Бастауыш мектептің оқыту процесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
3

1. Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттырудың ғылыми – теориялық негіздері
7
1. Ғылыми әдебиеттердегі танымдық белсенділікті арттыру мәселелері 7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары мен
әдіс-тәсілдері
12
1.3 Дидактикалық ойындардың танымдық белсенділікті арттырудағы
ролі
16
2. Бастауыш мектепте оқушылардың танымдық белсенділігін дидактикалық
ойындар арқылы арттыру бойынша мұғалім жұмысына талдау

23
2.1 Оқу процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру құралы
ретіндегі дидактикалық ойындардың жүйесі
23

ҚОРЫТЫНДЫ
27
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
29
ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның
ішінде білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті қазіргі
кездегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты. Бастауыш
мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа
буындармен сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасының
қалыптасуы мен даму қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын буын
екендігімен анықталып негізделінеді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: "... білікті жұмысшы кадрларын, техникалық және қызмет
көрсету еңбегінің мамандарын даярлауда кәсіптік білім беру
бағдарламаларының құрылымы мен мазмұнын жаңарту" керектігі
көрсетілген.(25).
Осымен байланысты интелектуалдық, эмоцияльдық, іскерлік,
коммуникативтік жағынан оқушыны айналадағы дүниемен (табиғатпен, басқа
адамдармен, өз-өзімен) өзара белсене әрекеттестік қарым – қатынасқа
дайындау бастауыш сатының негізгі қызметі болып табылады.
Өркениетті қоғам мен құқылы мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың
рухани байлығы мен мәдинеттілігі, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылықты,
кәсіби біліктігі мен бейімділігі қажет етіледі. Бұл жөніндегі: мектеп
жасындағы балаларды тәрбие тұжырымдамасында: “Жеке тұлғаның қалыптасуы
үздіксіз және күрделі процесс. Әр бір оқушыға жеке тұлға ретінде қарап,
оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекеті, қабілеті бар екенін ескере
отырып, төмендегі міндеттерді жүктейді:
- балалардың білімге, ғылымға деген ықыласын арттыру;
- олардың ақыл-қабілетін, дидактикалық дүние танымын қалыптастыру;
- өмірлік мақсат-мүддесін айқындауға, жеке бастарының қабілеттерін
дамытып, оның қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу;
- оқушылардың қабілетін арттыруға жан-жақты жағдай жасау –
көрсетілген.
Қазіргі кезде оқытудың басты талаптарының бірі- оқытудың сапасын
артыру. Бұл жөнінде көрнекті психологтар Л.Б. Эльконин, В.В. Давыдов
бірнеше жылдарға созылған іргелі зерттеулерде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызметін жандандыру арқылы жалпы және ақыл – ой дамуын
жетілдіруді, соның негізінде білімнің теориялық деңгейін көтеруі мәселерін
ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Сондай-ақ осы мәселені шешуге көптеген педагогтар мен психологтар
(И.Ф.Харламов, Шукина Т.И., Шамова П.И т.б.) ат салысты.
Педагогика мен психология саласындағы зерттеулерде осы міндетті
шешудің жемісті нәтижелі жолдары іздестірілді.
Әсіресе, соңғы жылдары күшті, жан – жақты, қызу жұмыстар жүргізілді,
мектепте оқу процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
үздік тәжірибелері игеріле бастады. Мұның бәрі оқыту теориясын жаңа құнды
материалдармен толықтыруға әкелді. Әлі де мектеп алдындағы өткір мәселердің
бірі болып оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру мәселесі қалып
отыр.
Қызығушылықты, өзін - өзі билеушілікті, иницативаны, іске деген
творчестволық қатынасты дамыту – бұл өмірдің өз талабы. Ал, оны осы бағытты
анықтау, оқу тәрбие поцесін жетілдіру негізінде мүмкін болды.
Бүгінгі күні білім мазмұнын жаңарту кезінде білімді жоғары деңгейде
меңгеруін, оқушының психологиялық даму ерекшелігін , олардың ақыл – ойын
дамыту, танымдық қызығушылығын қалыптастыру қажеттілігін ескеру, көптеген
ғалымдар өздерінің ғылым еңбектерінде оқу-танымдық қызығушылығын
қалыптастыру құралы ретінде дидактикалық ойындарды бөліп көрсетті.
(В.С.Мухина, Е.Э.Селецкая, Н.Ф.Талызина т.б.) бастауыш сынып оқушыларының
әрекеттеріне қарасақ, олардың әлі де болса ойын балалары екенін көреміз.
Сондықтан да бала өмірінде ойының маңызы ерекше. Ойынның балалардың дамуына
әсерлі екенін, бала өмірінде алатын орны өз еңбектерінде көрсеткен атақты
педагогтар К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский,
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов т.б. болды. жаңашыл педагогтар, Ш.Амонашивили,
С.Н.Лысенковалар т б дидактикалық ойынның оқу – танымдық қызығушылығын
қалыптастыру құралы екенін өз іс- тәжірбиесінде дәлелдеді және оның
нәтижелігін көрсетті.
Қазіргі қоғамға ақыл- ой кемел, шығармашылық жағынан қабілетті, іскер
және білімді адамдар керек. Осыған сәйкес жалпы білім беру саласындағы
түрлі өзгерістер болашақ ұрпақтарды оқыту, білім сапасын жаңарту, арттыру
мәселелерін қарастырды.
Біз жоғарыда айтылғандардан оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру зерттеуді қажет ететін көкейкесті мәселелер қатарынан
көрінетіндігі және оның бір саласы дидактикалық ойындарды танымдық
белсенділікті арттыру құралы ретінде пайдалану мәселесін зерттеуді курстық
жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш мектептің оқыту процесі.
Зерттеу пәні: Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып
оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған мұғалім жұмысының
мазмұны.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттыруға ықпал ететін дидактикалық ойындар (қазақ тілі, ана тілі,)
жүйесін құру, оларды оқыту процесінде қолдануға байланысты ұсыныстар
қатарын әзірлеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың
ғылыми-теориялық негіздерін оқып – үйрену.
2. Таным, танымдық қызығушылық, танымдық белсенділік
ұғымдарының мазмұнын нақтылау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қызығушылығын
дидактикалық ойындар арқылы арттыру бойынша мұғалімдердің озат іс-
тәжірбиелеріне талдау жасау.
4. Дидактикалық ойындардың мәні, құрылымын, түрлерін, қызметін
анықтау.
5. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыруда
дидактикалық ойындардың ықпалын анықтау .
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы саласындағы әдебиеттерді тарихи,
теориялық талдау, озық тәжірибелерді зерделеу, бақылау, әңгімелесу,
сауалнама, мектеп құжаттарын талдау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
математикалық өңдеу.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі үлкен тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі көрсетіліп, зерттеудің
ғылыми аппараты айқындалған.
І – тарауда оқу процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың ғылыми - теориялық негіздері, ғылыми философиялық,
педагогикалық, психологиялық әдебиет-тердегі танымдық қызығушылықты
қалыптастыру мәселелері, дидактикалық ойындардың мәні, қызметі, түрлері
баяндалып, ғалымдардың пікірлері мазмұндалған.
ІІ – тарауда бастауыш сынып оқушыларын оқыту процесінде дидактикалық
ойындарды қолдану бойынша мұғалімдер жұмысына талдау жасалып, ана тілі,
қазақ тілі, сабақтарында танымдық белсенділігін арттыру құралы ретінде
дидактикалық ойындардың жүйесі мен мазмұны ашылған, зерттеу жұмысының
барысы мен нәтижесі көрсетілген.
Қорытындыда ғылыми - педагогикалық, психологиялық еңбектері
басшылыққа алынып жүргізілген зерттеу жұмыстары негізінде ойға түйген
тұжырымдар және оқыту процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыруда дидактикалық ойындар жүйесін тиімді, ұтымды қолдануға
байланысты ұсыныстар қатары берілген.
1. Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
арттырудың ғылыми - теориялық негіздері
1.1 Ғылыми әдебиеттердегі танымдық белсенділікті арттыру
мәселелері

Жеке адамның қоғамға қатынасынан туатын көптеген формалардың бірі
танымдық белсенділік, танымдық қызығушылықтың теориялық негізін көптеген
философтар мен психологтар, социологтар, педагогтар зерттеген: А.С.
Айзикович, Г.И. Гак, Г.Е. Гизерман, М.И. Заозеров, Е.Г. Здравосмыслов, К.П.
Карамычев, Г.В. Нестерев және т.б.
Мектеп оқушыларынын педагогикалық психологиялық тұрғыдан зерттеуді
одан әрі жақсарту, олардың танымдық қызығушылығын, бейімділін анықтау,
тәртіптегі кемшіліктің, артта қалушылықтың, оларды жоюдың тиімді әдістерін
дұрыс таңдай білу – бүгінгі таңдағы басты талап. Мұғалім алдында отырған
оқушының белгілі бір мөлшердегі қабілет білім иесі екенін, оның өзіне тән
өмір тәжірбиесі, қызығушылығы, эмоциясы, дүниетанымы және қауымдастықта
алатын өз орны бар екенін ұмытпауы керек.
Қазіргі педагогика мен психологияда белсенділік, қызығушылық туралы
Л.И. Божович, Н.Ф. Добрынин, Н.Г. Морозова, Г.И. Шукина, Н.Ф. Талызина,
И.И. Репина еңбектерінде қаралады. Оқу – адамның жеке басының танымының
ерекше түрі. Оқи жүріп оқушылар өздерін қоршаған ортаны таниды. Оқу ғылыми
танымнан айырмашылығы бола тұра, ол сөзсіз шындықты жеке таным формасының
бейнесі, оның үстіне ол ғылыми таныммен тығыз байланысты формасы болып
табылады.
Жалпы таным туралы өз ой пікірлерін ортаға салған атақты философтар
да жоқ емес. Атап айтсақ: Р: Декарт, Г. Гегель, Г. Лейбниц т.б.
Г. Гегель: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстар
қасиеттерінің мәні қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйелі
ретінде бейнеленудің қайшылыққа толы күрделі процессі” – деді. (19)
Педагогикада таным процесі төмендегідей құрылымдардан айқындалған. 1.
Қабылдау. 2. Ұғыну. 3. Талдап қорыту. 4. Бекіту.
Оқушының танымдық дербестігі жөнінде мәселе бүгінгі күндері түрлі
пікірталастар тудырады. Оқушының танымдық дербестігі мұғалімнің кәсіптік
дайындығына байланысты. Бұл оның педагогикалық процесте оқушылармен
бірлесіп мақсатты түрде әрекеттерін ұйымдастыра білу, оларды білім
негіздерімен, әрекет тәсілдерімен қаруланып, танымдық тапсырмаларды өмірдің
жаңа кезеңдеріне сай қолдана білуге үйрету болып табылады.
Таным және адамның танымдық іс - әрекеті мәселелері бұл филолофтардың
негізгі мәселесі, гнесеологияның зерттеу пәні мен түйсінуі.
Философия танымының жалпы әдісі дидактиканы қаруландырады. Оқу
процесінің методологикалық негізі – таным теориясы.
Танымдық қызығушылық – оқу процесінің жүзеге асуының басты шарты және
оқушылардың өздерінің танымдық әрекеттерінің сипаттамасы. Оқу барысында
оқушылардың қызығушылығынсыз оқыту процесі болмайды. Оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру – бұл ынтаны тудыратын, оқушыға оқу
материалдарына қызыға кірісу сезімін оятатын мұғалім әрекетінің жүйесі.
Оқу танымында мұғалім жүзеге асырып отыратын оқушылардың танымдық
қызығушылығына бақылау жасау ерекше орын алады, жаңаны танып білуге
құштарлығы.
Танымдық қызығушылықты одан әрі дамытуға мотив негіз болады. Белгілі
бір ғылымға қызығу, мақсатқа айналу немесе бұрынғы қызығушылықтың жаңа
сипат алуы, оқу – тәрбие процесінде оқушыда білім дағды үнемі жаңарып
отыруына байланысты.
Танымдық қызығушылықты оятуда төмендегідей жағдайлар ескеру керек.
1. Оқу әрекеті үстінде жағымды қолайлы ортаны сабақты түрлендіріп
өткізу,
2. Оқу әрекеті барысында әрбір балалардың мүмкіндіктеріне сенім тудырып,
оларды мақтап отыру.
3. Ата – аналардың жағымды қатынастарды қалыптастыруда педагогикалық
көмегі.
К.Д. Ушинский қызығушылық сапалы оқытудың негізгі жолы деп
қараған.(50). Неміс психологы әрі педагогы И.Ф. Гербарт мұғалім білімінің
жан – жақты болып, оқушыны қызықтырып оқыту керектігін айтқан. Осы көп
жылғы өткен ғасырда айтылға ой тәжірбиелер оқытуда қызығушылықтың ең
негізгі фактор екендігін көрсетеді. Сондықтан оқушыны оятатын оның білуге
құштарлығын арттыра отырып, оларды әрі тәрбиелеу керек. Өйткені оқу мен
тәрбие бір – бірімен ұштасып бірге жүріп отыруы қажет. Оқыта отырып
тәрбиелеу өте күрделі процесс. Оның жемісі тек мұғалімдердің тәжірбиелігіне
байланысты.
Қазіргі кездегі қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді
демократияландыру, ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын, белсенді
шығармашыл болуын талап етеді. Оқыта отырып дамыту проблемасы Я.А.Коменский
еңбектерінен бастау алады. Онда балалардың табиғи ерекшеліктерімен санасу
керектігін айтады. Жас ерекшелік кезеңдеріне сәйкес білім берудің әр түрлі
басқышын белгілеген. Жоғардағы теориялар негізінде 1960-90 жылдар арасында
Л.В.Занковтың басшылығымен зерттеулер жүргізіліп, дамыта оқытудың
тұжырымдамасы жасалды.
Бұл тұжырымда “Екіліксіз қалай оқытуға болады” білімге деген
қызығушылықты арттыру, баланы өз бетінше ізденуге үйрету сияқты
мұғалімдерді толғандырып жүрген сұрақтарға жауап береді. Л.В.Занков жасаған
жаңа жүйенің негізгі - өсіп және дамып келе жатқан дара тұлға. Әрине, әр
баланың табиғаты әр түрлі, бірінің есте сақтау қабілеті зор болса,
екіншісінің ойлау, ол үшіншісінің елестеу қабілеті дамыған. Қызығушылықты
тудыру процесі – жұмыс істеу барысын өркендету керек деген мағынаны
білдіреді.
Балалардың ой өрісін ақыл есін, зейінін, творчестволық қиялын,
байқағыштығын дамытуда математиканың маңызы зор. Әр пәннің жеке
ерекшелігіне орай ізденіп, әдіс-тәсілдерді түрлендіру қажет. Яғни,
математика сабағында оқушылардың қызығушылықтарын қалыптастыру үшін
жұмбақтар, ойын-есептер, санамақ, жаңылтпаштар, ойындар т.б. жұмыстар
жүргізген жөн.
Педагог Г.И.Шукина “ ... танымдық қызығушылық оқушының мектепке деген
жақсы қарым-қатынасының негізінде жатқан маңызды оқу мотивін құрайды” –
дейді. (53). Оқушыларды оқытудағы қызығушылық проблемасымен бірге
шұғылданып жүрген педагогика ғылымның докторы Т.И.Шамова – өзінің
“Оқушыларды оқуға қанықтыру” деген еңбегінде оқушыларды оқуға қызықтыру
құралының жүйесін құрды. Оқушылардың танымдық қызығушылығына жоғары
дәрежелі өнімді әрекет ретінде ерекше көңіл аударған жөн. Бұл жүйені
қолдану тәрбиелеу мақсатына жетуді қамтамасыз етеді” – деді. 56.43.
Бастауыш мұғалімдері мен педагогтары ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді
толық меңгеру қажет, тек осы жағдайда бастауыш сынып оқушыларында танымдық
қызығушылықты қалыптастыруға болады.” – дейді Н.Ф.Талызина. “Формирование
познавательной деятельности младших школьников” атты ењбегінде. 46.57
Н.Ф.Талызина “Алты жасарлар ойнай отырып, логикалық қабылдау
арқылы оқуды жєне математиканы таным қызығушылығын меңгереді. Бұдан бірте –
бірте ойыннан кейін оқу әрекеті орын алады. – деген пікір айтты.
Мұғалім оқушы танымының аса нәтижелі болу жолында есте сақтау
дәрежесін үнемі сапалы атқарғаны жөн. Оқушылардың танымы неғұрлым жоғары
сапада болуы үшін, ұстаз үнемі баланың сенімдері мен қиялына иек сүйеп
отыруы керек. Жер бетіндегі байлықты, әсемділік атауын жасайтын адам.
Л.Г.Занков әртүрлі жағдайларға байланысты төменгі сынып оқушыларында
оқу-танымдық қызығушылығының қалыптасу деңгейлерін көрсетті. №1 қосымшаны
қараңыз.
М.Н.Скаткин бастауыш сынып оқушыларына берілетін материалдарда
проблемалық мәселе ретінде ұсынуды құптаса, В.В.Давыдов оқушыларда танымдық
проблемалық міндеттерді шештірудің жолдарын іздестіру арқылы шығармашылық
тәжірибені меңгертуге болады, яғни соның нәтижесінде білім-білік, дағды
дүниеге көзқарасын қалыптастыруды көздейді. 16.79
Атақты психологтар С.Л.Рубинштейн мен Б.Г.Ананьев танымдық
қызығушылықтың субъектінің объектімен өзара әрекетке түсу барысында пайда
болатын күрделі диалектикалық процесс түрінде көрсетті.
Г.И.Шукина еңбектерінде танымдық қызығушылықтың оқушының жеке адам
болып қалыптасу процесінде жетіліп, маңызданып, байитынын дәлелдейді.(54,
55). Н.Ф.Талызина тәжірибесінде жаңашыл-педагогтардың жања әдістер қолдана
отырып, маңызды мәселе шығарып, ғылыммен бекітілген әдіс-тәсілдерді
меңгерген жағдайда ғана оқушыда танымдық қызмет қалыптастыруға болатынын
тұжырымдайды.(46) Дидактиктердің зерттеулерін негіздей отырып қазіргі
педагогикалық даму ерекшеліктерін, оқушының ақыл-ойын дамыту, таным
қызығушылығын арттыру, қажеттілігі ескерілуде. Танымдық қызығушылық оқу-
тәрбие жұмысының шарты ғана емес, сонымен бірге нәтижесі.
Психологиялық - педагогикалық зерттеу бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қазағушылығын қалыптастырады. Оқушы дүние танымының кеңеюі
танымдық қызығушылықтың артуында өзгерістер енгізеді.
Халыққа білім берудің алғашқы тәжірибе станциясындағы жұмысты
басқарған педагог С.Т.Шацкий тәжірибесінде мектепті өмірмен байланыстыру,
балаларды белсенді қызметке тарту айқын байқалады. С.Т.Шацкий мұғалімдерден
балаларын тәжірибесіндегі қызығушылық пен кедергілерді тереңірек оқып-
үйренулерін талап етті. 57.27
Н.Ф.Талызина бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастырудың мынандай түрлерін ұсынды: дидактикалық ойындар, көрнекі
құралдар, проблемалық оқыту. Оқыту процесінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыруда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше.
А.С.Макаренконың іс-тәжірибесінен мынандай ой қорытындыларын көруге
болады.(28) Ол ұжымның қызметіне қызығушылықтары бойынша тексерудің жаңа
мүмкіншіліктерін ашты. Ұжымдағы ағарту жұмысы тәрбиеленушілердің
қызықтарының негізінде құрылған, білім ұжымдық әрекетте жинақталады.
Бүгінгі заманға байланысты ойын туралы теория зерттеулері балалардың
өміріндегі орны мен олардың дамуына зор әсер тигізетінін дәлелдеді.
Н.К.Крупская өз еңбектерінде бала өмірінде ойынның маңызының зор
екенін көрсеткен.
Балалар бір-бірімен ойнау арқылы қарым-қатынас жасауға,
ұйымшылыққа, еңбекке, мұқиятшылдық жағдайы ойын мазмұнына қарай шамалы
уақытта ғана көрінетінін дәлелдеді. 20.112
Психолог А.С.Выготский:” Бала ойнау барысында өзінің кішкентай
екеніне қарамастан оның ойлауы, іс-әекеттері көп жағдайда ересек адам
сияқты көрінеді – дейді. 13.150
Я.А.Коменский “ойынды рухани және дененің даму қозғалысы” – деді.
Ойындар баланың жасына, халықтың әдет-ғұрпына сәйкес болу керектігін айтты.
21.160
К.Д.Ушинский сабақ үйрету барысында ойын элементтерін орынды қолдану
оқушылардың білім алу процессін жеңілдетеді және нәтижелі болады – деді.
50.78
Жоғарыда айтылған мәселелерді теория жєне практика жүзінде ұлы
педагог Сухомлинский В.А. терең және жан-жақты қарастырды.
Павлыш мектебінде кіші жастан жоғары жастағы балалардың танымдық
қызығушылығын оятудың жүйесін ойлап тапты. Оқу процесін осылай
ұйымдастырғанда оқушылар қызығушылықпен органикалық түрде ғылыми білімдер
мен дене еңбегін байланыстыра алады. Соңғы жылдары оқытудың белсенділігін
арттыру жолдары толықтырылады және дамыта оқыту, проблемалы оқыту, пән
аралық байланыстар мен техникалық оқу құралдарын пайдалану назарға алынды.
Сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру
бойынша жұмыстары жүргізіп, әр сабақта идеялық әдістемелік, жоғары дәрежеге
жеткізу, оқыту мен тәрбие берудің дамыта оқытудың жолдарын іздестіруінде.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары мен
әдіс-тәсілдері

Бүгінгідей саяси қайшылықтар мен экономикалық дағдарыс тереңдей
түскенде тәрбие жұмысына жаңа бағыт, жаңа нысана қою қажет.
Осыған байланысты педагогикалық зерттеулерге сүйене отырып, бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жолдары мен әдістері қарастырылды
және мұғалімдерге ұсынылды.
Қазіргі күні ұстаздарды, ғалымдарды және жұртшылықты толғандырып
отырған көкейкесті проблемалар көп. Мәселен, оқушылардың оқуға деген ынта –
ықыласының төмендеуі, мектептердің ауыр дағдарысқа ұшырауы және т.б. Осыған
орай, шәкірттеріміздің білімге қызығушылығын арттыру, оларды саналы азамат
етіп тәрбиелеу үшін біз ұстаздар жан-жақты өсіп жеткуіміз көп ізденуіміз
керек.
Қай заманда, қандай қоғамда болсын мектептегі білім – тәрбие берудің
мақсатын, ең алдымен осы қоғамның мүддесіне туындайтын әлеуметтік сұраныс
анықтайды. Қазіргі қоғамға ақыл-ойлы кемел, шығармашылық жағынан қабілеті,
іскер және білімді адамдар керек. Оқу процесі кезінде мұғалімдердің әр
балаға ерекше көңіл аударып, жүрегіне жол табуға тырысуының басты мақсаты.
Оқушының танымдық қызығушылығын, таным және оқу қабілеттерін, білімі
мен біліктілігін, бейімділігін, мінез-құлық ерекшеліктерін, әдет және т.б.
ерекшелігін анықтау, есепке алу, дамыту және осының бәрін сабақ жүргізу
барысында шеберлікпен пайдалана білу.
Бұл мақсатқа жету үшін мұғалім өз оқушыларының жеке бас
ерекшеліктерін терең де жан – жақты зерттеу керек. Ол үшін төрт түрлі
зерттеу әдісі қолданылады.
- Экспериментальды әдіс.
- Экспериментальды емес әдіс.
- Диагностикалық әдіс.
Экспериментальды әдістің үш түрі болады:
1. Педагогикалық эксперимент.
2. Лабораториялық эксперимент.
3. Ситуативті модельді эксперимент.
Экспериментальды емес әдіс: байқау, сауалнама, әңгіме, талдау жатады.

Танымдық қызығушылықты қалыптастыру әдістері:
1. Эмоцианальдық ситуация.
2. Танымдық ойын.
3. Өмірлік ситуацияны талдау.
Оқу ісінің қызықты өткізілуі оқу материалдарының мазмұнын балалардың
жас ерекшелігіне сай, баланың дамуындағы мектепке дейінгі кезеңмен
мектептегі кезеңнің өзара байланысын қамтамасыз етуге қажетті тәсілдердің
бірі болып табылады. Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттырудың тиімді жолдары мынандай:
1. Танымдық дидактикалық ойындар.
2. Сұрақ – жауап, тапқырлық клубы, викторина, қызықты математика.
3. Пәндік олимпиада апталығы.
4. Мектептегі баспасөз.
5. Көрнекіліктер.
6. Ғылымның, өнердің, мәдениеттің жаңалықтары өтетін сабақтар.
7. Қызықты газет, журналдар, әдеби кітаптар оқуға жағдай туғызу.
8. Өнер мәдениет, мәнерлеп оқу, музыка әуен, творчествалық
коллективтер.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда жүргізілетін жеке
жұмыстар әр пән бойынша жүргізіледі. Домбыра үйрету арқылы музыка үйрету,
әртүрлі қызықты әңгіме оқу арқылы оқуға қызығушылығын ояту. Бастауыш сынып
оқушылары ғылыми зерттеулерді іс – тәжірбиелерде қолдана отырып,
міндеттерді шешуге сүйенеді. Сондай – ақ оқушының танымы тек таным
қызметінде ғана емес, сонымен бірге еңбек ойын әрекетінде, әдеби және
қоғамдық қызметтерде орын алдады. Әрекеттердің әртүрлілігі мен әдіс
тәсілдері оқушының оқу барысында қабілеттерін артуымен танымдық
қызығушылықтың кеңеюіне әсерін тигізеді. Осыдан келіп оқушылардың
қызығушылық, сұрақтар қою, қажеттіліктер, білімге деген құштарлық пайда
болып, олардың жалпы дамуына әсерін тигізеді. Оқушы мен мұғалім
қызметіндегі қызығушылық мынаған сүйенеді.
- Сабақтың творчествалық бастамасы;
- Дұрыс ұйымдастырылған сабақтардың тақырыбы;
- Сабақтар түрлері, өз бетімен жасалатын жұмыстар мен мәтіндердің
әртүрлілігі, маңызды жолдарды іздестіре отырып, оқушының оқуға
талаптануы;
Танымдық белсенділікті арттыруды жүзеге асыру үшін:
1. Сабақта қойылған міндеттерге сүйене, отырып, оны қызықты өткізу;
2. Өнерге байланысты материалдар қолдану;
3. Оқушылардың сұрақ қоюына жағдайлар жасау.
4. Сабақта оқушылар бірін – бірі бағалай алуын дамыту;
5. Сыныптан тыс оқуға қызықтыру,
6. Оқушылардың алдына проблемалық сұрақтар қойып, оларды шешу
барысында пікірталастар туғызу.
Мектеп тәжірибесіне сүйене отырып, оқушының танымдық қызығушылығын
қалыптастырып, тереңдетіп бекіту барысында көптеген тиімді жолдар
қарастырылады.
Осы жолдарды, әдістерді қолдана отырып, оқушылардың білімге
қызығуына, зерттеуіне атмосфера туғызу қажет, жоғарыда айтылған
қызығушылықты қалыптастыруын жолдары мен әдістерін қолдану үшін
төмендегідей жағдайларды ескеру керек.
- Оқу процесіндегі сабаққа қойылатын дидактикалық міндеттер;
- Білім мазмұнының көлемі, маңызы;
- Дайындық мөлшері, таным мүмкіншілігінің дағдылары және оқушылардың
күші;
- Оқу міндетін шешуге кететін уақыты.
Оқушылардың әрбір іс- әрекетіне танымдық қызығушылықтың жойылып
кетпеуіне мектептегі педагогикалық ұжым бақылап, есте сақтап, қадағалап
отыру қажет.
Сабақ үйрету барысында берілген есеп жаттығуларды жалаң түрде
орындаттырмай, әр түрлі ойын элементтерін кіргізіп өткізсе, бала үшін әрі
ойын, әрі ойлау қабілетін арттыратын ерекше процесс болар еді. Мысалы:
Сабақ үстінде кездейсоқ кіргізген Жұмбақбай ата, Қожанасыр, Тазша бала,
Дымбілмес, аңдар біріншіден, балаларды таңғалдырады әрі қарай не болар екен
деген сұрақтар туғызады. Сонымен қатар әр түрлі сұрақтар, ребус шешу,
логикалық тапсырма, танымдық ойындардың қызығушылығын туғызады.
Кез келген сабақты жүргізгенде оқушылардың ұйымшылдық, еңбек
сүйгіштік, әсіресе ойлау қабілеттері қалыптасады. Бастауыш сынып
мұғалімдері оқушылардың оқуға қызығушылығын оятудағы өзіндік белгілерін
ескеру қажет.
1. Ішкі белгілер:
а) Сабаққа белсене қатысу;
ә) Сабақ үстінде сұрақтар қою;
б) Пәнмен көбірек айналыссам деген тілегі;
г) Берілген тапсырмаларды оқушылардың толығымен орындауы;
2. Сыртқы белгілер.
а) Оқушылардың көңілдерінің көтерілуі.
ә) Көздерінің оттай жануы.
б) Бет әлпеттеріндегі қуаныштың белгісі.
Оқушылардың сабаққа қызығушылықтарын арттырып, танымдық белсенділігін
арттыру, ой өрістерін кеңейту тәсілдерінің бірі – сандармен жұмбақ жазу.
Мысалы: Математика сабақтарында тақырыпқа байланысты математикалық
ұғымдарды жұмбақтау. Төмендегі сөздерді жасыруға қолданған сандар:
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,20,30,40,50, . . . ,1000.
Мысалы: 6-1 өрнегі алтының бірінші әрпін белгілейді, ол “а” әріп.
1) 6-1 1-3 4-1 6-4 40-1 -артық
2) 2-2 5-2 1000-1 –кем.
3) 4-1 3-1 8-5 50-3 – түзу.
Осындай ой белсенділігін арттыратын жаттығу жұмыстары оқушылардың
шаршағанын басып, сергітіп бір сәт дем алуларына көмектеседі. Егер оқу
ойдың, сезімнің творчестваның, әсемдіктің жарқын шұғыласымен нұрланған
болса, ол қызығушылықты, еліктіретін іске айналады – деген болатын В.А.
Сухомлинский. Білімге деген ынтаны ояту мәселесі дұрыс жолға қойылған
жағдайда оқушылардың білімге деген құштарлығы дамиды. Оқыту әдістерінің
қайсысы болмасын оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын білдіреді. Бұл олардың
бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістерінің дидактикалық жүйесі оқыту жолдарының жалпы
заңдылықтарын көрсетеді. Оқыту әдістерінің зерттеуші ғалымдар жалпы алғанда
былайша топтайды.
1. Балалардың оқу – таным әректтерін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері.
2. Оқу – таным әрекеттеріне түрткі жасау әсер ету әдістері.
3. Оқу – таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері.
Бұлардың әрқайсысына жекеленген әдіс кіреді.
1 – топқа сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер: индуктивтік,
дедуктивтік.
2 – топқа балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және
оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері.
3 – топқа ауызша, жазбаша тексеру.
Өткен ғасырдағы немістің көрнекті педагогы Дистербергтің “Нашар
мұғалім шындықты қолға ұстады, жақсы мұғалім оны таба білуге үйретеді” –
деген сөзі ееріксіз көзге түседі.
Оқушылардың танымдық қызмет белсенділігін арттыру үшін әдіс –
тәсілдер сан қилы. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын
қалыптастыру құралдарының бірі – дидактикалық ойындар болып табылады.
1.3 Дидактикалық ойындардың танымдық белсенділікті арттырудағы ролі

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру
құралдарының бірі – дидактикалық ойындар болып табылады.
Ойын – балалар әрекетінің бір түрі. Оқушыларды оқыту және тәрбиелеу
мақсатындағы қарым-қатынастың әдісі мен құралы. Ойында баланың жеке басы
дамиды. Оқу және тәрбие әрекетінің жемісі баланың психологиялық жағынан
көрінеді.
Ойын әрекеті естің, ойлау мен қиялға, барлық таным процесіне әсерін
тигізеді.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде дидактикалық ойындар әрі оқу, әрі
ойын қызметін қатар атқарумен ерекше орынд алады.
Н.К.Крупская “Қандай ойын болмасын баланы бір нәрсеге үйретеді. Ең
бастысы, баланы мұқияттылыққа, еңбекке, жолдасымен ынтымақты болуға
үйретеді” – дейді (20.96).
Ойын балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың
тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездесетін қиыншылықтарды жеңудің жолын
үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады дегенді
айтады.
Ойынға тән негізгі қасиет: сәйкестік, қайталау және кездесойқтық.
Үлкен кісі ойын еңбегіне араласқаны жөн. Өйткені оның беделі мен
шеберлігі бала шеберлігінен әлде қайда артық болады. Сондықтан ойын
балаларды қызықтырмайды да, оған деген ынта жоғалады, бірақ бала үлкен
кісіден кеңес сұрайтын болса, кеңкс берушіден, сұраған нәрседен бас тарқаны
жөн, оған байыптылықпен қарау керек. (20).
Оқу сабақтарында ойын және оның элементтерін қолдану оқу процесін
қызықты және тартымды етіп, балалардың жұмыс істеу қабілеттерін арттырып,
қиындықты жеңуде жеңілдіктер жасалынып, оқу материалын меңгеруіне септігін
тигізеді.
Бірден-бір оқушылардың сабаққа ынтасын арттыратын құралдың бірі-
дидактикалық ойындар. Ойын элементтерін сабаққа қолдану оқушылардың білім
алу процесін жеңілдетеді және жемісті болады-дейді К.Д. Ушинский. (50.15)
Сырт қарағанда оңай көрінгенімен ойын баладан зейін қоюды, есте
сақтауды, тез ойлануды, кездейсоқ жағдайларда қалай әрекет етуді басқалар
түсінетіндей етіп әрекет етуді талап етеді.
С.Т.Шацкий:” Ойын-бұл балалық шақтың өмірлік лабораториясы. Балалық
шақ мектебінен арнаулы өмірлік туралы, өте бай ядросы-ойында” –деген
болатын.(57.101)
Мектепке дейінгі кезеңде баланың басты әрекеті-ойын болып табылады.
Мектепке келгеннен соң баланың әлеуметтік көзқарасы (жағдайы) өзгеріп,
басты әрекеті ойыннан оқуға ауысады. Оқу – басты әрекет болып саналады.
Осыдан барып бала дағдарысқа ұшырайды. Бұл дағдарыстан шығу үшін оқу
сабақтарында ойын элементтерін көптеп пайдаланған тиімді.
Бастауыш мектепте бірінші жылдары ойынның формасы ғана, содан соң
ойынға қатысу үшін белгілі бір білімді қажет ететін материал қызықтырады.

Ойын әрекетінде оқушылар қиындықты жеңеді, өздерінің іс-әрекеттерін
басқаруды үйренеді. Өздерін еркін ұстауға дағдыланады.
Балаларда еркіндік сезілмесе, ойын ойын болудан қалады.
В. С. Мухина: “Балалар ойыны балалардың даму деңгейін айқындайтын
жетекші әрекеттердің бірі”. Ойында өзіндік ереже болып сол ережеге сәйкес
баланың еркін және көңіл-күйін, ақыл ойын жаттықтырып, жеке басын дамытады.
Алты жастағы балаларға олардың бос уақытында, оқу процесінде ойнауға және
ойнай отырып оқуға мүмкіндігін туғызу қажет екенін атап көрсетеді. (33.66)
Сол сияқты Н.К. Крупская :” Бала жас болғандықтан ғана ойнай
алмайтынын, балалықтың өзі оған ойнау үшін, яғни жаттығу арқылы өмірде
қажетті дағдыларды игеру үшін берілетінін айтқан болатын”. (20.140)
Балалар ойынының көп түрлері бар. Олар оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерін дамытуға, есте сақтау және олардың ойлау дағдыларын
қалыптастыруға, мектепте алған жаңа материалды меңгеруге және бекітуге,
оқытылатын пәнге қызығушылығы мен ынтасын арттыруға септігін тигізеді. Ойын
мұғалімге білім беру, тәрбие міндеттерін жүзеге асыруға көмегін тигізеді.
В.В. Давыдов “Дұрыс ұйымдастырылған ойын балаға өмірге қажетті көп
нәрселерді үйретеді. Ойынның өз ғана уақытында баланың жаңа психологиялық
жағдайы өзінің ойын мазмұнына қарай көрінеді”-деген.
Дидактикалық ойындар оқыту формасы ретінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.