Қазақ хрестоматиясының дүниеге келуі
Педагогика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин – қазақ дидактикасының
негізін қалаушы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және 5
дамуы
1.1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуына 5
әлеуметтік, экономикалық жағдайлардың әсері
1.2 Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу – Ыбырай Алтынсариннің 9
педагогикалық идеяларының өзегі
1.3 Ыбырай Алтынсариннің ғылыми еңбектеріне сипаттама 15
2 Ыбырай Алтынсарин идеяларын бастауыш мектептің оқу-тәрбие 24
үрдісінде пайдалану
2.1 Ыбырай Алтынсарин еңбектеріндегі тәлім-тәрбиелік идеялары 24
2.2 Ыбырай Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың 32
тәлім-тәрбиелік мәні
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
Кіріспе
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы болып саналатын аса көрнекті қоғам
қайраткері, әйгілі ағартушы, тамаша педагог, белгілі жазушы — Ыбырай
Алтынсарин өзінің бүкіл шығармашылық өмірін қазақ халқының рухани даму
жолына, оны өнерлі, білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу мақсатына
арнады.
"Қазақ халқы азбаған халық, оның талабы біреу салып берген тар
шеңбердің қыспағына сыя алмайды: оның ой-пікірі еркін, оның келешегі үшін
оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйренуі керек
болып отыр" деп жазды Ыбырай Алтынсарин өзі құрастырып, орыс алфавиті
негізінде алғашқы рет қазақ тілінде шығарған "Қазақ хрестоматиясы" оқу
құралының алғы сөзінде.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан-тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазір де сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында
толық сақтауда. Мұның өзі заңды да. Өйткені, әрбір ұлы азаматпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес идеяларды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, "жол болсын" айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы мен қадір-қасиеті арта түседі.
Осыған орай курстық жұмыстың тақырыбын "Ыбырай Алтынсарин – қазақ
дидактикасының негізін қалаушы "-деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің мұрасындағы рухани-
педагогикалық тәрбие, дидактикалық (оқыту) идеяларына тарихи-педагогикалық
талдау жасау;
Зерттеу нысаны: Ыбырай Алтынсариннің қазақ жастарына тәрбие беру,
дамыту және білім беру туралы идеялары.
Зерттеудің пәні: Ыбырай Алтынсариннің шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік,
оқыту ой-пікірлер жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
-ұстаз мұрасындағы ой-пікірлердің қалыптасу көздеріне объективті
тұрғыда тарихи-педагогикалық талдау жасау;
-жас ұрпаққа Ыбырай мұрасындағы тәлім-тәрбие беру жолдары мен
мүмкіндіктерін анықтау;
-Ыбырай Алтынсарин мұраларын оқып, зерттеп қазіргі ұрпақ тәрбиесінде
оның қажеттілігін ашу.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты пәлсапалық,
педагогикалық және әдіснамалық әдебиеттерге, зерттеудің деректі көздеріне
теориялық, педагогикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорыту, т.б.
әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде осы тақырыптың көкейкестілігі, мақсаты, пәні,
объектісі, зерттеу міндеттері, әдістері баяндалады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және дамуы
атты бөлімде Ыбырайдың педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына әсер
еткен әлеуметтік, экономикалық жағдайлары жайлы сөз болады, сондай-ақ, оның
педагогикалық идеяларының өзегі – адамгершілік тәрбиесі кеңінен ашылады,
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасының бүгінгі күнмен сабақтастығы
көрсетіледі, Ыбырай Алтынсарин идеяларының бастауыш мектептің оқу-тәрбие
үрдісінде атты екінші бөлімде ұлы педагогтың еңбектеріндегі тәлім-
тәрбиелік идеялар ашылып, оларды бастауыш мектеп жағдайында пайдаланудың
құндылығы баяндалады.
Қорытындыда теориялық мәселелерге сүйене отырып, ойға түйілген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және дамуы
1.1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуына әлеуметтік,
экономикалық жағдайлардың әсері
Қазақ халқына қалтықсыз еңбек еткен қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсарин
аса көрнекті ағартушы, этнограф ғалым, қазақтың әдеби және жазба әдеби
тілінің негізін қалаушы ақын әрі жазушы, орыс графикасы негізінде қазақ
алфавитін жасаушы жаңашыл педагог болды.
Ол тарихтың 'Қиын да күрделі кезеңінде, қазақ қоғамының құрылымында да,
әлеуметтік-экономикалық өмірінде де аса бір киын шақта дүниеге келді.
Әкесінен жастай айырылған Ыбырай, атасы белгілі Балқожа бидің тәрбиесінде
болады. Атасының қадағалауымен оқуға түсіп, білімін шындайды. Яғни,
Ыбырайдың жеке басының қалыптасуында алғашқы баспалдақты қалаған оның атасы
және жалпы қоршаған ортасындағы оң бағыт сілтеушілер болды деп түсінуіміз
керек.
Ыбырай қазақ еңбекшілерінің ауыр халін көріп өсті, олардың патша
өкіметінің отаршылық қанауын, қазақ байларының, сұлтандары мен билерінің
езуінің ең ауыр, ең сорақы қыспағын басынан өткізіп отырғандығын көрді. Ол
қоғамдық өмірге сын көзімен қарады. Өндірістік даму қатынастарында,
мәдениетте, қоғамдық дамуда артта қалған халықтарды қараңғылықта, феодалдық
түрмыстык шырмауында әдейі ұстау патша үкіметінің отаршылдық саясатынан
туып отырғанын Ыбырай жақсы түсінді және де өзі бүл саясатқа жан-тәнімен
қарсы болды.
Мектеп бітіргеннен кейін Ыбырай халық ағарту жұмысымен айналысуды
тандап алған еді. Бірақ оның ағарту саласында қызмет атқарсам деген тілегі
бірден орындалмады. Өйткені ол кезде казак даласында ашылған даяр түрған
мектеп өлі жоқ еді. Ыбырай амалсыздан Орынбордың болыстық басқару
мекемесіне тілмаштық қызметке қалдырылды. Бірақ, оны чиновниктік жүмыс
қанағаттандырмады, арманы - бар күшін алдағы күнде халқын ағарту ісіне
жұмсау еді.
"Мектеп - қазақтарға білім берудің басты тұтқасы... Үміт мектепте,
қазақ халқының келешегі мектепке байланысты",- деп жазды ол. "Халық
мүдделері үшін ең керекті окытушы. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, ең
жақсы үкімет бүйрықтары да, мұқият түрде жүргізілген инспекторлар бақылауы
да оқытушыға тең келе алмайды" — деп мұғалімнің беделін жоғары көтерді.
Ыбырай Алтынсарин терең де нөрлі білім бұлағынан сусындап, өзінің алған
білімін туған халқына тарту етіп, қазақ елі үшін оқу-ағарту саласында игі
еңбек сіңірді. Осы орайда Ыбырай орыс халқы мөдениетінің демократияшыл
идеяларын, әсіресе Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын
шығармашылық жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалімдердің бірі болды.
Қазақ даласында бірінші болып мектеп ашып, білім шырағын жағу, ана
тілінде оқыту секілді халық өмірінде бұрын-соңды болмаған зор әлеуметтік
мақсаттарды орындау Ыбырай Алтынсаринге, әрине, ол кезде оңайға түскен жоқ.
Оның алдында жалпы өнер-білімге, жаңалыққа, орысша оқуға барынша қарсы бойы
қалыптасқан ескі салт-сана, надандық ұғым тұрды. Әйтсе де, халқын сүйген,
оның жарқын болашағына шексіз сенген патриот, жігерлі күрескер Ыбырай
Алтынсарин: "Ал, енді құдай басыма не салса да, мен күшімнің жеткенінше
туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі ойымнан талабымнан еш
уақытта да қайтпаймын!", -деп Н.И.Ильминскийге (1884жылы) сеніммен
жазғанындай, сан-сала қиындықтармен табанды күресе жүріп, әрі орыс
достарының, әріптестерінің көмегін, ақыл-кеңесін де пайдалана отырып,
алдына қойған негізгі мақсатын орындады. Ыбырайдың осындай қажырлы еңбегі,
күресі арқасында 1864 жылы қазақ сахарасының төрінде бүрын құлаққа
шалынбаған қоңырау үні тұңғыш рет естілген еді. Бұл ұлы мақсатқа ғұмырын
арнаған жас ағартушының осы жолдағы алғашқы жеңісі, ал қазак халқының
өміріндегі әлеуметтік маңызы тарихи оқиға болатын.
Сондықтан да болар, Ыбырай Алтынсарин бұл қуанышын Н.И.Ильминскийге
жазған хатында "Осы жылы (яғни 1864 жылы) январьдың 8-і күні менің көптен
күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды, оған 14 қазақ баласы кірді, бәрі
де жақсы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға, қойға шапқан ас қасқырдай,
өте қызу кірістім. Бұл балалар да менің айызымды қандырып, не бары үш айдың
ішінде оқи білетін және орысша, татарша жаза білетін
Тұңғыш білім отауының босағасын алғаш аттаған он төрт баланың есімдері
бізге беймәлім болғанымен, олардың жұдырықтай жүрегін билеген сезімдері
соншалыкты таныс, ыстық кой.
Міне, сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин Шоқан Уәлихановтай аяулы азаматтың
халқым оқыса, өнер-білімді игерсе деген арманын іске асырушы болды.
Ұлы ұстаз, мәдениет қайраткері Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептер
Қазақстан жеріндегі алғашқы білім және мәдениет ошақтары болды. Сонау XIX
ғасыр соңында балаларды ғана емес, бүкіл қазақты көшпенділіктен
отырықшылыққа бейімдеп, сауатын ашып, білім мен мәдениет жолына сүрлеу
салған Ыбырайдың инновациялық қызметі төл мәдениетіміздің өркендеу
тарихынан үлкен орын алды. Озық ойлы ұстаз өзі ашқан мектептерде алғашкы
сабақты өзі өткізіп, жас мүғалімдерге үлгі көрсетіп, оларға тәлім-тәрбие
беріп отыруы да, мектептердің көпшілігінде жылдық қорытынды емтиханды өзі
алуы да, өзімен бірге өзгеге қатаң талап қоя білуі де оның асыл қасиеті
екенін көреміз.
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика классиктері:
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский. Л.Н.Толстой және т.б. гуманистік
идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп өміріне енгізген
тұңғыш педагог болды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо: "Бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
тәрбиені отбасындағы еңбекке үйретуден бастау керек" десе, орыс педагогы
К.Д.Ушинский "Тәрбиенің негізін халық;тың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру
керек... ол тілі және әдет-ғүрпы арқылы көрініс табады" деді, орыстың тағы
бір жазушысы әрі педагогі Л.Н.Толстой 1862 жылы "Ясная поляна" журналының
№1 санында жарияланған "Халықтық білім беру туралы" атты мақаласында
Германия, Франция, Англия, ертедегі Индия, Египет, Греция елдеріндегі оқу-
ағарту ісінің даму тарихына шолу жасау келе: "білуге қүмарлық әр адамның
бойына іштен туа бітетін касиет. Халықтың білімге құштарлығын адамның ауаға
құштарлығындай қажеттіліктен туындайды. Халыққа білім беруді өрістеткіміз
келсе, бұл істі жеке шенеуніктердің қолынан алып, бүкіл қоғамға беруіміз
керек" деген.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық көзқарасынан да бүкіләлемдік тәлім-
тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы жүректі
болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс
тапқанын байқаймыз.
Ыбырай Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның
педагогикалық көзқарасының үш бірдей сатысынан көрініс тапты. Біріншіден,
бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние
ғылымдарын үйретуге және соған оқу қүралдарын жазып шығаруға, оларға өз
шығармаларын бейімдеп жазуға арнаса, екіншіден өнегелі үстаз-тәлімгер
даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік басшылық жасауға „көңіл
бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының XIX ғасырдағы қоғамдық
өмірінде болған саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға
жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал, шыншыл, еңбек
сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға, зиянды іс-әрекеттен, үрлық-зорлық,
жатып ішер жалқаулық сияқты жаман әдет, жат мінезден бойын аулақ ұстауға
шақырды.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Алтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Ыбырай Алтынсариннің ерекше мән берген мәселесі: оқу-білім, өнерден
кенжелеп қалған қазақ елін мәдениеті дамыған орыс халқынан үйрене отырып,
жастарға орыс тілін үйрету арқылы прогреске бастау жолы еді.
Ол өзінің "Қазақтың болыстық мектептері туралы жазбалар" атты еңбегінде
қазақ халқының орыс тілі мен өнер-білімін үйренуге мейлінше ықыласты
екенін, сол үшін қатардағы мектептермен қатар, техникалық ауыл шаруашылық
және әйелдер мектебін ашудың қажеттігін дәлелдейді. Мүны бітіргендердің өз
елінде қалатыны, олардың орыс мәдениетіне деген, өнеріне деген ықыласы
артып, жоғары дәрежелі оқу орындарына түсуге жол ашылатыны байыппен сөз
болады.
Ұлы ағартушы-педагог бүл ойларын толық іске асыру үшін тек мектеп
ашумен шектеліп қалуға болмайтынын, бүған лайықты окулық, методикалық қүрал-
жабдыктар керек екенін жақсы түсінді. Сондықтан, Ыбырай Алтынсарин
Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков тәрізді педагогтардың әліппе,
оқулықтарын негізге ала отырып, қазақ балаларына арнап "Оқу құралын" жазды,
Сондай-ақ ол методикалық мәні бар "Семья мен мектеп", "Халық мектебі"
журналдары мен қол өнері үшін қажетті Гестерманның техникалық коллекциясын,
физика, химия кабинеттері үшін күрал-жабдықтар алдырды. Мұның бәрі оның
жалаң оқумен қанағаттанып қалмағанын, бұған қоса ғылым мен техниканың
тетіктерін үйретуде көрнекілік тәсіл ұстанғанын көрсетеді. Сондай-ақ, аса
қажетті кітаптар мен журналдарды орталық мектептерге топтап жинау арқылы
сондағы кітапханаларды байытуды көздеді, оқимын деген жастар мен
мүғалімдердің өз білімін көтеруіне қолдан келгенше жағдай жасамақ болды.
Ыбырай сол тұстағы мектептерде дін сабағының өту мүмкіндігін пайдаланып,
қазақ балалары үшін "Шариятул-ислам" атты оқулық жазды. Бұл кітап кезінде
балалардың мүсылман дінінің кітаптарын игеруіне айтарлықтай үлес қосты. Ол
қазақ даласында татар молдалары таратқан діни оқуға, сондай-ақ патша
өкіметінің отарлау саясатына негізделген христиан дінін таратуға қарсы
бодды.(25.141)
Ыбырай Алтынсарин қазақ тілінде кітаптар жазып, оларды халық арасына
тарату арқылы ғана дін ықпалын бірте-бірте бәсеңдетуге мүмкіндік туады деп
түсінді. "Мәселенің мәнді жері-деп жазды ол,-қазақтардың білім алуына оның
кесірін тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін мазмұны балалардың
білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ
алған бағыттан қайтпай қазақтың өз тілінде, олардың өздеріне таныс әріппен
шығара білу керек. Сөйтсек, ,ол кітаптарды жұрт бірден қолға алып оқиды,
бұл кітаптар, татар кітаптарыйен қатар, зор күш болар еді." Ұлан-байтақ
қазақ даласында діни мектептер ашу, балаларды өз ана тілінде оқыту — оның
ең асыл арманы болатын. Осыған орай ол: "Орыс-қазақ мектептері - қазақтарға
білім берудің басты құралы ... біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының
келешегі осы мектептерде. Сондықтан мектептерде жақсы білім берілетін
болсын. Ғылыммен қаруланған, әр нәрсеге дұрыс көзқарасы бар адамдар казақ
арасында көбейіп, бүкіл халыққа әсер ете алады", деп, дала халқына
ағартушылық идеяның нүрын себе бастады.(24.121)
1.2 Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу — Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
идеяларының өзегі
Бір құдайға сыйынып, Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен
тоқылық!
Небәрі төрт жолдан ғана тұратын осы өлең шумағы бүкіл қазақ даласында
білмейтін адам кемде-кем десек, қателеспеген болар едік. Өйткені бұл өлең
жүз жылдан астам уақыт қазақтың оқулық кітаптарына еніп, мектеп
табалдырығын аттаған әрбір баланың алғашқы әліппесі болып келеді. Сондықтан
да ол өлең жолдары әрбір қара таныған қазақтың көкірегінде сақталып,
жүрегінде жатталып келеді.
Тарихи-мәдени көзқарас жағынан және оның пелагогикалық қүндылығы
жағынан тамаша ескерткіш болып табылатын Ыбырай Алтынсарин жазған "Қазақ
хрестоматиясына" да дәл осы өлең шумағы кіріспе болды.(9)
Ыбырай Алтынсарин — оқытушы-педагог, ағартушы-педагог болуымен қатар,
ана тіліміздегі тұңғыш оқулықтардың авторы да, көптеген әңгімелер мен
өлеңдер жазған жазушы-классик. Ол қазақ прозасы көркем әдебиет жанрының
новелла түріне жатады. Ыбырай қазақ тіліне түңғыш рет орыс классиктерінен
Крыловты аударды. Бірақ бұл шығармалары мен аудармалары оның негізгі кәсібі
болмаған. Ол бұларды өзінің негізгі мақсатына - ағартушылық еңбегіне
пайдалану үшін жазды.
Ыбырай казақ балалары үшін тұңғыш рет ана тілінде оқулық жасады.
Ыбырайдың хрестоматиясы демократиялық бағыттағы педагогикалық ғылымның
негізіне сүйеніп жазылған. Хрестоматиясының бірінші бөліміне ол балаларға
таныс, олардың өнерлеріне жақын және халықтық идеяларды тарататын әңгімелер
мен жырларды алды. Бүлардың негізгі идеялары жастарды тазалыкқа, ададдыққа,
еңбекті сүюге, мейірбандыққа, қарапайымдыққа, достыққа баулу еді.
Хрестоматияның екінші бөліміне алынған мысалдары балалардың ой-өрісін
кеңейтуге, жаратылыс ғылымдарына мәлімет беруге арналған. Ыбырай бүл
бөлімде окушының ойын аздан-көпке, аласадан-биікке, төменнен-
жоғарыға қарай дұрыс өрлетеді. Мысалы, жастарды әуелі өздерінің туған
жерімен таныстырған, сонан соң алыстата-алыстата келе дүниежүзілік
географиялық жағдайларды баяндаған.
Ыбырайдың әдеби мұрасы бізге негізінен "Қазақ хрестоматиясының"
төңірегінде жетті. Мұнда "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш", "Талаптың пайдасы",
"Асыл шөп", "Бақша ағаштары", "Бір уыс мақта", "Шеше мен бала", "Әке мен
бала", т.б. әңгімелер енген.
Бұл шығармалар жас ұрпақты ең алдымен адамгершілікке, еңбек
сүйгіштікке, оқу-білімге баулу мақсатын көздейді.
Алтынсариннің кейбір пікірлерінде "адамгершілікті" тәрбиелеу идеясы өте
анық айтылған, мұның өзі оның шығармаларында да үлкен орын алады.
Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік туралы айтқандарының барлығы өз
халқына және балаларға деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол әр
елдің озық ойлы демократтары мен педагогика классиктерінің негізгі
идеяларын терең меңгерген. Бір кезде Белинский былай деп жазған болатын:
"Балаларды алғашқыда чиновник, ақын, қолөнерші болуға емес, адам болуға
тәрбиелеу керек, содан кейін басқаларға тәрбиелеу тиіс".(30.222)
Алтынсарин өзінің хаттарында Белинскийдің осы сөздерін қайталап, оларды
жүзеге асырып отырды.
"Шәкірттерінің саналылығына барынша әсер етіп, олардың кейңн парақор
болып кетпеуі үшін бар күшімді салып тырысудамын",-деп жазды Алтынсарин,-
мен үнемі еліме пайдалы адам болу үшін әрекет етіп келдім, ал қазір осы
максатқа жеткен сияқты болғанымды сезген сайын өзіме үлкен бір жұбаныш
тапқандаймын",-деп жазды Ыбырай Алтынсарин өзінің Ильминскийге жолдаған
хаттарында.(4.130)
Ол өзінің мектептегі алғашқы жылдардағы педагогикалық жұмыстарының
нәтижелеріне осылай қуанып, қанағаттанады.
Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған хрестоматиясына енген
материалдарға зер сала қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері мен
қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы талаптарға орай
айтылар ойдың дәлдігі мен нақтылығы, қонымдылығ мен көркемдік әсерлігі
есепке алынады. Сондай-ақ, осы мақсатта автордың халық ауыз әдебиеті асыл
үлгілері мен мақал-мөтелдерді, небір көркем шешендік сөз нүсқаларын тандап-
талғап енгізуі де нәтижесіз болған жоқ.
Ыбырай жастарды оқу-білімге үндегенде, өнерлі болуға баулығанда құрғақ
насихатқа ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дәлелдеуге ұмтылады. Айтпақ
пікірді оқушы зердесіне еркін сіңіру үшін әр алуан ұстаздық амал-тәсіл
қолданады. Бұл тұста ол, ең алдымен, шешендік қайталауларды ұтымды
пайдаланады. Ақын әр шумақ сайын:
"Бір құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!" —
деген жолдары әдейі қайталай отырып, оқу-білімнің пайдасын айтуда бала
жүрегіне жол таба білген.
Сол хрестоматияға сөз басы ретінде берілген "Бір құдайға сыйынып, Кел,
балалар, оқылық" атты өлеңде ақын оқушы түсінігіне жеңіл қарама-қарсы
ұғымдарды әдейі шендестіріп қолданады. Мәселен, ол білімділік пен
надандықты қатар, жарыстыра алып сипаттайды. Осы орайда ақын алдымен оқудың
пайдасын жарыққа балап:
"Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар!" —
десе, надандықтың мән-жайын:
"Оқымаған жүреді,
Қараңғыны қармалап"- дейді. (8.157)
Автор өзі үндеп отырған оқу-білімнің тек ізденіс, еңбекпен табылатынына
үлкен мән береді. Ол үшін инемен қүдық қазғандай ыждаһат, сабырлылық қажет
екенін ескертеді. Сондай сарыла ізденудің арқасында қол жеткізген оқудың
азбас, тозбас өнерге айналатынын айтады. Ақын ойынша: оқу-білім мәңгілік,
ол жүтамайды, таусылмайды.
"Оқу деген шыны-ды.
Тұрған сайын шыныққан,
Оқу білген адамдар,
Май тамызған қылыштан."
Ал бұған қарама-қайшы тұратын надандықты ақын:
"Надандықтың белгісі,-
Еш ақылға жарамас.
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас...
Жөн білмеген наданға
Қыдыр ата дарымас." -
деп бейнелейді. Сондықтан ол өз ойын қорытқанда да оқу-білімнің
өмірдегі орнын, қажеттілігін баса көрсетеді. Осы орайда да Абырай бала
жүрегіне жақын ата-ананың ертеңгі күнін көлденең тарта сөйлейді:
"Әлпештеген ата-ене
Қартаятын күн болар.
Қартайғанда жабығып,
Мал таятын күн болар.
Ата-енең қартайса,
Тіреу болар бүл оқу.
Қартайғанда мал тайса,
Сүйеу болар бүл оқу!"- дейді. (8.159)
Әдебиетімізді бүған дейін оқу-білім, өнерге бірыңғай шақыратын мүндай
жырлардың жоқтығын ескерсек, осы "Кел, балалар, оқылық" өлеңінің мән-маңызы
ашылып, айқындала түседі. Ал ақынның осыған жалғас екінші "Өнер-білім бар
жұрттар" атты өлеңін бастан-аяқ тың мазмүнды, жаңа сипатты шығарма дей
аламыз. Ыбырай мүнда қазак балалары түгіл, ересектердің ұғымында жоқ
техника тетіктері мен қүрал-жабдықтардың іс-әрекет, қозғалысы мен адамға
көрсетер қызметін суреттейді. Шынында, құлақ естіп, көз көрмеген паровоз,
пароход, радио, телеграф, телефон, газ, электр, самолет т.б. секілді
техника қүрал-жабдықтарының қызмет-көмегі жас балалар үшін тек қиялдағы
дүние секілді болатын-ды. Сондықтан бұларды қазақ балаларына айтып
түсіндіру талабында ол ел өмірінде бұрыннан бар жұмбақтау тәсілін ұстанады.
Мұның бірден-бір дүрыс жол екенін дәлелдеу қажет бола
қоймас.
Дегенмен, мүның кейбір қырларына зер сала кеткен де артық болмас
дейміз.
Автор сол таныс емес техника заттарының іс-әрекеттерін алдымен өз
өмірімізде бар нәрселермен теңеу арқылы ұғындырмақ болады. Айталық, ол
паровозды "аты жоқ құр арба" деп бейнелесе, ал суда жүзген пароход, кемені
кәдімгі нән балыққа балайды. Бұл, біріншіден, жұмбақ шешіп үйренген қазақ
балаларының ойлау қабілеті мен соған деген ықылас-ынтасын арттырса,
екіншіден, жаңа заттың болмысы мен қызметінен хабардар болып, нақты түсінік
алады. Осындай танымдық сипаты жағынан теңдесі жоқ бүл жырлардың бір
үзіндісі төмендегіше болып келеді:
"Өнер-білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып-жүмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
Аты жоқ құр арбаны
Мың шақырым жерлерге
Күн жарымда барғызды.
Адамды құстай үшырды,
Мал істейтін жүмысты
От пен суға түсірді.
Отынсыз тамақ пісірді,
Сусыздан сусын ішірді!..." (1.123)
Рас, еңбек пен өнерді игеруге шақыру халық ауыз әдебиеті үлгілерінде
бұрыннан бар, алайда мүндағы негізгі мақсат көшпелі өмірдің талап-тілектері
төңірегінен аса қоймайтын. Бұл жырлардың бәрінде дерлік әдісі жаудан мал
қайыратын ел қорғаны болатын азаматтың, бергісі қартайғанда ата-анасына
медет-тірек болатын жігіттің асқақ түлғасы жасалатыны мәлім. "Өнерді үйрен,
үйрен де жирен" деп санаған халқымыз ұл-қыздарының он қолынан өнер тамған
шебер, тандайынан бал тамған шешен болуына да мән берген. Алайда, ол дәуір
келмеске кетті, енді жаңа заманның талап-тілегіне сай өзге мәдениетті
елдердегі секілді өнер-білімді игермесе, ата-ана асыраудың өзі қиын екенін
ескертеді.
Оқу үйреніп, білім ала алмаған өз халқының атынан сөйлеп, жастарға
үлкен үміт артады, жатпай-түрмай сол олқылыктың орнын толтыруға шақырады.
"Қатарың кетті-ау алысқа-ой,
Ұмтылыңыз қалыспай...
Біз болмасақ сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды!"
Ақын енді бір топ өлендерінде мазмұн мен түрдің бірлігіне мән беріп
қана қоймай, оның көркемдік сипаттарына да зер салады. Мұнда да ол оқушының
ынта-ықыласы мен ойлау-қабылдау ерекшелікгерін естен шығармайды. Айталық,
"Береке кеткен елдерде" деген өлеңмен бұрын бірге басылып келген "Бұл кім?"
атты қысқа ғана жыр бастан-аяқ жұмбақ түрінде жазылған. Сондағы "Түн
ұйқысын төрт бөліп, Түнде бесік таянған" деген жолдар болмаса, қалғанынан
сөздің ана туралы екенін білудің өзі қиын. Алайда, Ыбырай пікір салмағы
түсетін соңғы тармақтарға аяулы ананың баланы өсірудегі теңдесі жоқ
еңбегін, мейір-махаббатын шебер сыйғызып, асқақ жырлайды. Бұл өлең өзінің
құрылысы жағынан халық ауыз әдебиетіндегі бесік жырымен үндес болып келсе
де оның танымдық, көркемдік сипаттары түрғысынан сомдалған, жұп-жұмыр дүние
екені айқын аңғарылады. Дәл осындай ерекшелікті "Балғожа бидің баласына
жазған хаты" атты жырдан да көруге болады. Автор мұнда да қарапайымдылыккд
қоса бейнелілікті, бұлтартпас уәж бен қисынды, шешендік пен тапқырлықты
назарда түтып, оның әсерлілігін арттыра түсу үшін өлең түрін сәлем хат
үлгісінде құрады. Ыбырай халықтың ғасырлар бойғы кәсіп-тіршілігіне
қалыптасқан еңбек пен ойын туралы ұғым-түсініктеріне де енді жаңаша
қараудың қажеттігін айтады. Мәселен, "Доп ойнаған тозар, асық ойнаған азар,
бәрінен де қой бағып, ет-май жегер озар" деген мәтел бізде мал бағу
шаруашылығына сәйкес ертеден сіңіскен. Дегенмен, Ыбырай бұл түсініктің өнер-
білім өрлеген заманда бүгінгі талапқа толық жауап бермейтінін білдіріп,
бүкіл болашақтың өнер-білімде қалғанын, оны еркін игермей ата-ананы
асыраудың да мүмкін еместігін жария етеді. Қаладағы оқуда жүрген ауыл
баласының сағынышы мен арман тілегін автор шешендік аз ғана уәжді сөзбен
ұтымды етіп жеткізе білген:
"Атамды сағындым деп асығарсың,
Сабаққа көңіл бөлсең басыларсың.
Ата-ананды өнер білсең асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң аһ ұрарсың.
Шырағым мүнда жүрсең нетер едің,
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратқа жетер едің?"
Ыбырай жырларының бәрі дерлік мақал-мәтел іспетті ойлы да мағыналы
болып қысқа тұжырылып отырады. Айталық, "Ұрлық түбі қорлық" дейтін мәтелге
орай ол өз ойын "Араз бол кедей болсаң ұрлықпенен" деп, мағынаны байыта,
жаңғырта қолданса, "Арық атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас" қанатты
сөзін "Арық ат жан жолатпас бір жалданса" деп түрлентеді.
Ыбырай өзінің төл туындылары мен өзгертіп өңдеген халық ауыз әдебиеті
үлгілерінде болсын олардың тәрбиелік, нақыл-насихаттық мәніне ерекше көңіл
аударып отырады. Сол арқылы жас буынды адамгершілік пен ізгілікке, әділдік
пен әдепке, еңбек пен зейінділікке баулуды көздейді.
Ыбырай Алтынсарин әдебиетімізде алғаш проза жанрының да негізін
қалады.(7) Балаларға арнап жазылған бұл әңгімелерін өзінің төл өлеңдеріне
қосып, хрестоматияға енгізді. Осы қысқа әңгімелерінде, ол жас шәкірттерді
адамгершілікке, ізгілік пен бауырмалдыққа, адал еңбек пен әділдікке,
әдептілік пен сабырлылыққа, зейінділік пен білімді еркін игеруге шақырады.
Ыбырай прозасының басты ерекшелігі неде дегенде, мынаны айтуға тиіспіз:
қазақ халқының мәдени-әлеуметтік өмірін арқау ете отырып, жаңа буын
жастардың өсіп жетілуіне қажетті үлес қосу еді. Сол тұста бізде балаларға
жүйелі білім беретін оқулықтар былай тұрсын ғылыми педагогикалық еңбектер
де жоқтың қасы еді. Бүкіл ел-жүрт, кәрі мен жас ақындар мен жыраулардың
жырларындағы нақыл-насихатпен, халықтық-ауызекі педагогикамен ғана
қанағаттанып келеді. Сондықтан Ыбырай хрестоматиясына енген өлең,
әңгімелері арқылы балалардың жас
ерекшеліктері мен қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып, ғылымға
негізделген оқулықтар жасады. Мұндағы әр алуан тақырыпты қамтитын әңгімелер
де сол талапқа орай көлемі шағын болып қүралып, тәрбиелік мақсатқа қызмет
етті. Ұлы ағартушы өз хрестоматиясының түзілім-міндеті туралы
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында былай дейді: "Қазақ балаларына,
меніңше, мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер немесе
оларды қызықтыратын, мысалы, жібек қүртының, көбелектердің өзгерулері
сияқты әңгімелері тәуірірек болады. Өлең жағын мен мүмкін болғанша қазақ
өлендерінің арасынан іріктеп аламын. Екінші кітабымда мен балаларға қызықты
етіп, табиғат құбылыстары, табиғат күштері туралы, тарих және географиялық-
ғылыми әңгімелер келтірмекпін". Бұдан тұңғыш ұстаздың шәкірттерге ғылымның
әр саласынан тыңғылықты білім беретін пәндік оқуды енгізуді ойластырғанын
көреміз.(9.141)
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні: жас буынды өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу болып келеді. Ол ел-жұртқа қажет білім
мен өнерді игерудің төте жолы тұрақты мектептер арқылы іске асады деп
санады. Сондықтан ағартушы қазақ халқын егін егіп күн көретін отырықшылыққа
шақырды. Өз әңгімелерінде отырықшылықтың артыкшылығын дәлеледеуге ерекше
зер салды. Бұл тұста біз оның "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй"
секілді шығармаларын атай аламыз.
1.3 Ыбырай Алтынсариннің ғылыми еңбектеріне сипаттама
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұраларының ең бастысы -"Қазақ
хрестоматиясы" болып табылады. "Қазақ хрестоматиясының" дүниеге келуі
Ыбырайдың ағартушылық қызметімен тығыз байланысты. Хрестоматияның жаңа
ашылған мектептер үшін арналып жазылғандығының өзі осыны дәлелдейді. Ыбырай
бұл еңбегінде көркем шығармалары арқылы өзінің ағартушылық және
педагогикалық идеяларын толық көрсете және насихаттай алды. Ол халықтық
мақсаттағы озық идеялардың тек жақсы жазылған еңбектер арқылы ғана қоғам
өмірінде кеңінен тарап, салмақты күшке айналатынын, лайықты нәтижелер
беретінін түсінді. Қазақ елінің әр түкпірінен жаңа мектептерді қанша
ашқанымен, олар арқылы бүкіл дала өмірін толық қамти алмайтынан сезді.
Негізгі мақсатқа сәйкес жаңа оқулықсыз бұл мектептердің де күткен нәтижеге
жеткізе бермейтінін байқады. Осыдан келіп, ол өзінің ағартушылық және
қоғамдық идеяларын еңбекші халыққа кеңінен жеткізуді басты мақсат етіп
қойып, оны жүзеге асырды. Ағартушының халық өмірімен тікелей араласып, оның
алуан түрлі жағдайларымен мейлінше таныс болуы да, халықтың рухани
мүқтаждығын сезуі де оның әдеби еңбектерінің туындауын жеделдетіп, халықтық
мәнін жетілдіре түсті. Ыбырайдың 1862 жылдан бастап халықтың ауыз әдебиеті
нүсқаларын жинау, зерттеу мәселесімен шүғылдануы, оның көркемдік пен
шеберлікке байланысты түсініктерін терендетіп, шығармашылық қабілетін
тәрбиелеп өсіріп отырды.
Қазақ қоғамында өнер-білімге қүштарлықтың сезіле бастағанын аңғарған
Ыбырай "Қазір өткінші жағдайда түрған халқымыз рухани нәр тілеп отыр" —
деп, дұрыс танып, хрестоматияны халықтың сол талап-тілектерімен
байланыстыруды өзінің алдындағы басты міндеті деп санады. "Бұл кітапты
құрастырғанда мен, - деп жазды ол хрестоматияның алғы сөзінде,- біріншіден,
осы біздің ана тілімізде түңғыш рет шықкалы отырған жалғыз кітаптың орыс -
казақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола
алу жағын, сонымен қабат жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу
жағын көздедім. "(11.65)
Жазушы бұл сөзді арқылы хрестоматияның халықтық мақсатта жазылуын
көрсету арқылы сол хрестоматияда қамтылған бүкіл әдеби еңбегінің де
халықтық мақсатта туғанын өз аузымен мәлімдейді.
Хрестоматияны Ыбырай алғашқыда екі кітап етіп шығаруды жобалаған еді.
Екінші кітабында "қазақтың төл әңгіме, аңыздарынан басқа табиғат сыры мен
жалпы тарихы жөнінен және кеңсе ісін жүргізу үлгілерінен мақалалар" беруді
көздеген болатын. Бірақ бұл екінші кітабын ол толық аяқтай алмады. Оның
жазылып біткен жеке тараулары ағартушының өзі қайтыс болғаннан кейін,
қолжазба күйінде жоғалып кеткен. Бұл кітабына ағартушы айрықша үміт артқан
еді. "Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті",-
деп жазды ол 1880жылы,- ойдағыдай орындап шығуыма қүдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мүны жақсылап қолдана білсек, бүл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді.( 16.85)
Жоғарыда айтып өткен "Қазақ хрестоматиясы" келесі бөлімдерден тұрады:
І.Тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілері; 2.Үлкендерге арналған әңгімелер; З.Ауыз
әдебиетінің үлгілері; 4.Мақал-мәтелдер.
"Қазақ хрестоматиясының" кіріспе мақаласында Алтынсарин: "Бұл тұрғыда
жазылып отырған алғашқы еңбек ретінде хрестоматияның бәлкім кейбір кемшілік
жақтары бар шығар, алайда бұл кітап ізсіз қалмас, алғашқы оку кітабы
ретінде өзінің міндетін орындай алар деген үміттемін" деп жазады. Автордың
бүл сөздерінен кітаптың нендей мақсатта жазылғаны айқын аңғарылады.
Бұл оқулықпен қатар шыққан Ыбырай Алтынсариннің тағы бір еңбегі
"Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы". Бұл кітап 8 бөлімнен
тұрады: І.Зат есім; 2.Сын есім; З.Сан есім; 4.Есімдік; 5.Үстеу және шылау;
б.Көмекші сөз; 7.Етістік; Сондай-ақ қазақ тілінен орыс тіліне аударудың
кейбір үлгілері енген. Бүл қазақ балаларына орыс тілін үйрететін алғашқы
оқу құралы еді. Және өзінің түсінікке жеңілдігімен, орыс грамматикасының
негізіндегі ережелерін анық жеткізе білуімен ерекшеленетін.
1879 жылы Ыбырай Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде де
жергілікті патша әкімшілік органдары алдында ұсыныс жасаған. Болашақ
газеттің үлгісі ретінде оның бірінші номерінің макетін өз қолымен хазған.
Газет қазақ және орыс тілдерінде 45x3 5см. көлемінде 8 беттік болып
жоспарланған, алғашқы 4 беті қазақша, соңғы 4 беті — соның орысша
аудармасы. Газеттің аты "Қазақ газеті" деп аталыпты.(22.113)
Бірақ, қазақша газет шығару жөніндегі Ыбырайдың талабын не себептен
болса да жоғары үкімет орындары қабылдамаған.
Қалай болған күнде де, жаңағы қолжазба газет үлгісінің мазмүны мен
тіліне қысқаша тоқталып кеткеніміз дұрыс болар.
Газет 4 бөілмнен тұрады: I бөлімнің рубрикасы "Бас әкімдер жағынан
шыққан хабарлар" деп аталған. Мұнда бас мақала есепті қазақ халқына арналып
жазылған үндеу-өсиет бар. Бұл мақаланың негізгі түйіні — Ыбырайдың өзінің
ағартушылық идеясынан туындайды. Бұдан біз ұлы ағартушының өз халқының
болашағына деген үлкен қамқорлығы мен жанашырлығын тағы бір айқын көргендей
боламыз.
II бөлімде "Ел ішіндегі хабарлар" деген рубрикамен елде болған өрт,
мал ауруы және ауа райы туралы қысқа-қысқа хабарлар мен Орынбор
маңайындағы малдың, басқа да тауарлардың бағасы қандай
екендігі жазылыпты.
III бөлім шет жұттардан келген хабарларға арналған.
Ал газеттің төртінші беті "Таңсық әңгімелер" деген рубрикамен түгелдей
"Жиренше шешен туралы" әңгімеге арналыпты.
Енді газеттің тілі жайында айтар болсақ, ең алдымен, газет қазақша
жазылып, содан кейін орысшаға аударылғанға ұқсайды. Өйткені қазақша
текстердің тілі жатық, өте жүйелі және қазақтың мәнерлі, көркемдеуіш
сөздеріне толы.
Атап айтатын жайт—газет тексінің лексикалық жағынан тазалығы. Мұнда
оқымаған қазақ түсінбейтіндей сөздер жоқ деуге болады.
Қорыта айтқанда, Ыбырай жасаған бұл газет үлгісі - қазақ баспасөзі
тарихынан белгілі орын алатын, сонымен қатар ұлттық жазба әдеби тіліміздің
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжат.
Ыбырайдың жоғарыда тоқталып өткен еңбектеріне енген шығармалары
"кітаби" тілімен емес, қазақтың таза ана тілінде жазылғандығымен құнды
екенін, әрі оның шығармалары мен мәнінде көркем әдебиет үлгілері болып
табылатынын баса айтқан жөн. Оның шығармаларының бойынан көркем шығармаға
тән қасиеттердің бөрі табылады.
Осы қасиеттердің арқасында Ыбырай шығармалары бастауыш сынып
оқушыларының оқуына, қабылдауына жеңіл. Сол себепті де бұл туындылардың
бүгінгі күнде де кеңінен пайдаланылуы табиғи жай, занды құбылыс.
Ыбырай Алтынсарин - өз дәуірінің "жаңғырығы", оның творчествосы алуан
түрлі тақырыпты қамтиды. Олар өнер-білімге шақыру, жаңа мәдениетті тәлім-
тәрбие алуға үндеу, жастарды еңбекке баулу т.б.
Ыбырайдың мектеп оқушыларына арналған кітабын оқырмандар қауымы оқу
құралы ғана емес, көпшілік қолды көркем әдебиет ретінде қабылдады. Ол
қозғаған түрлі тақырыптар күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ.
Ыбырай Алтынсариннің бұл еңбектерінің Қазақстан мәдениеті тарихында
жазба әдебиет ескерткіші ретінде де, ғылыми негізде жасалған оқу құралы
ретінде де аса маңызды орынға ие болып отыр.
Ыбырай шығармашылығына арналған зерттеулерге жүгінер болсак, ол өзінің
қолға алған барлық істерінде түңғыш негізін қалаушы, көшбасшысы ретінде
көрінеді. Бүгінгі күн тұрғысынан айтқанда, Ыбырайдың шығармашылығы мен өмір
жолы инновациялық идеялар. мен іс-әрекеттерден тұрады. Мысалы, Ыбырай
қазақтың әдебиет тарихында алғашқы балалар жазушысы болды.
Ыбырай - қазақ балаларының менталдық бейнесін жасаған жазушы, көркем
сөз шебері. Оның дидактикалық әңгімелері қазақ баласының жана сарайын,
кәсіби ойлау қабілетін ұлттық рухта сипаттайды. Жастарды еңбексүйгіштікке,
ізгілікке, тапқырлық пен әрекетшіддікке, ізденімпаздыққа тәрбиелейді.
Ыбырайды инновациялық ой-әрекетін танытатын этнографиялық еңбегі
"Мұсылманшылықтың тұтқасы" мұсылмандыққа ден қоя бастаған қазіргі
қоғамымызда ерекше сұранысқа ие болып отыр.(3.14)
Ыбырайдың әуелде "Шариати ислам" деген атпен жарық көрген осы кітабы
туралы Қазан университетінің профессоры, миссионер, Ыбырайдың ұстазы
Н.И.Ильминский Торғай уезінің бастығы Я.П.Яковлевке 1890 жылғы маусымның 15
жұлдызында жазған хатында былай депті: "...Мұсылман діни оқуымен байланысты
қазақ мектептерінде мұсылман сауаты ашылуы тиіс. Мұсылмандық сауат ашуы
славяндық-шіркеулік сауат ашумен қоса қабат қойылуы тиіс...
...Мынадай сауал туады: орыс балаларын өте жас шағынан православие
дініне тәрбиелеп отырғанда, қазақ балаларын мұсылман дінінен оқытуды
кешеуілдету қолайлы ма?... (33.201)
...Алтынсаринның "Шариати ислам" кітапшасы араб әріптерімен басылып
шыққан, жоғарыда айтылған пайымдауларға сәйкес оның араб алфавитін араб
тексінде қалдырып, ал қазақ тіліндегі түсіндірулерді орысша-қазақша
әріптермен басып, қайта шығару керек болар еді..." (22.113)
Бұл жолдардан мүсылмандықтың ерекшеліктерін мойындау, әрі Ыбырай
құрастырған кітапқа берілген жоғары баға көрініс береді.
70 жыл бойы кеңестік дәуірдің ықпалында болып келген қазіргі казақ
мектептері діннен өзінің іргесін аулақ салып келген болса, Ыбырай сол
кездің өзінде-ақ мектепті діннен бөлген жоқ. Мектепте дін сабағың дұрыс та
сауатты жүргізілуіне қамқорлықпен қарады. Құдай парызын оқытуға арнап,
"Мұсылманшылықтың тұтқасы" атты кітабын дін оқытушыларына әдістемелік көмек
ретінде ұсынды. Біз болсақ, мектептерге арналған дінтану пәнінің
бағдарламасы мен оқулығының жарыққа шығуын кешеуілдетіп келеміз.
Ы.Алтынсариннің инновациялық шығармашылығын танытатын тың деректердің
бірі соңғы жылдары архив қазынасынан табылған (Б.Әбілқасымов) "Қазақ
газетінің" үлгісі. Ыбырай жасаған ол үлгі уағында жарық көре алмаса да, XIX
ғасырдың екінші жартысындағы баспасөз тарихынан елеулі орын алады, ұлттық
әдеби тіліміздің сол кездегі деңгейінен хабардар етеді.
Алтынсариннің "Орыс тілін қазақтарға үйретудің бастауыш құралы" атты
кітабы өзінің көзі тірісінде жарық көріп, пайдаланылған оқу
құралының бірінші бөлімі. Ал, осы оқулықтың екінші бөлімінің колжазбасы
автордың өзі дүние салғаннан кейін 10 жылдан соң жарык көрген. Шығарма
Алтынсариннің шәкірті А.Балғымбаевтың "Алтынсарин жайлы естеліктер" бойынша
іздестіріліп, Алматыдағы Ұлттық ғылым академиясының сирек кездесетін
қолжазбалар бөлімінің қорынан табылған. Оны А.Васильев 1890 жылдан бастап
өзі сақтап, 1936 жылы Орталық кітапханаға өткізген екен. Қолжазбаның жалпы
көлемі 23 бет, 17 х 22см өлшемінде, орыс әріптерімен қазақша жазылған. Бүл
жөнінде мерзімді баспасөзде арнайы мақалалар жарияланды.
Отырықшылық түрмыс салтына көшуді, сауат ашуды, жастарды
кәсіптендіруді, орыс ,және батыс мәдениетінің озық үлгілерінен үйренуді
Ыбырай қазақтарды мәдениеттендірудің тетіктері деп білді.
Бар күшін әрекетке жұмсаған Ыбырай мүғалімдік, әдіскерлік, инспекторлық
қызмет түрлерін ғылыми негізде ұйымдастырып, сабақтастыра білді. Қазақ-орыс
балалары үшін уездік және болыстық мектептер ашып, қазақ қоғамында сауатты
адам идеалының қалыптасуына ықпал етті. Ыбырай балаларды сауаттандырумен
шектелген жоқ, тап бүгінгідей оқу-тәрбие ісін мәдениеттендіру, жастарды
кәсіптендіру мәселесін қоса көтерді. Бүкіл қазақ қауымын өзіне қаратып,
балаларды жаппай мектепке тартқан жас Ыбырайдың мәдени-инновациялық кызмет
оны біраз сергелдеңге салды. Әдепкіде Ыбырайдың бастамасы Ресей
империясының қырағы саясаты мен өз қандастары тарапынан сенімсіздік
туғызып, дін иелерінің қызғаныш, бақастық сезімін үдетті, Абайша айтсақ,
"мыңмен жалғыз алысқан" жас Ыбырайдың жанарпашылдығы өзіне көп кедергі
келтірді.
Дегенмен, Ыбырайдың қадірін біліп, қолдау көрсетіп отырған замандастары
да көп болған. Олардың қатарында Ыбырайдың ерекше қабілетін жас уағынан
аңғарып, оның рухани қалыптасуына зор ықпал еткен Н.И.Ильминский,
В.Григорьев сынды ғалым ұстаздары, Ыбыраймен қызметтес, сыйлас болған
В.В.Катаринский, Я.П.Яковлев сияқты орыс чиновниктері, мектеп ашу ісіне
қаржылай және моральдық тұрғыда демеушілік көрсетіп отырған қазақ
сұлтандары, қазақтың өнерлі, саналы ұлтжанды азаматтары болды. Өзінің
мәдени-ағартушылық еңбектерімен
ЬІбырайдың даңқы сол кездің өзінде-ақ чуваш халқының атақты ағартушысы
И.Я.Яковлевке жеткен. Яковлев Алтынсаринді сырттай біліп, қысылтаяң
кездерінде "Мені Орта Азиядан ағартушы Алтынсарин қолдайды",-деп мақтаныш
тұтып, жанында жалау еткен. Ыбырай да өз тарапынан К.Д.Ушинский, Н.А.Корф,
И.Я.Яковлев, грузин халқының ағартушысы С.Я.Гогебашвили, орыстың ағартушысы
әрі жазушысы Л.Н.Толстойдың пікірлерімен танысып, қолдап, білім беру ісінде
басшылыққа алып отырған.
Ізденіс барысында осындай тікелей теңіз біліммең қаруланған Ыбырай өзі
іргетасын қалаған мектептерінде білім мен мәдениеттің арасын жуықтастырып,
олардың өзара байланыстылығын дүрыс пайдалана білді.
Ыбырайдың қазақ-орыс тілді бастауыш мектептері жалпы Орта Азиялықтарға,
қазақ халқына тән менталитет пен еуропалық озық үлгілердің синтезі
негізінде құрылды. Ол мектептер балалар ғана емес, сауаттылықтан үміт
күткен қазақ қауымы үшін мәдени орта қалыптастырды. Ыбырай мектептеріндегі
мәдени ортаның оң ықпалы озық нәтижелерге жеткізді. Сондығынан да білім мен
тәрбиенің мазмүны Орта Азия медреселерінен анағүрлым жоғары деңгейде,
ғылыми негізде жүзеге асты.
Тарихи деректерді сөйлетсек, XIX ғасырдың екінші жартысындағы
бүратаналықтарға арналған мектеп ұйымдастыру мәселесіне орыстың озық ойлы
қайраткерлері назар аударған. К.Д.Ушинский. Н.А.Корф сияқты ғалым-
педагогтар әр халықтың ұлттық тілі мен мәдениетінің ерекшелігіне нұқсан
келтіруге қарсы шықты. Туған халқының тілі "мен дініне, дініне берік Ыбырай
да қазақ балаларының ұлттық рухта тәрбиеленіп, мәдениеттенуіне, жаңа заман
талабына сай орыс тілін де игеруіне қамқорлық жасап отырды. Бодан халықтың
өкілі болғандықтан, саяси-әлеуметтік соқтығыстар мен қақтығыстардың бел
ортасында жүрген Ыбырайға мектеп ашу ісі аса ауыр соқты, сәтсіздіктері мен
өкініштері де болды. Білім сапасы үшін күрескен Ыбырайдың "100 адамдық
мектеп ашып, олардан қандай нөтиже шығатынына көз жетпей, босқа
шығынданғанша, 10 адамға арнап білім беретін сенімді мектеп ашқан анағұрлым
пайдалы. Өйткені, мұндай аз балаға берілетін білім 100 балаға қарағанда
сапалы болады, олар сауатты болып шығады. Қазақтар арсында мұндай шараны
жүзеге асыру оқу-тәрбие жұмысының сапасын жақсартып, беделін арттырар еді",-
деген пікірінде көргенділік бар ма деп қаласың. Қазіргі алды 1000-нан, соңы
2000-нан астам бала оқытатын алып мектептерді, завод-мектептерді басқару
мен бақылаудың, ондағы үздіксіз оқу-тәрбие процесін игерудің қиындай
түсетіндігінен, алған білімдерінде сапаның болар-болмасы екіталай ма деп
күманданбасқа шара жоқ.
Сондай-ақ, Ыбырайдың: "Мектеп қабілетсіздік пен жалқаулықтың ұясына
айналмауы тиіс", "педагогикалық жұмыстан шешуші нәрсе ең жақсы оқыту
әдістерін таба білуде" немесе "оқыту процесінде қалай болса солай оқытпай,
ғылыми білім беру жүйесі сақталу керек" деген тұжырымдарды, сабақта баланың
ойлау қабілетін арттыратын жаттығуларды көбірек пайдалануды талап етуі,
баланы шоқындыруға қарсы, тіл тазалығы үшін күресі, т.б. жаңа ғасыр
оқырмандарын өміршеңдігімен таңдандырады. (21.55)
Ыбырай балаларға бастауыш білім берумен шектеліп қойған жоқ, ол
кәсіптік училищелер, алғаш рет қыздарға арналған мектеп интернаттарын да
ашты.
Сөздің реті келгенде айта кету керек, бастауыш кәісіптік білім
саласының қайсыбір зерттеуші мамандары қазақ жеріндегі кәсіптік
мектептердің негізі Ы.Алтынсариннен басталады деген жаңсақ пікірде жүр.
Тарихи деректерге сүйеніп айтар болсақ, қазақ кәсіптік мектептерінің негізі
Алтынсарин өмір сүрген дәуірден бірнеше ғасыр бұрын қаланған. Өкінішке
орай, кәсіптік педагогиканың тарихында да оның Ы.Алтынсаринге дейінгі
дәуірі айтылмаған. Әрине, қазақ халқының арғы-бергі тарихи тамырларын біле
бермейтін, 70 жыл бойына әбден орыстанып алған кәсіптік мектептердің
қүлағын үстап, нанын жеп келгендердің деңгейін түсінуге болады.
Алайда бұл "Кеңес дәуіріне шейін қазақ халқының 1 проценті ғана
сауытты болған", "көшпенді қазақ халкында мәдениет болмаған" (19.16) деп
кеміткен пікірмен келісуі қиын. Қазақ қоғамы жастарға кәсіп игеретін
кәсіптік мектептерден мүлде жұрдай болмаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин – қазақ дидактикасының
негізін қалаушы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және 5
дамуы
1.1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуына 5
әлеуметтік, экономикалық жағдайлардың әсері
1.2 Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу – Ыбырай Алтынсариннің 9
педагогикалық идеяларының өзегі
1.3 Ыбырай Алтынсариннің ғылыми еңбектеріне сипаттама 15
2 Ыбырай Алтынсарин идеяларын бастауыш мектептің оқу-тәрбие 24
үрдісінде пайдалану
2.1 Ыбырай Алтынсарин еңбектеріндегі тәлім-тәрбиелік идеялары 24
2.2 Ыбырай Алтынсарин шығармаларын бастауыш мектепте оқытудың 32
тәлім-тәрбиелік мәні
Қорытынды 36
Қолданылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
Кіріспе
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы болып саналатын аса көрнекті қоғам
қайраткері, әйгілі ағартушы, тамаша педагог, белгілі жазушы — Ыбырай
Алтынсарин өзінің бүкіл шығармашылық өмірін қазақ халқының рухани даму
жолына, оны өнерлі, білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу мақсатына
арнады.
"Қазақ халқы азбаған халық, оның талабы біреу салып берген тар
шеңбердің қыспағына сыя алмайды: оның ой-пікірі еркін, оның келешегі үшін
оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйренуі керек
болып отыр" деп жазды Ыбырай Алтынсарин өзі құрастырып, орыс алфавиті
негізінде алғашқы рет қазақ тілінде шығарған "Қазақ хрестоматиясы" оқу
құралының алғы сөзінде.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан-тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазір де сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында
толық сақтауда. Мұның өзі заңды да. Өйткені, әрбір ұлы азаматпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес идеяларды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, "жол болсын" айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы мен қадір-қасиеті арта түседі.
Осыған орай курстық жұмыстың тақырыбын "Ыбырай Алтынсарин – қазақ
дидактикасының негізін қалаушы "-деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің мұрасындағы рухани-
педагогикалық тәрбие, дидактикалық (оқыту) идеяларына тарихи-педагогикалық
талдау жасау;
Зерттеу нысаны: Ыбырай Алтынсариннің қазақ жастарына тәрбие беру,
дамыту және білім беру туралы идеялары.
Зерттеудің пәні: Ыбырай Алтынсариннің шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік,
оқыту ой-пікірлер жүйесі.
Зерттеу міндеттері:
-ұстаз мұрасындағы ой-пікірлердің қалыптасу көздеріне объективті
тұрғыда тарихи-педагогикалық талдау жасау;
-жас ұрпаққа Ыбырай мұрасындағы тәлім-тәрбие беру жолдары мен
мүмкіндіктерін анықтау;
-Ыбырай Алтынсарин мұраларын оқып, зерттеп қазіргі ұрпақ тәрбиесінде
оның қажеттілігін ашу.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты пәлсапалық,
педагогикалық және әдіснамалық әдебиеттерге, зерттеудің деректі көздеріне
теориялық, педагогикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорыту, т.б.
әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде осы тақырыптың көкейкестілігі, мақсаты, пәні,
объектісі, зерттеу міндеттері, әдістері баяндалады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және дамуы
атты бөлімде Ыбырайдың педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына әсер
еткен әлеуметтік, экономикалық жағдайлары жайлы сөз болады, сондай-ақ, оның
педагогикалық идеяларының өзегі – адамгершілік тәрбиесі кеңінен ашылады,
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасының бүгінгі күнмен сабақтастығы
көрсетіледі, Ыбырай Алтынсарин идеяларының бастауыш мектептің оқу-тәрбие
үрдісінде атты екінші бөлімде ұлы педагогтың еңбектеріндегі тәлім-
тәрбиелік идеялар ашылып, оларды бастауыш мектеп жағдайында пайдаланудың
құндылығы баяндалады.
Қорытындыда теориялық мәселелерге сүйене отырып, ойға түйілген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуы және дамуы
1.1 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеяларының қалыптасуына әлеуметтік,
экономикалық жағдайлардың әсері
Қазақ халқына қалтықсыз еңбек еткен қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсарин
аса көрнекті ағартушы, этнограф ғалым, қазақтың әдеби және жазба әдеби
тілінің негізін қалаушы ақын әрі жазушы, орыс графикасы негізінде қазақ
алфавитін жасаушы жаңашыл педагог болды.
Ол тарихтың 'Қиын да күрделі кезеңінде, қазақ қоғамының құрылымында да,
әлеуметтік-экономикалық өмірінде де аса бір киын шақта дүниеге келді.
Әкесінен жастай айырылған Ыбырай, атасы белгілі Балқожа бидің тәрбиесінде
болады. Атасының қадағалауымен оқуға түсіп, білімін шындайды. Яғни,
Ыбырайдың жеке басының қалыптасуында алғашқы баспалдақты қалаған оның атасы
және жалпы қоршаған ортасындағы оң бағыт сілтеушілер болды деп түсінуіміз
керек.
Ыбырай қазақ еңбекшілерінің ауыр халін көріп өсті, олардың патша
өкіметінің отаршылық қанауын, қазақ байларының, сұлтандары мен билерінің
езуінің ең ауыр, ең сорақы қыспағын басынан өткізіп отырғандығын көрді. Ол
қоғамдық өмірге сын көзімен қарады. Өндірістік даму қатынастарында,
мәдениетте, қоғамдық дамуда артта қалған халықтарды қараңғылықта, феодалдық
түрмыстык шырмауында әдейі ұстау патша үкіметінің отаршылдық саясатынан
туып отырғанын Ыбырай жақсы түсінді және де өзі бүл саясатқа жан-тәнімен
қарсы болды.
Мектеп бітіргеннен кейін Ыбырай халық ағарту жұмысымен айналысуды
тандап алған еді. Бірақ оның ағарту саласында қызмет атқарсам деген тілегі
бірден орындалмады. Өйткені ол кезде казак даласында ашылған даяр түрған
мектеп өлі жоқ еді. Ыбырай амалсыздан Орынбордың болыстық басқару
мекемесіне тілмаштық қызметке қалдырылды. Бірақ, оны чиновниктік жүмыс
қанағаттандырмады, арманы - бар күшін алдағы күнде халқын ағарту ісіне
жұмсау еді.
"Мектеп - қазақтарға білім берудің басты тұтқасы... Үміт мектепте,
қазақ халқының келешегі мектепке байланысты",- деп жазды ол. "Халық
мүдделері үшін ең керекті окытушы. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, ең
жақсы үкімет бүйрықтары да, мұқият түрде жүргізілген инспекторлар бақылауы
да оқытушыға тең келе алмайды" — деп мұғалімнің беделін жоғары көтерді.
Ыбырай Алтынсарин терең де нөрлі білім бұлағынан сусындап, өзінің алған
білімін туған халқына тарту етіп, қазақ елі үшін оқу-ағарту саласында игі
еңбек сіңірді. Осы орайда Ыбырай орыс халқы мөдениетінің демократияшыл
идеяларын, әсіресе Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын
шығармашылық жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалімдердің бірі болды.
Қазақ даласында бірінші болып мектеп ашып, білім шырағын жағу, ана
тілінде оқыту секілді халық өмірінде бұрын-соңды болмаған зор әлеуметтік
мақсаттарды орындау Ыбырай Алтынсаринге, әрине, ол кезде оңайға түскен жоқ.
Оның алдында жалпы өнер-білімге, жаңалыққа, орысша оқуға барынша қарсы бойы
қалыптасқан ескі салт-сана, надандық ұғым тұрды. Әйтсе де, халқын сүйген,
оның жарқын болашағына шексіз сенген патриот, жігерлі күрескер Ыбырай
Алтынсарин: "Ал, енді құдай басыма не салса да, мен күшімнің жеткенінше
туған еліме пайдалы адам болайын деген негізгі ойымнан талабымнан еш
уақытта да қайтпаймын!", -деп Н.И.Ильминскийге (1884жылы) сеніммен
жазғанындай, сан-сала қиындықтармен табанды күресе жүріп, әрі орыс
достарының, әріптестерінің көмегін, ақыл-кеңесін де пайдалана отырып,
алдына қойған негізгі мақсатын орындады. Ыбырайдың осындай қажырлы еңбегі,
күресі арқасында 1864 жылы қазақ сахарасының төрінде бүрын құлаққа
шалынбаған қоңырау үні тұңғыш рет естілген еді. Бұл ұлы мақсатқа ғұмырын
арнаған жас ағартушының осы жолдағы алғашқы жеңісі, ал қазак халқының
өміріндегі әлеуметтік маңызы тарихи оқиға болатын.
Сондықтан да болар, Ыбырай Алтынсарин бұл қуанышын Н.И.Ильминскийге
жазған хатында "Осы жылы (яғни 1864 жылы) январьдың 8-і күні менің көптен
күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды, оған 14 қазақ баласы кірді, бәрі
де жақсы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға, қойға шапқан ас қасқырдай,
өте қызу кірістім. Бұл балалар да менің айызымды қандырып, не бары үш айдың
ішінде оқи білетін және орысша, татарша жаза білетін
Тұңғыш білім отауының босағасын алғаш аттаған он төрт баланың есімдері
бізге беймәлім болғанымен, олардың жұдырықтай жүрегін билеген сезімдері
соншалыкты таныс, ыстық кой.
Міне, сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин Шоқан Уәлихановтай аяулы азаматтың
халқым оқыса, өнер-білімді игерсе деген арманын іске асырушы болды.
Ұлы ұстаз, мәдениет қайраткері Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептер
Қазақстан жеріндегі алғашқы білім және мәдениет ошақтары болды. Сонау XIX
ғасыр соңында балаларды ғана емес, бүкіл қазақты көшпенділіктен
отырықшылыққа бейімдеп, сауатын ашып, білім мен мәдениет жолына сүрлеу
салған Ыбырайдың инновациялық қызметі төл мәдениетіміздің өркендеу
тарихынан үлкен орын алды. Озық ойлы ұстаз өзі ашқан мектептерде алғашкы
сабақты өзі өткізіп, жас мүғалімдерге үлгі көрсетіп, оларға тәлім-тәрбие
беріп отыруы да, мектептердің көпшілігінде жылдық қорытынды емтиханды өзі
алуы да, өзімен бірге өзгеге қатаң талап қоя білуі де оның асыл қасиеті
екенін көреміз.
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика классиктері:
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский. Л.Н.Толстой және т.б. гуманистік
идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп өміріне енгізген
тұңғыш педагог болды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо: "Бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
тәрбиені отбасындағы еңбекке үйретуден бастау керек" десе, орыс педагогы
К.Д.Ушинский "Тәрбиенің негізін халық;тың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру
керек... ол тілі және әдет-ғүрпы арқылы көрініс табады" деді, орыстың тағы
бір жазушысы әрі педагогі Л.Н.Толстой 1862 жылы "Ясная поляна" журналының
№1 санында жарияланған "Халықтық білім беру туралы" атты мақаласында
Германия, Франция, Англия, ертедегі Индия, Египет, Греция елдеріндегі оқу-
ағарту ісінің даму тарихына шолу жасау келе: "білуге қүмарлық әр адамның
бойына іштен туа бітетін касиет. Халықтың білімге құштарлығын адамның ауаға
құштарлығындай қажеттіліктен туындайды. Халыққа білім беруді өрістеткіміз
келсе, бұл істі жеке шенеуніктердің қолынан алып, бүкіл қоғамға беруіміз
керек" деген.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық көзқарасынан да бүкіләлемдік тәлім-
тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы жүректі
болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс
тапқанын байқаймыз.
Ыбырай Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның
педагогикалық көзқарасының үш бірдей сатысынан көрініс тапты. Біріншіден,
бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние
ғылымдарын үйретуге және соған оқу қүралдарын жазып шығаруға, оларға өз
шығармаларын бейімдеп жазуға арнаса, екіншіден өнегелі үстаз-тәлімгер
даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік басшылық жасауға „көңіл
бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының XIX ғасырдағы қоғамдық
өмірінде болған саяси-әлеуметтік мәселелерді жан-жақты қамтып жазуға
жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал, шыншыл, еңбек
сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға, зиянды іс-әрекеттен, үрлық-зорлық,
жатып ішер жалқаулық сияқты жаман әдет, жат мінезден бойын аулақ ұстауға
шақырды.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Алтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Ыбырай Алтынсариннің ерекше мән берген мәселесі: оқу-білім, өнерден
кенжелеп қалған қазақ елін мәдениеті дамыған орыс халқынан үйрене отырып,
жастарға орыс тілін үйрету арқылы прогреске бастау жолы еді.
Ол өзінің "Қазақтың болыстық мектептері туралы жазбалар" атты еңбегінде
қазақ халқының орыс тілі мен өнер-білімін үйренуге мейлінше ықыласты
екенін, сол үшін қатардағы мектептермен қатар, техникалық ауыл шаруашылық
және әйелдер мектебін ашудың қажеттігін дәлелдейді. Мүны бітіргендердің өз
елінде қалатыны, олардың орыс мәдениетіне деген, өнеріне деген ықыласы
артып, жоғары дәрежелі оқу орындарына түсуге жол ашылатыны байыппен сөз
болады.
Ұлы ағартушы-педагог бүл ойларын толық іске асыру үшін тек мектеп
ашумен шектеліп қалуға болмайтынын, бүған лайықты окулық, методикалық қүрал-
жабдыктар керек екенін жақсы түсінді. Сондықтан, Ыбырай Алтынсарин
Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков тәрізді педагогтардың әліппе,
оқулықтарын негізге ала отырып, қазақ балаларына арнап "Оқу құралын" жазды,
Сондай-ақ ол методикалық мәні бар "Семья мен мектеп", "Халық мектебі"
журналдары мен қол өнері үшін қажетті Гестерманның техникалық коллекциясын,
физика, химия кабинеттері үшін күрал-жабдықтар алдырды. Мұның бәрі оның
жалаң оқумен қанағаттанып қалмағанын, бұған қоса ғылым мен техниканың
тетіктерін үйретуде көрнекілік тәсіл ұстанғанын көрсетеді. Сондай-ақ, аса
қажетті кітаптар мен журналдарды орталық мектептерге топтап жинау арқылы
сондағы кітапханаларды байытуды көздеді, оқимын деген жастар мен
мүғалімдердің өз білімін көтеруіне қолдан келгенше жағдай жасамақ болды.
Ыбырай сол тұстағы мектептерде дін сабағының өту мүмкіндігін пайдаланып,
қазақ балалары үшін "Шариятул-ислам" атты оқулық жазды. Бұл кітап кезінде
балалардың мүсылман дінінің кітаптарын игеруіне айтарлықтай үлес қосты. Ол
қазақ даласында татар молдалары таратқан діни оқуға, сондай-ақ патша
өкіметінің отарлау саясатына негізделген христиан дінін таратуға қарсы
бодды.(25.141)
Ыбырай Алтынсарин қазақ тілінде кітаптар жазып, оларды халық арасына
тарату арқылы ғана дін ықпалын бірте-бірте бәсеңдетуге мүмкіндік туады деп
түсінді. "Мәселенің мәнді жері-деп жазды ол,-қазақтардың білім алуына оның
кесірін тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін мазмұны балалардың
білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ
алған бағыттан қайтпай қазақтың өз тілінде, олардың өздеріне таныс әріппен
шығара білу керек. Сөйтсек, ,ол кітаптарды жұрт бірден қолға алып оқиды,
бұл кітаптар, татар кітаптарыйен қатар, зор күш болар еді." Ұлан-байтақ
қазақ даласында діни мектептер ашу, балаларды өз ана тілінде оқыту — оның
ең асыл арманы болатын. Осыған орай ол: "Орыс-қазақ мектептері - қазақтарға
білім берудің басты құралы ... біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының
келешегі осы мектептерде. Сондықтан мектептерде жақсы білім берілетін
болсын. Ғылыммен қаруланған, әр нәрсеге дұрыс көзқарасы бар адамдар казақ
арасында көбейіп, бүкіл халыққа әсер ете алады", деп, дала халқына
ағартушылық идеяның нүрын себе бастады.(24.121)
1.2 Жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу — Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
идеяларының өзегі
Бір құдайға сыйынып, Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен
тоқылық!
Небәрі төрт жолдан ғана тұратын осы өлең шумағы бүкіл қазақ даласында
білмейтін адам кемде-кем десек, қателеспеген болар едік. Өйткені бұл өлең
жүз жылдан астам уақыт қазақтың оқулық кітаптарына еніп, мектеп
табалдырығын аттаған әрбір баланың алғашқы әліппесі болып келеді. Сондықтан
да ол өлең жолдары әрбір қара таныған қазақтың көкірегінде сақталып,
жүрегінде жатталып келеді.
Тарихи-мәдени көзқарас жағынан және оның пелагогикалық қүндылығы
жағынан тамаша ескерткіш болып табылатын Ыбырай Алтынсарин жазған "Қазақ
хрестоматиясына" да дәл осы өлең шумағы кіріспе болды.(9)
Ыбырай Алтынсарин — оқытушы-педагог, ағартушы-педагог болуымен қатар,
ана тіліміздегі тұңғыш оқулықтардың авторы да, көптеген әңгімелер мен
өлеңдер жазған жазушы-классик. Ол қазақ прозасы көркем әдебиет жанрының
новелла түріне жатады. Ыбырай қазақ тіліне түңғыш рет орыс классиктерінен
Крыловты аударды. Бірақ бұл шығармалары мен аудармалары оның негізгі кәсібі
болмаған. Ол бұларды өзінің негізгі мақсатына - ағартушылық еңбегіне
пайдалану үшін жазды.
Ыбырай казақ балалары үшін тұңғыш рет ана тілінде оқулық жасады.
Ыбырайдың хрестоматиясы демократиялық бағыттағы педагогикалық ғылымның
негізіне сүйеніп жазылған. Хрестоматиясының бірінші бөліміне ол балаларға
таныс, олардың өнерлеріне жақын және халықтық идеяларды тарататын әңгімелер
мен жырларды алды. Бүлардың негізгі идеялары жастарды тазалыкқа, ададдыққа,
еңбекті сүюге, мейірбандыққа, қарапайымдыққа, достыққа баулу еді.
Хрестоматияның екінші бөліміне алынған мысалдары балалардың ой-өрісін
кеңейтуге, жаратылыс ғылымдарына мәлімет беруге арналған. Ыбырай бүл
бөлімде окушының ойын аздан-көпке, аласадан-биікке, төменнен-
жоғарыға қарай дұрыс өрлетеді. Мысалы, жастарды әуелі өздерінің туған
жерімен таныстырған, сонан соң алыстата-алыстата келе дүниежүзілік
географиялық жағдайларды баяндаған.
Ыбырайдың әдеби мұрасы бізге негізінен "Қазақ хрестоматиясының"
төңірегінде жетті. Мұнда "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш", "Талаптың пайдасы",
"Асыл шөп", "Бақша ағаштары", "Бір уыс мақта", "Шеше мен бала", "Әке мен
бала", т.б. әңгімелер енген.
Бұл шығармалар жас ұрпақты ең алдымен адамгершілікке, еңбек
сүйгіштікке, оқу-білімге баулу мақсатын көздейді.
Алтынсариннің кейбір пікірлерінде "адамгершілікті" тәрбиелеу идеясы өте
анық айтылған, мұның өзі оның шығармаларында да үлкен орын алады.
Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік туралы айтқандарының барлығы өз
халқына және балаларға деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол әр
елдің озық ойлы демократтары мен педагогика классиктерінің негізгі
идеяларын терең меңгерген. Бір кезде Белинский былай деп жазған болатын:
"Балаларды алғашқыда чиновник, ақын, қолөнерші болуға емес, адам болуға
тәрбиелеу керек, содан кейін басқаларға тәрбиелеу тиіс".(30.222)
Алтынсарин өзінің хаттарында Белинскийдің осы сөздерін қайталап, оларды
жүзеге асырып отырды.
"Шәкірттерінің саналылығына барынша әсер етіп, олардың кейңн парақор
болып кетпеуі үшін бар күшімді салып тырысудамын",-деп жазды Алтынсарин,-
мен үнемі еліме пайдалы адам болу үшін әрекет етіп келдім, ал қазір осы
максатқа жеткен сияқты болғанымды сезген сайын өзіме үлкен бір жұбаныш
тапқандаймын",-деп жазды Ыбырай Алтынсарин өзінің Ильминскийге жолдаған
хаттарында.(4.130)
Ол өзінің мектептегі алғашқы жылдардағы педагогикалық жұмыстарының
нәтижелеріне осылай қуанып, қанағаттанады.
Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған хрестоматиясына енген
материалдарға зер сала қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері мен
қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы талаптарға орай
айтылар ойдың дәлдігі мен нақтылығы, қонымдылығ мен көркемдік әсерлігі
есепке алынады. Сондай-ақ, осы мақсатта автордың халық ауыз әдебиеті асыл
үлгілері мен мақал-мөтелдерді, небір көркем шешендік сөз нүсқаларын тандап-
талғап енгізуі де нәтижесіз болған жоқ.
Ыбырай жастарды оқу-білімге үндегенде, өнерлі болуға баулығанда құрғақ
насихатқа ұрынбайды, қайта өз ойын нақтылықпен дәлелдеуге ұмтылады. Айтпақ
пікірді оқушы зердесіне еркін сіңіру үшін әр алуан ұстаздық амал-тәсіл
қолданады. Бұл тұста ол, ең алдымен, шешендік қайталауларды ұтымды
пайдаланады. Ақын әр шумақ сайын:
"Бір құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!" —
деген жолдары әдейі қайталай отырып, оқу-білімнің пайдасын айтуда бала
жүрегіне жол таба білген.
Сол хрестоматияға сөз басы ретінде берілген "Бір құдайға сыйынып, Кел,
балалар, оқылық" атты өлеңде ақын оқушы түсінігіне жеңіл қарама-қарсы
ұғымдарды әдейі шендестіріп қолданады. Мәселен, ол білімділік пен
надандықты қатар, жарыстыра алып сипаттайды. Осы орайда ақын алдымен оқудың
пайдасын жарыққа балап:
"Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар!" —
десе, надандықтың мән-жайын:
"Оқымаған жүреді,
Қараңғыны қармалап"- дейді. (8.157)
Автор өзі үндеп отырған оқу-білімнің тек ізденіс, еңбекпен табылатынына
үлкен мән береді. Ол үшін инемен қүдық қазғандай ыждаһат, сабырлылық қажет
екенін ескертеді. Сондай сарыла ізденудің арқасында қол жеткізген оқудың
азбас, тозбас өнерге айналатынын айтады. Ақын ойынша: оқу-білім мәңгілік,
ол жүтамайды, таусылмайды.
"Оқу деген шыны-ды.
Тұрған сайын шыныққан,
Оқу білген адамдар,
Май тамызған қылыштан."
Ал бұған қарама-қайшы тұратын надандықты ақын:
"Надандықтың белгісі,-
Еш ақылға жарамас.
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас...
Жөн білмеген наданға
Қыдыр ата дарымас." -
деп бейнелейді. Сондықтан ол өз ойын қорытқанда да оқу-білімнің
өмірдегі орнын, қажеттілігін баса көрсетеді. Осы орайда да Абырай бала
жүрегіне жақын ата-ананың ертеңгі күнін көлденең тарта сөйлейді:
"Әлпештеген ата-ене
Қартаятын күн болар.
Қартайғанда жабығып,
Мал таятын күн болар.
Ата-енең қартайса,
Тіреу болар бүл оқу.
Қартайғанда мал тайса,
Сүйеу болар бүл оқу!"- дейді. (8.159)
Әдебиетімізді бүған дейін оқу-білім, өнерге бірыңғай шақыратын мүндай
жырлардың жоқтығын ескерсек, осы "Кел, балалар, оқылық" өлеңінің мән-маңызы
ашылып, айқындала түседі. Ал ақынның осыған жалғас екінші "Өнер-білім бар
жұрттар" атты өлеңін бастан-аяқ тың мазмүнды, жаңа сипатты шығарма дей
аламыз. Ыбырай мүнда қазак балалары түгіл, ересектердің ұғымында жоқ
техника тетіктері мен қүрал-жабдықтардың іс-әрекет, қозғалысы мен адамға
көрсетер қызметін суреттейді. Шынында, құлақ естіп, көз көрмеген паровоз,
пароход, радио, телеграф, телефон, газ, электр, самолет т.б. секілді
техника қүрал-жабдықтарының қызмет-көмегі жас балалар үшін тек қиялдағы
дүние секілді болатын-ды. Сондықтан бұларды қазақ балаларына айтып
түсіндіру талабында ол ел өмірінде бұрыннан бар жұмбақтау тәсілін ұстанады.
Мұның бірден-бір дүрыс жол екенін дәлелдеу қажет бола
қоймас.
Дегенмен, мүның кейбір қырларына зер сала кеткен де артық болмас
дейміз.
Автор сол таныс емес техника заттарының іс-әрекеттерін алдымен өз
өмірімізде бар нәрселермен теңеу арқылы ұғындырмақ болады. Айталық, ол
паровозды "аты жоқ құр арба" деп бейнелесе, ал суда жүзген пароход, кемені
кәдімгі нән балыққа балайды. Бұл, біріншіден, жұмбақ шешіп үйренген қазақ
балаларының ойлау қабілеті мен соған деген ықылас-ынтасын арттырса,
екіншіден, жаңа заттың болмысы мен қызметінен хабардар болып, нақты түсінік
алады. Осындай танымдық сипаты жағынан теңдесі жоқ бүл жырлардың бір
үзіндісі төмендегіше болып келеді:
"Өнер-білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып-жүмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
Аты жоқ құр арбаны
Мың шақырым жерлерге
Күн жарымда барғызды.
Адамды құстай үшырды,
Мал істейтін жүмысты
От пен суға түсірді.
Отынсыз тамақ пісірді,
Сусыздан сусын ішірді!..." (1.123)
Рас, еңбек пен өнерді игеруге шақыру халық ауыз әдебиеті үлгілерінде
бұрыннан бар, алайда мүндағы негізгі мақсат көшпелі өмірдің талап-тілектері
төңірегінен аса қоймайтын. Бұл жырлардың бәрінде дерлік әдісі жаудан мал
қайыратын ел қорғаны болатын азаматтың, бергісі қартайғанда ата-анасына
медет-тірек болатын жігіттің асқақ түлғасы жасалатыны мәлім. "Өнерді үйрен,
үйрен де жирен" деп санаған халқымыз ұл-қыздарының он қолынан өнер тамған
шебер, тандайынан бал тамған шешен болуына да мән берген. Алайда, ол дәуір
келмеске кетті, енді жаңа заманның талап-тілегіне сай өзге мәдениетті
елдердегі секілді өнер-білімді игермесе, ата-ана асыраудың өзі қиын екенін
ескертеді.
Оқу үйреніп, білім ала алмаған өз халқының атынан сөйлеп, жастарға
үлкен үміт артады, жатпай-түрмай сол олқылыктың орнын толтыруға шақырады.
"Қатарың кетті-ау алысқа-ой,
Ұмтылыңыз қалыспай...
Біз болмасақ сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды!"
Ақын енді бір топ өлендерінде мазмұн мен түрдің бірлігіне мән беріп
қана қоймай, оның көркемдік сипаттарына да зер салады. Мұнда да ол оқушының
ынта-ықыласы мен ойлау-қабылдау ерекшелікгерін естен шығармайды. Айталық,
"Береке кеткен елдерде" деген өлеңмен бұрын бірге басылып келген "Бұл кім?"
атты қысқа ғана жыр бастан-аяқ жұмбақ түрінде жазылған. Сондағы "Түн
ұйқысын төрт бөліп, Түнде бесік таянған" деген жолдар болмаса, қалғанынан
сөздің ана туралы екенін білудің өзі қиын. Алайда, Ыбырай пікір салмағы
түсетін соңғы тармақтарға аяулы ананың баланы өсірудегі теңдесі жоқ
еңбегін, мейір-махаббатын шебер сыйғызып, асқақ жырлайды. Бұл өлең өзінің
құрылысы жағынан халық ауыз әдебиетіндегі бесік жырымен үндес болып келсе
де оның танымдық, көркемдік сипаттары түрғысынан сомдалған, жұп-жұмыр дүние
екені айқын аңғарылады. Дәл осындай ерекшелікті "Балғожа бидің баласына
жазған хаты" атты жырдан да көруге болады. Автор мұнда да қарапайымдылыккд
қоса бейнелілікті, бұлтартпас уәж бен қисынды, шешендік пен тапқырлықты
назарда түтып, оның әсерлілігін арттыра түсу үшін өлең түрін сәлем хат
үлгісінде құрады. Ыбырай халықтың ғасырлар бойғы кәсіп-тіршілігіне
қалыптасқан еңбек пен ойын туралы ұғым-түсініктеріне де енді жаңаша
қараудың қажеттігін айтады. Мәселен, "Доп ойнаған тозар, асық ойнаған азар,
бәрінен де қой бағып, ет-май жегер озар" деген мәтел бізде мал бағу
шаруашылығына сәйкес ертеден сіңіскен. Дегенмен, Ыбырай бұл түсініктің өнер-
білім өрлеген заманда бүгінгі талапқа толық жауап бермейтінін білдіріп,
бүкіл болашақтың өнер-білімде қалғанын, оны еркін игермей ата-ананы
асыраудың да мүмкін еместігін жария етеді. Қаладағы оқуда жүрген ауыл
баласының сағынышы мен арман тілегін автор шешендік аз ғана уәжді сөзбен
ұтымды етіп жеткізе білген:
"Атамды сағындым деп асығарсың,
Сабаққа көңіл бөлсең басыларсың.
Ата-ананды өнер білсең асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң аһ ұрарсың.
Шырағым мүнда жүрсең нетер едің,
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратқа жетер едің?"
Ыбырай жырларының бәрі дерлік мақал-мәтел іспетті ойлы да мағыналы
болып қысқа тұжырылып отырады. Айталық, "Ұрлық түбі қорлық" дейтін мәтелге
орай ол өз ойын "Араз бол кедей болсаң ұрлықпенен" деп, мағынаны байыта,
жаңғырта қолданса, "Арық атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас" қанатты
сөзін "Арық ат жан жолатпас бір жалданса" деп түрлентеді.
Ыбырай өзінің төл туындылары мен өзгертіп өңдеген халық ауыз әдебиеті
үлгілерінде болсын олардың тәрбиелік, нақыл-насихаттық мәніне ерекше көңіл
аударып отырады. Сол арқылы жас буынды адамгершілік пен ізгілікке, әділдік
пен әдепке, еңбек пен зейінділікке баулуды көздейді.
Ыбырай Алтынсарин әдебиетімізде алғаш проза жанрының да негізін
қалады.(7) Балаларға арнап жазылған бұл әңгімелерін өзінің төл өлеңдеріне
қосып, хрестоматияға енгізді. Осы қысқа әңгімелерінде, ол жас шәкірттерді
адамгершілікке, ізгілік пен бауырмалдыққа, адал еңбек пен әділдікке,
әдептілік пен сабырлылыққа, зейінділік пен білімді еркін игеруге шақырады.
Ыбырай прозасының басты ерекшелігі неде дегенде, мынаны айтуға тиіспіз:
қазақ халқының мәдени-әлеуметтік өмірін арқау ете отырып, жаңа буын
жастардың өсіп жетілуіне қажетті үлес қосу еді. Сол тұста бізде балаларға
жүйелі білім беретін оқулықтар былай тұрсын ғылыми педагогикалық еңбектер
де жоқтың қасы еді. Бүкіл ел-жүрт, кәрі мен жас ақындар мен жыраулардың
жырларындағы нақыл-насихатпен, халықтық-ауызекі педагогикамен ғана
қанағаттанып келеді. Сондықтан Ыбырай хрестоматиясына енген өлең,
әңгімелері арқылы балалардың жас
ерекшеліктері мен қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып, ғылымға
негізделген оқулықтар жасады. Мұндағы әр алуан тақырыпты қамтитын әңгімелер
де сол талапқа орай көлемі шағын болып қүралып, тәрбиелік мақсатқа қызмет
етті. Ұлы ағартушы өз хрестоматиясының түзілім-міндеті туралы
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында былай дейді: "Қазақ балаларына,
меніңше, мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер немесе
оларды қызықтыратын, мысалы, жібек қүртының, көбелектердің өзгерулері
сияқты әңгімелері тәуірірек болады. Өлең жағын мен мүмкін болғанша қазақ
өлендерінің арасынан іріктеп аламын. Екінші кітабымда мен балаларға қызықты
етіп, табиғат құбылыстары, табиғат күштері туралы, тарих және географиялық-
ғылыми әңгімелер келтірмекпін". Бұдан тұңғыш ұстаздың шәкірттерге ғылымның
әр саласынан тыңғылықты білім беретін пәндік оқуды енгізуді ойластырғанын
көреміз.(9.141)
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні: жас буынды өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу болып келеді. Ол ел-жұртқа қажет білім
мен өнерді игерудің төте жолы тұрақты мектептер арқылы іске асады деп
санады. Сондықтан ағартушы қазақ халқын егін егіп күн көретін отырықшылыққа
шақырды. Өз әңгімелерінде отырықшылықтың артыкшылығын дәлеледеуге ерекше
зер салды. Бұл тұста біз оның "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй"
секілді шығармаларын атай аламыз.
1.3 Ыбырай Алтынсариннің ғылыми еңбектеріне сипаттама
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұраларының ең бастысы -"Қазақ
хрестоматиясы" болып табылады. "Қазақ хрестоматиясының" дүниеге келуі
Ыбырайдың ағартушылық қызметімен тығыз байланысты. Хрестоматияның жаңа
ашылған мектептер үшін арналып жазылғандығының өзі осыны дәлелдейді. Ыбырай
бұл еңбегінде көркем шығармалары арқылы өзінің ағартушылық және
педагогикалық идеяларын толық көрсете және насихаттай алды. Ол халықтық
мақсаттағы озық идеялардың тек жақсы жазылған еңбектер арқылы ғана қоғам
өмірінде кеңінен тарап, салмақты күшке айналатынын, лайықты нәтижелер
беретінін түсінді. Қазақ елінің әр түкпірінен жаңа мектептерді қанша
ашқанымен, олар арқылы бүкіл дала өмірін толық қамти алмайтынан сезді.
Негізгі мақсатқа сәйкес жаңа оқулықсыз бұл мектептердің де күткен нәтижеге
жеткізе бермейтінін байқады. Осыдан келіп, ол өзінің ағартушылық және
қоғамдық идеяларын еңбекші халыққа кеңінен жеткізуді басты мақсат етіп
қойып, оны жүзеге асырды. Ағартушының халық өмірімен тікелей араласып, оның
алуан түрлі жағдайларымен мейлінше таныс болуы да, халықтың рухани
мүқтаждығын сезуі де оның әдеби еңбектерінің туындауын жеделдетіп, халықтық
мәнін жетілдіре түсті. Ыбырайдың 1862 жылдан бастап халықтың ауыз әдебиеті
нүсқаларын жинау, зерттеу мәселесімен шүғылдануы, оның көркемдік пен
шеберлікке байланысты түсініктерін терендетіп, шығармашылық қабілетін
тәрбиелеп өсіріп отырды.
Қазақ қоғамында өнер-білімге қүштарлықтың сезіле бастағанын аңғарған
Ыбырай "Қазір өткінші жағдайда түрған халқымыз рухани нәр тілеп отыр" —
деп, дұрыс танып, хрестоматияны халықтың сол талап-тілектерімен
байланыстыруды өзінің алдындағы басты міндеті деп санады. "Бұл кітапты
құрастырғанда мен, - деп жазды ол хрестоматияның алғы сөзінде,- біріншіден,
осы біздің ана тілімізде түңғыш рет шықкалы отырған жалғыз кітаптың орыс -
казақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола
алу жағын, сонымен қабат жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап бола алу
жағын көздедім. "(11.65)
Жазушы бұл сөзді арқылы хрестоматияның халықтық мақсатта жазылуын
көрсету арқылы сол хрестоматияда қамтылған бүкіл әдеби еңбегінің де
халықтық мақсатта туғанын өз аузымен мәлімдейді.
Хрестоматияны Ыбырай алғашқыда екі кітап етіп шығаруды жобалаған еді.
Екінші кітабында "қазақтың төл әңгіме, аңыздарынан басқа табиғат сыры мен
жалпы тарихы жөнінен және кеңсе ісін жүргізу үлгілерінен мақалалар" беруді
көздеген болатын. Бірақ бұл екінші кітабын ол толық аяқтай алмады. Оның
жазылып біткен жеке тараулары ағартушының өзі қайтыс болғаннан кейін,
қолжазба күйінде жоғалып кеткен. Бұл кітабына ағартушы айрықша үміт артқан
еді. "Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті",-
деп жазды ол 1880жылы,- ойдағыдай орындап шығуыма қүдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мүны жақсылап қолдана білсек, бүл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді.( 16.85)
Жоғарыда айтып өткен "Қазақ хрестоматиясы" келесі бөлімдерден тұрады:
І.Тақпақтар, балаларға арналған әңгіме, ертегілер, оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілері; 2.Үлкендерге арналған әңгімелер; З.Ауыз
әдебиетінің үлгілері; 4.Мақал-мәтелдер.
"Қазақ хрестоматиясының" кіріспе мақаласында Алтынсарин: "Бұл тұрғыда
жазылып отырған алғашқы еңбек ретінде хрестоматияның бәлкім кейбір кемшілік
жақтары бар шығар, алайда бұл кітап ізсіз қалмас, алғашқы оку кітабы
ретінде өзінің міндетін орындай алар деген үміттемін" деп жазады. Автордың
бүл сөздерінен кітаптың нендей мақсатта жазылғаны айқын аңғарылады.
Бұл оқулықпен қатар шыққан Ыбырай Алтынсариннің тағы бір еңбегі
"Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы". Бұл кітап 8 бөлімнен
тұрады: І.Зат есім; 2.Сын есім; З.Сан есім; 4.Есімдік; 5.Үстеу және шылау;
б.Көмекші сөз; 7.Етістік; Сондай-ақ қазақ тілінен орыс тіліне аударудың
кейбір үлгілері енген. Бүл қазақ балаларына орыс тілін үйрететін алғашқы
оқу құралы еді. Және өзінің түсінікке жеңілдігімен, орыс грамматикасының
негізіндегі ережелерін анық жеткізе білуімен ерекшеленетін.
1879 жылы Ыбырай Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде де
жергілікті патша әкімшілік органдары алдында ұсыныс жасаған. Болашақ
газеттің үлгісі ретінде оның бірінші номерінің макетін өз қолымен хазған.
Газет қазақ және орыс тілдерінде 45x3 5см. көлемінде 8 беттік болып
жоспарланған, алғашқы 4 беті қазақша, соңғы 4 беті — соның орысша
аудармасы. Газеттің аты "Қазақ газеті" деп аталыпты.(22.113)
Бірақ, қазақша газет шығару жөніндегі Ыбырайдың талабын не себептен
болса да жоғары үкімет орындары қабылдамаған.
Қалай болған күнде де, жаңағы қолжазба газет үлгісінің мазмүны мен
тіліне қысқаша тоқталып кеткеніміз дұрыс болар.
Газет 4 бөілмнен тұрады: I бөлімнің рубрикасы "Бас әкімдер жағынан
шыққан хабарлар" деп аталған. Мұнда бас мақала есепті қазақ халқына арналып
жазылған үндеу-өсиет бар. Бұл мақаланың негізгі түйіні — Ыбырайдың өзінің
ағартушылық идеясынан туындайды. Бұдан біз ұлы ағартушының өз халқының
болашағына деген үлкен қамқорлығы мен жанашырлығын тағы бір айқын көргендей
боламыз.
II бөлімде "Ел ішіндегі хабарлар" деген рубрикамен елде болған өрт,
мал ауруы және ауа райы туралы қысқа-қысқа хабарлар мен Орынбор
маңайындағы малдың, басқа да тауарлардың бағасы қандай
екендігі жазылыпты.
III бөлім шет жұттардан келген хабарларға арналған.
Ал газеттің төртінші беті "Таңсық әңгімелер" деген рубрикамен түгелдей
"Жиренше шешен туралы" әңгімеге арналыпты.
Енді газеттің тілі жайында айтар болсақ, ең алдымен, газет қазақша
жазылып, содан кейін орысшаға аударылғанға ұқсайды. Өйткені қазақша
текстердің тілі жатық, өте жүйелі және қазақтың мәнерлі, көркемдеуіш
сөздеріне толы.
Атап айтатын жайт—газет тексінің лексикалық жағынан тазалығы. Мұнда
оқымаған қазақ түсінбейтіндей сөздер жоқ деуге болады.
Қорыта айтқанда, Ыбырай жасаған бұл газет үлгісі - қазақ баспасөзі
тарихынан белгілі орын алатын, сонымен қатар ұлттық жазба әдеби тіліміздің
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжат.
Ыбырайдың жоғарыда тоқталып өткен еңбектеріне енген шығармалары
"кітаби" тілімен емес, қазақтың таза ана тілінде жазылғандығымен құнды
екенін, әрі оның шығармалары мен мәнінде көркем әдебиет үлгілері болып
табылатынын баса айтқан жөн. Оның шығармаларының бойынан көркем шығармаға
тән қасиеттердің бөрі табылады.
Осы қасиеттердің арқасында Ыбырай шығармалары бастауыш сынып
оқушыларының оқуына, қабылдауына жеңіл. Сол себепті де бұл туындылардың
бүгінгі күнде де кеңінен пайдаланылуы табиғи жай, занды құбылыс.
Ыбырай Алтынсарин - өз дәуірінің "жаңғырығы", оның творчествосы алуан
түрлі тақырыпты қамтиды. Олар өнер-білімге шақыру, жаңа мәдениетті тәлім-
тәрбие алуға үндеу, жастарды еңбекке баулу т.б.
Ыбырайдың мектеп оқушыларына арналған кітабын оқырмандар қауымы оқу
құралы ғана емес, көпшілік қолды көркем әдебиет ретінде қабылдады. Ол
қозғаған түрлі тақырыптар күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ.
Ыбырай Алтынсариннің бұл еңбектерінің Қазақстан мәдениеті тарихында
жазба әдебиет ескерткіші ретінде де, ғылыми негізде жасалған оқу құралы
ретінде де аса маңызды орынға ие болып отыр.
Ыбырай шығармашылығына арналған зерттеулерге жүгінер болсак, ол өзінің
қолға алған барлық істерінде түңғыш негізін қалаушы, көшбасшысы ретінде
көрінеді. Бүгінгі күн тұрғысынан айтқанда, Ыбырайдың шығармашылығы мен өмір
жолы инновациялық идеялар. мен іс-әрекеттерден тұрады. Мысалы, Ыбырай
қазақтың әдебиет тарихында алғашқы балалар жазушысы болды.
Ыбырай - қазақ балаларының менталдық бейнесін жасаған жазушы, көркем
сөз шебері. Оның дидактикалық әңгімелері қазақ баласының жана сарайын,
кәсіби ойлау қабілетін ұлттық рухта сипаттайды. Жастарды еңбексүйгіштікке,
ізгілікке, тапқырлық пен әрекетшіддікке, ізденімпаздыққа тәрбиелейді.
Ыбырайды инновациялық ой-әрекетін танытатын этнографиялық еңбегі
"Мұсылманшылықтың тұтқасы" мұсылмандыққа ден қоя бастаған қазіргі
қоғамымызда ерекше сұранысқа ие болып отыр.(3.14)
Ыбырайдың әуелде "Шариати ислам" деген атпен жарық көрген осы кітабы
туралы Қазан университетінің профессоры, миссионер, Ыбырайдың ұстазы
Н.И.Ильминский Торғай уезінің бастығы Я.П.Яковлевке 1890 жылғы маусымның 15
жұлдызында жазған хатында былай депті: "...Мұсылман діни оқуымен байланысты
қазақ мектептерінде мұсылман сауаты ашылуы тиіс. Мұсылмандық сауат ашуы
славяндық-шіркеулік сауат ашумен қоса қабат қойылуы тиіс...
...Мынадай сауал туады: орыс балаларын өте жас шағынан православие
дініне тәрбиелеп отырғанда, қазақ балаларын мұсылман дінінен оқытуды
кешеуілдету қолайлы ма?... (33.201)
...Алтынсаринның "Шариати ислам" кітапшасы араб әріптерімен басылып
шыққан, жоғарыда айтылған пайымдауларға сәйкес оның араб алфавитін араб
тексінде қалдырып, ал қазақ тіліндегі түсіндірулерді орысша-қазақша
әріптермен басып, қайта шығару керек болар еді..." (22.113)
Бұл жолдардан мүсылмандықтың ерекшеліктерін мойындау, әрі Ыбырай
құрастырған кітапқа берілген жоғары баға көрініс береді.
70 жыл бойы кеңестік дәуірдің ықпалында болып келген қазіргі казақ
мектептері діннен өзінің іргесін аулақ салып келген болса, Ыбырай сол
кездің өзінде-ақ мектепті діннен бөлген жоқ. Мектепте дін сабағың дұрыс та
сауатты жүргізілуіне қамқорлықпен қарады. Құдай парызын оқытуға арнап,
"Мұсылманшылықтың тұтқасы" атты кітабын дін оқытушыларына әдістемелік көмек
ретінде ұсынды. Біз болсақ, мектептерге арналған дінтану пәнінің
бағдарламасы мен оқулығының жарыққа шығуын кешеуілдетіп келеміз.
Ы.Алтынсариннің инновациялық шығармашылығын танытатын тың деректердің
бірі соңғы жылдары архив қазынасынан табылған (Б.Әбілқасымов) "Қазақ
газетінің" үлгісі. Ыбырай жасаған ол үлгі уағында жарық көре алмаса да, XIX
ғасырдың екінші жартысындағы баспасөз тарихынан елеулі орын алады, ұлттық
әдеби тіліміздің сол кездегі деңгейінен хабардар етеді.
Алтынсариннің "Орыс тілін қазақтарға үйретудің бастауыш құралы" атты
кітабы өзінің көзі тірісінде жарық көріп, пайдаланылған оқу
құралының бірінші бөлімі. Ал, осы оқулықтың екінші бөлімінің колжазбасы
автордың өзі дүние салғаннан кейін 10 жылдан соң жарык көрген. Шығарма
Алтынсариннің шәкірті А.Балғымбаевтың "Алтынсарин жайлы естеліктер" бойынша
іздестіріліп, Алматыдағы Ұлттық ғылым академиясының сирек кездесетін
қолжазбалар бөлімінің қорынан табылған. Оны А.Васильев 1890 жылдан бастап
өзі сақтап, 1936 жылы Орталық кітапханаға өткізген екен. Қолжазбаның жалпы
көлемі 23 бет, 17 х 22см өлшемінде, орыс әріптерімен қазақша жазылған. Бүл
жөнінде мерзімді баспасөзде арнайы мақалалар жарияланды.
Отырықшылық түрмыс салтына көшуді, сауат ашуды, жастарды
кәсіптендіруді, орыс ,және батыс мәдениетінің озық үлгілерінен үйренуді
Ыбырай қазақтарды мәдениеттендірудің тетіктері деп білді.
Бар күшін әрекетке жұмсаған Ыбырай мүғалімдік, әдіскерлік, инспекторлық
қызмет түрлерін ғылыми негізде ұйымдастырып, сабақтастыра білді. Қазақ-орыс
балалары үшін уездік және болыстық мектептер ашып, қазақ қоғамында сауатты
адам идеалының қалыптасуына ықпал етті. Ыбырай балаларды сауаттандырумен
шектелген жоқ, тап бүгінгідей оқу-тәрбие ісін мәдениеттендіру, жастарды
кәсіптендіру мәселесін қоса көтерді. Бүкіл қазақ қауымын өзіне қаратып,
балаларды жаппай мектепке тартқан жас Ыбырайдың мәдени-инновациялық кызмет
оны біраз сергелдеңге салды. Әдепкіде Ыбырайдың бастамасы Ресей
империясының қырағы саясаты мен өз қандастары тарапынан сенімсіздік
туғызып, дін иелерінің қызғаныш, бақастық сезімін үдетті, Абайша айтсақ,
"мыңмен жалғыз алысқан" жас Ыбырайдың жанарпашылдығы өзіне көп кедергі
келтірді.
Дегенмен, Ыбырайдың қадірін біліп, қолдау көрсетіп отырған замандастары
да көп болған. Олардың қатарында Ыбырайдың ерекше қабілетін жас уағынан
аңғарып, оның рухани қалыптасуына зор ықпал еткен Н.И.Ильминский,
В.Григорьев сынды ғалым ұстаздары, Ыбыраймен қызметтес, сыйлас болған
В.В.Катаринский, Я.П.Яковлев сияқты орыс чиновниктері, мектеп ашу ісіне
қаржылай және моральдық тұрғыда демеушілік көрсетіп отырған қазақ
сұлтандары, қазақтың өнерлі, саналы ұлтжанды азаматтары болды. Өзінің
мәдени-ағартушылық еңбектерімен
ЬІбырайдың даңқы сол кездің өзінде-ақ чуваш халқының атақты ағартушысы
И.Я.Яковлевке жеткен. Яковлев Алтынсаринді сырттай біліп, қысылтаяң
кездерінде "Мені Орта Азиядан ағартушы Алтынсарин қолдайды",-деп мақтаныш
тұтып, жанында жалау еткен. Ыбырай да өз тарапынан К.Д.Ушинский, Н.А.Корф,
И.Я.Яковлев, грузин халқының ағартушысы С.Я.Гогебашвили, орыстың ағартушысы
әрі жазушысы Л.Н.Толстойдың пікірлерімен танысып, қолдап, білім беру ісінде
басшылыққа алып отырған.
Ізденіс барысында осындай тікелей теңіз біліммең қаруланған Ыбырай өзі
іргетасын қалаған мектептерінде білім мен мәдениеттің арасын жуықтастырып,
олардың өзара байланыстылығын дүрыс пайдалана білді.
Ыбырайдың қазақ-орыс тілді бастауыш мектептері жалпы Орта Азиялықтарға,
қазақ халқына тән менталитет пен еуропалық озық үлгілердің синтезі
негізінде құрылды. Ол мектептер балалар ғана емес, сауаттылықтан үміт
күткен қазақ қауымы үшін мәдени орта қалыптастырды. Ыбырай мектептеріндегі
мәдени ортаның оң ықпалы озық нәтижелерге жеткізді. Сондығынан да білім мен
тәрбиенің мазмүны Орта Азия медреселерінен анағүрлым жоғары деңгейде,
ғылыми негізде жүзеге асты.
Тарихи деректерді сөйлетсек, XIX ғасырдың екінші жартысындағы
бүратаналықтарға арналған мектеп ұйымдастыру мәселесіне орыстың озық ойлы
қайраткерлері назар аударған. К.Д.Ушинский. Н.А.Корф сияқты ғалым-
педагогтар әр халықтың ұлттық тілі мен мәдениетінің ерекшелігіне нұқсан
келтіруге қарсы шықты. Туған халқының тілі "мен дініне, дініне берік Ыбырай
да қазақ балаларының ұлттық рухта тәрбиеленіп, мәдениеттенуіне, жаңа заман
талабына сай орыс тілін де игеруіне қамқорлық жасап отырды. Бодан халықтың
өкілі болғандықтан, саяси-әлеуметтік соқтығыстар мен қақтығыстардың бел
ортасында жүрген Ыбырайға мектеп ашу ісі аса ауыр соқты, сәтсіздіктері мен
өкініштері де болды. Білім сапасы үшін күрескен Ыбырайдың "100 адамдық
мектеп ашып, олардан қандай нөтиже шығатынына көз жетпей, босқа
шығынданғанша, 10 адамға арнап білім беретін сенімді мектеп ашқан анағұрлым
пайдалы. Өйткені, мұндай аз балаға берілетін білім 100 балаға қарағанда
сапалы болады, олар сауатты болып шығады. Қазақтар арсында мұндай шараны
жүзеге асыру оқу-тәрбие жұмысының сапасын жақсартып, беделін арттырар еді",-
деген пікірінде көргенділік бар ма деп қаласың. Қазіргі алды 1000-нан, соңы
2000-нан астам бала оқытатын алып мектептерді, завод-мектептерді басқару
мен бақылаудың, ондағы үздіксіз оқу-тәрбие процесін игерудің қиындай
түсетіндігінен, алған білімдерінде сапаның болар-болмасы екіталай ма деп
күманданбасқа шара жоқ.
Сондай-ақ, Ыбырайдың: "Мектеп қабілетсіздік пен жалқаулықтың ұясына
айналмауы тиіс", "педагогикалық жұмыстан шешуші нәрсе ең жақсы оқыту
әдістерін таба білуде" немесе "оқыту процесінде қалай болса солай оқытпай,
ғылыми білім беру жүйесі сақталу керек" деген тұжырымдарды, сабақта баланың
ойлау қабілетін арттыратын жаттығуларды көбірек пайдалануды талап етуі,
баланы шоқындыруға қарсы, тіл тазалығы үшін күресі, т.б. жаңа ғасыр
оқырмандарын өміршеңдігімен таңдандырады. (21.55)
Ыбырай балаларға бастауыш білім берумен шектеліп қойған жоқ, ол
кәсіптік училищелер, алғаш рет қыздарға арналған мектеп интернаттарын да
ашты.
Сөздің реті келгенде айта кету керек, бастауыш кәісіптік білім
саласының қайсыбір зерттеуші мамандары қазақ жеріндегі кәсіптік
мектептердің негізі Ы.Алтынсариннен басталады деген жаңсақ пікірде жүр.
Тарихи деректерге сүйеніп айтар болсақ, қазақ кәсіптік мектептерінің негізі
Алтынсарин өмір сүрген дәуірден бірнеше ғасыр бұрын қаланған. Өкінішке
орай, кәсіптік педагогиканың тарихында да оның Ы.Алтынсаринге дейінгі
дәуірі айтылмаған. Әрине, қазақ халқының арғы-бергі тарихи тамырларын біле
бермейтін, 70 жыл бойына әбден орыстанып алған кәсіптік мектептердің
қүлағын үстап, нанын жеп келгендердің деңгейін түсінуге болады.
Алайда бұл "Кеңес дәуіріне шейін қазақ халқының 1 проценті ғана
сауытты болған", "көшпенді қазақ халкында мәдениет болмаған" (19.16) деп
кеміткен пікірмен келісуі қиын. Қазақ қоғамы жастарға кәсіп игеретін
кәсіптік мектептерден мүлде жұрдай болмаған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz