетеді. Алайда өмірде,
отбасының мұндай құрылымының компоненттері әрқашан бола бермейді. Өкінішке
орай, бүгінгі кезде толық емес отбасы көп. Оның осы замандағы көп тараған
түрі ерлі-зайыптылық жоқ, балаларды ата-ананың біреуі (әдетте анасы)
тәрбиелейді.
Сөйтіп, әлеуметтік-психологиялық көзқарас тұрғысынан алғанда отбасы
сол қоғамның әлеуметтік тобының тиісті өлшемдеріне және құндылықтарына
сәйкес келетін тұлғалық қатынастар жиынтығының бірлестіктегі қызметінде
бірлесіп қалыптасатын өзара ерлі-зайыптыларды, ата-аналардың балаларға,
балалардың ата-аналарға және өзара сүйіспеншілігнде, үйірлігінде көрініс
табады.
Алайда, бүгінге дейін құндылық ретінде балаларға деген қатынас соны
проблема болып қалып отыр. Тағы бір жанға өмір беру, оны тәрбиелеу
-өкінішке орай көптеген жастардың ойында жоқ.
Мектепте болашақ әкелер мен аналар, өз балаларының тәрбиешілері өсіп
жатыр. Алайда осы кезге дейін педагогтар оларды дәл осындай жағдайда
қабылдаған жоқ. Соның салдарынан неклесуге, әке болуға, ана болуға, ата-
аналық міндеттерін орындауға деген ниет, мектеп бітірушілердің көпшілігінде
қалыптастырылмай келді. Жастар некеге тұрғанымен баласының болғанын
қаламайды, өздері үшін ған өмір сүруге шешім жасайды, балаларды үлкен
бөгет деп қарайды, өздерінің ата-аналық міндеттерін орындаудан бас тартады.
Жас аналар көп ретте балаларын босанатын үйге қалдырып кетеді немесе тағдыр
тәлкегіне тастайды.
Бұл күнде шынайы рухани құндылықтар отбасында орналасуы керек
екендігін өмірдің өзі дәлелдеп беруде. Отбасы сүйіспеншіліктің, еңбектің,
бостандықтың жоғары сақтаушысы болып отыр. Алғашқы орындардың бірінде
баланың жеке басының және оның бостандығы мен махаббатын уағыздаушы ата-
аналарының қорғаушылығы қажетті құндылық ретінде белгіленген. Әрине,
елмізде отбасын қорғауды мемлекет қамтамасыз етуі керек. Бірақ, ең алдымен
соғыс және өзара тартыс әлемінде құқықтарымен міндеттерін қалай пайдалануы,
балаларды орынсыз күштеу мен қайғы-қасіреттен қалай сақтап қалуы, отбасын
қалай ізгілік тәрбиесінің қорғаушысы жасауы керек екендігі көп жағдайда
отбасына байланысты.
Әмір берушілік саясаттың жаңа әдіснамасы бұл нарық және соғыс,
ұлтаралық ұрыс-талас және басқа да апаттар жағдайындағы сүйіспеншілік пен
бостандықты қорғау педагогикасы.
Отбасындағы тәрбиелік тәжірибенің екінші ерекшелігі – оның қоғаммен
табиғи байланыста болуы. Нарықтық қатынастар, жекешелендіру, жеке меншікті
дамыту мәселелері көптеген балалардың ортасын және өзінің жеке басын қайта
құру қажеттігін олардың алдына қойып отыр.
Сондықтан да отбасы туралы айтқанда үйден тыс жерде болатын барлық
негізгі қатынастардың мазмұнына соқпай, елімізде, оның адамгершілік
бейнесінде, оның тіршілік тағдырында болып жатқан өзгерістерге соқпай өтуге
болмайды.
Бостандық пен сүйіспеншілік педагогикасын жасай отырып, бұл
педагогиканың негізі тәрбиеде қалыптасады деп сенуге болады. Өйткені,
бостандық пен сүйіспеншілік жалпы адамзаттық, әлеуметтік және мәдениеттік
мұрат – бұл мұрат қоғамның, отбасының, тұлғаның сұраныстарына жауап береді.
Әміршілдік педагогикасы тудырған кәсіпқойлықтың төменгі деңгейі
тәрбиеленушілерді тәрбиешілерден шеттетуінің басты себебі болды.
Тәжірибе көрсеткендей педагогикалық қарым-қатынасты шынайы қайта құру
ісі тек мектепте демократизация мен ізгілендірудің негізінде іске
асырылады. Ол балаларға қамқорлық жасау, қайырымдылық сияқты қарапайым
сезімдер арқылы іске асырылады. Сондықтан бүгінгі күні тәрбиешілердің
маңызды міндеті барлық педагогикалық ықпалдарды ғылыми негізде жасалған
жүйеде кіріктіре және үйлестіре білу қажет. Бұл жағдайларда тәрбиешінің
педагогикалық бағыты сыпайы, бәлкім, баладан барынша құпиялылықта
ұсталынуы мүмкін. Сонымен бірге педагог мұғлімнің оқушымен, ата-аналарымен
қарым-қатынастарының әлеуметтік-психологиялық тетігін анық түсінуге және
оларды әр тәрбиеленушінің өздік тәрбиесіне, өзін-өзі реттеуіне, өзіндік
сезіміне, өзіндік дамуына сүйенумен, бұған дейін айтылған педагогикалық
заңдылықтарды ескере отырып құруға міндетті.
Отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау негізінде педагогикалық
процестің негізгі көрсеткіштерінің сапалық сипаттамалары жатады. Соларға
сәйкес отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғары, жеткілікті және төмен
деңгейлерін көрсетуге болады.
2. Отбасындағы халықтық тәрбие жүйесі мазмұны
2.1 Отбасындағы халықтық тәрбиенің ерекшеліктері
Нарықтық қатынастарды ендірумен байланысты Қазақстан Республикасында
өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдениеттік жағдайлар жас
ұрпақ тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етеді.
Ұлттық дәстүрлерден қол үзушілік тәрбиенің қайнар көзінен қол
үзушілікке әкелетінін, ұрпақтар байланысы мен сабақтастығын бұзатындығын,
адамгершіліктің құлдырауын, еңбектің тәрбиелік мәнін құнсыздандыратын
тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Осыған орай отбасы педагогикасымен
байланысты мәселелрдің маңызы ерекше.
Қазіргі кезде оқушылармен сыныптан тыс және оқудан тыс кезде
жүргізілетін жұмысқа іс жүзінде ешкандай көңіл бөлінбей келгенін атап айту
қажет. Бұл ретте, қазіргі кезде өте әлсіз жүргізілетін мектеп пен отбасының
педагогикалық ынтымақтастығын толық жүзеге асырудың қажеттігі болып
табылады.
Педагог тәрбиенің жоғары тиімділігіне отбасымен тұрақты және тікелей
байланыс жасау негізінде жүзеге асыратын болса, оған сол сыныпта жұмыс
істейтін педагогикалық ұжымына жан-жақты сүйенгенде ғана қол жететінін
өмірдің өзі дәлелдеуде.
Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін арттыру бағытындағы мектеп
жұмысының жүйесі отбасындағы ата-аналардың педагогикалық білімді
өздігінен алуға басшылық жасауымен, ата-аналармен жүргізілетін жұмыстың
ұжымдық, топтық және жекелей түрлерімен ұштастыруға, ата-аналарға құрметпен
қарай талап қоюға, оң тәжірибеге сүйенуге негізделеді.
Атан-аналардың педагогикалық мәдениетін көтерудің мектептегі жүйесі
олардың өз бетімен білімін көтеруіне және олармен жүргізілетін жекелеген,
топтасқан, ұжымдық түрлеріне құрметпен қарауға, отбасы тәрбиесіндегі
тәжірибесіне сүйенуге негізделеді. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін
көтеру ісі ата-аналар университеті, жалпы мектептік және сыныптық
лекторийлер, ата-аналар жиналыстары арқылы жүзеге асырылады.
Педагогикалық білім жүйесінде отбасылық тәрбиенің озат тәжірибесін
тарату, әкелер мен шешелерді мектептің, сыныптың тәрбиелік қызметіне тарту
маңызды орын алады. Әр түрлі отбасындағы озат тәжірибеге, ғылыми-
педагогикалық әдебиетке жасалған талдау мектептегі оқудың түрлі
кезеңдерінде, оқушыдардың тәрбиесіне ата-аналар мен қоғамның жасаған нақты
көмегінің өз мазмұны және өзіндік ерекшелігі болатынын көрсетті.
Әлеуметтік институт ретінде отбасының тарихи дамуының нәтижесі оның
қызығушылығымен ынтасын есепке алу негізінде отбасында баламен қарым-
қатынасты қалыптастыруда басты роль атқарады.
Сондықтан отбасылық байланыстардың маңызды мәселесі (мейлі ол бала
немесе үлкен адам болсын) жеке бастың бағдарын айқындайтын тұлғалық-
мағыналық қатынастар болуы керек. Қатынастардың бұл түрі әдетте отбасы
мүшелерінің бірлестіктегі қызметін белгілегенде пайда болады.
Тұлғалық-мағыналық қатынастардың психологиялық тетігінің бірі өзара
түсініктің негізін тудыратын, дүниені бағалауда және көзқарастарды өзара
келісушілікке әкелетін, басқа адамның бағытына ыңғайласуға қабілеттілік –
иденфикациялау (ұқсас болу) тетігі болып табылады. Отбасы педагогикасында
тәрбиенің негізінде ізгілік ұстанымдар алынған болса, дұрыс, үйлесімді
құрылған отбасы ішілік қатынастардың жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай
отбасында әдетте достыққа, жылы жүректілікке, қамқорлыққа негізделген өзара
қарым-қатынас орнайды да, өзара бір-бірін құрметтеп, бір-біріне және
әрқайсысы өзіне талап қоя білетін болады. Осының бәрі тұтаса келе
балалардың ізгілік-адамгершілік тәрбиесі үшін қажетті жағдайлар жасайды,
отбасылық оң әлеуметтік-психологиялық климат туғызады.
Отбасы жағдайындағы тәрбиелік процесстерді ұйымдастыруды қоғам арқылы
тікелей реттелінетін және бағытталынатын мектептегі тәрбиемен салыстыруға
болмайды.
Сонымен бірге әрбір отбасында тәрбиенің белгілі бір жүйесі объективті
түрде, кейде оны түсінбей-ақ қалыптасады. Кейбір жағдайда отбасында
тәрбиенің мақсаттарын, нақты міндеттерін түсінуге болады да, ал балаға
қатысты не рұқсат етілетіні, не рұқсат етілмейтіні есепке алынбастан кез-
келген тәрбие әдістері мен тәсілдері қолданыла береді. Отбасы тәрбиесі
тәжірибесінде тәрбиелік ықпал ету жүйесі және оны әр отбасында қолдану
тәсілі көрсеткендей, отбасы тәрбиесінің 4 тактикасын бөліп қарауға болады.
Олар: әміршілдік, өбектеу, араласпау және ынтымақтаса қызмет ету.
Отбасындағы әміршілдік. Отбасы мүшелерінің бірінің (үлкендерге
көбірек қатысты) оның басқа мүшелерінің ынтасы мен жеке бастық қасиеттермен
сезімін үнемі басып тастауынан пайда болады. Белгілі бір шешімдерде
орындату мақсатында ата-аналардың өз балалрына талап қоятыны және солай
істеуі керектігі өзінен-өзі белгілі. Бірақ көп талап қоюшылық өрескел
қысымға мәжбүр етеді. Өз кезінде А.С.Макаренко отбасылық қатынастарға қарсы
тұратын тәрбиенің сенімді және дұрыс формуласын ұсынғаны белгілі: көп талап
қоюшылық – көп құрмет және сенім. Ықпал етудің барлық түрінің ішінен ата-
аналар тек бұйрық беру мен күштеуді ғана жөн деп санаса, онда олар баланы
күштеуге мәжбүр етушілікке, оның қарсы жауап беру қарсылығына кездеседі.
Баланың қарсылық көрсетуі: екіжүзділік, алдаушылық, өрескелдік жасаушылық,
кейде ашық өшпенділікке баруына мәжбүр етуі мүмкін. Ата-аналардың
жалтақсыз әмірі, баланың қызығушылығы мен пікірлеріне құлақ аспау, баланың
өзіне қатысты мәселелерді шешуде оның құқығығна нұқсан келтіру, оның жеке
басын қалыптастыруда елеулі сәтсіздікке әкеліп соқтырады.
Отбасылық өзара қатынастарда жиі кездесетін тәрбие түрінің шындығы -
шамадан тыс қамқорлық.
Отбасындағы шамадан тыс қамқорлық немесе өбектеу – бұл ата-аналар
өзінің еңбегімен баланың барлық қажеттігінің қанағаттандырылуын қамтамасыз
етумен , барлығын өз мойнына алумен, баланы қандай да болмасын
қамқорлықтардан (өбектеуден), күш салушылықтан қорғайтын қатынастар жүйесі.
Өкінішке орай, мұндай тәрбие беру кезінде баланың жеке басын белсенді түрде
қалыптастыру туралы мәселесі екінші кезекте қалады. Шамадан тыс
қамқорлықтың нәтижесі балада ынтықсыздықты, істі өздігінен атқаруға
зауқының болмауын қалыптастыру болып табылады. Өйткені, мұндай балалар
әдетте өздеріне қатысты мәселелрді, сонымен қатар тәрбиенің жалпы
проблемаларын шешуге қатыстырылмайды. Оның себебі, тәрбиелік әрекеттердің
орталығында баланың қажетін қанағаттандыру, оны қиындықтардан қорғау сияқты
проблеманың болуы. Шамадан тыс қамқорлық тәрбиелік тәсіл ретінде еңбек
тәрбиесінің ашық жауы. Өйткені, өбектеуге алынушы ең алдымен күш түсіруден,
жауапкершіліктен, елеулі шынайы еңбек өмірінен қорғалады. Жас ерекшелік
психологиясы деректері дәлелдеп отырғандай, осындай балалар жеке бастық
және ұжымдық жауапкершілікке нағыз бейімі жоқ, халі нашар, қабілетсіздер
болып шығады.
Тәрбиенің тәсілі ретінде отбасылық өзара қатынастардың келесі түрі
“қол сұқпаушылық” болып табылады. Отбасындағы тұлғааралық қатынастардың
бұл жүйесі мүмкіндікті тануға және тіпті үлкендер мен балалардың бір-
бірінен тәуелсіз болуының мақсатынан құрылған. Қатынастардың бұл түрі жақсы
жабдықтауды қалайтын және олармен бірге болғанда жан күйзелісін талап
ететін баланың өмірі мен тағдырына белсенді араласудан бас тартатын
тәрбиешілер ретінде ата-аналардың енжарлығы негіз болады.
Отбасындағы өзара қатынастардың өзінде тәрбие тәсілінің алғышарттары
мен нәтижелері ретінде көрінетін төртінші түрі -–ынтымақтастық.
Ынтымақтастықтың отбасындағы тұлғааралық қатынастардың жалпы мақсаттарымен
және міндеттерімен, қызметтерімен, оның ұйымдастырылуымен және жоғары
адамгершілікті құндылықтармен кірігуін қолдайды. Өзара қатынастардың
жетекші түрі ретінде ынтымақтастық болып табылатын отбасы ерекше санаға ие
болады, дамудың жоғары деңгейлі тобы – ол жекеліктің дамуын қаламайды,
ұжымда болуды ұнатады. Мұндай отбасы мүшелерінің арасында байланыстар
орнату отбасының әрбір мүшесінде жоғары ізгілік-адамгершілік қасиеттерді
бекітуге отбасындағы үлкен және кіші жастағы ұрпақтар арасында тұлғааралық
өзара әрекеттерді қалыптастыруға әкеледі. Өзара әрекеттерде болуды
беріктендірудің басы бірге күйзелу негізінде, бірлескен қызмет әрекеттері
негізінде басқалармен “қоса сезіну” ретіндегі отбасы мүшелерінің осындай
әсерленушілік жайының көрініс табуынан болады. Сөйтіп, ұрпақтардың
ынтымақтастығы бірлескен көңіл күйінің, жалпы қуаныштың немесе
сәтсіздіктің, үміттің, арманның негізінде құрылады. Жалпы адамзаттық
құндылықтарға негізделген (басқалар сияқты өзіне, өзі сияқты басқаға) үйде
де де, жұмыста да және қоғамда да бірыңғай адамгершілік өлшемнен шығатын
қатынастардың бұл түрі барынша жоғары деңгейде шынайы ізгілікке жауап
береді.
Кез-келген халықтың бүкіл адамгершілік-рухани өмірі халық
педагогикасында мұндай мысалдарға бай.
Осы заманғы тәрбиенің мәні – халықтардың ғасырлық прогресшіл,
адамгершілік дәстүрлерінің сабақтастығын нығайтуға мүмкіндік туғызып отыр.
Бұл күнде халық педагогикасының идеялары мен тәжірибесін жалпы
тәрбиеде, соның ішінде отбасылық тәрбиеде барынша мол пайдалану
мүмкіндігінің шексіздігі байқалады. Әртүрлі мерекелер, фолклорлық топтар,
қолданбалы өнер, ұлттық киім, жалпы адамзаттық құндылықтардан шығатын еңбек
дәстүрлері, адамгершілік мұраттары осы заманғы тәрбиенің мазмұны мен
үрдісін байытады.
Кез келген халықтардың дәстүрлерінде (қырғыз, өзбек, орыс, украин,
неміс және т.б.), сондай-ақ қазақ халқында тәрбиенің төмендегі құралдары
жиі қолданылады: сөз (ой), еңбек (әрекет, іс, қызмет), тұрмыс, әддет-ғұрып,
дәстүр, өнер, дін, араласу, үлгі-өнеге. Олардың бәрінің басын біріктіруші
ана тілі болып табылады.
Бұл жөнінде тіл туралы халық педагогикасының мен қанша тіл білсем,
сонша рет адаммын деген ойы барынша жаңаша естіледі. Алайда, басқа
халықтар қазынасындағы байлық ана тілін меңгермеген адамға түсініксіз. Оның
әсемдігін сезінбеген болып қала береді.
Гуманист педагогтар Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев, В.А.Сухомлинский және т.б. оқушылар
тәрбиесінде ана тілін үйренудің терең мәнін ерекше көрсетеді. Олар бала
неғұрлым ана тілінің нәзіктігін терең тани білсе, соғұрлым ана тілінде
ойындардың реңін түсінгіш келеді, оның ойы басқа халықтардың тілдерін
меңгеруге соғұрлым даярланған болады деді.
Осы заманғы әлемде халық педагогикасы тек ауызша айтылатын дәстүрлерде
ғана емес, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің көркем шығармасында,
ғалымдардың ғылыми-ағартушылық еңбектерінде көрінеді. Бұл халықтар, елдер
және бүкіл адамзат мәдениетінің жиынтығын тереңдете, кеңейте және байыта
отырып, халық педагогикасының педагогика ғылымымен байланысын нығайтады.
Мәселен, кез келген халықтың маңызды дәстүрлерінің бірі- ананың, әженің,
халықтың бейнесін жырлау, қолдау және марапаттау, немесе халық
педагогикасында отанға, басқа халықтарға, адамзаттың құндылықтарына деген
сыйластық.
Соңғы жылдары жүзеге асырыла бастаған педагогикалық үрдістің
тиімділігі арта түсті. Осыған байланысты мектеп пен қоғамның тәрбиелік
қызметі барынша өрістеді.
Түрлі әлеуметтік институттардың жүйесімен, соның ішінде отбасымен,
мектепке дейінгі мекемелермен, мектеппен, армиямен, құрбыларымен, бұқаралық
қатынастар жүйесімен (педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің,
социологтардың, ата-аналардың) жүргізілетін үрдістерді күрделендіру, осы
заманғы тәрбие үрдістерінде оқушылардың ғылыми көзқарастары мен сенімдерін
кешенді түрде зерттеудің, оқушылардың ізгілік сезімдерін оқыту мен тәрбие
үрдісінде, оқудан тыс жұмыста, әлеуметтік қызметте пайдаланудың әдістемесі
кешенді түрде зерттеуді талап етеді. Зерттеуге оқушылардың тұлғалық жағынан
жан-жақты дамуын қалыптастыруды маңызды фактор ретінде оқу үрдісінде және
оқудан тыс қатынастарымен байланыста (балалар ұжымында және үлкендермен)
қарастырылады. Сондықтан тәрбиенің мақсаты – тұлғаны жан-жақты дамыту –
қоғамның барлық жүйесімен, оның материалдық-экономикалық базисімен, білім
мен тәрбиенің, мектептің, отбасының, жалпы мәдениеттің, ғылыми, көркемөнер
ұйымдарының кең тараған желісімен, бұқаралық ақпарат құралдарымен шешіледі.
Тәрбиенің мәні әлеуметтік-тарихи тәжірибені, жалпыадамзаттық
мәдениетті жасөспірімдердің өз бойына жинақтап кіріктірілген бейнеде
көрінуінен, тұлғаны қалыптастыруда және оның тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеп
жетілдіруде мектептегі тәрбие жұмысының бүкіл жүйесін адамзат дүниесіне,
өзінің және басқа халықтар мәдениетінің әлеміне, әдептілік негіздеріне,
жалпыадамзаттық құндылықтарды меңгеруге бетбұрыс жасауымен қорытындалады.
Педагог оқушылармен ұйымдастырылған қызметінің нәтижесін алдын-ала
көре білуге және оқушылардың теріс қылықтарын болдырмаудың жолын
қарастыруға, оны әлеуметтік-құндылықтар бағдарымен қатар қоюға тиіс. Ол
басқарған қызмет әдетте кездейсоқтықтан аулақ болғаны жөн. Оның тәрбиелік
іс-әрекеті баламен бірлесе отырып алдын-ала ойластырылған, баланың тұлғалық
ерекшелігін түсінген және оның бойындағы объективтік сипаттамасын
мәдениеттілікпен меңгерген болуы керек.
Педагогикалық шеберлік тәрбиелік істерді дұрыс бағыттай білумен және
белгілі бір кезеңде жаңа қасиеттерге өтуге әсер етуімен ерекшеленеді. Ол
жай ғана өсіп қоймай, бұрынғы қол жеткеннің бүгін ескіргенін, қажетсіз
болғанын да айқындай отырып, өткендегінің озық үлгілерін бүгінге жарата
білуі керек. Яғни, бұған дейінгі тұжырымдаманың негізінде тәрбие үрдісі
тәрбие ісіндегі жақсыны жалғастырушы процесс деп қарауға тура келеді.
Тәрбие үрдісін осылайша түсіну – тәрбиелік жағдайда (тәрбиелік істер)
бірлікте болып табылатын өздігінен дамитын жүйе. Олай болса,
тәрбиеленушілер тәрбиелік қызмет атқарушы ғана емес, тәрбиешінің өзі,
тәрбиеленушілер отбасымен, ата-аналармен, оны қорғаушы қоғамдық ортамен
өзара әрекеттесе отырып дамиды. Бірақ, тұтас педагогикалық үрдіс жекелеген
бөліктердің жиынтығынан гөрі тұтас объект ретінде дамиды. Сонымен, тәрбиеге
деген әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық және технологиялық
оқшауланған көзқарастарды болдырмайды.
Тәрбиенің осы заманғы әдісі төмендегі міндетті талаптарды сақтау
кезінде кіріктірілген көзқарас негізінде жүзеге асырылуы тиіс:
1. Алдымен педагогтарға өзара байланысты үш бағыттың – оқушылардың
санасына, сезіміне және мінез-құлқына бір мезетте ықпал етуіне
жағдай жасауы керек;
2. Алдымен тәрбиешілер тәрбие ісімен өзін-өзі тәрбиелеуді тиімді
ұштастырғанда ғана тәрбиелік істің тиімді болатыны берік есте
сақтауы керек.
3. Тәрбие ісін кіріктіре жүргізудің басты шарты ретінде тәрбиеге
қатысы бар әлеуметтік институттар мен бірлестіктердің, әсіресе
бұқаралық ақпарат құралдарының, әдебиеттің, өнер туындылларының,
мектеп пен қоғамдық тәртіп сақтау орындарының, түрлі ұжымдар мен
топтардың бірілігін ұйымдастыруды қарастыру;
4. Тұлғаға қажетті қасиеттер нақты тәрбиелік істер жүйесі арқылы
қалыптасады. Бұл істер бір мезетте ақыл-ой, дене, адамгершілік,
эстетикалық, еңбек тәрбиесінің табиғи қосылу үрдісінде
кіріктірілген сипатта іске асырылуы керек;
5. Кіріктірілген көзқарасты жүзеге асырудың басты шарты тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны түрі және әдістері бірлігін орнату
болып табылады.
Қоршаған ортада тұлғаның өзара белсенді әрекеттесуі тұлғаның даму
факторы болып саналады. Әлемнің сырын танып білу, бағалау істері жеке
тұлғаның белсенді қатысы арқылы іске асырылады.
Сонымен бүгінгі таңда жеке тұлға нарықтық қатынастар жүйесінің
кіріктірушісі ретінде көрініп, оның мінез-құлқы бір жағынан өзіндік
тәуелсіздігі мен жауаптылығын түсінуімен, екінші жағынан, өзінің жеке
мүддесін басқалардың мүдделерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: ҚАЗІРГІ ОТБАСЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 3
1. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1. Отбасы тәрбиесінің мәні және қызметтері ... ... . . . . . . . . . . .
. 6
2. Отбасы – бала әлеуметтенуінің негізгі факторы. . . . . . . . . . .
13
2. ОТБАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҚ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ 17
2.1. Отбасындағы халықтық тәрбиенің ерекшеліктері . . . . . . . . . .
17
2.2. Отбасындағы халықтық тәрбие берудің тиімді жолдары. . . . . 27
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 38
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 40
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қоғамдық-отбасылық қатынастардың жалпы бағыттылығын айқындыу мен
үйлестіру тек әлеуметтік-экономикалық емес, ең алдымен үлкен маңызы бар
психологиялық-педагогикалық проблема. Себебі, жасөспірім ұрпақтың ізгілік-
адамгершілік денсаулығы – бүкіл қоғамның қамқорлығында.
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын отбасыңнан алады. Отбасы әрқашан бала
тұлғасының қалыптасуының маңызды факторы болып қала бермек.
Қәзіргі заманғы қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер болды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың (отбасының
материалдық жағдайының) мәнін күшейтті. Аталған жағдай педагогтардың
қызметінің тұлғалық-педагогикалық, әсерлілік-адамгершілік факторларына
қайта бағдар жаса керектігін туғызды. Бұл күнде отбасы психологиялық
қорғаудың және оң әсерленушілікті қалыптастырудың қайнар көзі деген
көзқарасқа күмән келтіріле бастады. Сонымен қатар әр адамның жеке басының
бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып саналады. Пәрменді өзара
көмекпен отбасылық қарым-қатынастардан шығатын және әлеуметтік құндылықтар
болып табылатын мақсаттарды жүзеге асыру, жас ұрпақты өсіру және тәрбиелеу
бұрынғысынша отбасының жауапкершілігне қалады.
Қазіргі қоғамымызда отбасы кризисі толық көрініп тұр. Оны отбасының
негізгі функциясы – балаларды тәрбиелеуден көреміз. Оның себебі тек
отбасылардың экономикалық жағдайының ғана төмендеуі емес, сонымен қатар ол
өркениеттің индустрияландырылуы, соның салдарынан моральдік нормалардың,
адамгершілік қарым-қатынастардың құлдырауы.
Отбасы тәрбиесі әрқашан ғалымдардың назарында болды. Отбасы
тәрбиесінің теориялық негіздерін А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Я.Корчак,
П.Ф.Лесгафт және т.б. ғалымдар жасады. Олар отбасындағы бала тәрбиесінің
әр қырларын, әр жақтарын, отбасының бала тәрбиесіндегі орны, оның мазмұны,
ата-аналарды педагогикалық ағарту мәселелері, қиын балалар мәселесі
сияқты әртүрлі проблемаларды қарастырған.
Ю.П.Азаров отбасындағы бала тәрбиесіндегі ізгіліктік педагогика
мәселесін көтереді.
Балалар мен отбасындағы конфликтілерді шешу мәселесіне Анзорг Линданың
еңбегі арналған.
Қазіргі кезде отбасы тұлға дамуы мен әлеуметтенуінің негізгі факторы
ретінде қарастырылуда. Тұлға әлеуметтенуінің аталған бағыты Бордовская,
С.Пак, А.В Мудрик және т.б. зерттеулерінде қарастырылған.
Отбасы тәрбиесіне арналған зерттеулер көп болғанымен олар нақты
әлеуметтік-экономикалық және тарихи-қоғамдық кезеңдерде жасалған. Олар сол
кездегі адамгершіліқ құндылықтар сипатына міндетті түрде өз әсерін тигізді.
Ал қазіргі заманда, әлемде жаһандану процесі жүріп жатқанда, қарым-
қатынас құралдарының күрт дамуы халықтың ғасырлар бойы жинаған
құндылықтарын, өзіндік ерекшеліктерін жоғалтып алу қаупін туғызады. Осындай
жағдайларда бала тәрбисіндегі отбасының ролі арта түседі. Отбасы
тәрбиесінің мазмұны, оның негізгі ұстанымдары, қолданылатын тәрбие әдістері
заман талабына сәйкес жаңарып, өзгеріп отыруы керек. Осы тұрғыдан курстық
жұмыс тақырыбы бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі – қазіргі заманғы
отбасындағы бала тәрбиесіне арналып отыр. Сондықтан курстық жұмыстың
тақырыбын Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің мақсаты, міндеттері, мазмұны
және оны ұйымдастыру ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу объектісі: Отбасы тәрбиесі.
Зерттеу пәні: Қазіргі заманғы отбасындағы бала тәрбиесі процесі және
оның ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: қазіргі заманғы отбасы тәрбиесін теориялық тұрғыдан
талдау және оны тиімді ұйымдастырудың практикалық жолдарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің мәнін нақтылау;
2. Отбасы тәрбиесінің мазмұнын ашу;
3. Отбасы психологиялық-педагогикалық диагностикалау әдістерін
таңдау;
4. Ата-аналарды педагогикалық ағарту жұмысының мазмұнын ашу.
Зерттеу гипотезасы: отбасы тәрбиесінің тиімділігі артады, егер,
отбасындағы тәрбие процесі отбасының құрылымдық және үлкендер мен кішілер
арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне сәйкес, оны отбасы психологиялық-
педагогикалық диагностикалау негізінде, ата-аналарды педагогикалық
ағартудың жүйелі жұмысы мен үлгі-өнегесі арқылы ұйымдастырылса.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негізі: жеке тұлға және оның дамуы
жөніндегі ілім, іс-әрекетте жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша психолог-
педагогтардың еңбектері.
Педагогикалық зерттеу әдістері:
1. Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Педагогикалық бақылау;
3. Сауалнама жүргізу;
4. Әңгімелесу;
5. Озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеу;
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде: тақырыптың көкейтестілігі, зерттеудің мақсаты,
міндеттері, объектісі, пәні және құрылымы берілген.
1-тарауда отбасы түсінігі, оның түрлері және олардың бала тәрбиесіне
қарастырылған, отбасы тәрбиесінің мәні ашылған және оның функциялары
аталып көрсетілген. Сонымен қатар отбасының бала әлеуметтенуінің негізгі
факторы ретіндегі ықпалдары сипатталған.
2-тарауда отбасы тәрбиесіндегі халықтың мәдени мұралары, бала бойына
салт-дәстүрлерімізді дәріптеу сипатталған.
Қорытындыда зерттеу міндеттерінің шешілуі көрсетілген және отбасы
тәрбиесін жетілдіруге арналған нақты ұсыныстар жасалған.
1. Отбасы тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Отбасы тәрбиесінің мәні және қызметтері
Қәзіргі заманғы әдебиеттерде отбасы-неке заңдары, адамгершілік
нормалары, халықтың традициялары мен дәстүрлері бойынша отбасы махаббат,
некелік одақ және туыстық қарым-қатынас негізінде, бала туу және оны
тәрбиелеу үшін, құқықтық және адамгершілік қатынастармен, ортақ шаруашылық
және тұрмыспен біріккен әлеуметтік кішкене топ.
Отбасының осы түсінігі негізінде оның төменгі функцияларын атап
өтуге болады:
- қарым-қатынас функциясы;
- шаруашылық жүргізу және тұрмысты ұйымдастыру функциясы;
- отбасының әр мүшесінің толық, жан-жақты дене және рухани дамуына
жағдайлар жасау функциясы;
- бос уақытты ұйымдастыру функциясы;
- кәсіби іс-әрекетке жағдайлар жасау функциясы;
- жұбайлардың интимдік қарым-қатынасын үйлесімін құру функциясы;
- ұрпақты жалғастыру функциясы.
Отбасы өмірінің әр кезеңінде аталған функциялардың маңыздылығы
әртүрлі болады және оларды отбасының жеке-жеке мүшелері орындауы мүмкін
Отбасы типтері
Отбасы типтерін анықтауда әлі де қалыптасқан бір көзқарас жоқ. Қазіргі
кезде отбасын әртүрлі белгілерге байланысты жіктейді:
- бала санына байланысты: баласыз, бір балалы, аз балалы (2-3 бала),
көпбалалы (3-тен жоғары);
- отбасы құрамына байланысты: бірұрпақты (тек жұбайлар ғана), екі
ұрпақты (әкесі, анасы және балалары), бірнеше ұрпақты (атасы және
әжесі, әкесі, анасы және балалары);
- құрылымына байланысты: толық (әкесі, анасы және балалары), толық емес
(әкесі немесе анасы және балалары), некеден тыс туған баласы бар
отбасы (толық емес отбасының бір түрі);
- отбасындағы өзара қарым-қатынас сипатына байланысты: жағдайлы және
жағдайсыз.
Отбасы тәрбиесі деп белгілі бір нәтижеге жету мақсатымен ата-
аналардың және тағы да басқа отбасы мүшелерінің балаларға ықпал ету
процесін айтуға болады. Отбасының анықтаушы ролі оның баланың бүкіл
өміріне зор ықпалымен түсіндіріледі.
Отбасы тәрбиесінің мәнін қорыта келе төмендегі тұжырымдар жасауға
болады:
- отбасының балаға ықпалы барлық тәрбиелік ықпалдардан жоғары. Оның
ықпалы жас өскен сайын әлсіреуі мүмкін, бірақ ол ешқашан толық
жоғалмайды;
- отбасында басқа ешқайда қалыптаспайтын қасиеттар қалыптаспайды;
- отбасында тұлғаның әлеуметтену процесі жүреді;
- отбасы дәстүрлер сабақтастығын қамтамасыз етеді;
- отбасының маңызды әлеуметтік функциясы азамат, патриот, болашақ
отбасы иесін, қоғамның заңды ұстанатын мүшесін тәрбиелеу;
- отбасы мамандық таңдауға көп әсер етеді.
Қазіргі отбасының жағдайы
Қазіргі заманғы отбасының басым көпшілігінде әртүрлі қиындықтар
кездеседі. Қазіргі отбасыларында ата-аналардың негізгі уақыттары мен
күштері балаларының рухани дамуына және қалыптасуына емес, оларды
материалдық жағынан қамтамасыз етуіне жұмсалады. Ата-аналарының
балаларымен рухани қарым-қатынасы қазіргі кезде толық іске асырылмайды.
Отбасындағы тәрбиенің қанағаттанарлықсыздығының негізгі себептері
ретінде И.П.Подласый келесі себептерді көрсетеді:
1. Отбасының экономикалық төменгі жағдайы. Ата-
аналардың негізгі уақытының өмір сүруге қажетті
қаражат табуға арналуы.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі, екі түрлі
мораль, әлеуметтік теңсіздік, жұмысттан айрылу
сияқты тағы да басқа себептерге байланысты
туындайтын стресстік жағдайлар.
3. Отбасында әйелге түсетін ауыртпашылық.
4. Әлеуметтік-тұрмыстық және моральдік себептермен
отбасында ата-аналардың айрылысуының көптігі. Ол
бірінші кезекте балаларға әсер етеді, олардың
тәрбиесінде қиындықтар туғызады.
5. Ер адамның бала тәрбиесінде тек көмекші қызмет
атқару туралы қоғамда қалыптасқан пікір. Тіпті заң
жүзінде де бала тәрбиесі әйелдің міндеті ретінде
қарастырылуы. Егер заң жүзінде бала тәрбиесіне әйелі
мен күйеуі бірдей жауапты делінсе де практикада ол
декларативті болып қала береді.
6. Ұрпақтар арасындағы конфликтілердің шиеленісуі.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстардың үзілуі.
60-70 жылдан кейін қоғамымызда тағыда ата-аналарының қарауынсыз қалған
балалар пайда болды. Оларды мемлекет қамқорлыққа алу мәжбүр.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып педагогика теориясы қазіргі
заманғы отбасы тәрбиесін төмендегі қағидаларға сәйкесттендіруді ұсынады:
- отбасындағы қарым-қатынастарды ізгілендіру;
- әртүрлі әлеуметтік институттардың (отбасы, мектеп, дін және т.б.)
ықпалын отбасындағы нақты тәрбиелік міндеттерді шешуге мақсатты,
жоспарлы бағыттау.
Жас адам тұлғасының қалыптасуы үлкендермен және құрдастарымен қарым-
қатынас, жаңа іс-әрекет ықпалдары арқылы жүреді.
Соңғы жылдары тұлға әлеуметтенуі мәселесінің кейбір жақтары ғалым-
педагогтардың назарына ілігуде. Ал кей оқулықтарда әлеуметтену ұғымы
педагогиканың негізгі категорияларының қатарына енгізілуде.
Отбасы - бала әлеуметтенуінің маңызды институты. Адам әлеуметтік өзара
қарым-қатынас тәжірибесін алғаш рет отбасынан алады. Ұзақ уақытқа дейін
отбасы бала үшін осындай тәжірибе алатын жалғыз орын болады.Содан кейін
бала өміріне бала бақша, мектеп және көше сияқты әлеуметтік институттар
енеді. Бұл кезде де отбасы тұлға әлеуметтенуінің маңызды факторы болып қала
береді.
Әлеуметтену ұғымының мәнін түсіндірудегі бірнеше пікірлерге
тоқталалық.
1. Л.И.Новикова, А.В.Мудрик және т.б. әлеуметтенуді тәрбие аясында
түсіндіреді. Олардың пікірінше тұлға дамуы әлеуметтену – тәрбие – білім
беру бойынша жүреді. Әлеуметтенуге деген бұл теориялық позицияның негізгі
қағидалары:
1) әлеуметтудің мәні ұйымдастырылған ғана емес, сонымен қатар стихиялы
түрде пайда болған әртүрлі ықпалдарды тұлғаны таңдап игеруі.
А.В.Мудрик әлеуметтенуді қоғам мәдениетін игеру және қайта өндіру
процесінде адамның өмір бойы дамуы және өзін-өзі іске асыруы деп
түсіндіреді. Ол шартты түрде әлеуметтену процесін төрт құрылымдық
бірліктің жиынтығы деп қарастырады:
- стихиялы әлеуметтену;
- салыстырмалы түрде бағытталатын әлеуметтену;
- салыстырмалы түрде әлеуметтік бақыланатын әлеуметтену (тәрбие);
- адамның өзін-өзі саналы түрде өзгертуі.
Тәрбие - тұлға дамуы процесін мақсатты басқару, әлеуметтену процесінің
бір бөлігі. Оның мәні - тұлға әлеуметтенуі барысында процесінде оның дамуы
және рухани құндылықтарға бағытталуы үшін жағдайлар жасау. Ол жағдайлар
әлеуметтік, топтық және жеке субъектілері өзара әрекетке түсуілері
барысында үш сферада жасалады: білім беруде, адамның әлеуметтік
тәжірибесін, жеке көмекті ұйымдастыруда.
Тәрбие тұлға әлеуметтенуінің бір бөлігі бола отырып тәрбиеленушілердің
өмірлік іс-әрекетін және білім беруді ұйымдастыра отырып іске асырылады.
Білім беру жүйелі оқытудан (ресми білім беру, негізгі және қосымша),
ағартушылықтан, яғни мәдениетті насихаттаудан және таратудан (ресми емес
білім беру), өзіндік білім алуды ынталандырудан құралады
Э.Д.Днепров, В.В.Краевский, А.В.Петровский және т.б. әлеуметтенуді
білім беру аясында түсіндіреді. Олардың пікірінше тұлға дамуы әлеуметтену
– білім беру – тәрбие бағытында жүреді. Әлеуметтену тұлғаның тарихи
жинақталған мәдениетті, әлеуметтік тәжірибені меңгеруі және оны толықтыруы
негізінде қоғамға ену процесі және нәтижесі. Ал білім беру тұлғаның және
қоғамның мүдделері үшін іске асырылатын, оның педагогикалық мақсатты,
жоспарлы және ұйымдастырылған әлеуметтену процесі және нәтижесі деп
қарастырылады.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келе, біз тәрбиені тұлға әлеуметтенуінің
бір құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ал отбасы – тұлға дамуының
маңызды факторларының бірі болып табылады. Отбасында әлеуметтену
параллельді екі бағытта жүреді:
- мақсатты бағытталған тәрбие процесі барысында;
- әлеуметтік үйрену механизмы бойынша.
Өз кезегінде әлеуметтік үйрену процесінің өзі екі бағытта жүреді. Бір
жағынан, бала әлеуметтік тәжірибені ата-аналарымен тікелей өзара әрекеттері
процесінде меңгерсе, екінші жағынан, әлеуметтену отбасының басқа
мүшелерінің бір-бірімен әлеуметтік қарым-қатынастарының ерекшеліктерін
бақылау арқылы іске асырылады.
Балалардың әлеуметтік дамуына ата-аналардың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы
стилінің ықпалы көптеген ғалымдар зерттеген. Мысалы, Д.Баумринд балалардың
үш тобын көрсетеді.
Бірінші топқа тәуелсіздік, өзіне сенімділік, белсендік, ұстамдылық
деңгейі жоғары және қоршаған жағдайды талдау іскерлігі қалыптасқан балалар
енеді. (I модель)
Екінші топты өзіне деген сенімділігі төмен, тұйық және басқаларға
сенімсіздікпен қарайтын балалар құрайды. (II модель)
Үшінші топқа ұстамсыз, қызығушылықтары жоқ, өздеріне сенімсіз балалар
жатады. (III модель)
Зерттеушілер ата-аналардың балаға қатысты жүріс-тұрысының төрт
параметрін көрсетеді:
1) бақылау;
2) жетілуді талап ету;
3) сұхбаттасу;
4) тілектестік.
Бақылау – баланың іс-әрекетіне ықпал етуге әрекеттену. Бұл жағдайда
ата-ананың талаптарына баланың бағыну деңгейі анықталады.
Жетілуді талап ету – баланы ақыл-ой мүмкіндігі шегінде, жоғары
әлеуметтік және эмоцияналдық деңгейде әрекет еткізу үшін ата-аналардың оған
жасайтын қысымы.
Сұхбаттасу – балаға белгілі бір әрекетті орындату үшін ата-аналардың
сендіруді қолдануы, бір нәрсеге деген оның көзқарасын білуі.
Тілектестік дегеніміз ата-аналардың балаға деген қызығушылығын
(мақтау, оның жетістігіне қуану) білдіруі, оған қамқорлық, жан ашушылық
көрсетуі.
Бордовская балалардың әртүрлі жүріс-тұрыс модельдеріне байланысты
отбасында ата-аналардың балаларымен арасындағы өзара қарым-қатынас
стильдерінің төмендегі ерекшеліктерін көрсетеді.
Жүріс-тұрыстың I моделі. Беделді ата-аналық бақылау. Жүріс-тұрыстың I
моделін ұстанған балалардың ата-аналары барлық төрт параметрлер бойынша ең
көп балл жинады. Олар балаларына нәзіктікпен, түсіністікпен қарайды.
Олармен көп әңгімелеседі, балаларды үнемі бақылап отырады және олардан
саналы іс-әрекетті талап етеді.
Ата-аналар балаларының пікірлерін тыңдағанымен, олардың еркіндігін
силағанымен, тек олардың тілектерін ғана негізгі алмайды. Ата-аналар
өздерінің талаптарының мотивтерін анық және тіке түсіндіре отырып өз
ережелерін ұстанады. Ата-аналар бақылауы баланың өз алдылығымен және
тәулсіздігімен міндетті түрде өз үйлесімін табады. Бұл модель ата-ананың
беделді бақылауы моделі деп аталады.
Жүрыс-тұрыстың II моделі - әміршілдік. Жұрыс-тұрыстың II моделін
ұстанған ата-аналардың балалары көрсетілген барлық параметрлер бойынша
төменгі көрсеткіштер көрсетті. Ондай ата-аналар жазалау мен қаталдыққа
сүйенеді, балаларымен сирек әңгімелеседі, оларды түсінуге ұмтылмайды. Олар
балалрын қатаң бақылауда ұстайды, өз әмірін жиі қолданады, балаларының өз
пікірлерін айтуын қолдамайды. Бұл модель әміршілдік моделі деп аталды.
Жүрыс-тұрыстың III моделі – кешірімділік. Жұрыс-тұрыстың III моделін
ұстанған ата-аналардың балалары кешірімшіл, талаптары, ұйымдастырушылығтары
төмен болды. Өздерінің отбасылық тұрмысын құрай алмайды. Олар балаларын
мадақтамайды, оларға ескртулерді өте сирек жасайды, балада еркіндік, өзіне
деген сенімділік қалыптастыруға көңіл бөлмейді. Бұл модель кешірімділік
моделі деп аталды.
Отбасындағы кез-келген деформация бала тұлғасының дамуына кері әсерін
тигізеді. Отбасы деформациясының екі типін көрсетуге болады: құрылымдық
және психологиялық. Отбасының құрылымдық деформациясы – оның құрылымдық
тұтастығының бұзылуы. Ол отбасында ата-ананың біреуінің болмауымен
байланысты.
Отбасының психологиялық деформациясы тұлғааралық қатынастар
жүйесінің бұзылуымен, теріс құндылықтармен, ұстанымдармен және т.б.
байланысты.
Толық емес отбасыны факторының бала тұлғасына ықпалына арналған
зерттеулер көп. Мысалы, ұлдарға, қыздарға қарағанда әкесінің жоқтығы көп
әсер етеді. Мұндай отбасыларды ұлдар тынышсыз, агрессивті болып келеді.
Әкесі бар ұлдар мен әкесі жоқ ұлдар арасындағы айырмашылық әсіресе, балалар
өмірінің алғашқы жылдары анық көрінеді.
Отбасының құрылымдық деформациясы бала тұлғасының дамуының бұзылу
себебі болатынын статистикалық мәліметтер де дәлелдеп отыр.
Қазіргі кезде отбасы деформациясының психологиялық факторына көп көңіл
бөлінуде. Отбасының психологиялық деформациясы, ондағы құндылықтар және
тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі кемшіліктер бала тұлғасына өте күшті
теріс ықпал етеді. Олар әлеуметтік инфантилизмнен делинквенттік жүріс-
тұрысқа дейінгі әртүрлі тұлғалық деформацияларға әкеледі.
Бала мінезінің кейбір сипаттарының дисгармониялық дамуы отбасындағы
өзара қарым-қатынастар ерекшеліктерінен де тәуелді болуы мүмкін. Егер ата-
аналар бала мінезінің ерекшелігін жете бағаламаса, конфликтілік тек күшейіп
ғана қоймай патомінездік реакциялардың, невроздың дамуына,
психопатологияның дамуына әкелуі мүмкін.
А.Е.Личко дұрыс ұйымдастырылмаған тәрбиенің бірнеше типін көрсетеді.
Гипопротекция – баланың қызығушылықтарына, істеріне көңіл бөлмеу,
бақылау мен қамқорлықтың жеткіліксіздігі.
Басымды гиперпротекция – шектен тыс қамқорлық және бақылау. Баланы
өзалдылыққа үйретпейді және жауапкершілік пен парыз сезімдерін басып
тастайды.
Ауру культін тәрбиелеу – баланың ауруы, азғантай дімкәстәнуі оған
ерекше жағдайлар жасататын, оны бүкіл отбасы назарының ортасына қоятын
ситуация. Ол эгоцентризм тудырады.
Қарама-қайшы тәрбие – отбасының әр мүшесінің бір-біріне қарама-қайшы
келетін тәрбиелік ықпалдары.
Жоғары эмоционалдық жауапкершілік жағдайының мәні балаға үлкендердің
істерін жүктеу және жоғары талаптар қою.
Есейген сайын баланың отбасына деген көзқарасы өзгереді, әлеуметтену
барысында құрдастары ата-ананың орнын баса бастайды. Әлеуметтену орталығын
отбасынан құрдастарының арасына көшуі ата-аналарымен эмоционалдық
байланыстардың әлсіреуіне әкеледі.
Зерттеулер көрсеткендей, ата-аналар бағыт-бағдар беруші орталық
ретінде тек кейбір облыстарда ғана екінші қатарда қалады. Көптеген жас
адамдар үшін ата-аналар, әсіресе анасы ең маңызды эмоционалдық жақын
адамдар болып қалады. Мысалы, кейбір проблемалық жағдайдарда ең маңызды
эмоционалдық жақын адам анасы болады, одан кейін, жағдайларға байланысты
әкесі немесе досы болады.
Басқа бір зерттеуде жоғары сынып оқушылары бос уақытыңды кіммен
өткізгің келеді деген сұраққа жауап бергенде ұлдар ата-аналарын ең соңғы,
алтыншы кезекке қойса, қыз балалар - төртінші қойған. Бірақ күнделікті
өмірдегі қиын жағдайларда кіммен кеңесесің деген сұраққа жауап бергенде
ұлдардыңда, қыз балалардыңда басым көпшілігі анасын атаған. Ұлдар екінші
кезекке әкесін қойса, қыз балалар достарын атаған. Зерттеудің бұл
нәтижелерінен біз балалардың бос уақыттарын құрдастарымен, достарымен
өткізгісі келсе, қиын кезеңдерде ата-аналарымен, оның ішінде бірінші
кезекте анасымен кеңесетінін көреміз. Сондықтан, А.А.Реан, М.Ю.Санников
зерттеулері көрсеткендей тұлғаның қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-
қатынасы жүйесінде ананың орны ерекше.
1.2 Отбасы – бала әлеуметтенуінің негізгі факторы
Отбасы тәрбиесін қоғамдық тәрбиеден айыратын ерекшеліктері бар.
Бірінші кезекте отбасы тәрбиесі өз табиғаты бойынша сезім негізінде
жүреді. Бұл әлеуметтік топтың адамгершілік атмосферасын, оның мүшелерінің
өзара қарым-қатынасының стилін олардың махаббат сезімдері анықтайды.
Отбасы тәрбиесінің екінші ерекшелігі – отбасы бірнеше ұрпақ
өкілдерінен тұратын әлеуметтік орта. Онда екі, үш кейде төрт ұрпақ өкілдері
болады. Оларда әртүрлі құндылық бағдарлар, идеялдар, көзқарастар, өмірлік
жағдайларға баға беру критериилері болады.
Отбасы тәрбиесінің тағы бір ерекшілігі ретінде оның өсіп келе жатқан
адамның бүкіл өмірлік іс-әрекетімен ұштасып кетуін айтуға болады. Отбасында
бала өмірлік маңызды іс-әрекеттің барлық түріне қатысады. Атап айтсақ,
интеллектуалдық-танымдық, еңбек, қоғамдық, құндылық-бағдарлық, көркем өнер,
ойын іс-әрекеттері.
Отбасы тәрбиесінің ықпалының уақыттық диапазоны өте кең. Ол тәуліктің
кез келген уақытында, жылдың кез келген мезгілінде жүреді. Отбасы
тәрбиесінің ықпалын адам одан тыс жерде де көреді.
Баланы даму мен тәрбиесіне отбасы ықпалының сипаты мен интенсивтілігі
оның өмірінің әр кезеңінде өзгеріп отырады. Мектепке дейінгі жаста отбасы
баланы барлық қажеттіліктерін (материалдық, рухани, танымдық)
қанағаттандыруда маңызды роль атқарады.
Кіші мектеп жасында отбасында баланың материалдық, коммуникативтік
және эмоционалдық қажеттіліктерін өтеу басымды болады да, ал
интеллектуалдық сферасының дамуында приоритет мектепте болады.
Жеткіншектік және жасөспірімдік кезде отбасының ықпалы жалпы
әлсірегенімен, өсіп келе жатқан адам үшін өның өзін-өзі тануында, кәсіби,
тұлғалық және әлеуметтік өзін-өзі анықтауында оның маңызы үлкен болып қала
береді.
Отбасының тәрбиелік потециалын іске асыру оның ұлттық, аймақтық
ерекшеліктерімен, әлеуметтік-мәдени дәстүрлері мен нормаларымен, отбасының
діндарлығымен немесе зайырлы сипатымен шартталады.
Қоғамдық-отбасылық қатынастардың жалпы бағыттылығын айқындыу мен
үйлестіру тек әлеуметтік-экономикалық емес, ең алдымен үлкен маңызы бар
психологиялық-педагогикалық проблема. Себебі, жасөспірім ұрпақтың ізгілік-
адамгершілік денсаулығы – бүкіл қоғамның қамқорлығында.
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын отбасынан алады. Отбасы әрқашан бала
тұлғасының қалыптасуының маңызды факторы болып қала бермек.
Қазіргі заманғы қоғамда отбасына деген көзқарастарда өте маңызды
өзгерістер болды. Нарықтық қатынастар экономикалық фактордың (отбасының
материалдық жағдайының) мәнін күшейтті. Аталған жағдай педагогтардың
қызметінің тұлғалық-педагогикалық, әсерлілік-адамгершілік факторларына
қайта бағдар жаса керектігін туғызды. Бұл күнде отбасы психологиялық
қорғаудың және оң әсерленушілікті қалыптастырудың қайнар көзі деген
көзқарасқа күмән келтіріле бастады. Сонымен қатар әр адамның жеке басының
бақытын қамтамасыз ету отбасының міндеті болып саналады. Пәрменді өзара
көмекпен отбасылық қарым-қатынастардан шығатын және әлеуметтік құндылықтар
болып табылатын мақсаттарды жүзеге асыру, жас ұрпақты өсіру және тәрбиелеу
бұрынғысынша отбасының жауапкершілігне қалады.
Отбасы мүшелерінің отбасылық міндеттерін бөлісуінің қажеттілігіне
байланысты отбасы өмірінің түрлі саласындағы, атап айтсақ шаруашылық-
тұрмыстық, адамгершілік-тәрбиелік міндеттерді ұсынады. Отбасы ішілік
бірлестіктегі қызметтің отбасы мүшелерінің – үлкендер мен балалардың өзара
қарым-қатынасын ортақтандыруда тәрбиешінің түсінігінің маңызы зор.
Психологтар, әлеуметтанушылар, педагогтар егер мұндай бірлестіктегі қызмет
болмаса, немесе ол азды-көпті әлсіреген болса, отбасылық қарым-қатынастың
елеулі әлсірейтінін, ал оның баланың жеке басының дамуына кері әсер
ететінін дәлелдеді.
Отбасындағы түрлі құбылыс жеке тұлға үшін жаңа мәнге ие болады.
Жастық шақта отбасы жас адамдар үшін рухани және тән жағынан өзінің жақсы
көрушілік объектісі болып саналып, оны өзінің осы арманын жүзеге асыруға
қажеттілік ретінде түсінеді. Мұнда жас адамдардың маңызды құндылық бағдары
ерлі-зайыптылық болады.
Уақыттың өтуіне қарай ерлі-зайыптыларда балаларының болу қажеттілігі
пайда болады. Сол кезде аналық және әкелік жаңа міндеттер, жауапкершілік
сезім отбасында арнай бастайды.
Кез келген қоғам ең алдымен әке және ана болудың, яғни балаларды күту
мен тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындаудың маңызы зор. Балалар өсе келе
өз туыстары арасындағы өзінің орнын түсіне бастайды, қыз, ұл, іні,
қарындас, немере және басқа ұғымдарды игереді. Отбасында балаға өзінің
отбасы туралы түсінігін тудыруға мүмкіндік беретін отбасының үшінші ерекше
мәселесі пайда болады.
Мамандар дәлелдегендей, баланың көзқарасындағы отбасының бейбітшілігі
әрқашан үлкендердің берген бағасымен дәл келе бермейді. Мәселен, Менің
отбасым деген суреттік тестінің көмегімен жүргізілген зерттеу балалардың
кейде отбасы құрамына, басқа кездейсоқ адамдарды қосып қоятын
(көршілерін, таныстарын) немесе дұрыс қарым-қатынас орнамаған жақын
туыстарын (мәселен, үлкен ағасын) қоспайтынын көрсетеді. Психологтардың
пікірінше еркек - әйел, ата-ана – балалар, балалар – балалар сияқты қарым-
қатынастың барлық түрлері бар отбасы ғана толық бағалы болып табылады.
Отбасы мінез-құлқының бұл құрылымы, шартты түрдегі тәуелсіздікке ие
болуымен оның әлеуметтік-психологиялық тұтастығын көрсетеді. Алайда өмірде,
отбасының мұндай құрылымының компоненттері әрқашан бола бермейді. Өкінішке
орай, бүгінгі кезде толық емес отбасы көп. Оның осы замандағы көп тараған
түрі ерлі-зайыптылық жоқ, балаларды ата-ананың біреуі (әдетте анасы)
тәрбиелейді.
Сөйтіп, әлеуметтік-психологиялық көзқарас тұрғысынан алғанда отбасы
сол қоғамның әлеуметтік тобының тиісті өлшемдеріне және құндылықтарына
сәйкес келетін тұлғалық қатынастар жиынтығының бірлестіктегі қызметінде
бірлесіп қалыптасатын өзара ерлі-зайыптыларды, ата-аналардың балаларға,
балалардың ата-аналарға және өзара сүйіспеншілігнде, үйірлігінде көрініс
табады.
Алайда, бүгінге дейін құндылық ретінде балаларға деген қатынас соны
проблема болып қалып отыр. Тағы бір жанға өмір беру, оны тәрбиелеу
-өкінішке орай көптеген жастардың ойында жоқ.
Мектепте болашақ әкелер мен аналар, өз балаларының тәрбиешілері өсіп
жатыр. Алайда осы кезге дейін педагогтар оларды дәл осындай жағдайда
қабылдаған жоқ. Соның салдарынан неклесуге, әке болуға, ана болуға, ата-
аналық міндеттерін орындауға деген ниет, мектеп бітірушілердің көпшілігінде
қалыптастырылмай келді. Жастар некеге тұрғанымен баласының болғанын
қаламайды, өздері үшін ған өмір сүруге шешім жасайды, балаларды үлкен
бөгет деп қарайды, өздерінің ата-аналық міндеттерін орындаудан бас тартады.
Жас аналар көп ретте балаларын босанатын үйге қалдырып кетеді немесе тағдыр
тәлкегіне тастайды.
Бұл күнде шынайы рухани құндылықтар отбасында орналасуы керек
екендігін өмірдің өзі дәлелдеп беруде. Отбасы сүйіспеншіліктің, еңбектің,
бостандықтың жоғары сақтаушысы болып отыр. Алғашқы орындардың бірінде
баланың жеке басының және оның бостандығы мен махаббатын уағыздаушы ата-
аналарының қорғаушылығы қажетті құндылық ретінде белгіленген. Әрине,
елмізде отбасын қорғауды мемлекет қамтамасыз етуі керек. Бірақ, ең алдымен
соғыс және өзара тартыс әлемінде құқықтарымен міндеттерін қалай пайдалануы,
балаларды орынсыз күштеу мен қайғы-қасіреттен қалай сақтап қалуы, отбасын
қалай ізгілік тәрбиесінің қорғаушысы жасауы керек екендігі көп жағдайда
отбасына байланысты.
Әмір берушілік саясаттың жаңа әдіснамасы бұл нарық және соғыс,
ұлтаралық ұрыс-талас және басқа да апаттар жағдайындағы сүйіспеншілік пен
бостандықты қорғау педагогикасы.
Отбасындағы тәрбиелік тәжірибенің екінші ерекшелігі – оның қоғаммен
табиғи байланыста болуы. Нарықтық қатынастар, жекешелендіру, жеке меншікті
дамыту мәселелері көптеген балалардың ортасын және өзінің жеке басын қайта
құру қажеттігін олардың алдына қойып отыр.
Сондықтан да отбасы туралы айтқанда үйден тыс жерде болатын барлық
негізгі қатынастардың мазмұнына соқпай, елімізде, оның адамгершілік
бейнесінде, оның тіршілік тағдырында болып жатқан өзгерістерге соқпай өтуге
болмайды.
Бостандық пен сүйіспеншілік педагогикасын жасай отырып, бұл
педагогиканың негізі тәрбиеде қалыптасады деп сенуге болады. Өйткені,
бостандық пен сүйіспеншілік жалпы адамзаттық, әлеуметтік және мәдениеттік
мұрат – бұл мұрат қоғамның, отбасының, тұлғаның сұраныстарына жауап береді.
Әміршілдік педагогикасы тудырған кәсіпқойлықтың төменгі деңгейі
тәрбиеленушілерді тәрбиешілерден шеттетуінің басты себебі болды.
Тәжірибе көрсеткендей педагогикалық қарым-қатынасты шынайы қайта құру
ісі тек мектепте демократизация мен ізгілендірудің негізінде іске
асырылады. Ол балаларға қамқорлық жасау, қайырымдылық сияқты қарапайым
сезімдер арқылы іске асырылады. Сондықтан бүгінгі күні тәрбиешілердің
маңызды міндеті барлық педагогикалық ықпалдарды ғылыми негізде жасалған
жүйеде кіріктіре және үйлестіре білу қажет. Бұл жағдайларда тәрбиешінің
педагогикалық бағыты сыпайы, бәлкім, баладан барынша құпиялылықта
ұсталынуы мүмкін. Сонымен бірге педагог мұғлімнің оқушымен, ата-аналарымен
қарым-қатынастарының әлеуметтік-психологиялық тетігін анық түсінуге және
оларды әр тәрбиеленушінің өздік тәрбиесіне, өзін-өзі реттеуіне, өзіндік
сезіміне, өзіндік дамуына сүйенумен, бұған дейін айтылған педагогикалық
заңдылықтарды ескере отырып құруға міндетті.
Отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау негізінде педагогикалық
процестің негізгі көрсеткіштерінің сапалық сипаттамалары жатады. Соларға
сәйкес отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғары, жеткілікті және төмен
деңгейлерін көрсетуге болады.
2. Отбасындағы халықтық тәрбие жүйесі мазмұны
2.1 Отбасындағы халықтық тәрбиенің ерекшеліктері
Нарықтық қатынастарды ендірумен байланысты Қазақстан Республикасында
өзгеріске түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік-мәдениеттік жағдайлар жас
ұрпақ тәрбиесінің проблемаларын жаңаша ойластыруды талап етеді.
Ұлттық дәстүрлерден қол үзушілік тәрбиенің қайнар көзінен қол
үзушілікке әкелетінін, ұрпақтар байланысы мен сабақтастығын бұзатындығын,
адамгершіліктің құлдырауын, еңбектің тәрбиелік мәнін құнсыздандыратын
тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Осыған орай отбасы педагогикасымен
байланысты мәселелрдің маңызы ерекше.
Қазіргі кезде оқушылармен сыныптан тыс және оқудан тыс кезде
жүргізілетін жұмысқа іс жүзінде ешкандай көңіл бөлінбей келгенін атап айту
қажет. Бұл ретте, қазіргі кезде өте әлсіз жүргізілетін мектеп пен отбасының
педагогикалық ынтымақтастығын толық жүзеге асырудың қажеттігі болып
табылады.
Педагог тәрбиенің жоғары тиімділігіне отбасымен тұрақты және тікелей
байланыс жасау негізінде жүзеге асыратын болса, оған сол сыныпта жұмыс
істейтін педагогикалық ұжымына жан-жақты сүйенгенде ғана қол жететінін
өмірдің өзі дәлелдеуде.
Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін арттыру бағытындағы мектеп
жұмысының жүйесі отбасындағы ата-аналардың педагогикалық білімді
өздігінен алуға басшылық жасауымен, ата-аналармен жүргізілетін жұмыстың
ұжымдық, топтық және жекелей түрлерімен ұштастыруға, ата-аналарға құрметпен
қарай талап қоюға, оң тәжірибеге сүйенуге негізделеді.
Атан-аналардың педагогикалық мәдениетін көтерудің мектептегі жүйесі
олардың өз бетімен білімін көтеруіне және олармен жүргізілетін жекелеген,
топтасқан, ұжымдық түрлеріне құрметпен қарауға, отбасы тәрбиесіндегі
тәжірибесіне сүйенуге негізделеді. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін
көтеру ісі ата-аналар университеті, жалпы мектептік және сыныптық
лекторийлер, ата-аналар жиналыстары арқылы жүзеге асырылады.
Педагогикалық білім жүйесінде отбасылық тәрбиенің озат тәжірибесін
тарату, әкелер мен шешелерді мектептің, сыныптың тәрбиелік қызметіне тарту
маңызды орын алады. Әр түрлі отбасындағы озат тәжірибеге, ғылыми-
педагогикалық әдебиетке жасалған талдау мектептегі оқудың түрлі
кезеңдерінде, оқушыдардың тәрбиесіне ата-аналар мен қоғамның жасаған нақты
көмегінің өз мазмұны және өзіндік ерекшелігі болатынын көрсетті.
Әлеуметтік институт ретінде отбасының тарихи дамуының нәтижесі оның
қызығушылығымен ынтасын есепке алу негізінде отбасында баламен қарым-
қатынасты қалыптастыруда басты роль атқарады.
Сондықтан отбасылық байланыстардың маңызды мәселесі (мейлі ол бала
немесе үлкен адам болсын) жеке бастың бағдарын айқындайтын тұлғалық-
мағыналық қатынастар болуы керек. Қатынастардың бұл түрі әдетте отбасы
мүшелерінің бірлестіктегі қызметін белгілегенде пайда болады.
Тұлғалық-мағыналық қатынастардың психологиялық тетігінің бірі өзара
түсініктің негізін тудыратын, дүниені бағалауда және көзқарастарды өзара
келісушілікке әкелетін, басқа адамның бағытына ыңғайласуға қабілеттілік –
иденфикациялау (ұқсас болу) тетігі болып табылады. Отбасы педагогикасында
тәрбиенің негізінде ізгілік ұстанымдар алынған болса, дұрыс, үйлесімді
құрылған отбасы ішілік қатынастардың жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай
отбасында әдетте достыққа, жылы жүректілікке, қамқорлыққа негізделген өзара
қарым-қатынас орнайды да, өзара бір-бірін құрметтеп, бір-біріне және
әрқайсысы өзіне талап қоя білетін болады. Осының бәрі тұтаса келе
балалардың ізгілік-адамгершілік тәрбиесі үшін қажетті жағдайлар жасайды,
отбасылық оң әлеуметтік-психологиялық климат туғызады.
Отбасы жағдайындағы тәрбиелік процесстерді ұйымдастыруды қоғам арқылы
тікелей реттелінетін және бағытталынатын мектептегі тәрбиемен салыстыруға
болмайды.
Сонымен бірге әрбір отбасында тәрбиенің белгілі бір жүйесі объективті
түрде, кейде оны түсінбей-ақ қалыптасады. Кейбір жағдайда отбасында
тәрбиенің мақсаттарын, нақты міндеттерін түсінуге болады да, ал балаға
қатысты не рұқсат етілетіні, не рұқсат етілмейтіні есепке алынбастан кез-
келген тәрбие әдістері мен тәсілдері қолданыла береді. Отбасы тәрбиесі
тәжірибесінде тәрбиелік ықпал ету жүйесі және оны әр отбасында қолдану
тәсілі көрсеткендей, отбасы тәрбиесінің 4 тактикасын бөліп қарауға болады.
Олар: әміршілдік, өбектеу, араласпау және ынтымақтаса қызмет ету.
Отбасындағы әміршілдік. Отбасы мүшелерінің бірінің (үлкендерге
көбірек қатысты) оның басқа мүшелерінің ынтасы мен жеке бастық қасиеттермен
сезімін үнемі басып тастауынан пайда болады. Белгілі бір шешімдерде
орындату мақсатында ата-аналардың өз балалрына талап қоятыны және солай
істеуі керектігі өзінен-өзі белгілі. Бірақ көп талап қоюшылық өрескел
қысымға мәжбүр етеді. Өз кезінде А.С.Макаренко отбасылық қатынастарға қарсы
тұратын тәрбиенің сенімді және дұрыс формуласын ұсынғаны белгілі: көп талап
қоюшылық – көп құрмет және сенім. Ықпал етудің барлық түрінің ішінен ата-
аналар тек бұйрық беру мен күштеуді ғана жөн деп санаса, онда олар баланы
күштеуге мәжбүр етушілікке, оның қарсы жауап беру қарсылығына кездеседі.
Баланың қарсылық көрсетуі: екіжүзділік, алдаушылық, өрескелдік жасаушылық,
кейде ашық өшпенділікке баруына мәжбүр етуі мүмкін. Ата-аналардың
жалтақсыз әмірі, баланың қызығушылығы мен пікірлеріне құлақ аспау, баланың
өзіне қатысты мәселелерді шешуде оның құқығығна нұқсан келтіру, оның жеке
басын қалыптастыруда елеулі сәтсіздікке әкеліп соқтырады.
Отбасылық өзара қатынастарда жиі кездесетін тәрбие түрінің шындығы -
шамадан тыс қамқорлық.
Отбасындағы шамадан тыс қамқорлық немесе өбектеу – бұл ата-аналар
өзінің еңбегімен баланың барлық қажеттігінің қанағаттандырылуын қамтамасыз
етумен , барлығын өз мойнына алумен, баланы қандай да болмасын
қамқорлықтардан (өбектеуден), күш салушылықтан қорғайтын қатынастар жүйесі.
Өкінішке орай, мұндай тәрбие беру кезінде баланың жеке басын белсенді түрде
қалыптастыру туралы мәселесі екінші кезекте қалады. Шамадан тыс
қамқорлықтың нәтижесі балада ынтықсыздықты, істі өздігінен атқаруға
зауқының болмауын қалыптастыру болып табылады. Өйткені, мұндай балалар
әдетте өздеріне қатысты мәселелрді, сонымен қатар тәрбиенің жалпы
проблемаларын шешуге қатыстырылмайды. Оның себебі, тәрбиелік әрекеттердің
орталығында баланың қажетін қанағаттандыру, оны қиындықтардан қорғау сияқты
проблеманың болуы. Шамадан тыс қамқорлық тәрбиелік тәсіл ретінде еңбек
тәрбиесінің ашық жауы. Өйткені, өбектеуге алынушы ең алдымен күш түсіруден,
жауапкершіліктен, елеулі шынайы еңбек өмірінен қорғалады. Жас ерекшелік
психологиясы деректері дәлелдеп отырғандай, осындай балалар жеке бастық
және ұжымдық жауапкершілікке нағыз бейімі жоқ, халі нашар, қабілетсіздер
болып шығады.
Тәрбиенің тәсілі ретінде отбасылық өзара қатынастардың келесі түрі
“қол сұқпаушылық” болып табылады. Отбасындағы тұлғааралық қатынастардың
бұл жүйесі мүмкіндікті тануға және тіпті үлкендер мен балалардың бір-
бірінен тәуелсіз болуының мақсатынан құрылған. Қатынастардың бұл түрі жақсы
жабдықтауды қалайтын және олармен бірге болғанда жан күйзелісін талап
ететін баланың өмірі мен тағдырына белсенді араласудан бас тартатын
тәрбиешілер ретінде ата-аналардың енжарлығы негіз болады.
Отбасындағы өзара қатынастардың өзінде тәрбие тәсілінің алғышарттары
мен нәтижелері ретінде көрінетін төртінші түрі -–ынтымақтастық.
Ынтымақтастықтың отбасындағы тұлғааралық қатынастардың жалпы мақсаттарымен
және міндеттерімен, қызметтерімен, оның ұйымдастырылуымен және жоғары
адамгершілікті құндылықтармен кірігуін қолдайды. Өзара қатынастардың
жетекші түрі ретінде ынтымақтастық болып табылатын отбасы ерекше санаға ие
болады, дамудың жоғары деңгейлі тобы – ол жекеліктің дамуын қаламайды,
ұжымда болуды ұнатады. Мұндай отбасы мүшелерінің арасында байланыстар
орнату отбасының әрбір мүшесінде жоғары ізгілік-адамгершілік қасиеттерді
бекітуге отбасындағы үлкен және кіші жастағы ұрпақтар арасында тұлғааралық
өзара әрекеттерді қалыптастыруға әкеледі. Өзара әрекеттерде болуды
беріктендірудің басы бірге күйзелу негізінде, бірлескен қызмет әрекеттері
негізінде басқалармен “қоса сезіну” ретіндегі отбасы мүшелерінің осындай
әсерленушілік жайының көрініс табуынан болады. Сөйтіп, ұрпақтардың
ынтымақтастығы бірлескен көңіл күйінің, жалпы қуаныштың немесе
сәтсіздіктің, үміттің, арманның негізінде құрылады. Жалпы адамзаттық
құндылықтарға негізделген (басқалар сияқты өзіне, өзі сияқты басқаға) үйде
де де, жұмыста да және қоғамда да бірыңғай адамгершілік өлшемнен шығатын
қатынастардың бұл түрі барынша жоғары деңгейде шынайы ізгілікке жауап
береді.
Кез-келген халықтың бүкіл адамгершілік-рухани өмірі халық
педагогикасында мұндай мысалдарға бай.
Осы заманғы тәрбиенің мәні – халықтардың ғасырлық прогресшіл,
адамгершілік дәстүрлерінің сабақтастығын нығайтуға мүмкіндік туғызып отыр.
Бұл күнде халық педагогикасының идеялары мен тәжірибесін жалпы
тәрбиеде, соның ішінде отбасылық тәрбиеде барынша мол пайдалану
мүмкіндігінің шексіздігі байқалады. Әртүрлі мерекелер, фолклорлық топтар,
қолданбалы өнер, ұлттық киім, жалпы адамзаттық құндылықтардан шығатын еңбек
дәстүрлері, адамгершілік мұраттары осы заманғы тәрбиенің мазмұны мен
үрдісін байытады.
Кез келген халықтардың дәстүрлерінде (қырғыз, өзбек, орыс, украин,
неміс және т.б.), сондай-ақ қазақ халқында тәрбиенің төмендегі құралдары
жиі қолданылады: сөз (ой), еңбек (әрекет, іс, қызмет), тұрмыс, әддет-ғұрып,
дәстүр, өнер, дін, араласу, үлгі-өнеге. Олардың бәрінің басын біріктіруші
ана тілі болып табылады.
Бұл жөнінде тіл туралы халық педагогикасының мен қанша тіл білсем,
сонша рет адаммын деген ойы барынша жаңаша естіледі. Алайда, басқа
халықтар қазынасындағы байлық ана тілін меңгермеген адамға түсініксіз. Оның
әсемдігін сезінбеген болып қала береді.
Гуманист педагогтар Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев, В.А.Сухомлинский және т.б. оқушылар
тәрбиесінде ана тілін үйренудің терең мәнін ерекше көрсетеді. Олар бала
неғұрлым ана тілінің нәзіктігін терең тани білсе, соғұрлым ана тілінде
ойындардың реңін түсінгіш келеді, оның ойы басқа халықтардың тілдерін
меңгеруге соғұрлым даярланған болады деді.
Осы заманғы әлемде халық педагогикасы тек ауызша айтылатын дәстүрлерде
ғана емес, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің көркем шығармасында,
ғалымдардың ғылыми-ағартушылық еңбектерінде көрінеді. Бұл халықтар, елдер
және бүкіл адамзат мәдениетінің жиынтығын тереңдете, кеңейте және байыта
отырып, халық педагогикасының педагогика ғылымымен байланысын нығайтады.
Мәселен, кез келген халықтың маңызды дәстүрлерінің бірі- ананың, әженің,
халықтың бейнесін жырлау, қолдау және марапаттау, немесе халық
педагогикасында отанға, басқа халықтарға, адамзаттың құндылықтарына деген
сыйластық.
Соңғы жылдары жүзеге асырыла бастаған педагогикалық үрдістің
тиімділігі арта түсті. Осыған байланысты мектеп пен қоғамның тәрбиелік
қызметі барынша өрістеді.
Түрлі әлеуметтік институттардың жүйесімен, соның ішінде отбасымен,
мектепке дейінгі мекемелермен, мектеппен, армиямен, құрбыларымен, бұқаралық
қатынастар жүйесімен (педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің,
социологтардың, ата-аналардың) жүргізілетін үрдістерді күрделендіру, осы
заманғы тәрбие үрдістерінде оқушылардың ғылыми көзқарастары мен сенімдерін
кешенді түрде зерттеудің, оқушылардың ізгілік сезімдерін оқыту мен тәрбие
үрдісінде, оқудан тыс жұмыста, әлеуметтік қызметте пайдаланудың әдістемесі
кешенді түрде зерттеуді талап етеді. Зерттеуге оқушылардың тұлғалық жағынан
жан-жақты дамуын қалыптастыруды маңызды фактор ретінде оқу үрдісінде және
оқудан тыс қатынастарымен байланыста (балалар ұжымында және үлкендермен)
қарастырылады. Сондықтан тәрбиенің мақсаты – тұлғаны жан-жақты дамыту –
қоғамның барлық жүйесімен, оның материалдық-экономикалық базисімен, білім
мен тәрбиенің, мектептің, отбасының, жалпы мәдениеттің, ғылыми, көркемөнер
ұйымдарының кең тараған желісімен, бұқаралық ақпарат құралдарымен шешіледі.
Тәрбиенің мәні әлеуметтік-тарихи тәжірибені, жалпыадамзаттық
мәдениетті жасөспірімдердің өз бойына жинақтап кіріктірілген бейнеде
көрінуінен, тұлғаны қалыптастыруда және оның тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеп
жетілдіруде мектептегі тәрбие жұмысының бүкіл жүйесін адамзат дүниесіне,
өзінің және басқа халықтар мәдениетінің әлеміне, әдептілік негіздеріне,
жалпыадамзаттық құндылықтарды меңгеруге бетбұрыс жасауымен қорытындалады.
Педагог оқушылармен ұйымдастырылған қызметінің нәтижесін алдын-ала
көре білуге және оқушылардың теріс қылықтарын болдырмаудың жолын
қарастыруға, оны әлеуметтік-құндылықтар бағдарымен қатар қоюға тиіс. Ол
басқарған қызмет әдетте кездейсоқтықтан аулақ болғаны жөн. Оның тәрбиелік
іс-әрекеті баламен бірлесе отырып алдын-ала ойластырылған, баланың тұлғалық
ерекшелігін түсінген және оның бойындағы объективтік сипаттамасын
мәдениеттілікпен меңгерген болуы керек.
Педагогикалық шеберлік тәрбиелік істерді дұрыс бағыттай білумен және
белгілі бір кезеңде жаңа қасиеттерге өтуге әсер етуімен ерекшеленеді. Ол
жай ғана өсіп қоймай, бұрынғы қол жеткеннің бүгін ескіргенін, қажетсіз
болғанын да айқындай отырып, өткендегінің озық үлгілерін бүгінге жарата
білуі керек. Яғни, бұған дейінгі тұжырымдаманың негізінде тәрбие үрдісі
тәрбие ісіндегі жақсыны жалғастырушы процесс деп қарауға тура келеді.
Тәрбие үрдісін осылайша түсіну – тәрбиелік жағдайда (тәрбиелік істер)
бірлікте болып табылатын өздігінен дамитын жүйе. Олай болса,
тәрбиеленушілер тәрбиелік қызмет атқарушы ғана емес, тәрбиешінің өзі,
тәрбиеленушілер отбасымен, ата-аналармен, оны қорғаушы қоғамдық ортамен
өзара әрекеттесе отырып дамиды. Бірақ, тұтас педагогикалық үрдіс жекелеген
бөліктердің жиынтығынан гөрі тұтас объект ретінде дамиды. Сонымен, тәрбиеге
деген әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық және технологиялық
оқшауланған көзқарастарды болдырмайды.
Тәрбиенің осы заманғы әдісі төмендегі міндетті талаптарды сақтау
кезінде кіріктірілген көзқарас негізінде жүзеге асырылуы тиіс:
1. Алдымен педагогтарға өзара байланысты үш бағыттың – оқушылардың
санасына, сезіміне және мінез-құлқына бір мезетте ықпал етуіне
жағдай жасауы керек;
2. Алдымен тәрбиешілер тәрбие ісімен өзін-өзі тәрбиелеуді тиімді
ұштастырғанда ғана тәрбиелік істің тиімді болатыны берік есте
сақтауы керек.
3. Тәрбие ісін кіріктіре жүргізудің басты шарты ретінде тәрбиеге
қатысы бар әлеуметтік институттар мен бірлестіктердің, әсіресе
бұқаралық ақпарат құралдарының, әдебиеттің, өнер туындылларының,
мектеп пен қоғамдық тәртіп сақтау орындарының, түрлі ұжымдар мен
топтардың бірілігін ұйымдастыруды қарастыру;
4. Тұлғаға қажетті қасиеттер нақты тәрбиелік істер жүйесі арқылы
қалыптасады. Бұл істер бір мезетте ақыл-ой, дене, адамгершілік,
эстетикалық, еңбек тәрбиесінің табиғи қосылу үрдісінде
кіріктірілген сипатта іске асырылуы керек;
5. Кіріктірілген көзқарасты жүзеге асырудың басты шарты тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны түрі және әдістері бірлігін орнату
болып табылады.
Қоршаған ортада тұлғаның өзара белсенді әрекеттесуі тұлғаның даму
факторы болып саналады. Әлемнің сырын танып білу, бағалау істері жеке
тұлғаның белсенді қатысы арқылы іске асырылады.
Сонымен бүгінгі таңда жеке тұлға нарықтық қатынастар жүйесінің
кіріктірушісі ретінде көрініп, оның мінез-құлқы бір жағынан өзіндік
тәуелсіздігі мен жауаптылығын түсінуімен, екінші жағынан, өзінің жеке
мүддесін басқалардың мүдделерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz