Қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны
Дипломдық жұмыс
Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде
оқытудың ғылыми-теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.1 Қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны ... ... ... ... 11
1.2 Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы
коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.3 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудың мазмұны ... ... .31
2 Коммуникативті оқыту әдісінің екінші шетел тілі сабағында
қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудағы
психолингвистикалық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Оқушылардың сөйлесім дағдыларын дамытуға бағытталған
коммуникативті жатығулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3Жаттығулар жүйесінің тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Келешек ұрпаққа жақсы тәрбие беру мақсатында елімізде соңғы жылдары білім саласына баса көңіл бөліне бастады. Білім берудегі негізгі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, іскер, өзіндік ой талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Өйткені бәсекеге қабілетті білім ғана Қазақстанды 50 елдің қатарына қоса алады. Ол үшін бірінші кезекте білім жүйесін жақсартуымыз керек. Қазіргі кездегі Елбасының тәуелсіздік алған жылдардағы еңбегіне көз жіберсек, бүгінде Қазақстанымыз әлем таныған қуатты мемлекетке айналды. Мемлекет басшысы Білім туралы жаңа Заңға қол қойды. Соның арқасында біздегі білім саласының құрылымдары мен оның ішкі мазмұны ЮНЕСКО-97 атты халыкаралық білім стандартына сәйкестендірілді. Орта мектеп 12 жылдық білім беру жүйесіне жақындап келеді. Орта білім алудың 12 жылдық мерзімге кешірілуі мен Еуропалық стандарттарға сәйкес білім беру жүйесі білімді қажет етеді. Сөйтіп Қазақстандағы білім жүйесі әлемдік білім талаптарына сай қайта құрыла бастады. Мектептерде интерактивті сабақ дүниежүзі бойынша тек Жапонияда ғана жүзеге асқанын ескерсек, Қазақстан сияқты жас мемлекет үшін бұл үлкен жетістіктің басы екендігі даусыз. Қазіргі 1000 мектепте озық технологияларды пайдалана отырып интерактивті сабақ өткізу үрдісі дәстүрге айналуда [1]. Жаңа білім беру жүйесінде жаңа технологияларды енгізу күннен-күнге басты талапқа айналып, осы әдістерді жетілдіре түсу қажеттігі күшейіп келеді. Бүгінгі мектеп оқушыларын оқытуға жаңаша міндеттер қойып отыр. Мұның өзі әр мұғалімнен оқу үдерісінің, ондағы мұғалім мен шәкірттің рөлін қайта қарауды, бұрыннан қалыптасқан әдістер мен технологияларды жаңа өмір талабына сай өзгертілген түрлерімен ұтымды ұштастыруды қажет етеді.
Жаңа оқыту технологиясы бойынша материал сипаттамалы түрде емес, шырайы проблема негізінде берілуі тиіс. Көптеген ғалым-әдіскерлер Әдіснама мәселесін шешеді деп есептейді. Бұдан басқа кейбір белгілі әдіскерлер: Оқытудың жаңа жүйесінде мұғалім назары дұрыс жауап алудан, оның қандай жолмен алынғандығын түсіндіруге көңіл бөледі, -дейді. Адам қарым-қатынастар, оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін белгілейтін маңызды фактор болып табылады. Сондықтан жаңа технологияның негізі саналатын ізгілендіру мен демократияландыру, мектептегі оқу үрдісін жетілдірудің басты ұстанымдарын.
Жаңа заман мектеп талабы оқушылардың шетел тілін жетік меңгерту. Сабақ барысында әрі сабақтан тыс уақытта оқушылардың тікелей қарым-қатынасқа түсу. Түрлі тілдік материалды (таспаларға жазылған сөздерден лексикалық, грамматикалық тұрғыдан дұрыс ұғынуды, тақырып бойынша өткен материалдарды, суреттер мен бейне материалды мазмұнды түсіндіруге, мәтіндер түсініп, қайта жаңғыртып айтуды, сөйлеу қарым-қатынасында, сөйлеу этикасының негізгі формулаларын білу және дұрыс қолдана алу, сұрақтан, жауаптан немесе хабар және сұрақ-жауаптан немесе хабар және сұрақтан тұратын диалогтарды қолдана алуды, таныс қарым-қатынас тақырыбындағы жағдайларға диалог жүргізе білу) жете ұғыну. Ауызша және жазбаша формада берілген ақпараттарды дыбыстай білу, әңгіме құрастыру, өзіндік баға берілген пікірін білдіру, нақты жоспарға мәлімдеме жасау, берілген тақырыпқа баяндама жасау, шетел тілінде дыбыстаудың артикуляция базасын, грамматикалық білімін оқыту үрдісінде коммуникативті мақсатқа пайдалануға, оқытылатын тілдің өмірде қолданысын оқушылардың жалпы лингвистикалық дамуы мен эволюциясын түсіндіруге, оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін шындап, жаңашылдығын жандандыруды пайдалана білу, т.б. Осы талаптарды және оқытудың мақсаттарын негізге ала отырып әдістемедегі ең үздік, алдыңғы қатарлы бағыт деп біз коммуникативті бағытты айта аламыз.
Коммуникативті оқытуда білім беру -- оқушының өзін ауызша (тыңдап түсіну, сөйлеу) және коммуникацияға (оқу және жазбаша) тарту, яғни, оқылып жатқан тілде бүкіл оқу үрдісі барасында қажетті іскерліктер мен дағдыларын қалыптастырудеген сөз.
Бiздiң дипломдық жұмыс үшiн классикалық және лингвистика төңірегіндегі қазіргі зерттеушілердің еңбектері теориялық iргетас болып табылды: В.А. Аврорина (1975), И.Н. Балашкина (2003), З.У. Блягоза (2005), Е.М. Верещагина (1969), В.В. Воробьева (1997), Ю.Д. Дешериева (1966, 1976), Ю.А. Жлуктенко (1974), Н.Б. Мечковской (1983), В.Ю. Розенцвейга(1972), Л.В. Щерба (1974); социолингвистика: А.А. Бурыкина (2000), Р.А. Вафеева (1998), Л.Ф. Карелина (2004), М.Ф. Кондакова (2001), Л.П. Крысина (1976а, 19766, 1988, 1989), У. Лабова (1972), Е.Ю. Литвиненко (1998), А.П. Майорова (1998), Ю.Н. Сивакова (1999), И.В. Соколова (2004), А.Д. Швейцера (1976, 1978), психолингвистики: В.П. Белянина (2001), А.А. Бурыкина, Л.С. Выготский (1935), М.В. Завьялова (2001), А.А. Леонтьева (2003). Қостілдің әртүрлі аспектілерін шетелдік лингвистер еңбектерінен көруге болады: П. Ауэр (1998), Р. Белл (1980), P.M. Бхат (1997), У. Вайнрайха (1972, 1979), У. Лабов (1966, 1972), Э. Хауген (1972) және т. б.
Коммуникативтік құзыретті дамыту мәселесіне көңіл аударған ғалымдар: И.Л. Бим, И.А. Зимней, Г.И. Ибрагимова, В.А. Кельней, А.М. Новикова, М.В. Пожарской, Р.П. Мильруда, С.Е. Шишова, А.В. Хуторскогожәне т.б. Шетелдік ғалымдар Д. Хаймз, А. Холлидей, ВанЭкжәнеД. Хаймз (D.Hymes, 1992).
Ғылыми жұмыстың мақсаты коммуникативтік әдіс негізіндеағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы оқушылардың тілдесу әрекетін дамыту және оқу үдересінің тиімділігін арттыру.
Ғылыми жұмыстың объектісі- орта мектепте шетел тілін оқыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың пәні ағылшын тілі сабағындағы коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу іскерліктерін дамыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың гипотезасы: егер ағылшын тіліноқытуда коммуникативті әдістер тиімді қолданылса, онда ол оқушылардың оқуға деген қызығушылықтарын арттырады,өйткені аталмыш технологиясы оқушылардың тілдесу ікерліктері мен дағдылары дамыту негізі ретінде қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың міндеттері:
1 Екінші шетел тілін оқытудың теориялық негізін ашу
2 Екінші шетел тілін оқытуда коммуникативті әдісті қолданудың ерекшелігін қарастыру;
3 Ағылшын тілі орта мектеп оқушыларының тілдесу іскерліктерін мен дағдыларын дамытуға бағытталған коммуникативті жаттығулар жүйесін әзірлеу;
4 Әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу барысында келесі ғылыми әдістер қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; білім берудің отандық және шетелдік жүйелерінің инновациялық тәжірибиесінің қорытындысы; оқулық құжаттамасын зерттеу және педагогикалық құбылыстар мен фактілерді салыстырмалы талдау; классификациялау, жинақтау және зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес басқа теориялық және эмпирикалық әдістер; озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, бақылау және талдау; психологилық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздеріне: білім алу мазмұнының теориясы, тілдік және шетел тіліндегі білім теориясы мен әдіснамасы, таным теориясы, тұлғаға бағдарлы теория, лингвистика, тұлға және іс-әрекет теориясы, ғылым мен тәжірибені кіріктіру теориясы, шеттілдік білім беру тұжырымдамасы, технологиялық білімді оқыту және т.б.
Зерттеу қайнар көздері: ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауы, Қазақстан Республикасының тілдік саясатының Тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тілдер туралы Заңы, 2001-2010ж.ж.арналған Қазақстан Республикасындағы тілдер қызметінің мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2010ж.ж. арналған мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, мемлекеттік тілдің қызмет ету аумағын кеңейту Тұжырымдамасы және т.б.
Зерттеу базасы: Алматық., № 68лингвистикалық гимназиясы, 7 сыныптарында өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және теориялық маңыздылығы:
қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны анықталды;
екінші шетел тілі ретінде оқытудағы психолингвистикалық талаптар;
екінші шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілдесу іскерліктерін мен дағдыларын дамыту жолдары анықталып ұсынылды;
тәжірибе жүзінде әзірленген жаттығулардың тиімділігі тексерілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы екінші шетел тілі сабақтарында коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу іскерліктеріндамытуға бағытталған жаттығулар кешені әзірленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және пайдалынған әдебиеттер тізімінен құралады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, оның ғылыми аппараты құрылады: мақсаты және алға қойылған тапсырмалары, зерттеу жұмысының пәні, нысаны, гипотезасы, басты идеясы анықталады, зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдығы сипатталады, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар анықталды, зерттеу жұмысының әдістері мен кезеңдері сипатталады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны, ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде қарастырудың шарттары,екінші шетел тілін оқытудың ерекшеліктеріне шолу жасалады.
Зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында, ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудағыпсихолингвистикалық талаптар, коммуникативті жаттығулар түрлеріне тоқталуды, оқушылардың тілдесу іскерліктерін дамытуда аталмышжаттығуларды қолдану амалдарын қарастыруды, әзірленген коммуникативті жаттығулардың тиімділігін тексерудегі эксперименттік жұмысты сипаттауды мақсат еттік.
Қорытынды бөлімінде білім берудің жаңа педагогикалық үлгілерін пайдалана білім берудегі мұғалімнің рөлі, орта мектеп оқушыларының тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамытуда екінші шетел тілі сабағында коммуникативтіқұзыретті дамыту маңыздылығы туралы сөз етілген.
1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудың ғылыми-теориялық негізі
3.1 Қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны
Бүгінде әрбір жастың ақ арманы - терең білім алу, жалғыз мақсаты - мемлекетімізді гүлдендіру, тәтті тілегі - көп тіл білу. Бір сөзбен айтқанда әлемді біліммен бағындыру. Шетел тілін еркін білу - өркениетке жол бастаған еліміздің жарқын болашақты жастарының біліміне білім қосатын игі бастама. Қазіргі таңда әрбір жас өз болашағын біліммен болжайтын, арманына ақылымен жететін барлық бақыт, байлық, қазынаны ілімнен іздеген көзінде оты, жүрегінде жігері бар жан. Олар үшін ең бастысы алдыңғы қатарлы 50 алып елдердің тіршілігі, салты, тілі қызықтырады.
Шетел тілі пәні қазіргі кездегі қоғамымыздың әлеуметтік экономикалық ғылыми техникалық және жалпы мәдени үрдістің іс-жүзінде факторына айналуда. Қостілділіктің шетел тілінің пәнін оқытуда атқарар қызметі оқушыларды өздері үйретіп жүрген тілде сөйлетіп халықпен түсіністік ортақ көзқарас орнатуға дайындап, тәрбиелеп білім беріп әрі жеке басын өмірге деген көзқарасын жан-жақты дамыту болып табылады. Қазіргі мектептің алдында қойып отырған мақсат жан-жақты дамыған, мәдениеті жоғары рухани бай жаңа адамды тәрбиелеу. Осы мақсатқа жетудің бір амалы қостілділікті дамыту.
Қостілділік - заман талабы. Бір халықтың мәдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, әлем суретін әр алуан әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мәдениеттің барлық ерекшеліктерін және құндылықтарын сезінуге болады. Қостілділік адамдардарың өзара түсінісуіне жол ашады. Ұғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бәрібір адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған қатысты іс-әрекет жасауына мүмкіндік туады. Алайда, қостілділік адамдардың бір-бірімен ұғынысуында, ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қызмет атқарады. Қостілділік қоғамда да, өмірде де өзіндік орын алады. Қостілділік - тек адамзатқа ғана тән әрекет; тек адамдар ғана тіл арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Көптілділік адамзаттың ойлау, пайымдау үдерісімен бірге жүзеге аса отырып, тілдік қатынастың негізі, басты құралы болып табылады. Осы қарым-қатынас құралы болып табылатын көптілділікті ғалымдар әрқилы ерекшеліктеріне қарай жан-жақты зерттеп келеді. Қостілділік әлемдегі өркениет пен білім жүйесіне сәйкес тыңдаушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын, ой-пікірін дұрыс, сауатты жеткізуге ықпал ететін, адам мен адамның қай тілде болса да түсінісуіне мүмкіндік беретін сала ретінде оқу жүйесіне енгізілді. Бұл сала қоғамдық әлеуметтік өмірді және ғылым мен білімді ұштастыра келіп, болашақ маманның дүниетанымын жетілдіріп, өзінше ой пікір түйіндеуге үйретеді.
Қостілділік, мультилингвизм, полилингвизм - нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер етуімен белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден екі, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Мұның өзі жеке адамның (индивидуумның) көптілділігі және ұлт пен ұлыстың көптілділікгі болып бөлінеді. Көптілділіктің үш тілді меңгеру дәрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, әлеуметтік, экономикалық, мәдени өмірі, тұрмыс-тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты. Ұлттық құрамы бірыңғай, бір ғана этнос мекендейтін мемлекетте көптілділік сирек Онда жеке адамның ғана көптілділігі ұшырасады (Жапонияда, Кореяда, Германияда, Исландияда). Қостілділік пен көптілділік - АҚШ, Ресей Федерациясы, Үндістан, Нигерия сияқты жүздеген ұлт пен ұлыс мекендейтін мемлекеттерге тән құбылыс. Көптілділік: жаппай көптілділік, ішінара көптілділік болып бөлінеді[2]. Жаулап алу, халықтардың қоныс аударуы, көрші елдермен тығыз қарым-қатынас секілді тарихи себептерден кейбір халық өкілдерінің жаппай көптілділігі қалыптасқан. Сондықтан да көптілділік көп ұлтты географиялық кеңістікте кең тараған. Мәселен, жаппай көптілділік Кавказдағы армян, аджар, осетин, күрд, грек, т.б. халықтар арасында, сондай-ақ, Дағыстан халықтары арасында жиі кездеседі. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан жағдай да осыған ұқсас.
Қазақстанда - көпэтносты ел және қостілділік - саяси, экономикалық, мәдениатаралық қана емес, әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық тұрғыдан қарастыратын өзекті мәселе. Қазақстанда пайда болған үштілділік құбылысы қазақ арасында ғана тараса, бұл біржақты үштілділік болады, сондықтан оның орыс, Қазақстанда жұмыс жасайтын ағылшын тілділер, өзге күллі ұлыс өкілдері арасында тарауы шарт, көптілді елге керегі - қостілділік, бұл - жергілікті тілдерді, орыс тілі сияқты халықаралық тілдің, ғаламдандыру тілі - ағылшын тілінің жұтып жіберуінен сақталуының бір кепілі-деген Б.Хасанұлының пікірімен біз тағы келісеміз.
Қазақстан халқы дүние жүзінде үш тілді бірдей пайдаланатын ел ретінде көрінуі тиіс. Бұлар - қазақ тілі, яғни мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынастар тілі және ағылшын тілі - әлемдік экономиканың сәтті қолданысындағы тілі делінген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында [3].
Қазіргі әлем - жаңалықтар мен өзгеше технологиялар, өзгерістер заманы. Заманның ендігі тетігі бүгінгі күнмен тірлік ететін адамды емес, болашақты кеңінен ой елегінен өткізетін тұлғаны, келешекті кемел ойлай білетін, дүние өзгерістерінің себеп-салдарын жекелік талғаммен емес, жалпы адамзаттық өлшеммен қабылдайтын жандарды қажет етеді.
Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде оқытушыларға қойылатын басты талаптардың бірі - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу.
Қостілділіктің негізгі басымдығы ана тіліне беріледі, өйткені, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеру азаматтардың бірігуіне ықпал етеді, орыс тілі ғылыми-техникалық ақпарат көзі болып табылса, шетел тілі адамдардың өзін-өзі әлемдік қоғамдастыққа сәйкестендіру қабілеттерін дамыту үшін қажет.
Қостілділік оқыту - жас ұрпақтың білім кеңестігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемнің ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Әр адамның рухани-адамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп жатқан дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу қажет. Осыған орай, бүгінгі таңда Қазақстанға ақпараттық-технологиялық, ғылыми, медициналық, оқу-әдістемелік т.б. салаларда жаңалықтарды, әлемдік ілгері тәжірибелерден хабары болып, бұл жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшін халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл білетін мамандар қажет. Осы бағытта балабақшалар, мектептер, ЖОО-дары өз үлесін қосуда. Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде қойылатын басты талаптардың бірі - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу.
Бүгінгі Қазақстанға технологиялық ғылыми, медициналық және басқа да салаларда жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшің халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл білетін мамандар даярлау қажеттілігі туындап отыр. Замана ағымына лайықты қазіргі алдымызда тұрған міндет халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып, елімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Сол өркениетті елдер санатына қосылуына ықпал жасайтын еліміздің ертеңгі болашағы жастарға білім мен тәрбие беретін- мектеп. Болашақ Қазақстанның азаматтары ескінің көзіндей жаңаның ізіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін сыйлайтын, басқаға өзін таныта, сыйлата алатын рухани дүниесі бай, білімді, білікті болуы шарт. Қазіргі заманда оқыған зиялы азаматтардың бірнеше тілде сөйлеуі Қазақстанның болашағынан елес беріп тұрғандай. Сол жас өскіннің өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап- тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру- бүгінгі мұғалімнің басты мақсаты. Бұл мақсаттың орындалуы үшін оқыту мазмұнының жаңартылуы, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, ол тәсілдер әрбір оқушының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтын болып ұйымдастырылуы қажет.
Отандықжәне шетел әдебиетіндегі қостілділік және көптілділікмәселелерітіл мамандары назарында екені байқалады.Залевская А.Амен МедведевИ.Л. атап өткендей, қос тілділік мәселелеріне қатысты ерекше серпініс(қоршаған табиғи ортада және оқытуорнында) қиын көзге түсерлік көптеген мақалалардың және монографиялардың жариялануына әкеліп соқтырды[4].
Қостілділікбіздің заманымыздыңең танымалжәне кеңзерттелгенқұбылыстардың біріболып табылады.Билингвизм терминінің айқынекендігіне қарамастан, бізкейбірсәйкессіздік таптық. Кейбір ғалымдардың зерттеулеріне қарап, біз бір мағына беретін екі терминдердің бар екеніне назар аудардық: билингвизм және қос тілділік.Әдетте екі термин синоним ретінде қолданылды.Сонымен қатар қос тілдік қарым-қатынас, қос тілді сөздік, қос тілдік жағдаяттар жайлы сөз қозғалып жатыр, алайда соңғы уақыттарда оқушылар ұйымының оқытылуына қатысты, сабақ беру барысында бір тілден басқа тілдерді қолдану барысында, қостілді немесе билингвальді оқыту терминін енгізіп жатыр.Сонымен қатар шетел тілін қолдану оның тұрақты тақырыптық оқыту барысындағы кезеңдік қолданудан оның мерзымді үздіксіз қолданылуына дейін білім беру жүйесіндегі басты міндет болып табылады.Ал екі тілді меңгерген адам билингвал, кейде билингвист деп те аталады.Алайда, кейіңгі уақытта қос тілді индивидуум деген термин пайда болды. Әлдеқайдағы қиындық терминнің мазмұнымен байланысты.
Ресейлік ғалым Л.Л.Нелюбин билингвизмді екі тілді бірдей меңгеру деп түсіндіреді. Билингвизм немесе қостілділік астарында егер екі тіл қарым-қатынас кезінде жиі қолданатын болса, екі тілді меңгеру деген ұғым жатыр. Ал ғалым Р.К. Миньяр-Белоручев пайымдауынша билингвизмді екі тілді білу деп түсіндіреді, Швейцер А.Д. ең бірінші тіл ана тілі болып табылды да, екінші тіл ана тілі емес, алайда сол этностық қоғамда кеңінен қолданатын тіл болып табылады деп нақтылайды.Сонымен қатар екі тілді меңгеру деңгейі екі түрлі болуы мүмкін: ауызша немесе жазбаша әдеби,немесе екі түрде қолданылады.У. Вайнрайх қос тілді меңгеруді әдетте екі тілді меңгерумен қатар,оны қарым - қатынас жағдаятына байланысты бір тілден екінші тілге ауысып отыруды айтады[5].
Қысқа этнологиялық сөздікке сүйенер болсақ, билингвизм-этникалық қауымның және оның бөлек мүшелерінің қажетін өтеуге арналған екі тілдің жұмыс істеуі деп көрсетеді;екінші тілді ана тіліңмен қатар білумен ерекшеленеді және өмірдің әр түрлі жағдаяттарына байланысты әр тілмен қолдануға мүмкіндік береді.Сонымен қатар, қостілділік ұғымының психологиялық және әлеуметтік екі аспекті бар. Қостілділік жеке адамды сипаттауы мүмкін ( психологиялық аспект) немесе жаппай немесе топтық қос тілділік болуы мүмкін (әлеуметтік аспект). Қостілділік тар мағынасында - екі тілді бірдей жақсы меңгеру болса, кең мағынасында-екінші тілді салыстырмалы жағдайда білу, онымен кез келген қарым қатынас жағдаяттарында қолдана білі білігі болып табылады.Жоғарыда көрсетелген мысалдардың барлығы дұрыс және де бір мезгілде бір-біріне қайшы.
Қарым-қатынаста екі тілді жеткілікті жиі нақты пайдалану нені білдіреді? Бұл тұлғаның туғаннан отбасында екі тілде сөйлеуі немесе отбасында бір тілде ал қоғамда екінші тілде сөйлеуі. Бұл жағдайда, шетел тілін білетін бірақ оны жиі қолданбайтын адамдар екі тілді адам деп аталу дұрыс емес. Екітілді меңгеру деген нені білдіреді? Адамдар бір тілді басқа тілгеқарағанда жақсыбілуімүмкін дегендәлелдер бар. AA.Бурыкинаның пайымдауынша, қостілділікке қатысты әр түрлі анықтамалар бір-біріне қарама-қайшы,алайда әр түрлі анықтамалардың болуы ондағы белгілі бір тұрмыстық және кәсіби көріністердің болуын көрсетеді.
Қостілділік табиғатына әр түрлі көзқарас оның жіктелуіне де байланысты. Осылайша, ғалым Л.В. Щерба билингвизм немесе қостілділіктің астарында кейбір топтардың екі тілде түсіндіру қабілетінің болуын жатқызады. Бұл оның пікірінше, бір мезгілде, екі түрлі топтарға жатуы, яғни отбасы бір тілді, ал қоғамда басқа тілді қолданады. Бұл жағдайда, қостілділік таза деп саналды. Адамдар үнемі бір тілден екінші тілге көшкенде, әр жағдайда аралас тілдерді пайдалану және оны өздерінің байқамауы аралас қостілділікті білдіреді. А.А. Залевская және И.Л. Медведева қостілділікті табиғи (тұрмыстық) және жасанды (оқыту) деп екіге ажыратады.
Бiздiң дипломдық жұмыс үшiн классикалық және лингвистика төңірегіндегі қазіргі зерттеушілердің еңбектері теориялық iргетас болып табылды: В.А. Аврорина (1975), И.Н. Балашкина (2003), З.У. Блягоза (2005), Е.М. Верещагина (1969), В.В. Воробьева (1997), Ю.Д. Дешериева (1966, 1976), Ю.А. Жлуктенко (1974), Н.Б. Мечковской (1983), В.Ю. Розенцвейга(1972), Л.В. Щерба (1974); социолингвистика: А.А. Бурыкина (2000), Р.А. Вафеева (1998), Л.Ф. Карелина (2004), М.Ф. Кондакова (2001), Л.П. Крысина (1976а, 19766, 1988, 1989), У. Лабова (1972), Е.Ю. Литвиненко (1998), А.П. Майорова (1998), Ю.Н. Сивакова (1999), И.В. Соколова (2004), А.Д. Швейцера (1976, 1978), психолингвистики: В.П. Белянина (2001), А.А. Бурыкина, Л.С. Выготский (1935), М.В. Завьялова (2001), А.А. Леонтьева (2003), Wei Lin; аударма теориясы мен практикасы: B.C. Виноградов (2004), В.Н. Комисаров (1973, 1990, 1999, 2004), Р.К. Миньяр-Белоручев (1969, 1994), Я.И. Рецкер (1974), А.В. Федоров (2002), А.Д. Швейцер (1988).
Қостілдің әртүрлі аспектілерін шетелдік лингвистер еңбектерінен көруге болады: П. Ауэр (1998), Р. Белл (1980), P.M. Бхат (1997), У. Вайнрайха (1972, 1979), У. Лабов (1966, 1972), Э. Хауген (1972) және т. б.
Қостілділік мәселесі көп жылдар бойы зерттеліп келеді. Екі тілдік және қостілдік мәселелеріне қызығушылық, лингвистиканың дамуымен және оның зерттеуінің әдістері ғана емес, тіл адам және қоғам жайлы маңызды көзі болып табылатын көршілес ғылымдардың жетістіктеріне - әлеуметтану, психология, этнография жарық шарттасылған уақыт 20 ғасырдың 40 жылдары болды. Қостілділік жайлы бірінші түсінік 1938 жылы В.А. Авроринмен енгізілді. В.А. Аврорин бұл ұғымды былай анықтады Екі тілде бірдей еркін ие болу. Басқаша айтқанда екінші тілдің білім дәрежесі, бірінші тілдің дәрежесімен қаббаттасып жақындасуы Атай кету қажет, қостілдік жайлы бірінші жұмыстардан бастап айтылмыш феномен күрделі қарастырылып, өзіне арнайы тілдік (белгілі) құрылымды қосатын жүйелі тұлғааралық білім, қарым-қатынас жағдайында (қарым-қатынас аспектісі) бекітілген белгі жүйелерін қолдана білу, онда меншіктік жағдайлық мәндер мен мағынадан басқа табысты қарым-қатынасты айқындайтын, жалпымәдениеттік пен әлем суреті (әлеумет-мәдениетінің аспектісі) жайлы кең түсінік қалыптасты. Түрлі аспектіні зерттеу бүтіннің бөлігі болып сонымен қатар толықтырып қостілділік мәселелерінің зерттемесін тереңдетеді . Әлеуметтік- лингвистикалық аспектінің зерттеуі; әлеуметтік факторлардың әрекеттері мен екі тілдің негізгі құрамдас бөліктерінің қалыптасуы, бұл құбылыстың қалыптасып дамуы, сонымен қатар адамдар арасындағы әлеуметтік өмірдегі рөлін анықтайды. Әлеуметтік- лингвистика аспектісі екі тілдің дамуындағы ішкі құрылымын сипаттап, лингвистика және лингвистика ішіндегі аспектімен тығыз байланыста болады.
Психолингвистика бар көлемде сол немесе басқа тілдің сапасымен игерілген деңгейін: тілдік, сөйлеу әрекеттік, және әлеуметтік-мәдени құзыреті туа қалыптасқан дағдыларды жеңілдетеді. Қостілдік қарым-қатынас феномені ретінде кең танымал болғанына қарамастан, осы сұрақтың өзектілігі төмендетілер емес, керісінше қазіргі заманда әр тілдік топтағы адамдардың қарым-қатынасының (саясат,бизнес, мәдениет,спорт) дамуы,шет тілінің игерілуі мен лингводидактикалық негізінің қалыптасуын аңғаруға болады[6].
Шетел тілін меңгерудегі ерекшеліктерінін мәселесі жаһандағы ойлардың дамуына өзекті сипат береді. Жаһандағы саяси және экономикалық аспектілерге қарамай лингвистикалық көзбен қарағанда жалпы тілдің адамдардың пікірлесе алуына жағдай туғызатынын ескерген жөн. Одан басқа қостілділіктің мәнін түсіну, шетел тілі санасының ерекшеліктері бiрiздендiру деңгейiн төменденуіне, әлеуметтік-мәдени бірдейлендірудің сана-сезімі және халықтың ерекшелігі төмендеуі айтарлықтай әсер етеді.
Кез келген маманның заманның ағымына қарай өсіп өркендеуге орай өз мамандығы саласында жан-жақты хабардар, еліміздің білікті де білімді төл маманы болуы үшін кәсіби мамандық бойынша арнайы ғылыми еңбектерді шетел тілдерінде оқып түсініп, өзіне қажетті ақпараттар алып, сөйлей алуы керек.
Мұндай адамды тәрбиелеу басқа ұлт халықтарына деген құрмет, оның тілімен мәдениетін өнерін қастерлеп тану арқылы ғана қалыптасады.
Сондықтан осындай қасиеттерді іске асыруда диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі зор. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Ғасырлар тоғысында атты ғылыми - теориялық еңбегінде тәрбиенің түп мақсаты қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси - экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген қазіргі заманның құраушы іскер өмірге икемденген жан-жақты мәдениетті жеке тұлға тәрбиелеп қалыптастыру деген тұжырым жасады. Жеке тұлға шетел тілін үйрене отырып, сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихын, мәдениетін, өнері, салт-дәстүрі, ішкі сыртқы саясаты, білім беру жүйесі, ғылымның соңғы жаңалықтарын отбасы жағдайын, жастардың өмір сүру қағидаларын және толып жатқан салалардан хабардар болады [7].
Шетел тілін білуді қалаған адам өзіне жаңа бір тұтас әлем ашады. Бөгде тілді үйрену жаңа бір құрлыққа алып баратын кеме секілді. Жеке тұлғаны қалыптастыруда ана тілімен қатар шетел тілін меңгеру заман талабы. Тілді қарым-қатынас құралы ретінде меңгере отырып, оны жетілдіріп ұштай түсумен қатар, сөз шеберлігі сөйлеудегі әдептілік секілді қасиеттерді тұлға бойына сіңіреді. Қостілдіке үйрену арқылы тұлға оқып отырған елдердің мәдени мұрасыман халқының ғұрып-дәстүрімен ғылым мен білім салаларының даму дәрежесімен танысады, рухани танымын кеңейтеді. Тіл білу жан-жақты білімді болу деген сөз.
Елімізде білім беру саласында демократияландыру, ізгілендіру іске асырылуда. Шетел тілін ана тілімен қоса оқушының сөйлеу қабілетін және жалпы дамытуына ғана жетілдіріп қоймайды, оны қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас мәдениетіне де үйретеді.
Оқушының шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты, өйткені мұғаліммен оқулықпен және басқа оқушылармен қарым-қатынас барысында ғана оқушы пәнді меңгереді.
Шетел тілін оқыту әдістемесі әрдайым толықтырылуы, дамытылуы тиіс. Қоғамымыздың өрлеп кемелденген заманында ғылымның шоқтығы биікке көтеріліп, оның сан алуан салалары елеулі табыстарға жетуде. Осындай ғылыми салалардың бірі - шетел тілін оқыту әдістемесі. Осыған сай шетел тілін меңгеру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында.
Қостілділікте қарым-қатынас жасау арқылы шетел тіл мәдениетінің барлық аспектілерін игеру қағидаты. Коммуникативті әдісте алдымен қарым-қатынас жасау негізінде ғана оқуды қадағалайтын ережені ұсынды. Бұл жағдайда қарым-қатынас тәрбие, таным және даму арнасы ретінде қолданылды [8].
Қарым-қатынас - материалдық және рухани мәдениеттегі нақты тәжірибелер мен іс-әрекет алмастырылып тұратын әлеуметтік процесс. Қарым-қатынас барысында азаматтардың эмоциональды және рационалды әрекеттестігі мен бір-біріне жасаған ықпалы іске асады.
Осылайша, қостілділікте қарым-қатынас коммуникативті оқыту әдісіндегі тәрбиелеу, таным-түсінігін қалыптастыру, дамыту және оқыту функциясын атқарады.
Шетел тілімен қарым-қатынас жасауға оқыту үдерісі - негізгі параметрлер бойынша нақты қарым-қатынас жасау үдерісінің моделі: дәлелдеу, мақсаттылық, қарым-қатынас үдерісінің мәлімделуі, жаңашылдық, жағдаяттық, функциональдық, қарым-қатынас жасаушылардың өзара әрекеттестік сипаттамасы мен сөйлеу құралдарының жүйесі.
Қостілділікте оқу үдерісіндегі кез келген жаттығу мен кез келген жұмыс түріне шетел мәдениетінің төрт аспектісі кіріктіріледі. Бұл қағидатқа аралық аспектілік және ішкі аспектілік өзара қарым-қатынас қатысты. Мәселен; оқу үдерісіндегі ішкі сөйлеу әрекетінің төрт түрінің (оқу, айту, аудиоқұрылғы және жазу) өзара шарттастығы мен өзара байланысы ұйғарылады. Шетел тілдері мәдениеті аспектілерінің мазмұнын модельдеу қағидаты. Елтану мен лингвистикалық білім көлемін бір ғана мектеп курсы шеңберінде игеру мүмкін емес. Сондықтан танымдық нысан мазмұнының моделін құру қажет. Мұнда қаралатын елдің мәдениеті мен қостілдік жүйесі жеткілікті көрініс алатын болуы шарт. Сол үшін оқытуда танымдық талап-тілектерді ескерген орынды[9].
Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері қостіл құбылыстарының, тақырыптардың, текстердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды. Осыған орай, әдістемеде тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең аз көлемі, тақырыптар минимумы мен текстер минимумы жатады. Әр минимум белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті оқыту мазмұнының бірінші элементі - тақырып минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты білмей тұрып текстерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен текстер минимумын іріктеуге кірісу керек. Шетел тілін үйретуде сөйлеу мен тыңдап түсіну, жетекші орында болып, оқу мен жазу оларға көмекші іс-әрекет болып табылады. Бұл орайда ағылшын тілінің сөздерін дұрыс меңгерту әдістері маңызды рөлге ие. Келесі тарауда осы ағылшын тілін тыңдау қабілеттілігін дамытудағы жатығулардың түрлеріне тереңірек тоқталамыз.
Тіл материалын (лексиканы, грамматиканы, фонетиканы) іріктеп алуда жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған сәкес грамматикалық материал іріктеледі. Орта мектепте оқытылуға тиісті грамматикалық ережелер сөздермен жұмыс істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере отырып, текстер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
В.А.Бухбиндер мен В.Штраусстың редакциясымен шыққан екінші шетел тілін оқыту әдістемесі негіздерінде оқытудың мазмұнына тілдік материалын, іскерліктер мен дағдыларды, сөз материалын және ана тілінде жоқ тіл құбылыстарын енгізуді ұсынады. Ал сөз материалы деген ұғымға Г.В.Рогованың пікірі бойынша, сөз үлгілері, монолог және диалог түріндегі айтылымдар үлгісі, белгілі тақырыптарды қамтитын текстер енгізіледі. Бұл текстерде әр түрлі функционалдық стильдер: көркем текстер, қоғамдық-саяси стиль мен ғылыми-көпшілік стиль көрініс табады [10].
Сонымен қатар оқытудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, оқытудың мазмұны мынадай компоненттерден тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы (лексикалық , грамматикалық, фонетикалық және орфографиялық материал); ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша және жазбаша текстер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары; лексикалық, грамматикалық, фонетикалық және орфографиялық дағдылар; оқыту барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Қостілділікте шетел тілін оқытудың практикалық мақсаты дегеніміз оқушылардың сөз әрекетінің әр түрінде қатынас құралы ретінде игеруі. Демек, оқушылар шетел тілінде ауызша айтылған сөзді тыңдау арқылы түсінуге, жазбаша мәтіндерді (текстерді) оқып, олардың мазмұнын тікелей немесе сөздіктің көмегімен түсінуге және өз ойын сол тілде ауызша, жазбаша түрде жеткізе білуге тиіс. Әрине, бұл шетел тілінің мектеп бағдарламасында белгіленген көлемде жүзеге асырылады. Себебі шетел тілін оқыту барысында сол тілді толық меңгеру, сөз әректінің барлық түрлерін түгел игеру мүмкін емес. Сондықтан бағдарлама бұған белгілі шектеулер қояды. Ең күнделікті тұрмысқа қажет сөйлеу және оқу іскерліктері дамытылады. Ал жазбаша сөзді дамыту мақсатқа жетудің бір жолы ретінде ғана қаралады. Оқушылардың қабілетін шетел тілдік досына, құрбысына хат жаза алатындай дәрежеде дамытса, сол жеткілікті. Сонымен ағылшын тілі және қазақ тілдері сөздерінің арасындағы әр түрлі арақатынас қазақ оқушыларының неміс тілі сөздерін меңгеруіне тиімді-тиімсіз ықпалын тигізеді. Екі тіл лексикасының арасында ұқсастық бар және қазақ тілі тиімді, алшақтық бар жерде тиімсіз ықпал етеді. Сондықтан қазақ тілі лексикасын әдістемелік тұрғыдан топтастырып, олардың қиындық дәрежесін анықтаудың маңызы зор.
Сөз әректі белгілі тақырыптар төңірегіне құрылады. Қостілділікте шетел тілі пәнінің оқушыларға жалпы білім берудегі маңызын академик Л.В.Щерба тамаша көрсетіп берді: Шетел тілін оқыту нәтижесінде адам ойды тіл арқылы жеткізудің әр түрлі тәсілдері барына көз жетеді, бір ойды ана тілінің өзінде әр түрлі тәсілмен беруге болатынын түсінеді, сөйтіп ой мен тілдің арақатынасын дұрыс ұғады, шетел тілін оқи отырып, өз ана тілін тереңірек түсінеді, оны жақсы меңгеріп алады; өзі бұрын білмейтін тіл жүйесі туралы, тілін оқып отырған елдің тарихы, жағрафиясы, әдебиеті, мәдениеті туралы жаңа мағлұматтар алады[11]. Қостілділікте шетел тілін оқу үдерісі ана тілін меңгеруді жақсартуға көп әсерін тигізеді. Оқушы шетел тілін үйрену арқылы ана тіліндегі ойды жеткізу тәсілдерін тереңірек түсінеді. Толып жатқан аударма жаттығулар жасап, оқушылар шетел тіліндегі сөйлемдердің ана тіліндегі бірнеше нұсқаларын табады, сөйтіп ана тілін бұрынғысынан әлдеқайда жақсы меңгереді. Сонымен қатар шетел тілін оқыту оқушылардың жан-жақты дамып, жетігуіне: дүниеге көзқарасының, ойы мен есінің, сезімі мен эмоциясының, рухани және эстетикалық көзқарасының, мінезенің қалыптасуына, өз бетінше білімін көтеруге ұмтылуын дағдыға айналдыруға әсер етіп, олардың жан-жақты дамыған азамат болуына ықпал жасауды мақсат етеді.
Оқушылардың жан-жақты дамуына, олардың дара тұлғалар болып қалыптасуына тілдік материалды жақсы біліп, сөз іскерліктерін меңгерудің маңызы үлкен. Лексикалық, грамматикалық, фонетикалық дағдыларды меңгеру барысында оқушылар белсенділік, өз бетінше жұмыс істеуге қабілеттілк көрсетіп, қорытынды жасауға дағдылануға тиіс. Шетел тілін оқып-үйрене отырып, оқушылар өз ойын жүйелі түрде айтып жеткізе білу, шетел тілінен алған білімін, үйренген іскерліктері мен дағдыларын жаңа жағдаяттарда шығармашылықпен қолдану іскерлігін меңгереді.
Сонымен қатар кедергі тудыратын қателіктер деп аталатын қостілділіктің шеберлік ерекшеліктеріне тоқталамыз. Қостілділікті оқытуда пайда болып отырған қателер тілідің грамматикалық құрылымындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар тек кейбір ережелерді білместіктің нәтижесі ғана емес сонымен қатар болдырмау стратегиясы болып табылады. Бұл жайлы Е.А. Карлинский күрделі құрылымдардың, екі тілділік құрылымды болдырмау үшін олар үнемі қиындықтар туғызады және қателіктер жібереді деп жазды[12]. Надандық кедергісі психолингвистикалық сипатта терең көрініс береді. Сондықтан да нақты командалық құрылымды игерген жағдайда екі тілде сөйлеу пайдаланылған кезде де қателер кетуі мүмкін дегенмен оларды дереу түзетуге болады. Зерттеу жұмыстары бір тілден басқа грамматикалық ережелерін беру нәтижесі болып табылатынын көрсетті (көбінесе негізгіден шетел тіліне, сондай-ақ бірінші тіл екіншіге қарағанда неғұрлым тұрақты) өзара іс-қимыл тілдері лингвистикалық деңгейіне байланысты фонетикалық, грамматикалық және лексикалық-семантикалық кедергілерге бөлінеді. Осыған байланысты Н.А. Любимов анықтамасы фонетикалық кедергі мен бұрмалау динамикалық жүйелер мен фонетикалық айтылу нормалары отандық және шетел тілдерінің өзара іс-қимыл нәтижесінде қабілеті нашар адамдарға арналған тіл жүйесі мен мақсатты тiлiнiң нормаларымен сипатталады. Шетел тілін оқуға ана тілінде элементтер жетіспейтін немесе бар элементтерден ерекшеленетін жағдайларда фонетикалық кедергі болуы мүмкін. Грамматикалық кедергі - арақатынастық екі тілді ана тілі грамматикалық жүйелерінің ережелерін бұзу және нормадан грамматикалық ауытқу сөзінде көрініс табады тілді білу. Ал осыған байланысты ғалым Л.М. Паскарь анықтамасында граматикалық кедергі - ана тілі мен тілін оқып отырған тіл арасындағы екітілдік грамматикалық ережелердің бұзылуынан тілдегі граматикалық ауытқулар көрініс табады. Грамматикалық түрлерде, заңдылықта, қарым-қатынас пен функцияларда грамматикалық кедергілерде өзгерістер болады.
А.И. Шаповалов анықтамасында лексика-семантикалық кедергіні әдетте ана тілі әсерінен пайда болғандарды шетел тілінде пайдалану, жобалау ұсыныстары, ережелерін бұзу ретінде түсінідірілген. Бұл кедергі себептері ретінде Л.М.Паскарь әр түрлі көлемдегі мәндер үшін қате сөз-құрылыс бірлестіктерді, үйлесімдегі айырмашылық, сөз ретіндегі айырмашылықтардың ережелерін қалыптастыруды көрсетті. Лексика-семантикалық араласу үшін құрамындағы өзгерістердің, функциялары, семантикалық құрылымы мен осы деңгейдегі бірлік пайдаланумен сипатталады.
Сонымен қатар қостілділікті типтендіруге арналған түрлі тәсілдер жайлы атақты ғалым Е.М. Верещагин негізінде дұрысбұрыс шетел тілі критериі жатқан қостілдік типологиясын ұсынды. Ол қостілділіктің үш түрін анықтайды: субординативтік, медиалдық, координативтік. Біз көзқарас тұрғысынан шетел тілді оқыту үрдісіне мұғалім үшін қостілділіктің әрбір түріне қысқаша сипаттама береміз. Билингвизм қостілділіктің бірінші немесе бастапқы кезеңі болып табылады. Оның қалыптасу үдерісінде екінші тіл бірінші тілді жүктейді және өзара тілдік араласу бейімделу үдерісінде қарым-қатынас жасауды қиындатады. Ана тілінің ұқсас қабілеттері мен дағдыларын салыстырғанда шетел тілін игеруімен байланысты орын алады[13].
Медиалды қостілділік - қостіліділіктің қалыптасуының екінші немесе аралық кезеңі. Өзара бейімделу тілдері жалғасуда, кедергілер деңгейі бірте-бірте азаюда және екі тілде сөйлеудің дұрыс еместігімен ғана сипатталмайды сонымен қатар дұрыс тілдік жұмытарда да. Қостілділіктің осы түрін меңгеру шет тілін оқытудың үдерісін ұйымдастыру және жүзеге асыруға байланысты әдістемелік және дидактикалық міндеттерді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болып табылады. Координативтік қостілділік - осындай қарым-қатынас отандық және шетел тілдері бойынша қалыптасады, онда қостілділікті қалыптастырудың үшінші немесе соңғы кезеңі, өзара бір тасымалдаушы олар параллель тең функционалдық жүйесі болып табылады. Ана тілі сөзінің сипаттамалары (тіл темпі, кідіріс бөлімі, мазмұны, айқындылық т.б).шетел тіліне ұқсас келеді.
Г.Н. Черничкина жасанды тілдік қалыптастыру динамикасының келесі кезеңдерін ұсынады: (мәдениетаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде
оқытудың ғылыми-теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.1 Қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны ... ... ... ... 11
1.2 Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы
коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
1.3 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудың мазмұны ... ... .31
2 Коммуникативті оқыту әдісінің екінші шетел тілі сабағында
қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудағы
психолингвистикалық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Оқушылардың сөйлесім дағдыларын дамытуға бағытталған
коммуникативті жатығулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3Жаттығулар жүйесінің тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексерудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Келешек ұрпаққа жақсы тәрбие беру мақсатында елімізде соңғы жылдары білім саласына баса көңіл бөліне бастады. Білім берудегі негізгі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, іскер, өзіндік ой талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Өйткені бәсекеге қабілетті білім ғана Қазақстанды 50 елдің қатарына қоса алады. Ол үшін бірінші кезекте білім жүйесін жақсартуымыз керек. Қазіргі кездегі Елбасының тәуелсіздік алған жылдардағы еңбегіне көз жіберсек, бүгінде Қазақстанымыз әлем таныған қуатты мемлекетке айналды. Мемлекет басшысы Білім туралы жаңа Заңға қол қойды. Соның арқасында біздегі білім саласының құрылымдары мен оның ішкі мазмұны ЮНЕСКО-97 атты халыкаралық білім стандартына сәйкестендірілді. Орта мектеп 12 жылдық білім беру жүйесіне жақындап келеді. Орта білім алудың 12 жылдық мерзімге кешірілуі мен Еуропалық стандарттарға сәйкес білім беру жүйесі білімді қажет етеді. Сөйтіп Қазақстандағы білім жүйесі әлемдік білім талаптарына сай қайта құрыла бастады. Мектептерде интерактивті сабақ дүниежүзі бойынша тек Жапонияда ғана жүзеге асқанын ескерсек, Қазақстан сияқты жас мемлекет үшін бұл үлкен жетістіктің басы екендігі даусыз. Қазіргі 1000 мектепте озық технологияларды пайдалана отырып интерактивті сабақ өткізу үрдісі дәстүрге айналуда [1]. Жаңа білім беру жүйесінде жаңа технологияларды енгізу күннен-күнге басты талапқа айналып, осы әдістерді жетілдіре түсу қажеттігі күшейіп келеді. Бүгінгі мектеп оқушыларын оқытуға жаңаша міндеттер қойып отыр. Мұның өзі әр мұғалімнен оқу үдерісінің, ондағы мұғалім мен шәкірттің рөлін қайта қарауды, бұрыннан қалыптасқан әдістер мен технологияларды жаңа өмір талабына сай өзгертілген түрлерімен ұтымды ұштастыруды қажет етеді.
Жаңа оқыту технологиясы бойынша материал сипаттамалы түрде емес, шырайы проблема негізінде берілуі тиіс. Көптеген ғалым-әдіскерлер Әдіснама мәселесін шешеді деп есептейді. Бұдан басқа кейбір белгілі әдіскерлер: Оқытудың жаңа жүйесінде мұғалім назары дұрыс жауап алудан, оның қандай жолмен алынғандығын түсіндіруге көңіл бөледі, -дейді. Адам қарым-қатынастар, оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін белгілейтін маңызды фактор болып табылады. Сондықтан жаңа технологияның негізі саналатын ізгілендіру мен демократияландыру, мектептегі оқу үрдісін жетілдірудің басты ұстанымдарын.
Жаңа заман мектеп талабы оқушылардың шетел тілін жетік меңгерту. Сабақ барысында әрі сабақтан тыс уақытта оқушылардың тікелей қарым-қатынасқа түсу. Түрлі тілдік материалды (таспаларға жазылған сөздерден лексикалық, грамматикалық тұрғыдан дұрыс ұғынуды, тақырып бойынша өткен материалдарды, суреттер мен бейне материалды мазмұнды түсіндіруге, мәтіндер түсініп, қайта жаңғыртып айтуды, сөйлеу қарым-қатынасында, сөйлеу этикасының негізгі формулаларын білу және дұрыс қолдана алу, сұрақтан, жауаптан немесе хабар және сұрақ-жауаптан немесе хабар және сұрақтан тұратын диалогтарды қолдана алуды, таныс қарым-қатынас тақырыбындағы жағдайларға диалог жүргізе білу) жете ұғыну. Ауызша және жазбаша формада берілген ақпараттарды дыбыстай білу, әңгіме құрастыру, өзіндік баға берілген пікірін білдіру, нақты жоспарға мәлімдеме жасау, берілген тақырыпқа баяндама жасау, шетел тілінде дыбыстаудың артикуляция базасын, грамматикалық білімін оқыту үрдісінде коммуникативті мақсатқа пайдалануға, оқытылатын тілдің өмірде қолданысын оқушылардың жалпы лингвистикалық дамуы мен эволюциясын түсіндіруге, оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін шындап, жаңашылдығын жандандыруды пайдалана білу, т.б. Осы талаптарды және оқытудың мақсаттарын негізге ала отырып әдістемедегі ең үздік, алдыңғы қатарлы бағыт деп біз коммуникативті бағытты айта аламыз.
Коммуникативті оқытуда білім беру -- оқушының өзін ауызша (тыңдап түсіну, сөйлеу) және коммуникацияға (оқу және жазбаша) тарту, яғни, оқылып жатқан тілде бүкіл оқу үрдісі барасында қажетті іскерліктер мен дағдыларын қалыптастырудеген сөз.
Бiздiң дипломдық жұмыс үшiн классикалық және лингвистика төңірегіндегі қазіргі зерттеушілердің еңбектері теориялық iргетас болып табылды: В.А. Аврорина (1975), И.Н. Балашкина (2003), З.У. Блягоза (2005), Е.М. Верещагина (1969), В.В. Воробьева (1997), Ю.Д. Дешериева (1966, 1976), Ю.А. Жлуктенко (1974), Н.Б. Мечковской (1983), В.Ю. Розенцвейга(1972), Л.В. Щерба (1974); социолингвистика: А.А. Бурыкина (2000), Р.А. Вафеева (1998), Л.Ф. Карелина (2004), М.Ф. Кондакова (2001), Л.П. Крысина (1976а, 19766, 1988, 1989), У. Лабова (1972), Е.Ю. Литвиненко (1998), А.П. Майорова (1998), Ю.Н. Сивакова (1999), И.В. Соколова (2004), А.Д. Швейцера (1976, 1978), психолингвистики: В.П. Белянина (2001), А.А. Бурыкина, Л.С. Выготский (1935), М.В. Завьялова (2001), А.А. Леонтьева (2003). Қостілдің әртүрлі аспектілерін шетелдік лингвистер еңбектерінен көруге болады: П. Ауэр (1998), Р. Белл (1980), P.M. Бхат (1997), У. Вайнрайха (1972, 1979), У. Лабов (1966, 1972), Э. Хауген (1972) және т. б.
Коммуникативтік құзыретті дамыту мәселесіне көңіл аударған ғалымдар: И.Л. Бим, И.А. Зимней, Г.И. Ибрагимова, В.А. Кельней, А.М. Новикова, М.В. Пожарской, Р.П. Мильруда, С.Е. Шишова, А.В. Хуторскогожәне т.б. Шетелдік ғалымдар Д. Хаймз, А. Холлидей, ВанЭкжәнеД. Хаймз (D.Hymes, 1992).
Ғылыми жұмыстың мақсаты коммуникативтік әдіс негізіндеағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы оқушылардың тілдесу әрекетін дамыту және оқу үдересінің тиімділігін арттыру.
Ғылыми жұмыстың объектісі- орта мектепте шетел тілін оқыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың пәні ағылшын тілі сабағындағы коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу іскерліктерін дамыту үдерісі.
Ғылыми жұмыстың гипотезасы: егер ағылшын тіліноқытуда коммуникативті әдістер тиімді қолданылса, онда ол оқушылардың оқуға деген қызығушылықтарын арттырады,өйткені аталмыш технологиясы оқушылардың тілдесу ікерліктері мен дағдылары дамыту негізі ретінде қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың міндеттері:
1 Екінші шетел тілін оқытудың теориялық негізін ашу
2 Екінші шетел тілін оқытуда коммуникативті әдісті қолданудың ерекшелігін қарастыру;
3 Ағылшын тілі орта мектеп оқушыларының тілдесу іскерліктерін мен дағдыларын дамытуға бағытталған коммуникативті жаттығулар жүйесін әзірлеу;
4 Әзірленген жаттығулар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу барысында келесі ғылыми әдістер қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; білім берудің отандық және шетелдік жүйелерінің инновациялық тәжірибиесінің қорытындысы; оқулық құжаттамасын зерттеу және педагогикалық құбылыстар мен фактілерді салыстырмалы талдау; классификациялау, жинақтау және зерттеу жұмысының мазмұнына сәйкес басқа теориялық және эмпирикалық әдістер; озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, бақылау және талдау; психологилық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздеріне: білім алу мазмұнының теориясы, тілдік және шетел тіліндегі білім теориясы мен әдіснамасы, таным теориясы, тұлғаға бағдарлы теория, лингвистика, тұлға және іс-әрекет теориясы, ғылым мен тәжірибені кіріктіру теориясы, шеттілдік білім беру тұжырымдамасы, технологиялық білімді оқыту және т.б.
Зерттеу қайнар көздері: ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауы, Қазақстан Республикасының тілдік саясатының Тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Тілдер туралы Заңы, 2001-2010ж.ж.арналған Қазақстан Республикасындағы тілдер қызметінің мемлекеттік бағдарламасы, 2007 - 2010ж.ж. арналған мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, мемлекеттік тілдің қызмет ету аумағын кеңейту Тұжырымдамасы және т.б.
Зерттеу базасы: Алматық., № 68лингвистикалық гимназиясы, 7 сыныптарында өткізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және теориялық маңыздылығы:
қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны анықталды;
екінші шетел тілі ретінде оқытудағы психолингвистикалық талаптар;
екінші шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілдесу іскерліктерін мен дағдыларын дамыту жолдары анықталып ұсынылды;
тәжірибе жүзінде әзірленген жаттығулардың тиімділігі тексерілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы екінші шетел тілі сабақтарында коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу іскерліктеріндамытуға бағытталған жаттығулар кешені әзірленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және пайдалынған әдебиеттер тізімінен құралады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, оның ғылыми аппараты құрылады: мақсаты және алға қойылған тапсырмалары, зерттеу жұмысының пәні, нысаны, гипотезасы, басты идеясы анықталады, зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдығы сипатталады, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар анықталды, зерттеу жұмысының әдістері мен кезеңдері сипатталады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны, ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізгі мақсат ретінде қарастырудың шарттары,екінші шетел тілін оқытудың ерекшеліктеріне шолу жасалады.
Зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында, ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудағыпсихолингвистикалық талаптар, коммуникативті жаттығулар түрлеріне тоқталуды, оқушылардың тілдесу іскерліктерін дамытуда аталмышжаттығуларды қолдану амалдарын қарастыруды, әзірленген коммуникативті жаттығулардың тиімділігін тексерудегі эксперименттік жұмысты сипаттауды мақсат еттік.
Қорытынды бөлімінде білім берудің жаңа педагогикалық үлгілерін пайдалана білім берудегі мұғалімнің рөлі, орта мектеп оқушыларының тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамытуда екінші шетел тілі сабағында коммуникативтіқұзыретті дамыту маңыздылығы туралы сөз етілген.
1 Ағылшын тілін екінші шетел тілі ретінде оқытудың ғылыми-теориялық негізі
3.1 Қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны
Бүгінде әрбір жастың ақ арманы - терең білім алу, жалғыз мақсаты - мемлекетімізді гүлдендіру, тәтті тілегі - көп тіл білу. Бір сөзбен айтқанда әлемді біліммен бағындыру. Шетел тілін еркін білу - өркениетке жол бастаған еліміздің жарқын болашақты жастарының біліміне білім қосатын игі бастама. Қазіргі таңда әрбір жас өз болашағын біліммен болжайтын, арманына ақылымен жететін барлық бақыт, байлық, қазынаны ілімнен іздеген көзінде оты, жүрегінде жігері бар жан. Олар үшін ең бастысы алдыңғы қатарлы 50 алып елдердің тіршілігі, салты, тілі қызықтырады.
Шетел тілі пәні қазіргі кездегі қоғамымыздың әлеуметтік экономикалық ғылыми техникалық және жалпы мәдени үрдістің іс-жүзінде факторына айналуда. Қостілділіктің шетел тілінің пәнін оқытуда атқарар қызметі оқушыларды өздері үйретіп жүрген тілде сөйлетіп халықпен түсіністік ортақ көзқарас орнатуға дайындап, тәрбиелеп білім беріп әрі жеке басын өмірге деген көзқарасын жан-жақты дамыту болып табылады. Қазіргі мектептің алдында қойып отырған мақсат жан-жақты дамыған, мәдениеті жоғары рухани бай жаңа адамды тәрбиелеу. Осы мақсатқа жетудің бір амалы қостілділікті дамыту.
Қостілділік - заман талабы. Бір халықтың мәдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, әлем суретін әр алуан әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мәдениеттің барлық ерекшеліктерін және құндылықтарын сезінуге болады. Қостілділік адамдардарың өзара түсінісуіне жол ашады. Ұғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бәрібір адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған қатысты іс-әрекет жасауына мүмкіндік туады. Алайда, қостілділік адамдардың бір-бірімен ұғынысуында, ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қызмет атқарады. Қостілділік қоғамда да, өмірде де өзіндік орын алады. Қостілділік - тек адамзатқа ғана тән әрекет; тек адамдар ғана тіл арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Көптілділік адамзаттың ойлау, пайымдау үдерісімен бірге жүзеге аса отырып, тілдік қатынастың негізі, басты құралы болып табылады. Осы қарым-қатынас құралы болып табылатын көптілділікті ғалымдар әрқилы ерекшеліктеріне қарай жан-жақты зерттеп келеді. Қостілділік әлемдегі өркениет пен білім жүйесіне сәйкес тыңдаушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын, ой-пікірін дұрыс, сауатты жеткізуге ықпал ететін, адам мен адамның қай тілде болса да түсінісуіне мүмкіндік беретін сала ретінде оқу жүйесіне енгізілді. Бұл сала қоғамдық әлеуметтік өмірді және ғылым мен білімді ұштастыра келіп, болашақ маманның дүниетанымын жетілдіріп, өзінше ой пікір түйіндеуге үйретеді.
Қостілділік, мультилингвизм, полилингвизм - нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер етуімен белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден екі, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Мұның өзі жеке адамның (индивидуумның) көптілділігі және ұлт пен ұлыстың көптілділікгі болып бөлінеді. Көптілділіктің үш тілді меңгеру дәрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, әлеуметтік, экономикалық, мәдени өмірі, тұрмыс-тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты. Ұлттық құрамы бірыңғай, бір ғана этнос мекендейтін мемлекетте көптілділік сирек Онда жеке адамның ғана көптілділігі ұшырасады (Жапонияда, Кореяда, Германияда, Исландияда). Қостілділік пен көптілділік - АҚШ, Ресей Федерациясы, Үндістан, Нигерия сияқты жүздеген ұлт пен ұлыс мекендейтін мемлекеттерге тән құбылыс. Көптілділік: жаппай көптілділік, ішінара көптілділік болып бөлінеді[2]. Жаулап алу, халықтардың қоныс аударуы, көрші елдермен тығыз қарым-қатынас секілді тарихи себептерден кейбір халық өкілдерінің жаппай көптілділігі қалыптасқан. Сондықтан да көптілділік көп ұлтты географиялық кеңістікте кең тараған. Мәселен, жаппай көптілділік Кавказдағы армян, аджар, осетин, күрд, грек, т.б. халықтар арасында, сондай-ақ, Дағыстан халықтары арасында жиі кездеседі. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан жағдай да осыған ұқсас.
Қазақстанда - көпэтносты ел және қостілділік - саяси, экономикалық, мәдениатаралық қана емес, әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық тұрғыдан қарастыратын өзекті мәселе. Қазақстанда пайда болған үштілділік құбылысы қазақ арасында ғана тараса, бұл біржақты үштілділік болады, сондықтан оның орыс, Қазақстанда жұмыс жасайтын ағылшын тілділер, өзге күллі ұлыс өкілдері арасында тарауы шарт, көптілді елге керегі - қостілділік, бұл - жергілікті тілдерді, орыс тілі сияқты халықаралық тілдің, ғаламдандыру тілі - ағылшын тілінің жұтып жіберуінен сақталуының бір кепілі-деген Б.Хасанұлының пікірімен біз тағы келісеміз.
Қазақстан халқы дүние жүзінде үш тілді бірдей пайдаланатын ел ретінде көрінуі тиіс. Бұлар - қазақ тілі, яғни мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынастар тілі және ағылшын тілі - әлемдік экономиканың сәтті қолданысындағы тілі делінген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында [3].
Қазіргі әлем - жаңалықтар мен өзгеше технологиялар, өзгерістер заманы. Заманның ендігі тетігі бүгінгі күнмен тірлік ететін адамды емес, болашақты кеңінен ой елегінен өткізетін тұлғаны, келешекті кемел ойлай білетін, дүние өзгерістерінің себеп-салдарын жекелік талғаммен емес, жалпы адамзаттық өлшеммен қабылдайтын жандарды қажет етеді.
Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде оқытушыларға қойылатын басты талаптардың бірі - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу.
Қостілділіктің негізгі басымдығы ана тіліне беріледі, өйткені, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеру азаматтардың бірігуіне ықпал етеді, орыс тілі ғылыми-техникалық ақпарат көзі болып табылса, шетел тілі адамдардың өзін-өзі әлемдік қоғамдастыққа сәйкестендіру қабілеттерін дамыту үшін қажет.
Қостілділік оқыту - жас ұрпақтың білім кеңестігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемнің ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Әр адамның рухани-адамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп жатқан дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу қажет. Осыған орай, бүгінгі таңда Қазақстанға ақпараттық-технологиялық, ғылыми, медициналық, оқу-әдістемелік т.б. салаларда жаңалықтарды, әлемдік ілгері тәжірибелерден хабары болып, бұл жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшін халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл білетін мамандар қажет. Осы бағытта балабақшалар, мектептер, ЖОО-дары өз үлесін қосуда. Нарықтық экономика еңбек нарығында бәсекеге қабілетті мамандарды қажет ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа міндет, жаңа мақсаттар жүктейді. Осыған орай білім беру жүйесінде қойылатын басты талаптардың бірі - өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін мәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті маман тәрбиелеу.
Бүгінгі Қазақстанға технологиялық ғылыми, медициналық және басқа да салаларда жаңалықтарды өзінің ана тілінде халқының игілігіне пайдалану үшің халықаралық байланыстарды нығайтып, әлем аренасына шығу үшін көп тіл білетін мамандар даярлау қажеттілігі туындап отыр. Замана ағымына лайықты қазіргі алдымызда тұрған міндет халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып, елімізді өркениетті елдер қатарына қосу. Сол өркениетті елдер санатына қосылуына ықпал жасайтын еліміздің ертеңгі болашағы жастарға білім мен тәрбие беретін- мектеп. Болашақ Қазақстанның азаматтары ескінің көзіндей жаңаның ізіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін сыйлайтын, басқаға өзін таныта, сыйлата алатын рухани дүниесі бай, білімді, білікті болуы шарт. Қазіргі заманда оқыған зиялы азаматтардың бірнеше тілде сөйлеуі Қазақстанның болашағынан елес беріп тұрғандай. Сол жас өскіннің өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап- тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру- бүгінгі мұғалімнің басты мақсаты. Бұл мақсаттың орындалуы үшін оқыту мазмұнының жаңартылуы, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, ол тәсілдер әрбір оқушының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтын болып ұйымдастырылуы қажет.
Отандықжәне шетел әдебиетіндегі қостілділік және көптілділікмәселелерітіл мамандары назарында екені байқалады.Залевская А.Амен МедведевИ.Л. атап өткендей, қос тілділік мәселелеріне қатысты ерекше серпініс(қоршаған табиғи ортада және оқытуорнында) қиын көзге түсерлік көптеген мақалалардың және монографиялардың жариялануына әкеліп соқтырды[4].
Қостілділікбіздің заманымыздыңең танымалжәне кеңзерттелгенқұбылыстардың біріболып табылады.Билингвизм терминінің айқынекендігіне қарамастан, бізкейбірсәйкессіздік таптық. Кейбір ғалымдардың зерттеулеріне қарап, біз бір мағына беретін екі терминдердің бар екеніне назар аудардық: билингвизм және қос тілділік.Әдетте екі термин синоним ретінде қолданылды.Сонымен қатар қос тілдік қарым-қатынас, қос тілді сөздік, қос тілдік жағдаяттар жайлы сөз қозғалып жатыр, алайда соңғы уақыттарда оқушылар ұйымының оқытылуына қатысты, сабақ беру барысында бір тілден басқа тілдерді қолдану барысында, қостілді немесе билингвальді оқыту терминін енгізіп жатыр.Сонымен қатар шетел тілін қолдану оның тұрақты тақырыптық оқыту барысындағы кезеңдік қолданудан оның мерзымді үздіксіз қолданылуына дейін білім беру жүйесіндегі басты міндет болып табылады.Ал екі тілді меңгерген адам билингвал, кейде билингвист деп те аталады.Алайда, кейіңгі уақытта қос тілді индивидуум деген термин пайда болды. Әлдеқайдағы қиындық терминнің мазмұнымен байланысты.
Ресейлік ғалым Л.Л.Нелюбин билингвизмді екі тілді бірдей меңгеру деп түсіндіреді. Билингвизм немесе қостілділік астарында егер екі тіл қарым-қатынас кезінде жиі қолданатын болса, екі тілді меңгеру деген ұғым жатыр. Ал ғалым Р.К. Миньяр-Белоручев пайымдауынша билингвизмді екі тілді білу деп түсіндіреді, Швейцер А.Д. ең бірінші тіл ана тілі болып табылды да, екінші тіл ана тілі емес, алайда сол этностық қоғамда кеңінен қолданатын тіл болып табылады деп нақтылайды.Сонымен қатар екі тілді меңгеру деңгейі екі түрлі болуы мүмкін: ауызша немесе жазбаша әдеби,немесе екі түрде қолданылады.У. Вайнрайх қос тілді меңгеруді әдетте екі тілді меңгерумен қатар,оны қарым - қатынас жағдаятына байланысты бір тілден екінші тілге ауысып отыруды айтады[5].
Қысқа этнологиялық сөздікке сүйенер болсақ, билингвизм-этникалық қауымның және оның бөлек мүшелерінің қажетін өтеуге арналған екі тілдің жұмыс істеуі деп көрсетеді;екінші тілді ана тіліңмен қатар білумен ерекшеленеді және өмірдің әр түрлі жағдаяттарына байланысты әр тілмен қолдануға мүмкіндік береді.Сонымен қатар, қостілділік ұғымының психологиялық және әлеуметтік екі аспекті бар. Қостілділік жеке адамды сипаттауы мүмкін ( психологиялық аспект) немесе жаппай немесе топтық қос тілділік болуы мүмкін (әлеуметтік аспект). Қостілділік тар мағынасында - екі тілді бірдей жақсы меңгеру болса, кең мағынасында-екінші тілді салыстырмалы жағдайда білу, онымен кез келген қарым қатынас жағдаяттарында қолдана білі білігі болып табылады.Жоғарыда көрсетелген мысалдардың барлығы дұрыс және де бір мезгілде бір-біріне қайшы.
Қарым-қатынаста екі тілді жеткілікті жиі нақты пайдалану нені білдіреді? Бұл тұлғаның туғаннан отбасында екі тілде сөйлеуі немесе отбасында бір тілде ал қоғамда екінші тілде сөйлеуі. Бұл жағдайда, шетел тілін білетін бірақ оны жиі қолданбайтын адамдар екі тілді адам деп аталу дұрыс емес. Екітілді меңгеру деген нені білдіреді? Адамдар бір тілді басқа тілгеқарағанда жақсыбілуімүмкін дегендәлелдер бар. AA.Бурыкинаның пайымдауынша, қостілділікке қатысты әр түрлі анықтамалар бір-біріне қарама-қайшы,алайда әр түрлі анықтамалардың болуы ондағы белгілі бір тұрмыстық және кәсіби көріністердің болуын көрсетеді.
Қостілділік табиғатына әр түрлі көзқарас оның жіктелуіне де байланысты. Осылайша, ғалым Л.В. Щерба билингвизм немесе қостілділіктің астарында кейбір топтардың екі тілде түсіндіру қабілетінің болуын жатқызады. Бұл оның пікірінше, бір мезгілде, екі түрлі топтарға жатуы, яғни отбасы бір тілді, ал қоғамда басқа тілді қолданады. Бұл жағдайда, қостілділік таза деп саналды. Адамдар үнемі бір тілден екінші тілге көшкенде, әр жағдайда аралас тілдерді пайдалану және оны өздерінің байқамауы аралас қостілділікті білдіреді. А.А. Залевская және И.Л. Медведева қостілділікті табиғи (тұрмыстық) және жасанды (оқыту) деп екіге ажыратады.
Бiздiң дипломдық жұмыс үшiн классикалық және лингвистика төңірегіндегі қазіргі зерттеушілердің еңбектері теориялық iргетас болып табылды: В.А. Аврорина (1975), И.Н. Балашкина (2003), З.У. Блягоза (2005), Е.М. Верещагина (1969), В.В. Воробьева (1997), Ю.Д. Дешериева (1966, 1976), Ю.А. Жлуктенко (1974), Н.Б. Мечковской (1983), В.Ю. Розенцвейга(1972), Л.В. Щерба (1974); социолингвистика: А.А. Бурыкина (2000), Р.А. Вафеева (1998), Л.Ф. Карелина (2004), М.Ф. Кондакова (2001), Л.П. Крысина (1976а, 19766, 1988, 1989), У. Лабова (1972), Е.Ю. Литвиненко (1998), А.П. Майорова (1998), Ю.Н. Сивакова (1999), И.В. Соколова (2004), А.Д. Швейцера (1976, 1978), психолингвистики: В.П. Белянина (2001), А.А. Бурыкина, Л.С. Выготский (1935), М.В. Завьялова (2001), А.А. Леонтьева (2003), Wei Lin; аударма теориясы мен практикасы: B.C. Виноградов (2004), В.Н. Комисаров (1973, 1990, 1999, 2004), Р.К. Миньяр-Белоручев (1969, 1994), Я.И. Рецкер (1974), А.В. Федоров (2002), А.Д. Швейцер (1988).
Қостілдің әртүрлі аспектілерін шетелдік лингвистер еңбектерінен көруге болады: П. Ауэр (1998), Р. Белл (1980), P.M. Бхат (1997), У. Вайнрайха (1972, 1979), У. Лабов (1966, 1972), Э. Хауген (1972) және т. б.
Қостілділік мәселесі көп жылдар бойы зерттеліп келеді. Екі тілдік және қостілдік мәселелеріне қызығушылық, лингвистиканың дамуымен және оның зерттеуінің әдістері ғана емес, тіл адам және қоғам жайлы маңызды көзі болып табылатын көршілес ғылымдардың жетістіктеріне - әлеуметтану, психология, этнография жарық шарттасылған уақыт 20 ғасырдың 40 жылдары болды. Қостілділік жайлы бірінші түсінік 1938 жылы В.А. Авроринмен енгізілді. В.А. Аврорин бұл ұғымды былай анықтады Екі тілде бірдей еркін ие болу. Басқаша айтқанда екінші тілдің білім дәрежесі, бірінші тілдің дәрежесімен қаббаттасып жақындасуы Атай кету қажет, қостілдік жайлы бірінші жұмыстардан бастап айтылмыш феномен күрделі қарастырылып, өзіне арнайы тілдік (белгілі) құрылымды қосатын жүйелі тұлғааралық білім, қарым-қатынас жағдайында (қарым-қатынас аспектісі) бекітілген белгі жүйелерін қолдана білу, онда меншіктік жағдайлық мәндер мен мағынадан басқа табысты қарым-қатынасты айқындайтын, жалпымәдениеттік пен әлем суреті (әлеумет-мәдениетінің аспектісі) жайлы кең түсінік қалыптасты. Түрлі аспектіні зерттеу бүтіннің бөлігі болып сонымен қатар толықтырып қостілділік мәселелерінің зерттемесін тереңдетеді . Әлеуметтік- лингвистикалық аспектінің зерттеуі; әлеуметтік факторлардың әрекеттері мен екі тілдің негізгі құрамдас бөліктерінің қалыптасуы, бұл құбылыстың қалыптасып дамуы, сонымен қатар адамдар арасындағы әлеуметтік өмірдегі рөлін анықтайды. Әлеуметтік- лингвистика аспектісі екі тілдің дамуындағы ішкі құрылымын сипаттап, лингвистика және лингвистика ішіндегі аспектімен тығыз байланыста болады.
Психолингвистика бар көлемде сол немесе басқа тілдің сапасымен игерілген деңгейін: тілдік, сөйлеу әрекеттік, және әлеуметтік-мәдени құзыреті туа қалыптасқан дағдыларды жеңілдетеді. Қостілдік қарым-қатынас феномені ретінде кең танымал болғанына қарамастан, осы сұрақтың өзектілігі төмендетілер емес, керісінше қазіргі заманда әр тілдік топтағы адамдардың қарым-қатынасының (саясат,бизнес, мәдениет,спорт) дамуы,шет тілінің игерілуі мен лингводидактикалық негізінің қалыптасуын аңғаруға болады[6].
Шетел тілін меңгерудегі ерекшеліктерінін мәселесі жаһандағы ойлардың дамуына өзекті сипат береді. Жаһандағы саяси және экономикалық аспектілерге қарамай лингвистикалық көзбен қарағанда жалпы тілдің адамдардың пікірлесе алуына жағдай туғызатынын ескерген жөн. Одан басқа қостілділіктің мәнін түсіну, шетел тілі санасының ерекшеліктері бiрiздендiру деңгейiн төменденуіне, әлеуметтік-мәдени бірдейлендірудің сана-сезімі және халықтың ерекшелігі төмендеуі айтарлықтай әсер етеді.
Кез келген маманның заманның ағымына қарай өсіп өркендеуге орай өз мамандығы саласында жан-жақты хабардар, еліміздің білікті де білімді төл маманы болуы үшін кәсіби мамандық бойынша арнайы ғылыми еңбектерді шетел тілдерінде оқып түсініп, өзіне қажетті ақпараттар алып, сөйлей алуы керек.
Мұндай адамды тәрбиелеу басқа ұлт халықтарына деген құрмет, оның тілімен мәдениетін өнерін қастерлеп тану арқылы ғана қалыптасады.
Сондықтан осындай қасиеттерді іске асыруда диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі зор. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Ғасырлар тоғысында атты ғылыми - теориялық еңбегінде тәрбиенің түп мақсаты қоғамның нарықтық қарым-қатынасқа көшу кезінде саяси - экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген қазіргі заманның құраушы іскер өмірге икемденген жан-жақты мәдениетті жеке тұлға тәрбиелеп қалыптастыру деген тұжырым жасады. Жеке тұлға шетел тілін үйрене отырып, сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихын, мәдениетін, өнері, салт-дәстүрі, ішкі сыртқы саясаты, білім беру жүйесі, ғылымның соңғы жаңалықтарын отбасы жағдайын, жастардың өмір сүру қағидаларын және толып жатқан салалардан хабардар болады [7].
Шетел тілін білуді қалаған адам өзіне жаңа бір тұтас әлем ашады. Бөгде тілді үйрену жаңа бір құрлыққа алып баратын кеме секілді. Жеке тұлғаны қалыптастыруда ана тілімен қатар шетел тілін меңгеру заман талабы. Тілді қарым-қатынас құралы ретінде меңгере отырып, оны жетілдіріп ұштай түсумен қатар, сөз шеберлігі сөйлеудегі әдептілік секілді қасиеттерді тұлға бойына сіңіреді. Қостілдіке үйрену арқылы тұлға оқып отырған елдердің мәдени мұрасыман халқының ғұрып-дәстүрімен ғылым мен білім салаларының даму дәрежесімен танысады, рухани танымын кеңейтеді. Тіл білу жан-жақты білімді болу деген сөз.
Елімізде білім беру саласында демократияландыру, ізгілендіру іске асырылуда. Шетел тілін ана тілімен қоса оқушының сөйлеу қабілетін және жалпы дамытуына ғана жетілдіріп қоймайды, оны қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас мәдениетіне де үйретеді.
Оқушының шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты, өйткені мұғаліммен оқулықпен және басқа оқушылармен қарым-қатынас барысында ғана оқушы пәнді меңгереді.
Шетел тілін оқыту әдістемесі әрдайым толықтырылуы, дамытылуы тиіс. Қоғамымыздың өрлеп кемелденген заманында ғылымның шоқтығы биікке көтеріліп, оның сан алуан салалары елеулі табыстарға жетуде. Осындай ғылыми салалардың бірі - шетел тілін оқыту әдістемесі. Осыған сай шетел тілін меңгеру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында.
Қостілділікте қарым-қатынас жасау арқылы шетел тіл мәдениетінің барлық аспектілерін игеру қағидаты. Коммуникативті әдісте алдымен қарым-қатынас жасау негізінде ғана оқуды қадағалайтын ережені ұсынды. Бұл жағдайда қарым-қатынас тәрбие, таным және даму арнасы ретінде қолданылды [8].
Қарым-қатынас - материалдық және рухани мәдениеттегі нақты тәжірибелер мен іс-әрекет алмастырылып тұратын әлеуметтік процесс. Қарым-қатынас барысында азаматтардың эмоциональды және рационалды әрекеттестігі мен бір-біріне жасаған ықпалы іске асады.
Осылайша, қостілділікте қарым-қатынас коммуникативті оқыту әдісіндегі тәрбиелеу, таным-түсінігін қалыптастыру, дамыту және оқыту функциясын атқарады.
Шетел тілімен қарым-қатынас жасауға оқыту үдерісі - негізгі параметрлер бойынша нақты қарым-қатынас жасау үдерісінің моделі: дәлелдеу, мақсаттылық, қарым-қатынас үдерісінің мәлімделуі, жаңашылдық, жағдаяттық, функциональдық, қарым-қатынас жасаушылардың өзара әрекеттестік сипаттамасы мен сөйлеу құралдарының жүйесі.
Қостілділікте оқу үдерісіндегі кез келген жаттығу мен кез келген жұмыс түріне шетел мәдениетінің төрт аспектісі кіріктіріледі. Бұл қағидатқа аралық аспектілік және ішкі аспектілік өзара қарым-қатынас қатысты. Мәселен; оқу үдерісіндегі ішкі сөйлеу әрекетінің төрт түрінің (оқу, айту, аудиоқұрылғы және жазу) өзара шарттастығы мен өзара байланысы ұйғарылады. Шетел тілдері мәдениеті аспектілерінің мазмұнын модельдеу қағидаты. Елтану мен лингвистикалық білім көлемін бір ғана мектеп курсы шеңберінде игеру мүмкін емес. Сондықтан танымдық нысан мазмұнының моделін құру қажет. Мұнда қаралатын елдің мәдениеті мен қостілдік жүйесі жеткілікті көрініс алатын болуы шарт. Сол үшін оқытуда танымдық талап-тілектерді ескерген орынды[9].
Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері қостіл құбылыстарының, тақырыптардың, текстердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды. Осыған орай, әдістемеде тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең аз көлемі, тақырыптар минимумы мен текстер минимумы жатады. Әр минимум белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті оқыту мазмұнының бірінші элементі - тақырып минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты білмей тұрып текстерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен текстер минимумын іріктеуге кірісу керек. Шетел тілін үйретуде сөйлеу мен тыңдап түсіну, жетекші орында болып, оқу мен жазу оларға көмекші іс-әрекет болып табылады. Бұл орайда ағылшын тілінің сөздерін дұрыс меңгерту әдістері маңызды рөлге ие. Келесі тарауда осы ағылшын тілін тыңдау қабілеттілігін дамытудағы жатығулардың түрлеріне тереңірек тоқталамыз.
Тіл материалын (лексиканы, грамматиканы, фонетиканы) іріктеп алуда жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған сәкес грамматикалық материал іріктеледі. Орта мектепте оқытылуға тиісті грамматикалық ережелер сөздермен жұмыс істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере отырып, текстер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
В.А.Бухбиндер мен В.Штраусстың редакциясымен шыққан екінші шетел тілін оқыту әдістемесі негіздерінде оқытудың мазмұнына тілдік материалын, іскерліктер мен дағдыларды, сөз материалын және ана тілінде жоқ тіл құбылыстарын енгізуді ұсынады. Ал сөз материалы деген ұғымға Г.В.Рогованың пікірі бойынша, сөз үлгілері, монолог және диалог түріндегі айтылымдар үлгісі, белгілі тақырыптарды қамтитын текстер енгізіледі. Бұл текстерде әр түрлі функционалдық стильдер: көркем текстер, қоғамдық-саяси стиль мен ғылыми-көпшілік стиль көрініс табады [10].
Сонымен қатар оқытудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, оқытудың мазмұны мынадай компоненттерден тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы (лексикалық , грамматикалық, фонетикалық және орфографиялық материал); ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша және жазбаша текстер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары; лексикалық, грамматикалық, фонетикалық және орфографиялық дағдылар; оқыту барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Қостілділікте шетел тілін оқытудың практикалық мақсаты дегеніміз оқушылардың сөз әрекетінің әр түрінде қатынас құралы ретінде игеруі. Демек, оқушылар шетел тілінде ауызша айтылған сөзді тыңдау арқылы түсінуге, жазбаша мәтіндерді (текстерді) оқып, олардың мазмұнын тікелей немесе сөздіктің көмегімен түсінуге және өз ойын сол тілде ауызша, жазбаша түрде жеткізе білуге тиіс. Әрине, бұл шетел тілінің мектеп бағдарламасында белгіленген көлемде жүзеге асырылады. Себебі шетел тілін оқыту барысында сол тілді толық меңгеру, сөз әректінің барлық түрлерін түгел игеру мүмкін емес. Сондықтан бағдарлама бұған белгілі шектеулер қояды. Ең күнделікті тұрмысқа қажет сөйлеу және оқу іскерліктері дамытылады. Ал жазбаша сөзді дамыту мақсатқа жетудің бір жолы ретінде ғана қаралады. Оқушылардың қабілетін шетел тілдік досына, құрбысына хат жаза алатындай дәрежеде дамытса, сол жеткілікті. Сонымен ағылшын тілі және қазақ тілдері сөздерінің арасындағы әр түрлі арақатынас қазақ оқушыларының неміс тілі сөздерін меңгеруіне тиімді-тиімсіз ықпалын тигізеді. Екі тіл лексикасының арасында ұқсастық бар және қазақ тілі тиімді, алшақтық бар жерде тиімсіз ықпал етеді. Сондықтан қазақ тілі лексикасын әдістемелік тұрғыдан топтастырып, олардың қиындық дәрежесін анықтаудың маңызы зор.
Сөз әректі белгілі тақырыптар төңірегіне құрылады. Қостілділікте шетел тілі пәнінің оқушыларға жалпы білім берудегі маңызын академик Л.В.Щерба тамаша көрсетіп берді: Шетел тілін оқыту нәтижесінде адам ойды тіл арқылы жеткізудің әр түрлі тәсілдері барына көз жетеді, бір ойды ана тілінің өзінде әр түрлі тәсілмен беруге болатынын түсінеді, сөйтіп ой мен тілдің арақатынасын дұрыс ұғады, шетел тілін оқи отырып, өз ана тілін тереңірек түсінеді, оны жақсы меңгеріп алады; өзі бұрын білмейтін тіл жүйесі туралы, тілін оқып отырған елдің тарихы, жағрафиясы, әдебиеті, мәдениеті туралы жаңа мағлұматтар алады[11]. Қостілділікте шетел тілін оқу үдерісі ана тілін меңгеруді жақсартуға көп әсерін тигізеді. Оқушы шетел тілін үйрену арқылы ана тіліндегі ойды жеткізу тәсілдерін тереңірек түсінеді. Толып жатқан аударма жаттығулар жасап, оқушылар шетел тіліндегі сөйлемдердің ана тіліндегі бірнеше нұсқаларын табады, сөйтіп ана тілін бұрынғысынан әлдеқайда жақсы меңгереді. Сонымен қатар шетел тілін оқыту оқушылардың жан-жақты дамып, жетігуіне: дүниеге көзқарасының, ойы мен есінің, сезімі мен эмоциясының, рухани және эстетикалық көзқарасының, мінезенің қалыптасуына, өз бетінше білімін көтеруге ұмтылуын дағдыға айналдыруға әсер етіп, олардың жан-жақты дамыған азамат болуына ықпал жасауды мақсат етеді.
Оқушылардың жан-жақты дамуына, олардың дара тұлғалар болып қалыптасуына тілдік материалды жақсы біліп, сөз іскерліктерін меңгерудің маңызы үлкен. Лексикалық, грамматикалық, фонетикалық дағдыларды меңгеру барысында оқушылар белсенділік, өз бетінше жұмыс істеуге қабілеттілк көрсетіп, қорытынды жасауға дағдылануға тиіс. Шетел тілін оқып-үйрене отырып, оқушылар өз ойын жүйелі түрде айтып жеткізе білу, шетел тілінен алған білімін, үйренген іскерліктері мен дағдыларын жаңа жағдаяттарда шығармашылықпен қолдану іскерлігін меңгереді.
Сонымен қатар кедергі тудыратын қателіктер деп аталатын қостілділіктің шеберлік ерекшеліктеріне тоқталамыз. Қостілділікті оқытуда пайда болып отырған қателер тілідің грамматикалық құрылымындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар тек кейбір ережелерді білместіктің нәтижесі ғана емес сонымен қатар болдырмау стратегиясы болып табылады. Бұл жайлы Е.А. Карлинский күрделі құрылымдардың, екі тілділік құрылымды болдырмау үшін олар үнемі қиындықтар туғызады және қателіктер жібереді деп жазды[12]. Надандық кедергісі психолингвистикалық сипатта терең көрініс береді. Сондықтан да нақты командалық құрылымды игерген жағдайда екі тілде сөйлеу пайдаланылған кезде де қателер кетуі мүмкін дегенмен оларды дереу түзетуге болады. Зерттеу жұмыстары бір тілден басқа грамматикалық ережелерін беру нәтижесі болып табылатынын көрсетті (көбінесе негізгіден шетел тіліне, сондай-ақ бірінші тіл екіншіге қарағанда неғұрлым тұрақты) өзара іс-қимыл тілдері лингвистикалық деңгейіне байланысты фонетикалық, грамматикалық және лексикалық-семантикалық кедергілерге бөлінеді. Осыған байланысты Н.А. Любимов анықтамасы фонетикалық кедергі мен бұрмалау динамикалық жүйелер мен фонетикалық айтылу нормалары отандық және шетел тілдерінің өзара іс-қимыл нәтижесінде қабілеті нашар адамдарға арналған тіл жүйесі мен мақсатты тiлiнiң нормаларымен сипатталады. Шетел тілін оқуға ана тілінде элементтер жетіспейтін немесе бар элементтерден ерекшеленетін жағдайларда фонетикалық кедергі болуы мүмкін. Грамматикалық кедергі - арақатынастық екі тілді ана тілі грамматикалық жүйелерінің ережелерін бұзу және нормадан грамматикалық ауытқу сөзінде көрініс табады тілді білу. Ал осыған байланысты ғалым Л.М. Паскарь анықтамасында граматикалық кедергі - ана тілі мен тілін оқып отырған тіл арасындағы екітілдік грамматикалық ережелердің бұзылуынан тілдегі граматикалық ауытқулар көрініс табады. Грамматикалық түрлерде, заңдылықта, қарым-қатынас пен функцияларда грамматикалық кедергілерде өзгерістер болады.
А.И. Шаповалов анықтамасында лексика-семантикалық кедергіні әдетте ана тілі әсерінен пайда болғандарды шетел тілінде пайдалану, жобалау ұсыныстары, ережелерін бұзу ретінде түсінідірілген. Бұл кедергі себептері ретінде Л.М.Паскарь әр түрлі көлемдегі мәндер үшін қате сөз-құрылыс бірлестіктерді, үйлесімдегі айырмашылық, сөз ретіндегі айырмашылықтардың ережелерін қалыптастыруды көрсетті. Лексика-семантикалық араласу үшін құрамындағы өзгерістердің, функциялары, семантикалық құрылымы мен осы деңгейдегі бірлік пайдаланумен сипатталады.
Сонымен қатар қостілділікті типтендіруге арналған түрлі тәсілдер жайлы атақты ғалым Е.М. Верещагин негізінде дұрысбұрыс шетел тілі критериі жатқан қостілдік типологиясын ұсынды. Ол қостілділіктің үш түрін анықтайды: субординативтік, медиалдық, координативтік. Біз көзқарас тұрғысынан шетел тілді оқыту үрдісіне мұғалім үшін қостілділіктің әрбір түріне қысқаша сипаттама береміз. Билингвизм қостілділіктің бірінші немесе бастапқы кезеңі болып табылады. Оның қалыптасу үдерісінде екінші тіл бірінші тілді жүктейді және өзара тілдік араласу бейімделу үдерісінде қарым-қатынас жасауды қиындатады. Ана тілінің ұқсас қабілеттері мен дағдыларын салыстырғанда шетел тілін игеруімен байланысты орын алады[13].
Медиалды қостілділік - қостіліділіктің қалыптасуының екінші немесе аралық кезеңі. Өзара бейімделу тілдері жалғасуда, кедергілер деңгейі бірте-бірте азаюда және екі тілде сөйлеудің дұрыс еместігімен ғана сипатталмайды сонымен қатар дұрыс тілдік жұмытарда да. Қостілділіктің осы түрін меңгеру шет тілін оқытудың үдерісін ұйымдастыру және жүзеге асыруға байланысты әдістемелік және дидактикалық міндеттерді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болып табылады. Координативтік қостілділік - осындай қарым-қатынас отандық және шетел тілдері бойынша қалыптасады, онда қостілділікті қалыптастырудың үшінші немесе соңғы кезеңі, өзара бір тасымалдаушы олар параллель тең функционалдық жүйесі болып табылады. Ана тілі сөзінің сипаттамалары (тіл темпі, кідіріс бөлімі, мазмұны, айқындылық т.б).шетел тіліне ұқсас келеді.
Г.Н. Черничкина жасанды тілдік қалыптастыру динамикасының келесі кезеңдерін ұсынады: (мәдениетаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz