Қарым - қатынас феноменологиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тақырыбы: Қарым-қатынас пен іс-әрекет
Орындаған: Білісбек Д.
Тексерген: Кулымбаева А.
МАЗМҰНЫ
1) Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3,4
2) Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
3) Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ...5,6
4) Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті,
интерактивті, перцептивті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-8
5) Қабылдау механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-10
6) Қарым-қатынас феноменологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-14
7) Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде ... ... ... ... ... ...14-19
8) Вербальды және вербальды емес қарым-қатынас ... ... ... ..19-27
9) Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
10) Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
11) Тақырыптық тест ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31,3 2
12) Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Қарым-қатынас - психология ғылымының негізгі категорияларының бірі.
Қазіргі кезде қарым-қатынас, бір жағынан, іс-әрекеттің ерекше бір түрі, екіншіден, басқа да іс-әрекет тҥрлерін жасаудағы дербес және өзара әрекеттестік процесі деп түсініледі. Демек, қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы зор.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақытына дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қатынастардың символдық кеңістігіне енеді. Бұл өзара әрекеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен немесе шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері арқылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекелеген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның заттық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас өзінің бастапқы сыртқы түрінде де, бірлескен іс-әрекет түрінде немесе тілдік қарым-қатынас немесе тіпті тек ойша түрінде де адамның қоғамда дамуының қажетті әрі спецификалық шарты болып табылады.
Бұл пікірге қоғамның өзін де қосамыз, өйткені ол Г.М.Андрееваның айтуынша индивидтердің даму тәсілі, әрі олардың қатынасын нығайту тәсілі де болып табылады.
Қарым-қатынас - адамдар әлемінің аса маңызды сипаттамасы. Ол - адамдар қатынастарының даму механизмі, осы қатынастардың болу формасы және жекелеген адамның психикалық әлемінің маңызды аспектілерінің болу тәсілі. Қарым-қатынас пен психикалық процестердің тектестілігін ресейлік және шетелдік авторлар: Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, В.Штерн, К.Бюлер бірнеше рет атап көрсеткен.
Бәлкім, адамзат болмысында қарым-қатынастың түрлері мен қызметтерінің көп түрлі болуы бұл ұғымның психологиядағы ерекше мәртебесін анықтаған да шығар. Аталмыш ұғымды талдайтын авторлардың әрқайсысы оған нақты анықтама бермейді. Негізінде құбылыстың мәні жайлы емес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің байланысы жайлы, қарым-қатынастың қызметтері мен құрылымы жайлы көп айтылады.
Қарым-қатынас, бұл - адам аралық қатынастардың әр текті түрлерінен туындайтын және қуаттанатын Адам болмысының әмбебап шындығы. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр алуан түрлері де, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері де қалыптасады және дамиды.
Ғылыми ұғым ретінде ол ағылшын тілді психологиялық әдебиеттерде кең тараған коммуникация ұғымына қарағанда анағұрлым бай әрі тереңірек. Өзінің рухы жағынан қарым-қатынас - гуманитарлық ұғым; ол құндылықтар мен субъективті мағыналарға толы; ол технологиялық емес және лабораториялық жағдайларда әрқайсысы қарым-қатынас болып табылмайтын жекеленген элементтерге бөлінеді. Қарым-қатынас ҧғымының көмегімен ресейлік әлеуметтік психология адам аралық қатынастардың нақты әлемімен өзара әрекеттесуге талпынады.
Гуманитарлық әлеуметтік психологияның ұғымы ретінде қарым-қатынастың дамуына ХХ ғасырдың ресейлік ойшылдары М.М.Бахтин мен А.А.Ухтомский айтарлықтай үлес қосты. Бахтин диалог деп, ал Ухтомский әңгімелесушіге үстемдік ету деп атаған қарым-қатынас, олар үшін әрбір адамның қайталанбас даралығының болуы мен дамуының түрі болып табылды.
Жалпы қоғам өмірімен де, адамдардың бір-бірімен тікелей байланыстарымен де, адамның ішкі рухани өмірімен де органикалық тұрғыда байланысты болғандықтан, қарым-қатынастың атқаратын қызметтері мен түрлері де өте көп.
Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
2. Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті, интерактивті, перцептивті.
3. Қабылдау механизмдері.
4. Қарым-қатынас феноменологиясы. Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашып көрсететін тұрғылар.
5. Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде.
6. Вербальды және вербальды емес қарым-қатынас.
7. Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы.
1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
Қарым-қатынастың бірлескен іс-әрекетпен байланысы айқын көзге түседі. Бірақ, қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры, аспектісі болып табыла ма немесе қарым-қатынас пен іс-әрекет - екі дербес, тең құқылы процесс пе? - деген сұрақ туындайды.
Бірлескен іс-әрекетте адам қажет болған жағдайда басқа адамдармен бірігуі, олармен қарым-қатынас жасауы, яғни байланыс орнатуы, өзара түсіністікке қол жеткізуі, қажет ақпаратты алуы, жауапты хабарлауы т.с.с. тиіс. Бұл жерде қарым-қатынас іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры ретінде, оның маңызды ақпараттық аспектісі ретінде, коммуникация ретінде болады.
Алайда, коммуникация ретіндегі қарым-қатынастан құралатын іс-әрекет процесінде белгілі-бір зат жасай адам тек осымен ғана шектелмейді; жасалған зат арқылы өзін, өзінің ерекшеліктерін, өзінің ерекшелігін басқа адамдарға көрсетеді, ұсынады, өзін басқа адамдарда жалғастырады.
Жасалған зат бұл, бір жағынан, іс-әрекет өнімі, ал екінші жағынан - адамның қоғамдық өмірде өзін шыңдауына көмектесетін құрал, өйткені осы зат, басқа адамдар үшін жасалған құрал арқылы адамдар арасындағы қатынас іске асады, затты жасаушыға да, оны тұтынушы мен игерушіге де теңдей тиесілі ортақ өнім ретіндегі қарым-қатынас құрылады.
Өзін басқаларда жалғастыру ретіндегі қарым-қатынас екінші түрдегі қарым-қатынас болып табылады. Егер, бірінші тҥрдегі қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бір қыры ретінде көрінсе, екінші түрдегі қарым-қатынастың маңызды қыры қоғамдық құнды және тұлғалық мәні бар затты өндіруге байланысты іс-әрекет болып табылады. Бұл жерде тәуелділік алмасады да, іс-әрекет қарым-қатынастың аспектісі, бөлігі, қажетті алғышарты ретінде болады.
Сонымен, іс-әрекет - қарым-қатынастың бөлігі, бір қыры, қарым-қатынас - іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры. Алайда қарым-қатынас пен іс-әрекет барлық жағдайда бөлінбейтін бірлікті құрайды.
Сонымен, біз қарым-қатынас ұғымымен, оның атқаратын қызметтерімен және кейбір түрлерімен таныстық. Қарым-қатынас - біртұтас процесс, оған қатысушылар өзінің ішкі жан дүниесінің бүкіл мазмұнымен - сезімдерімен, ойларымен, әрекеттерімен - қатысады. Алайда ғылыми мақсаттардан басқа, материалды зерттеу мен мазмұндауға қолайлы болу үшін қарым-қатынастың әр түрлі құрылымдық компоненттерін бөліп көрсетуге болады. Біз Г.М.Андреева ұсынған қарым-қатынастың үш компонентті құрылымын қолданамыз (И.Ә.Әбеуова). Ол қарым-қатынастың:
:: коммуникативті аспектісін (ақпарат беру);
:: перцептивті аспектісін (серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуі);
:: интерактивті аспектісін (қарым-қатынас процесіндегі өзара әрекеттесу) бөліп көрсетеді.
1. Тұлғааралық қарым-қатынас - адам болмысының әмбебап шындығы, ол адам аралық қатынастардың әртҥрлі формаларынан туындайды және бекіп отырады. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр алуан түрлері, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері қалыптасады, әрі дамиды.
2. Жеке адамның және адамзат қауымдастығының өмірінде қарым-қатынас айрықша маңызды қызметтер атқарады: шынайы адамдық қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы мен пайда болуы, бірлескен іс-әрекетті коммуникативті қолдау, адамның психикалық және физикалық аман-саулығын қолдау.
3. Қарым-қатынастың түрлері де әр алуан. Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарға жанамалану дәрежесіне қарай рөлдік және тұлғааралық қарым-қатынас деп бөлуге болады.
4. Қарым-қатынасты сондай-ақ, салттық (объект-объектілі), монологтық (субъект-объектілі) және диалогтық (субъект-субъектілі) деп бөлуге болады; қарым-қатынастың әр түрінің адами байланыстар мен қатынастардың күрделі сипатында атқаратын өзіндік қызметтері бар.
2. Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті, интерактивті, перцептивті.
Қарым-қатынастың құрылымы күрделі болғандықтан, оның бірімен-бірі тығыз байланысты үш жағы қарастырылады. Қарым-қатынастың әрбір актісі перцептивтік, коммуникативтік және интерактивтік жақтардан тұрады. Яғни, қарым-қатынастың күрделілігі екі немесе одан көп процестің бір мезгілде жүретіндігінде: коммуникация, перцепция және интеракция. Алдымен, белгілі-бір адам келесі адамға қандай-да бір ақпарат жібереді, ал келесі адам ақпаратты қабылдайды, содан соң алынған ақпаратқа деген өзінің қатынасын, ойын білдіреді. Тек осындай толық вариантында ғана қарым-қатынас толығымен аяқталған процесс деп танылады.
Демек, қарым-қатынастың толық тұйықталған циклының тиімділігі оның құрылымдық толыққандылығында, яғни қарым-қатынастың әр актісі өз бойына жоғарыда аталған үш жақты да енгізуі керек.
Бұл процесті жеке-жеке қарастырып көрелік.
Коммуникативтік жағы, бұл - ақпаратты, мәліметті жіберу процесі. Коммуникацияның мақсаты - басқа адамға мәліметті жіберу және әсер ету. Сіз бір адаммен коммуникацияға түскенде одан қандай-да бір мәлімет аласыз.
Үш нәрсенің көмегі арқылы коммуникация жүреді:
- дене, дененің қалпы, ым-ишара;
- дауыстың тоны, дауыс ырғағы;
- сөздер.
Дененің қалпы мен дауыстың ырғағы коммуникацияның сөздік емес (вербалды емес), ал сөздер сөздік (вербалды) бөлігі болып табылады.
Коммуникация - біз сөйлейтін сөздерден мағынасы кең ұғым. Олар біз адам ретінде көрсететін қылықтарымыздың аз бөлігін ғана құрайды. Британиялық психологтардың зерттеулері бойынша презентация кезінде бір топ адамға әсер етудің 55%-ы біздің дене қимылымыз арқылы: отыру, тұру, ым-ишара, көзқарас, 38%-ы даусымыздың тоны және 7%-ы ғана сөйлеген сөздеріміздің мағынасымен анықталады. Бұл көрсеткіштердің нақтылығы әр жағдайда әртүрлі болады, бірақ денеміздің қимыл-қозғалысы мен даусымыздың тоны әсер етуге және айтылғанның мағынасына, көптеген ерекшеліктер қосатыны даусыз. Бұл ерекшеліктер біздің не айтқанымызбен емес, қалай айтқанымызбен анықталады. Әрине, коммуникатордың мәліметті беруі, оның тұлғалық ерекшеліктеріне, мәдениетіне, ұлттық ерекшеліктеріне, білім деңгейіне, сонымен қатар, реципиент туралы көзқарасына, қарым-қатынас кезіндегі жағдайларға байланысты құрылып, өзгеріп отырады. Мәселен, жай ғана қызметтесіне хабарлаған мәліметті, басшысына жеткізуде түрлі қиындықтар сезілуі мҥмкін. Демек, коммуникатор қандай-да бір кедергіні байқап, содан қиналады. Қарым-қатынас барысындағы мұндай кедергілердің бірнеше түрлері бар:
1. Фонетикалық кедергілер - тілдегі, сөйлеудегі кемістік пен (кейбір әріптерді дұрыс айта алмау) дикцияның нақты еместігінен туындайды.
2. Семантикалық кедергілер - адамдардың әртүрлі тілде, диалект, жаргон, слэнг сөздерді қолданып сөйлесуінен туындайды. Яғни, сөздердің мағынасы түрліше қабылданып, осыдан ортақ тілдесу қиындай түседі.
3. Стилистикалық кедергілер - адамдардың сөйлеу стилі, сол ортаға, жағдайға немесе адамның жасына сәйкес келмеуінен шығады. Мәселен, қарт кісілерге, балаларға ғылыми тілде сөйлесу арқылы түсінісу мүмкін емес.
4. Логикалық кедергі, коммуникатордың ұсынған логикалық тұжырымдары өте күрделі болғанда туындайды. Ерлер логикасы, Әйелдер логикасы, Балалар логикасы, т.б. логикалар туралы айтуға болады.
5. Ұлты, мәдениеті, діни ұстанымдары әртүрлі адамдар арасындағы кедергілер - адамдардың қандай-да бір ұлтты, діни көз-қарасты немесе сол елдің мәдениетін теріс деп қабылдайтындықтан туындайтын кедергілер (Э.Берн).
Қарым-қатынастың тұйықталған циклында өз бөлігің үшін жауапкершілікті мойныңа алу. Коммуникация тиімді болу үшін нақтылы жағдайлар керек. Олар: түсіну, сенім білдіру, құпияны сақтай алу. Адамдармен қарым-қатынаста тиімділік болу үшін, бұл жағдайларды саналы түрде орындау қажет.
Перцептивті жағы, бұл - қарым-қатынасқа түсушілердің бірін-бірі қабылдауы, тануы, түсінуі, тіпті сезінулері болып табылады. Осының негізінде ғана адамдар арасында өзара түсіністік қалыптаса алады. Перцепцияның мақсаты - коммуникаторды барынша дұрыс түсіну, яғни, басқаның мақсат-мүддесін, ниетін, қалауларын, көзқарасын түсіну, әрі оны дұрыс қабылдай алу. Тиімді перцепция үшін серіктесіңізді есту маңызды болып табылады.
Адамдардың бірін - бірі қабылдауы сонымен қатар тұлғалық, жас ерекшеліктік, ұлттық, мәдени, діни, кәсіби, жыныстық, т.б. ерекшеліктерге тәуелді болады. Мәселен, жасөспірімдер басқаларды қабылдағанда сыртқы келбетіне, киіміне, шаш үлгісіне, сымбаттылығына көбірек көңіл бөледі, ал іскер адамдар мен басшылар қол астындағы қызметкерлерін, олардың біліміне, жауапкершілігіне, орындаушылық ерекшеліктеріне қарай қабылдауға бейім болады және керісінше, қызмет етушілер басшыларын, оның әділеттілігіне, сыпайылығына, шыншылдығы мен талап қоя алу, жұмысты дұрыс жүргізе алу қабілетіне қарап қабылдап, түсінісіп жатады.
Интеракцияның мақсаты - өзара байланысты аяқтау үшін, қабылданған мәліметке деген өз пікірін, көзқарасын дұрыс білдіру арқылы мәлімет алмасу (әрекеттесу). Сайып келгенде, интеракция дегеніміз, бұл - кері байланыстың болуы. Қарым - қатынас барысында, тек мәліметтермен алмасып, кері байланыс берумен шектеліп қана қою жеткіліксіз. Мұнда өзара белсенді, ортақ, бірлескен іс - әрекеттер жоспарланып, оны іске асыру жүзеге асырылады. Интеракция процесі тиімді болу үшін, мына принциптерді сақтау маңызды. Нақтылық: қабылданған мәліметті нақтылы мысалмен сипаттау. Бос жалпылауға жол бермеу. Дер кезділік: сіздің және басқа адамның есінде сақталған кейінгі жағдайларға жүгіну.
3. Қабылдау механизмдері.
Адамның әлеуметтенуі сол немесе басқа әлеуметтенушіге, қоғамға мазмұны спецификалық болып келетін әмбебеап құралдардың кең ауқымы арқылы жүзеге асады. Оған баланы тамақтандыру мен күтім жасау; құрылған тұрмыстық және гигиеналық шеберліктер; адамды қоршаған материалдық мәдениет жемісі; рухани мәдениет элементі (ертегілерден бастап ескерткіштерге дейін); қарым-қатынас мазмұны мен стилі, сондайақ тәрбиелік және басқа әлеуметтендіруші ұйымдарда, құрдастар тобында, отбасындағы жазалау мен мадақтау әдістері; адам өмірлік іс-әрекетінің негізгі аймақтарындағы - отбасылық, кәсіби, қоғамдық және діни аймақтарда, спортта, пәндік-практикалық және рухани-практикалық ісәрекетте, танымда, ойында, қарым-қатынаста адамды енгізу жатады.
Әрбір қоғам, әрбір ұйым, әрбір әлеуметтік топ (шағын немесе үлкен) өзінің тарихында позитивті және негативті, формальды және формальды емес санкцияларды-ояту мен сендіру амалдарын, ескерту мен қысым жасау шараларын, физикалық зорлық-зомбылық жасауға дейін, мадақтау және ерекшелеу тәсілдерін өңдейді. Бұл амалдар мен шаралардың көмегімен адамдар және адамдар топтарының жүріс-тұрысы осы мәдениеттегі қабылданған құндылықтар мен нормалармен сәйкестендіріледі.
Адамның әлеуметтенуі әр түрлі факторлар мен агенттермен өзара әрекеттесуі шартты түрдегі механизмдер көмегімен жүзеге асады. Әлеуметтену механизмдерін қарастыруда әр түрлі келістер бар.
Француз әлеуметтік психологы Габриэль Тард еліктеуді негізгі деп санады. Американдық ғалым Ури Бронфенбренер әлеуметтену механизміне адам өмір сүретін ортадағы өзгермелі жағдайлар мен белсенді өсіп жатқан адам жаны арасындағы прогрессивті өзара аккомадацияны (икемделу) жатқызады, ал А.В. Петровский тұлғаның даму процесіндегі интеграциялану, даралану мен бейімделу фазаларының заңдық ауысуын жатқызады. Бар мәліметтерді негіздей отырып А. В. Мудрик педагогика тұрғысынан әр түрлі жасерекшелік кезеңдегі адамды тәрбиелеу процесінде жиі қолдану мен ескеруді қажет ететін бірнеше әмбебап әлеуметтену механизмдерін бөліп көрсетеді.
Психологиялық және әлеуметтік-психологиялық механизмдерге төмендегілерді жатқызуға болады.
Импритинг - адам ӛмірінің маңызды объектілеріне әсер етушілердің ерекшеліктерінің рецепторлық және саналық деңгейдегі адамның тіркеуі. Импритинг алғашқы балалық шақта жүреді. Кейде соңғы деңгейлерде бейнелер мен сезімдер кездеседі.
Экзистенциалдық басым-тілді игеру мен маңызды адамдармен қарым-қатынас процесінде міндетті әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларын санасыз игеру.
Еліктеу - белгілі бір амалмен, бейнемен жүру. Бұл жағдайда адамның әлеуметтік тәжірибені игеруі жүреді.
Идентификация - адамның ӛзін басқа адаммен, топпен, бейнемен сәйкестендіруі.
Рефлексия - маңызды тұлғаларға, қоғамдық құрдастарға, отбасына, қоғамның әр түрлі институттарына тән құндылықтарды қабылдап, бағалайтын, адамның ішкі диалогі. Рефлексия бірнеше түрлердің ішкі диалогін көрсетеді: ойдан туған тұлғалар мен адам Мен-інің ерекшелігі арасындағы қатынас. Рефлексия көмегімен шынайылықтағы өзінің ролі мен өзінің, ол тұратын шынайылықты түсіну қорытындысында адам құрылып, өзгеруі мүмкін.
Әлеуметтенудің дәстүрлі механизмдері адамның отбасы мен жақын айналасындағыларға тән стереотиптер, көзқарастар, жүріс-тұрыс эталондары, нормаларды игеруін көрсетеді. Бұл игерулер ереже бойынша, стеореотиптерді критикалық емес қабылдау көмегімен санасыз деңгейде жүреді. Дәстүрлік механизмнің тиімділігі адам қашан керектігін білгенде рельефті түрде көрінеді, бірақ оның бұл мағынасы оның айналасындағы дәстүрлерге қарсы тұрады. Бұл жағдайда француз ойшылы Мишель Монтеннің ойы дұрыс болып табылады. Ол келесідей жазған: Біз өзіміздікін әрқашан жақтасамыз да дәстүрлер мен жалпы қабылданған өмірлік ережелер бізді өзімен бірге ілестіріп әкетеді. Сондай-ақ, дәстүрлік механизмнің тиімділігі мысалы балалық шақта игерілген, өзгерген жағдайларға байланысты шектелген, қажет емес, келесі жасерекшелік кезеңдерде және өмірлік жағдайлардың кезекті өзгерісінде адамның жүріс-тұрысында көрінетін сол немесе басқа әлеуметтік элементтерде көрінеді.
Әлеуметтенудің институтционалдық механизмі, аты айтып тұрғандай, өзінің негізгі функцияларымен (өнеркәсіптік, қоғамдық, клубтық және басқа құрылымдар, бұқаралық ақпарат құралдары) паралельді әлеуметтендіруші функцияларды ұйымдастыратын, оның әлеуметтенуіне арнайы құрылған сияқты әр түрлі ұйымдар және қоғам институттарымен адамның ӛзара әрекеттесу үрдісінде функцияланады. Адамның әр түрлі институттар мен ұйымдармен қарым-қатынас процесінде әлеуметтік қабылданған жүріс-тұрыс тәжірибиесі мен білімі жинақталады, сондай-ақ әлеуметтік нормаларды қақтығыстық және қақтығыстық емес орындау және әлеуметтік қабылданған жүріс-тұрыс иммитациясының тәжірибиесі жинақталады.
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік институт ретінде белгілі бір ақпаратты беру көмегімен ғана емес, сондай-ақ, теле бағдарламалар, кинофильмдер, кітап батырларының жүріс-тұрыс бейнесін көрсету арқылы адамның әлеуметтенуіне әсер етеді. Бұл әсер етудің тиімділігін Батыс еуропалық балеттің реформаторы Жан Жорж Новер белгілегендей анықталады: батырлардан өтетін сезім жай адамдардың сезіміне қарағанда үлкен күштілігімен, нақтылығымен ерекшелінеді, оларға еліктеу оңай. Адамдар жас және дара ерекшеліктеріне сәйкес өздеріне тән жүріс-тұрыс бейнесін, өмір стилін қабылдап, өздерін сол немесе басқа батырлармен сәйкестендіреді.
Әлеуметтенудің стилдік механизмі белгілі бір субмәдениет аймағында жүзеге асады. Субмәдениет дегеніміз сол немесе басқа жасерекшелік, кәсіби немесе әлеуметтік топтың нақты жүріс-тұрыс стилі мен ойын толықтай құрайтын, нақты кәсіби немесе мәдени қабаттағы немесе белгілі бір жастағы адамға тән моральдық-психологиялық сипаттар мен жүріс-тұрыс көріністерінің кешені.
Әлеуметтенудің тұлғааралық механизмі адамға субьективті маңызды адамдармен қарым-қатынас процесінде функцияланады. Ол үшін ата-аналары (әр түрлі жастағы), әрбір сыйлы үлкен адам, өз немесе басқа жыныстағы құрдасы маңызды болып табылуы мүмкін. Бірақ кейбір жағдайларда топтар немесе ұйымдардағы маңызды адамдармен қарымқатынас адамға тән емес топ немесе ұйым әсер ететін әсерді беруі мүмкін.
Адамның әлеуметтенуі, сондай-ақ, баланың, жасөспірімдердің, жастардың әлеуметтенуі барлық аталған механизмдер көмегімен жүзеге асады. Бірақ әр түрлі жас ерекшелік және әлеуметтік-мәдени топтарда нақты адамдарда әлеуметтенудегі механизм рольдерінің қатынасы әр түрлі.
4. Қарым-қатынас феноменологиясы. Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашып көрсететін тұрғылар.
1970-ші жылдардың аяғынан бастап қарым-қатынасты жан-жақты қарастыратын зерттеулер пайда бола бастады.
Қарым-қатынас мәселесін Б.Д. Парыгин, И.С. Кон, А.А. Леонтьев, Б.Ф. Прошнев, Г.М. Андреева, В.С. Мухина, Я.Л. Коломинский, М.Н. Щелованов, Н.М. Аксарина, М.С. Каган, Г.А. Балл, В.Н. Брановицски, А.М. Довгиалло, Б.Ф. Ломов, М.И. Лисина, К. Обуховский, К.А. Абульханова-Славская, Х.Т. Шерьязданова, А.Р. Ерментаева, С. Елеусізова т.б. ғалымдар қарастырған.
С.И. Ожегов сөздігінде қарым - қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы дәйектеледі. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым - қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас контекстінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология, әлеуметтану, этика, психолингвистика - осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр жақты зерттейді. Л.П. Буева, М.С. Каган және т.б. қарым-қатынасқа философиялық тұрғыдан талдау жасайды және әрқайсысы ғылыми позицияларына сәйкес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің ерекшеліктеріне, өзара байланысына орай әр бағытта қарастырады.
Олардың әрқайсысына, біздің зерттеу мақсатымыз - қарым-қатынастың философиялық бағыттарын қарастыру болмағандықтан, жекелей сипаттама беруді жөн көрмедік. Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кезеңде өзекті мәселе болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым - қатынасқа анықтамалар беріліп, оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
А.Н. Леонтьев іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады. А.Н. Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше түрі деп талдау концепциясы, біздің зерттеуіміздің әдіснамалық негізі болды.
Қарым - қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж. В.В. Давыдов көтергенді. Г.М. Андреева, П. Яноушек зерттеулерінде қарым-қатынас мақсат бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы, түсіне алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі (үрдістер) деп қарастырылады.
Қарым - қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С. Агеев теориялық және эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым - қатынастың этникалық жақтарын зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Педагог - ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар. Мұнда оқушының психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В. Луначарский, Н.К. Кpyпская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В. Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін оқушының тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу - тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық техниканың құрамдас компонентіне Н.К. Крупская қарым - қатынасты жатқызған.
С.Т. Шацкий педагогтар, яғни ересектер мен оқушылар арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап, педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, оқушылар ұжымын ұйымдастыру тәсілдерін қарастырғанды.
Р.С. Немов зерттеуінде қарым-қатынасты адам психикасының қалыптасуы, дамуы және мәдени, саналы әрекеті деп тұжырымдайды. Адам психологиялық дамыған адамдармен қарым-қатынас арқы-лы, үйрену мүмкіндігіне сәйкес, өзінің жоғары танымдық қабілетін және сапасын меңгереді. Адам дамыған тұлғалармен белсенді қарым-қатынас арқылы өзі де тұлға ретінде дамыйды.
А.А. Леонтьев бойынша, біздің ғылым үшін адам қоғамы қарым - қатынассыз мәнсіз, өйткені, қарым-қатынас индивидтің тұрақталу тәсілі және олардың даму құралды болып табылады.
Соңғы кездерде қарым-қатынаспен адамның ішкі әлемінің психикасының тығыз байланысы тереңірек анықталуда.
Л.С. Выготский зерттеуінде бала дамуы үлкендермен жасалған қарым-қатынас барысында орындалады деп анықтайды.
И.М. Сеченев жүз жыл бұрын атағандай, жалпы өмір сүруді реттейтін және оның негізін құрайтын көңіл-күй жиынтығы қарым-қатынастан туындайды.
Б.Ф. Ломовтың пікірінше, қазіргі кезде қарым-қатынас және психика іштей баланыста: қарым-қатынас барысында субъектінің екінші субъектіге ішкі әлемін көрсету жүзеге асады.
Қарым-қатынастың тұлғалық формаларын зерттей келе М.И. Бобнева мынадай пікірге келді: Тұлғаның ішкі әлемі әртүрлі қарым-қатынас түрлеріне байланысты қалыптасады және адамның ішкі әлемі тұлғалық қарым-қатынастың интериоализациаланған формасы (5, б. 41).
В.Н. Мясищев басқа адамдар мен қарым - қатынас және іс-әрекет процесінде дамитын тұлғаны күрделі қатынастар жүйесі ретінде көрсетті.
Отандық ғалымдарының еңбектеріндегі қарым-қатынас тұжырымдарын талдап, ол өз зерттеуімізде арқау болады. Х.Т. Шерьязданованың зерттеу жұмыстарында тұлғаның қарым-қатынасын жетіл-дірудің психологиялық - педагогикалық амалдарын дәйектеледі. С.Қ. Бердібаева зерттеуінде тұлғаның қарым-қатынас кезіндегі шығармашылық іс-әрекеттің дәйектеген. Б.Ә. Әмірова тұлғаны зерттеуді қазіргі теориялық және тәжірибелік психологиядағы ең маңызды бағыттардың бірі ретінде дәлелдейді. А.Р. Ерментаева қазақстанда алғаш рет тұлғаны психологиялық дайындаудың субъект-бағдарлы негізін зерттеуге байланысты дәйектеген. Н.Қ. Тоқсанбаева қарым-қатынасты бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде қарастырған. Қарым-қатынастың коммуникативтік, интерактивтік және перцептивтік үдерістермен бірдей жүйе ретінде көрінуінің өзі бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде анықтап, тұлғаның қарым-қатынастағы эмоциялық күйлерінің құзыреттілігі бірлескен іс-әрекетті жүйелендірудің факторы ретінде дәйектеледі.
Тұлға қоғамдық қатынастар жүйесінде қалыптасады. Қарым-қатынас қоғамдық қатынастардың жүзеге асыру тәсілі ретінде көрінеді.
Қарым-қатынас - бұл танымдылық, беделділік, сенімділік, көріктілік, тартымдылық негізінде табысқа қол жеткізуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның маңызды құраушыларының бірі.
Қарым-қатынасқа басшылар жұмыс уақытынының жартысынан көбін жұмсайды, бұл олaрға мекеме ішіндегі, сондай-ақ мекемеден тыс ақпараттар алуға негіз болып, қарым-қатынасқа түсетін адамдармен қажетті деңгейде араласуын қамтамасыз етеді. Дамыған елдердің істәжірибесі іскерлік табыстың бұл күнде 70%-дан астамы шағын мамандандырылған кәсіби біліміне емес, адамдармен түрлі деңгейде және дұрыс қарым-қатынас жасай білуіне, сондай-ақ адам факторын дұрыс қолдана білуіне тікелей байланысты екенін көрсетті.
Қарым-қатынас - адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасуына және іс-әрекет жасасуына мүмкіндік беретін өзара тіл табысуды орнату және дамыту процесі болып табылады. Тіл табысу арқылы адам өзіне белгілі бір мақсат қояды. Оның ішінде ақпарат беру, алмасу және оны талқылау; іс-тәжірибемен және эмоцияларымен бөлісу; өзінің, өзгенің және қоғамның қарым-қатынасын қалыптастыру; өзінің немесе өзгелердің көзқарастарын, іс-әрекетін өзгерту.
Тіл табысу үстірт және терең болуы мүмкін.
1. Үстірт тіл табысу - бір-бірімен сыр алмаспай, өзара сенімнің төменгі деңгейімен ерекшеленеді.
2. Терең тіл табысу - әріптестер бір-біріне сеніп қана қоймай, сонымен қатар, қарым-қатынастан көңілі жайланады, риза болады, олардың арасында әңгіме бір қалыпты және жеңіл жүреді, сөздер бірінен соң бірі ауызға өзі түседі. Бұл жағдайда кейде бірін-бірі түсіну үшін жымиюдың, қимыл әрекеттерімен және көзқарастарымен көрсету жеткілікті болып табылады. Мұндай қарым-қатынас, әсіресе, бірін-бірі жақсы танитын, жақын адамдар арасында жиі байқалады.
Қарым-қатынастың пәнінде оны жүзеге асыруды кажетсіну, қарымқатынас жасаудың себептері, қарым-қатынас әрекеті, міндеттері және құралдары, сондай-ақ нәтижесі де карым-қатынас элементтері ретінде қарастырылады. Қарым-қатынас механизмдері оның тиімділігін анықтайтын, өзара түсіністікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым.
Кез келген қарым-қатынас негізгі үш құрамдас бӛліктен тұрады: коммуникативті (ақпарат алмасу), интерактивті (бірін-бірі ұғыну), перцептивті (бірлесіп іс-әрекет ету ережелері мен шарттарын анықтау). Қарым-қатынастың коммуникативті құраушысы мәлімет беру - алмас мәселесімен айқындалады; интерактивтіктің мәні карым-қатынас жасауды жұптастарудың өзара әрекеттесуінде болады; перцептивті құраушысы - адамдардың бірін бірі кабылдауы, өзара түсінісуі.
Қарым-қатынас негізінде ақпарат берудің және алудың екі формасы болады. Вербальды (сөз арқылы) және вербальды емес (сөзсіз), яғни сөзге қосымша немесе оны алмастырушы ретінде қарастырады. Вербальды емес қарым-қатынасқа мыналар кіреді: мимика (бет бұлшық еттерінің қозғалысы), пантомимика (поза, дене қозғалысы және
қимыл арқылы көрсету), проксемика (әріптес екеуі арасындағы тұрыс және ара қашықтығы), паралингвистика (дауыстың тембрі, ырғағы, жуандығы, жіңішкелігі, диапозоны және қаттылығы, әңгіменің жылдам немесе баяулығы), көз арқылы қатынас (көзқарас алмасуы).
Қарым-қатынас барысында адамдардар әңгімелесушіге әртүрлі қарайды, олар аттракция, эмпатия, симпатия, антипатия, идинтификация және рефлексия.
1. Аттракция - түрлі қарым-қатынас барысында туындайтын бір адамның екінші адамға қатысты туындайтын тартымдылық сезімі.
2. Эмпатия - шартты түрде өзін әңгімелесушінің орнына қойып, оның жағдайына кіріп немесе жай күйін түсіну арқылы онымен бірге уайымдау және жанашырлық таныту сезімі.
3. Симпатия - адамды жақсы қабылдау, оған жақсылық тілеу, жақсы ниетпен таңданып, жоғары қызығушылықпен қарау арқылы көрінетін адамға деген эмоционалдық жақындылық сезімі.
4. Антипатия - бақталас адамға, құбылысқа немесе фактіге жиіркенішпен қарау сезімі.
5. Идентификация (сәйкестілік, ұқсастық) - өзін өзге адамға ұқсату арқылы өзге адамды түсіну әдісі.
6. Рефлексия - сөйлесуші адамның өзіңді қаншалықты түсінетіндігі туралы ой.
Қарым-қатынас өзінің мазмұны, бағыт-бағдары, қабылдауы, қылығы, дауыс ырғағы және стилі арқылы сипатталады. Қарым-қатынас мазмұнына оның түрлеріне байланысты мыналар жатуы мүмкін: өзара ақпарат алмасу; әрбір сөйлесуші жақтың позициясын белгілеу; жақтардың бірін-бірі қабылдауы; әріптестердің біріне-бірі баға беру; біріне-бірі ықпал ету; өзара әрекет ету; эмоция алмасу; қарым-қатынас процессі кезінде қызметін басқару. Бұған жағдай мен әріптестердің ерекшеліктері әсер етуі мүмкін.
5. Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде.
Қарым-қатынас үнемі іс-әрекетпен тығыз байланысты және іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастыра аламыз. Біз кеңестік психолог А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясын қолдандық. Адамдар өмірінде қарым-қатынас көптеген функциялар атқарады. Біз олардың үш түрін бөліп көрсеттік:
- бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыру;
- тұлға аралық қатынасты қалыптастыруды дамыту;
- адамдардың бірін-бірі тануы.
Қарым-қатынас категориясының мәнділігі адамның және тұлғаның қоғамдық мәнділігін ашуға көмектеседі.
А.С. Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым - қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселері, оқушылар ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталады. Олай болса қарым - қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен тәрбиені нәтижелі ететіндей педагогпен оқу-шылардың өзара қатынасын ұйыстыру тәсілі болады.
А.С. Макаренко оқушылармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу орындарында оқыту керек дегенді.
В.А. Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында қарым-қатынасты зерттеу мәселері барынша жиі көтеріледі. Ол оқушы психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі. Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму ұғымдары параллель қарастырылады да, оқушылардың психикалық үрдістерінің, функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М. Андреева). Осылайша адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының даму мәселесі тері астындағы адам (А.Н. Леонтьев) сипаттамасынан асып шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары Л.С. Выготский, Е.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.Н. Мясищев, Д.Б. Эльконин, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, Г.М. Андреева, А.А. Бодалев, В.П. Панюшкин және т.б. еңбектеріне негіз болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э. Фромм, Г.С. Салливен, Ж. Лакан, К.Р. Роджерс, А.Г. Маслоу, Р. Мэй, С.М. Джорард концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психо-терапиялық жақтары дамып отыр.
Психологиялық, педагогикалық зерт-теулерде педагог пен оқушылар арасын-дағы қарым-қатынас мәселесі басқы орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады. Педагогикалық қарым-қатынас А.А. Бодалев, В.А. Кан-Калик, Я.Л. Коломинский, Е.А. Панько, В.А. Петровский, А.А. Леонтьев т.б еңбек-терінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипатталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен оқушылар арасындағы нақты психологиялық контакт деп түсіндіріледі.
60-шы жылдардың аяғында әлеуметтік және педагогикалық психологияның қиылысында педагогикалық қарым-қатынас түсінігі пайда болып кеңестік ғалымдардың қызығушылықтарын тудырды.
80-ші жылдардың басында А.А. Бо-далев және В.Я. Ляудис педагогикалық қарым-қатынас тұлғаның қалыптасуының және оның дамуын басқару мүмкіндіктерін қарастыратын білімнің жаңа аймағы екендігін атап көрсетті.
А.А. Леонтьевтің педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің оқыту және тәрбиелеу тәжірибесінде аса өзекті екендігіне көңіл аудартуы ерекше рөлге ие. Өз еңбегінде А.А. Леонтьев әрбір мұғалімге педагогикалық қарым-қатынас түсінігінің мәнін жан-жақты және түсінікті етіп жеткізді.
В.А. Кан-Калик өзінің және басқалардың педагогикалық тәжірибесіне сүйене отырып, мұғалім мен оқытушы, мұғалім мен сынып арасындағы, қатынастарда кездесетін қиындықтардың себебі, мұғалімнің педагогикалық қатынасының қыр-сырын әлі де болса бойына сіңірмегені туралы, әр мұғалім коммуникативтік іскерліктерді меңгеріп, оны оқыту және тәрбие үрдісінде қолданылу қажет екенін айтады. В.А. Кан-Калик мұғалімнің коммуникативтік іскерліктеріне: көпшілік алдында сөз сөйлей білу; қарым-қатынасқа түсе білу; әр түрлі жағдайлар туғыза отырып шығармашылық іс-әрекетті ұйымдастыру, оқу және тәрбие үрдісінде дұрыс қарым-қатынас құрып, оны басқара білу іскерліктерін қарастырады.
В.Н. Мясищев оқушы мен мұғалімнің, бастық пен қол астындағылардың, ата-ана мен баланың т.б. қарым-қатынастарын талдай келіп, қарым-қатынастың мазмұнды, мәнерлі және әрекетті, элементтері тек ғана тіл мен немесе ым ишаратты мен ассоциативтік байланыстарды (түрлі бейнелер немесе күшті эмоциялармен қанықтырылған) көрсетумен де байланысты екенін тұжырымдайды. В.Н. Мясищевтің негізгі идеясы бойынша, адамның жеке даралық қасиеттері: мінезі, тіпті бейімділіктері мен қабілеттері де адам аралық қарым-қатынаста көрінеді де, дамиды деп тұжырымдайды.
А.В. Мудрик қарым-қатынасты педагогикалық категория ретінде көрсетіп, оқушыларда бір мақсатты бағыттағы коммуникативті жағдайдан шығу жолдарында жаңа тәсілдерді, қолдана білу іскерліктерін жатқызады. Бүгінгі таңда қарым-қатынас мәселесі педагогика-психология саласында ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде оқушылардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып, жетіледі (Х.Т. Шерьязданова, В.Ф. Моргун т.б.).
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы - оқушылар мен педагогтың субъект-субъект жүйесіндегі бірлескен әрекеттестіктері болып табылады.
Сондықтан келешек педагог және психологтар оқушылармен педагогикалық қарым-қатынас ұйымдастыра білуі керек. Осыған сәйкес келешек педагог және психологтарды даярлауда, педагогикалық қарым - қатынасқа даярлауды бірінші критерий деп білеміз.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтың жеке басы, оқушылар психикасына әсер етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы әр деңгейде көрінеді.
В.С. Мухина қарым-қатынас стилін педагогтың оқушыларға әлеуметтік психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.
Әдебиеттерге талдау жасағанда педагогтық қарым-қатынас стилінде коммуникациялық тәсіл, қатынас сипаты, даралық, оқушылар ерекшелігі, әлеуметтік-адамгершілік құндылықтар, әлеуметтік рөлі мен статус көрінеді.
Ал К. Левин қарым-қатынастағы стилдің үш түрін авторитарлы, яғни басқарудағы қатал тәртіп; демократиялы тәсіл, бұл әріптестік, әркімнің белсенділігін арттыру; немқұрайлы тәсіл деп нақтылайды.
А.А. Бодалев және В.Я. Ляудис педагогикалық қарым-қатынас тұлғаның қалыптасуының және оның дамуын басқару мүмкіндіктерін қарастыратын білімнің жаңа аймағы екендігін атап көрсетті.
Х.Т. Шерьязданова қарым-қатынасты болашақ педагогтерді кәсіби дайындау негізі ретінде дәйектеген.
А.Р. Ерментаева педагогикалық қарым-қатынасты дамытудың этнопсихологиялық негізін, ұлттық психологияның педагогикалық қарым-қатынасқа әсерін қарастырған.
Қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігі және психологиялық әдістерді адам-адам саласы бойынша байланыс жасайтын мамандық иелері үшін аса маңызды. Мұндай мамандықтардың бірі - педагог және психолог мамандық иелері.
А.А. Леонтьевтің педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің оқыту және тәрбиелеу тәжірибесінде аса өзекті екендігін атады. Мұғалім мен оқушының өзара қатынасын гуманизациялауды Беларусь психологтары Н.А. Березовина, Я.Л. Коломинский, С.В. Кондратьев және олардың шәкірттерінің еңбектерінде қарастырылған.
Оқу-тәрбие қарым-қатынасы мәселесін қарастыруда В.А. Кан-Калик, Х.Т. Шерьязданова, А.Р. Ерментаева т.б. ғалымдардың еңбектерінің маңызы зор. Т.Н. Мальковская мұғалімнің жоғары сынып оқушыларымен қарым-қатынасының аспектілерін қарастырды.
А.В. Мудрик оқушылар мен тәрбиелік әсердің өзара әрекеттестігін, В.В. Чечета ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін қарастырды. Ғалымдар мұғалімнің оқушымен байланыс жүйесінің жетілдіру міндетін алдыға қояды. Педагогикалық қарым-қатынас мұғалімнің көп бейнелік коммуникациясын біріктіретін кең түсінік - тек қана оқушылармен емес, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен, әкімшілікпен қарым-қатынас.
Л. Колбергтің айтуы бойынша келешекте өзінің қызметі мен функциясын атқарып қоғамның алға басуға жағдай жасап, әділ қоғам құру үшін, жастарға мектептер мен жоғарғы оқу орындары көмектесу қажет.
Қазіргі кездегі жоғары оқу орынын дарында болашақ педагог және психолог студенттерді даярлауда қарым-қатынас жасау деңгейін жоғарылатуға байланысты курстар, үйірмелер жұмыстары қарастырылмайды.
А.И. Шербетенко зерттеулері педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің әртүрлі психодинамикалық қарым-қатынастыққа байланысты екенін өз зерттеуінде анықтайды.
Б.С. Иванова қарым-қатынастың психологиялық құрылуы адамның психо-физиологиялық ерекшеліктеріне ғана емес әлеуметтік факторлардың әсеріне де байланысты екенін қарастырады. Әлеуметтік фактордың әсері қарым-қатынастың мазмұндылық және динамикалық жағына, оның стиліне әсер ететіндігін тұжырымдайды.
Отандық ғалым А.Р. Ерментаева педагогикалық қарым-қатынаста тренинг әдістерін қолданудың этнопсихологиялық бағытын алғашқылардың бірі болып қарастырған. Ғалым зерттеулерінде студенттерде субъектілікті дамытуға ықпал ететін психологиялық тренинг мәселелерін дәйектейді, қазақ топтарында алғаш рет психологиялық тренинг жүргізу ерекшеліктері талданды.
Оқу тәрбие қарым-қатынасы мәселесін қарастыруда В.А. Кан-Калик [8] еңбектерінің маңызы зор.
Т.Н. Мальковская педагогтардың жоғары сынып оқушыларымен қарым-қатынасының аспектілерін қарастырды.
Я.Л. Коломинский берген қарым-қатынастың психологиялық анықтамасы: ақпараттық және заттық өзара әрекеттестік ескере отырып педагогикалық қарым-қатынасты коммуникативті және заттық аспектілерге бөлуге болады. Олар бір-бірімен органикалық өзара байланысты. Заттық өзара әрекеттестік коммуникативтілікті тудырады. Коммуникативтілік өз кезегінде заттық өзара әрекеттестіктің өнімділігін қамтамасыз ететіндігін дәйектеді.
Коммуникатвитілік өзара әрекеттестіктің мақсаты мен мазмұндылығын заттық іс-әрекет пен детерминант-талатындығын ескере отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қарым-қатынас пен іс-әрекет
Орындаған: Білісбек Д.
Тексерген: Кулымбаева А.
МАЗМҰНЫ
1) Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3,4
2) Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
3) Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ...5,6
4) Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті,
интерактивті, перцептивті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-8
5) Қабылдау механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-10
6) Қарым-қатынас феноменологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-14
7) Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде ... ... ... ... ... ...14-19
8) Вербальды және вербальды емес қарым-қатынас ... ... ... ..19-27
9) Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
10) Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
11) Тақырыптық тест ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31,3 2
12) Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .33
Кіріспе
Қарым-қатынас - психология ғылымының негізгі категорияларының бірі.
Қазіргі кезде қарым-қатынас, бір жағынан, іс-әрекеттің ерекше бір түрі, екіншіден, басқа да іс-әрекет тҥрлерін жасаудағы дербес және өзара әрекеттестік процесі деп түсініледі. Демек, қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы зор.
Адам баласы туылған сәтінен бастап, өмірден озған уақытына дейін басқа адамдармен әртүрлі өзара әрекеттесулер мен қатынастардың символдық кеңістігіне енеді. Бұл өзара әрекеттесулер өзінің мақсаттары, формалары мен өту жағдайларына байланысты тым көп болады. Мысалы, адамдар жұп-жұппен немесе шағын топтарда тікелей, не болмаса жанама түрде - байланыс құралдары, көптеген коммуникация, өнердің әр алуан түрлері арқылы өзара әрекеттесулері мүмкін. Әлеуметтік байланысқа жекелеген адамдар мен тұтас халық түсе алады, серіктестер арасындағы байланыс эмоциялық-тұлғалық, іскерлік, әлеуметтік-ресми және т.б. сипат алуы мүмкін. Адамның өз әлеміне қатынасы, оның басқа адамдарға деген қатынасымен жанамаланғандығы және оның заттық іс-әрекетінің өзі қарым-қатынас деп аталатын анағұрлым кең процеске енетіндігі маңызды.
Қарым-қатынас өзінің бастапқы сыртқы түрінде де, бірлескен іс-әрекет түрінде немесе тілдік қарым-қатынас немесе тіпті тек ойша түрінде де адамның қоғамда дамуының қажетті әрі спецификалық шарты болып табылады.
Бұл пікірге қоғамның өзін де қосамыз, өйткені ол Г.М.Андрееваның айтуынша индивидтердің даму тәсілі, әрі олардың қатынасын нығайту тәсілі де болып табылады.
Қарым-қатынас - адамдар әлемінің аса маңызды сипаттамасы. Ол - адамдар қатынастарының даму механизмі, осы қатынастардың болу формасы және жекелеген адамның психикалық әлемінің маңызды аспектілерінің болу тәсілі. Қарым-қатынас пен психикалық процестердің тектестілігін ресейлік және шетелдік авторлар: Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, В.Штерн, К.Бюлер бірнеше рет атап көрсеткен.
Бәлкім, адамзат болмысында қарым-қатынастың түрлері мен қызметтерінің көп түрлі болуы бұл ұғымның психологиядағы ерекше мәртебесін анықтаған да шығар. Аталмыш ұғымды талдайтын авторлардың әрқайсысы оған нақты анықтама бермейді. Негізінде құбылыстың мәні жайлы емес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің байланысы жайлы, қарым-қатынастың қызметтері мен құрылымы жайлы көп айтылады.
Қарым-қатынас, бұл - адам аралық қатынастардың әр текті түрлерінен туындайтын және қуаттанатын Адам болмысының әмбебап шындығы. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр алуан түрлері де, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері де қалыптасады және дамиды.
Ғылыми ұғым ретінде ол ағылшын тілді психологиялық әдебиеттерде кең тараған коммуникация ұғымына қарағанда анағұрлым бай әрі тереңірек. Өзінің рухы жағынан қарым-қатынас - гуманитарлық ұғым; ол құндылықтар мен субъективті мағыналарға толы; ол технологиялық емес және лабораториялық жағдайларда әрқайсысы қарым-қатынас болып табылмайтын жекеленген элементтерге бөлінеді. Қарым-қатынас ҧғымының көмегімен ресейлік әлеуметтік психология адам аралық қатынастардың нақты әлемімен өзара әрекеттесуге талпынады.
Гуманитарлық әлеуметтік психологияның ұғымы ретінде қарым-қатынастың дамуына ХХ ғасырдың ресейлік ойшылдары М.М.Бахтин мен А.А.Ухтомский айтарлықтай үлес қосты. Бахтин диалог деп, ал Ухтомский әңгімелесушіге үстемдік ету деп атаған қарым-қатынас, олар үшін әрбір адамның қайталанбас даралығының болуы мен дамуының түрі болып табылды.
Жалпы қоғам өмірімен де, адамдардың бір-бірімен тікелей байланыстарымен де, адамның ішкі рухани өмірімен де органикалық тұрғыда байланысты болғандықтан, қарым-қатынастың атқаратын қызметтері мен түрлері де өте көп.
Негізгі бөлім
1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
2. Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті, интерактивті, перцептивті.
3. Қабылдау механизмдері.
4. Қарым-қатынас феноменологиясы. Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашып көрсететін тұрғылар.
5. Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде.
6. Вербальды және вербальды емес қарым-қатынас.
7. Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы.
1. Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі.
Қарым-қатынастың бірлескен іс-әрекетпен байланысы айқын көзге түседі. Бірақ, қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры, аспектісі болып табыла ма немесе қарым-қатынас пен іс-әрекет - екі дербес, тең құқылы процесс пе? - деген сұрақ туындайды.
Бірлескен іс-әрекетте адам қажет болған жағдайда басқа адамдармен бірігуі, олармен қарым-қатынас жасауы, яғни байланыс орнатуы, өзара түсіністікке қол жеткізуі, қажет ақпаратты алуы, жауапты хабарлауы т.с.с. тиіс. Бұл жерде қарым-қатынас іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры ретінде, оның маңызды ақпараттық аспектісі ретінде, коммуникация ретінде болады.
Алайда, коммуникация ретіндегі қарым-қатынастан құралатын іс-әрекет процесінде белгілі-бір зат жасай адам тек осымен ғана шектелмейді; жасалған зат арқылы өзін, өзінің ерекшеліктерін, өзінің ерекшелігін басқа адамдарға көрсетеді, ұсынады, өзін басқа адамдарда жалғастырады.
Жасалған зат бұл, бір жағынан, іс-әрекет өнімі, ал екінші жағынан - адамның қоғамдық өмірде өзін шыңдауына көмектесетін құрал, өйткені осы зат, басқа адамдар үшін жасалған құрал арқылы адамдар арасындағы қатынас іске асады, затты жасаушыға да, оны тұтынушы мен игерушіге де теңдей тиесілі ортақ өнім ретіндегі қарым-қатынас құрылады.
Өзін басқаларда жалғастыру ретіндегі қарым-қатынас екінші түрдегі қарым-қатынас болып табылады. Егер, бірінші тҥрдегі қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің бір қыры ретінде көрінсе, екінші түрдегі қарым-қатынастың маңызды қыры қоғамдық құнды және тұлғалық мәні бар затты өндіруге байланысты іс-әрекет болып табылады. Бұл жерде тәуелділік алмасады да, іс-әрекет қарым-қатынастың аспектісі, бөлігі, қажетті алғышарты ретінде болады.
Сонымен, іс-әрекет - қарым-қатынастың бөлігі, бір қыры, қарым-қатынас - іс-әрекеттің бөлігі, бір қыры. Алайда қарым-қатынас пен іс-әрекет барлық жағдайда бөлінбейтін бірлікті құрайды.
Сонымен, біз қарым-қатынас ұғымымен, оның атқаратын қызметтерімен және кейбір түрлерімен таныстық. Қарым-қатынас - біртұтас процесс, оған қатысушылар өзінің ішкі жан дүниесінің бүкіл мазмұнымен - сезімдерімен, ойларымен, әрекеттерімен - қатысады. Алайда ғылыми мақсаттардан басқа, материалды зерттеу мен мазмұндауға қолайлы болу үшін қарым-қатынастың әр түрлі құрылымдық компоненттерін бөліп көрсетуге болады. Біз Г.М.Андреева ұсынған қарым-қатынастың үш компонентті құрылымын қолданамыз (И.Ә.Әбеуова). Ол қарым-қатынастың:
:: коммуникативті аспектісін (ақпарат беру);
:: перцептивті аспектісін (серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуі);
:: интерактивті аспектісін (қарым-қатынас процесіндегі өзара әрекеттесу) бөліп көрсетеді.
1. Тұлғааралық қарым-қатынас - адам болмысының әмбебап шындығы, ол адам аралық қатынастардың әртҥрлі формаларынан туындайды және бекіп отырады. Бұл шындықта әлеуметтік қатынастардың әр алуан түрлері, сондай-ақ, жекелеген адамның психологиялық ерекшеліктері қалыптасады, әрі дамиды.
2. Жеке адамның және адамзат қауымдастығының өмірінде қарым-қатынас айрықша маңызды қызметтер атқарады: шынайы адамдық қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы мен пайда болуы, бірлескен іс-әрекетті коммуникативті қолдау, адамның психикалық және физикалық аман-саулығын қолдау.
3. Қарым-қатынастың түрлері де әр алуан. Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарға жанамалану дәрежесіне қарай рөлдік және тұлғааралық қарым-қатынас деп бөлуге болады.
4. Қарым-қатынасты сондай-ақ, салттық (объект-объектілі), монологтық (субъект-объектілі) және диалогтық (субъект-субъектілі) деп бөлуге болады; қарым-қатынастың әр түрінің адами байланыстар мен қатынастардың күрделі сипатында атқаратын өзіндік қызметтері бар.
2. Қарым-қатынастың үш жағы: коммуникативті, интерактивті, перцептивті.
Қарым-қатынастың құрылымы күрделі болғандықтан, оның бірімен-бірі тығыз байланысты үш жағы қарастырылады. Қарым-қатынастың әрбір актісі перцептивтік, коммуникативтік және интерактивтік жақтардан тұрады. Яғни, қарым-қатынастың күрделілігі екі немесе одан көп процестің бір мезгілде жүретіндігінде: коммуникация, перцепция және интеракция. Алдымен, белгілі-бір адам келесі адамға қандай-да бір ақпарат жібереді, ал келесі адам ақпаратты қабылдайды, содан соң алынған ақпаратқа деген өзінің қатынасын, ойын білдіреді. Тек осындай толық вариантында ғана қарым-қатынас толығымен аяқталған процесс деп танылады.
Демек, қарым-қатынастың толық тұйықталған циклының тиімділігі оның құрылымдық толыққандылығында, яғни қарым-қатынастың әр актісі өз бойына жоғарыда аталған үш жақты да енгізуі керек.
Бұл процесті жеке-жеке қарастырып көрелік.
Коммуникативтік жағы, бұл - ақпаратты, мәліметті жіберу процесі. Коммуникацияның мақсаты - басқа адамға мәліметті жіберу және әсер ету. Сіз бір адаммен коммуникацияға түскенде одан қандай-да бір мәлімет аласыз.
Үш нәрсенің көмегі арқылы коммуникация жүреді:
- дене, дененің қалпы, ым-ишара;
- дауыстың тоны, дауыс ырғағы;
- сөздер.
Дененің қалпы мен дауыстың ырғағы коммуникацияның сөздік емес (вербалды емес), ал сөздер сөздік (вербалды) бөлігі болып табылады.
Коммуникация - біз сөйлейтін сөздерден мағынасы кең ұғым. Олар біз адам ретінде көрсететін қылықтарымыздың аз бөлігін ғана құрайды. Британиялық психологтардың зерттеулері бойынша презентация кезінде бір топ адамға әсер етудің 55%-ы біздің дене қимылымыз арқылы: отыру, тұру, ым-ишара, көзқарас, 38%-ы даусымыздың тоны және 7%-ы ғана сөйлеген сөздеріміздің мағынасымен анықталады. Бұл көрсеткіштердің нақтылығы әр жағдайда әртүрлі болады, бірақ денеміздің қимыл-қозғалысы мен даусымыздың тоны әсер етуге және айтылғанның мағынасына, көптеген ерекшеліктер қосатыны даусыз. Бұл ерекшеліктер біздің не айтқанымызбен емес, қалай айтқанымызбен анықталады. Әрине, коммуникатордың мәліметті беруі, оның тұлғалық ерекшеліктеріне, мәдениетіне, ұлттық ерекшеліктеріне, білім деңгейіне, сонымен қатар, реципиент туралы көзқарасына, қарым-қатынас кезіндегі жағдайларға байланысты құрылып, өзгеріп отырады. Мәселен, жай ғана қызметтесіне хабарлаған мәліметті, басшысына жеткізуде түрлі қиындықтар сезілуі мҥмкін. Демек, коммуникатор қандай-да бір кедергіні байқап, содан қиналады. Қарым-қатынас барысындағы мұндай кедергілердің бірнеше түрлері бар:
1. Фонетикалық кедергілер - тілдегі, сөйлеудегі кемістік пен (кейбір әріптерді дұрыс айта алмау) дикцияның нақты еместігінен туындайды.
2. Семантикалық кедергілер - адамдардың әртүрлі тілде, диалект, жаргон, слэнг сөздерді қолданып сөйлесуінен туындайды. Яғни, сөздердің мағынасы түрліше қабылданып, осыдан ортақ тілдесу қиындай түседі.
3. Стилистикалық кедергілер - адамдардың сөйлеу стилі, сол ортаға, жағдайға немесе адамның жасына сәйкес келмеуінен шығады. Мәселен, қарт кісілерге, балаларға ғылыми тілде сөйлесу арқылы түсінісу мүмкін емес.
4. Логикалық кедергі, коммуникатордың ұсынған логикалық тұжырымдары өте күрделі болғанда туындайды. Ерлер логикасы, Әйелдер логикасы, Балалар логикасы, т.б. логикалар туралы айтуға болады.
5. Ұлты, мәдениеті, діни ұстанымдары әртүрлі адамдар арасындағы кедергілер - адамдардың қандай-да бір ұлтты, діни көз-қарасты немесе сол елдің мәдениетін теріс деп қабылдайтындықтан туындайтын кедергілер (Э.Берн).
Қарым-қатынастың тұйықталған циклында өз бөлігің үшін жауапкершілікті мойныңа алу. Коммуникация тиімді болу үшін нақтылы жағдайлар керек. Олар: түсіну, сенім білдіру, құпияны сақтай алу. Адамдармен қарым-қатынаста тиімділік болу үшін, бұл жағдайларды саналы түрде орындау қажет.
Перцептивті жағы, бұл - қарым-қатынасқа түсушілердің бірін-бірі қабылдауы, тануы, түсінуі, тіпті сезінулері болып табылады. Осының негізінде ғана адамдар арасында өзара түсіністік қалыптаса алады. Перцепцияның мақсаты - коммуникаторды барынша дұрыс түсіну, яғни, басқаның мақсат-мүддесін, ниетін, қалауларын, көзқарасын түсіну, әрі оны дұрыс қабылдай алу. Тиімді перцепция үшін серіктесіңізді есту маңызды болып табылады.
Адамдардың бірін - бірі қабылдауы сонымен қатар тұлғалық, жас ерекшеліктік, ұлттық, мәдени, діни, кәсіби, жыныстық, т.б. ерекшеліктерге тәуелді болады. Мәселен, жасөспірімдер басқаларды қабылдағанда сыртқы келбетіне, киіміне, шаш үлгісіне, сымбаттылығына көбірек көңіл бөледі, ал іскер адамдар мен басшылар қол астындағы қызметкерлерін, олардың біліміне, жауапкершілігіне, орындаушылық ерекшеліктеріне қарай қабылдауға бейім болады және керісінше, қызмет етушілер басшыларын, оның әділеттілігіне, сыпайылығына, шыншылдығы мен талап қоя алу, жұмысты дұрыс жүргізе алу қабілетіне қарап қабылдап, түсінісіп жатады.
Интеракцияның мақсаты - өзара байланысты аяқтау үшін, қабылданған мәліметке деген өз пікірін, көзқарасын дұрыс білдіру арқылы мәлімет алмасу (әрекеттесу). Сайып келгенде, интеракция дегеніміз, бұл - кері байланыстың болуы. Қарым - қатынас барысында, тек мәліметтермен алмасып, кері байланыс берумен шектеліп қана қою жеткіліксіз. Мұнда өзара белсенді, ортақ, бірлескен іс - әрекеттер жоспарланып, оны іске асыру жүзеге асырылады. Интеракция процесі тиімді болу үшін, мына принциптерді сақтау маңызды. Нақтылық: қабылданған мәліметті нақтылы мысалмен сипаттау. Бос жалпылауға жол бермеу. Дер кезділік: сіздің және басқа адамның есінде сақталған кейінгі жағдайларға жүгіну.
3. Қабылдау механизмдері.
Адамның әлеуметтенуі сол немесе басқа әлеуметтенушіге, қоғамға мазмұны спецификалық болып келетін әмбебеап құралдардың кең ауқымы арқылы жүзеге асады. Оған баланы тамақтандыру мен күтім жасау; құрылған тұрмыстық және гигиеналық шеберліктер; адамды қоршаған материалдық мәдениет жемісі; рухани мәдениет элементі (ертегілерден бастап ескерткіштерге дейін); қарым-қатынас мазмұны мен стилі, сондайақ тәрбиелік және басқа әлеуметтендіруші ұйымдарда, құрдастар тобында, отбасындағы жазалау мен мадақтау әдістері; адам өмірлік іс-әрекетінің негізгі аймақтарындағы - отбасылық, кәсіби, қоғамдық және діни аймақтарда, спортта, пәндік-практикалық және рухани-практикалық ісәрекетте, танымда, ойында, қарым-қатынаста адамды енгізу жатады.
Әрбір қоғам, әрбір ұйым, әрбір әлеуметтік топ (шағын немесе үлкен) өзінің тарихында позитивті және негативті, формальды және формальды емес санкцияларды-ояту мен сендіру амалдарын, ескерту мен қысым жасау шараларын, физикалық зорлық-зомбылық жасауға дейін, мадақтау және ерекшелеу тәсілдерін өңдейді. Бұл амалдар мен шаралардың көмегімен адамдар және адамдар топтарының жүріс-тұрысы осы мәдениеттегі қабылданған құндылықтар мен нормалармен сәйкестендіріледі.
Адамның әлеуметтенуі әр түрлі факторлар мен агенттермен өзара әрекеттесуі шартты түрдегі механизмдер көмегімен жүзеге асады. Әлеуметтену механизмдерін қарастыруда әр түрлі келістер бар.
Француз әлеуметтік психологы Габриэль Тард еліктеуді негізгі деп санады. Американдық ғалым Ури Бронфенбренер әлеуметтену механизміне адам өмір сүретін ортадағы өзгермелі жағдайлар мен белсенді өсіп жатқан адам жаны арасындағы прогрессивті өзара аккомадацияны (икемделу) жатқызады, ал А.В. Петровский тұлғаның даму процесіндегі интеграциялану, даралану мен бейімделу фазаларының заңдық ауысуын жатқызады. Бар мәліметтерді негіздей отырып А. В. Мудрик педагогика тұрғысынан әр түрлі жасерекшелік кезеңдегі адамды тәрбиелеу процесінде жиі қолдану мен ескеруді қажет ететін бірнеше әмбебап әлеуметтену механизмдерін бөліп көрсетеді.
Психологиялық және әлеуметтік-психологиялық механизмдерге төмендегілерді жатқызуға болады.
Импритинг - адам ӛмірінің маңызды объектілеріне әсер етушілердің ерекшеліктерінің рецепторлық және саналық деңгейдегі адамның тіркеуі. Импритинг алғашқы балалық шақта жүреді. Кейде соңғы деңгейлерде бейнелер мен сезімдер кездеседі.
Экзистенциалдық басым-тілді игеру мен маңызды адамдармен қарым-қатынас процесінде міндетті әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларын санасыз игеру.
Еліктеу - белгілі бір амалмен, бейнемен жүру. Бұл жағдайда адамның әлеуметтік тәжірибені игеруі жүреді.
Идентификация - адамның ӛзін басқа адаммен, топпен, бейнемен сәйкестендіруі.
Рефлексия - маңызды тұлғаларға, қоғамдық құрдастарға, отбасына, қоғамның әр түрлі институттарына тән құндылықтарды қабылдап, бағалайтын, адамның ішкі диалогі. Рефлексия бірнеше түрлердің ішкі диалогін көрсетеді: ойдан туған тұлғалар мен адам Мен-інің ерекшелігі арасындағы қатынас. Рефлексия көмегімен шынайылықтағы өзінің ролі мен өзінің, ол тұратын шынайылықты түсіну қорытындысында адам құрылып, өзгеруі мүмкін.
Әлеуметтенудің дәстүрлі механизмдері адамның отбасы мен жақын айналасындағыларға тән стереотиптер, көзқарастар, жүріс-тұрыс эталондары, нормаларды игеруін көрсетеді. Бұл игерулер ереже бойынша, стеореотиптерді критикалық емес қабылдау көмегімен санасыз деңгейде жүреді. Дәстүрлік механизмнің тиімділігі адам қашан керектігін білгенде рельефті түрде көрінеді, бірақ оның бұл мағынасы оның айналасындағы дәстүрлерге қарсы тұрады. Бұл жағдайда француз ойшылы Мишель Монтеннің ойы дұрыс болып табылады. Ол келесідей жазған: Біз өзіміздікін әрқашан жақтасамыз да дәстүрлер мен жалпы қабылданған өмірлік ережелер бізді өзімен бірге ілестіріп әкетеді. Сондай-ақ, дәстүрлік механизмнің тиімділігі мысалы балалық шақта игерілген, өзгерген жағдайларға байланысты шектелген, қажет емес, келесі жасерекшелік кезеңдерде және өмірлік жағдайлардың кезекті өзгерісінде адамның жүріс-тұрысында көрінетін сол немесе басқа әлеуметтік элементтерде көрінеді.
Әлеуметтенудің институтционалдық механизмі, аты айтып тұрғандай, өзінің негізгі функцияларымен (өнеркәсіптік, қоғамдық, клубтық және басқа құрылымдар, бұқаралық ақпарат құралдары) паралельді әлеуметтендіруші функцияларды ұйымдастыратын, оның әлеуметтенуіне арнайы құрылған сияқты әр түрлі ұйымдар және қоғам институттарымен адамның ӛзара әрекеттесу үрдісінде функцияланады. Адамның әр түрлі институттар мен ұйымдармен қарым-қатынас процесінде әлеуметтік қабылданған жүріс-тұрыс тәжірибиесі мен білімі жинақталады, сондай-ақ әлеуметтік нормаларды қақтығыстық және қақтығыстық емес орындау және әлеуметтік қабылданған жүріс-тұрыс иммитациясының тәжірибиесі жинақталады.
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік институт ретінде белгілі бір ақпаратты беру көмегімен ғана емес, сондай-ақ, теле бағдарламалар, кинофильмдер, кітап батырларының жүріс-тұрыс бейнесін көрсету арқылы адамның әлеуметтенуіне әсер етеді. Бұл әсер етудің тиімділігін Батыс еуропалық балеттің реформаторы Жан Жорж Новер белгілегендей анықталады: батырлардан өтетін сезім жай адамдардың сезіміне қарағанда үлкен күштілігімен, нақтылығымен ерекшелінеді, оларға еліктеу оңай. Адамдар жас және дара ерекшеліктеріне сәйкес өздеріне тән жүріс-тұрыс бейнесін, өмір стилін қабылдап, өздерін сол немесе басқа батырлармен сәйкестендіреді.
Әлеуметтенудің стилдік механизмі белгілі бір субмәдениет аймағында жүзеге асады. Субмәдениет дегеніміз сол немесе басқа жасерекшелік, кәсіби немесе әлеуметтік топтың нақты жүріс-тұрыс стилі мен ойын толықтай құрайтын, нақты кәсіби немесе мәдени қабаттағы немесе белгілі бір жастағы адамға тән моральдық-психологиялық сипаттар мен жүріс-тұрыс көріністерінің кешені.
Әлеуметтенудің тұлғааралық механизмі адамға субьективті маңызды адамдармен қарым-қатынас процесінде функцияланады. Ол үшін ата-аналары (әр түрлі жастағы), әрбір сыйлы үлкен адам, өз немесе басқа жыныстағы құрдасы маңызды болып табылуы мүмкін. Бірақ кейбір жағдайларда топтар немесе ұйымдардағы маңызды адамдармен қарымқатынас адамға тән емес топ немесе ұйым әсер ететін әсерді беруі мүмкін.
Адамның әлеуметтенуі, сондай-ақ, баланың, жасөспірімдердің, жастардың әлеуметтенуі барлық аталған механизмдер көмегімен жүзеге асады. Бірақ әр түрлі жас ерекшелік және әлеуметтік-мәдени топтарда нақты адамдарда әлеуметтенудегі механизм рольдерінің қатынасы әр түрлі.
4. Қарым-қатынас феноменологиясы. Қарым-қатынас ұғымының мәнін ашып көрсететін тұрғылар.
1970-ші жылдардың аяғынан бастап қарым-қатынасты жан-жақты қарастыратын зерттеулер пайда бола бастады.
Қарым-қатынас мәселесін Б.Д. Парыгин, И.С. Кон, А.А. Леонтьев, Б.Ф. Прошнев, Г.М. Андреева, В.С. Мухина, Я.Л. Коломинский, М.Н. Щелованов, Н.М. Аксарина, М.С. Каган, Г.А. Балл, В.Н. Брановицски, А.М. Довгиалло, Б.Ф. Ломов, М.И. Лисина, К. Обуховский, К.А. Абульханова-Славская, Х.Т. Шерьязданова, А.Р. Ерментаева, С. Елеусізова т.б. ғалымдар қарастырған.
С.И. Ожегов сөздігінде қарым - қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы дәйектеледі. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым - қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас контекстінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология, әлеуметтану, этика, психолингвистика - осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр жақты зерттейді. Л.П. Буева, М.С. Каган және т.б. қарым-қатынасқа философиялық тұрғыдан талдау жасайды және әрқайсысы ғылыми позицияларына сәйкес, қарым-қатынас пен іс-әрекеттің ерекшеліктеріне, өзара байланысына орай әр бағытта қарастырады.
Олардың әрқайсысына, біздің зерттеу мақсатымыз - қарым-қатынастың философиялық бағыттарын қарастыру болмағандықтан, жекелей сипаттама беруді жөн көрмедік. Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кезеңде өзекті мәселе болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым - қатынасқа анықтамалар беріліп, оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
А.Н. Леонтьев іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады. А.Н. Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше түрі деп талдау концепциясы, біздің зерттеуіміздің әдіснамалық негізі болды.
Қарым - қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж. В.В. Давыдов көтергенді. Г.М. Андреева, П. Яноушек зерттеулерінде қарым-қатынас мақсат бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы, түсіне алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі (үрдістер) деп қарастырылады.
Қарым - қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С. Агеев теориялық және эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым - қатынастың этникалық жақтарын зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Педагог - ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар. Мұнда оқушының психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В. Луначарский, Н.К. Кpyпская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В. Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін оқушының тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу - тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық техниканың құрамдас компонентіне Н.К. Крупская қарым - қатынасты жатқызған.
С.Т. Шацкий педагогтар, яғни ересектер мен оқушылар арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап, педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, оқушылар ұжымын ұйымдастыру тәсілдерін қарастырғанды.
Р.С. Немов зерттеуінде қарым-қатынасты адам психикасының қалыптасуы, дамуы және мәдени, саналы әрекеті деп тұжырымдайды. Адам психологиялық дамыған адамдармен қарым-қатынас арқы-лы, үйрену мүмкіндігіне сәйкес, өзінің жоғары танымдық қабілетін және сапасын меңгереді. Адам дамыған тұлғалармен белсенді қарым-қатынас арқылы өзі де тұлға ретінде дамыйды.
А.А. Леонтьев бойынша, біздің ғылым үшін адам қоғамы қарым - қатынассыз мәнсіз, өйткені, қарым-қатынас индивидтің тұрақталу тәсілі және олардың даму құралды болып табылады.
Соңғы кездерде қарым-қатынаспен адамның ішкі әлемінің психикасының тығыз байланысы тереңірек анықталуда.
Л.С. Выготский зерттеуінде бала дамуы үлкендермен жасалған қарым-қатынас барысында орындалады деп анықтайды.
И.М. Сеченев жүз жыл бұрын атағандай, жалпы өмір сүруді реттейтін және оның негізін құрайтын көңіл-күй жиынтығы қарым-қатынастан туындайды.
Б.Ф. Ломовтың пікірінше, қазіргі кезде қарым-қатынас және психика іштей баланыста: қарым-қатынас барысында субъектінің екінші субъектіге ішкі әлемін көрсету жүзеге асады.
Қарым-қатынастың тұлғалық формаларын зерттей келе М.И. Бобнева мынадай пікірге келді: Тұлғаның ішкі әлемі әртүрлі қарым-қатынас түрлеріне байланысты қалыптасады және адамның ішкі әлемі тұлғалық қарым-қатынастың интериоализациаланған формасы (5, б. 41).
В.Н. Мясищев басқа адамдар мен қарым - қатынас және іс-әрекет процесінде дамитын тұлғаны күрделі қатынастар жүйесі ретінде көрсетті.
Отандық ғалымдарының еңбектеріндегі қарым-қатынас тұжырымдарын талдап, ол өз зерттеуімізде арқау болады. Х.Т. Шерьязданованың зерттеу жұмыстарында тұлғаның қарым-қатынасын жетіл-дірудің психологиялық - педагогикалық амалдарын дәйектеледі. С.Қ. Бердібаева зерттеуінде тұлғаның қарым-қатынас кезіндегі шығармашылық іс-әрекеттің дәйектеген. Б.Ә. Әмірова тұлғаны зерттеуді қазіргі теориялық және тәжірибелік психологиядағы ең маңызды бағыттардың бірі ретінде дәлелдейді. А.Р. Ерментаева қазақстанда алғаш рет тұлғаны психологиялық дайындаудың субъект-бағдарлы негізін зерттеуге байланысты дәйектеген. Н.Қ. Тоқсанбаева қарым-қатынасты бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде қарастырған. Қарым-қатынастың коммуникативтік, интерактивтік және перцептивтік үдерістермен бірдей жүйе ретінде көрінуінің өзі бірлескен іс-әрекетті жүйелендіру факторы ретінде анықтап, тұлғаның қарым-қатынастағы эмоциялық күйлерінің құзыреттілігі бірлескен іс-әрекетті жүйелендірудің факторы ретінде дәйектеледі.
Тұлға қоғамдық қатынастар жүйесінде қалыптасады. Қарым-қатынас қоғамдық қатынастардың жүзеге асыру тәсілі ретінде көрінеді.
Қарым-қатынас - бұл танымдылық, беделділік, сенімділік, көріктілік, тартымдылық негізінде табысқа қол жеткізуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның маңызды құраушыларының бірі.
Қарым-қатынасқа басшылар жұмыс уақытынының жартысынан көбін жұмсайды, бұл олaрға мекеме ішіндегі, сондай-ақ мекемеден тыс ақпараттар алуға негіз болып, қарым-қатынасқа түсетін адамдармен қажетті деңгейде араласуын қамтамасыз етеді. Дамыған елдердің істәжірибесі іскерлік табыстың бұл күнде 70%-дан астамы шағын мамандандырылған кәсіби біліміне емес, адамдармен түрлі деңгейде және дұрыс қарым-қатынас жасай білуіне, сондай-ақ адам факторын дұрыс қолдана білуіне тікелей байланысты екенін көрсетті.
Қарым-қатынас - адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасуына және іс-әрекет жасасуына мүмкіндік беретін өзара тіл табысуды орнату және дамыту процесі болып табылады. Тіл табысу арқылы адам өзіне белгілі бір мақсат қояды. Оның ішінде ақпарат беру, алмасу және оны талқылау; іс-тәжірибемен және эмоцияларымен бөлісу; өзінің, өзгенің және қоғамның қарым-қатынасын қалыптастыру; өзінің немесе өзгелердің көзқарастарын, іс-әрекетін өзгерту.
Тіл табысу үстірт және терең болуы мүмкін.
1. Үстірт тіл табысу - бір-бірімен сыр алмаспай, өзара сенімнің төменгі деңгейімен ерекшеленеді.
2. Терең тіл табысу - әріптестер бір-біріне сеніп қана қоймай, сонымен қатар, қарым-қатынастан көңілі жайланады, риза болады, олардың арасында әңгіме бір қалыпты және жеңіл жүреді, сөздер бірінен соң бірі ауызға өзі түседі. Бұл жағдайда кейде бірін-бірі түсіну үшін жымиюдың, қимыл әрекеттерімен және көзқарастарымен көрсету жеткілікті болып табылады. Мұндай қарым-қатынас, әсіресе, бірін-бірі жақсы танитын, жақын адамдар арасында жиі байқалады.
Қарым-қатынастың пәнінде оны жүзеге асыруды кажетсіну, қарымқатынас жасаудың себептері, қарым-қатынас әрекеті, міндеттері және құралдары, сондай-ақ нәтижесі де карым-қатынас элементтері ретінде қарастырылады. Қарым-қатынас механизмдері оның тиімділігін анықтайтын, өзара түсіністікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым.
Кез келген қарым-қатынас негізгі үш құрамдас бӛліктен тұрады: коммуникативті (ақпарат алмасу), интерактивті (бірін-бірі ұғыну), перцептивті (бірлесіп іс-әрекет ету ережелері мен шарттарын анықтау). Қарым-қатынастың коммуникативті құраушысы мәлімет беру - алмас мәселесімен айқындалады; интерактивтіктің мәні карым-қатынас жасауды жұптастарудың өзара әрекеттесуінде болады; перцептивті құраушысы - адамдардың бірін бірі кабылдауы, өзара түсінісуі.
Қарым-қатынас негізінде ақпарат берудің және алудың екі формасы болады. Вербальды (сөз арқылы) және вербальды емес (сөзсіз), яғни сөзге қосымша немесе оны алмастырушы ретінде қарастырады. Вербальды емес қарым-қатынасқа мыналар кіреді: мимика (бет бұлшық еттерінің қозғалысы), пантомимика (поза, дене қозғалысы және
қимыл арқылы көрсету), проксемика (әріптес екеуі арасындағы тұрыс және ара қашықтығы), паралингвистика (дауыстың тембрі, ырғағы, жуандығы, жіңішкелігі, диапозоны және қаттылығы, әңгіменің жылдам немесе баяулығы), көз арқылы қатынас (көзқарас алмасуы).
Қарым-қатынас барысында адамдардар әңгімелесушіге әртүрлі қарайды, олар аттракция, эмпатия, симпатия, антипатия, идинтификация және рефлексия.
1. Аттракция - түрлі қарым-қатынас барысында туындайтын бір адамның екінші адамға қатысты туындайтын тартымдылық сезімі.
2. Эмпатия - шартты түрде өзін әңгімелесушінің орнына қойып, оның жағдайына кіріп немесе жай күйін түсіну арқылы онымен бірге уайымдау және жанашырлық таныту сезімі.
3. Симпатия - адамды жақсы қабылдау, оған жақсылық тілеу, жақсы ниетпен таңданып, жоғары қызығушылықпен қарау арқылы көрінетін адамға деген эмоционалдық жақындылық сезімі.
4. Антипатия - бақталас адамға, құбылысқа немесе фактіге жиіркенішпен қарау сезімі.
5. Идентификация (сәйкестілік, ұқсастық) - өзін өзге адамға ұқсату арқылы өзге адамды түсіну әдісі.
6. Рефлексия - сөйлесуші адамның өзіңді қаншалықты түсінетіндігі туралы ой.
Қарым-қатынас өзінің мазмұны, бағыт-бағдары, қабылдауы, қылығы, дауыс ырғағы және стилі арқылы сипатталады. Қарым-қатынас мазмұнына оның түрлеріне байланысты мыналар жатуы мүмкін: өзара ақпарат алмасу; әрбір сөйлесуші жақтың позициясын белгілеу; жақтардың бірін-бірі қабылдауы; әріптестердің біріне-бірі баға беру; біріне-бірі ықпал ету; өзара әрекет ету; эмоция алмасу; қарым-қатынас процессі кезінде қызметін басқару. Бұған жағдай мен әріптестердің ерекшеліктері әсер етуі мүмкін.
5. Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі ретінде.
Қарым-қатынас үнемі іс-әрекетпен тығыз байланысты және іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастыра аламыз. Біз кеңестік психолог А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясын қолдандық. Адамдар өмірінде қарым-қатынас көптеген функциялар атқарады. Біз олардың үш түрін бөліп көрсеттік:
- бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыру;
- тұлға аралық қатынасты қалыптастыруды дамыту;
- адамдардың бірін-бірі тануы.
Қарым-қатынас категориясының мәнділігі адамның және тұлғаның қоғамдық мәнділігін ашуға көмектеседі.
А.С. Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым - қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселері, оқушылар ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталады. Олай болса қарым - қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен тәрбиені нәтижелі ететіндей педагогпен оқу-шылардың өзара қатынасын ұйыстыру тәсілі болады.
А.С. Макаренко оқушылармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу орындарында оқыту керек дегенді.
В.А. Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында қарым-қатынасты зерттеу мәселері барынша жиі көтеріледі. Ол оқушы психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі. Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму ұғымдары параллель қарастырылады да, оқушылардың психикалық үрдістерінің, функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М. Андреева). Осылайша адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының даму мәселесі тері астындағы адам (А.Н. Леонтьев) сипаттамасынан асып шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары Л.С. Выготский, Е.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.Н. Мясищев, Д.Б. Эльконин, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, Г.М. Андреева, А.А. Бодалев, В.П. Панюшкин және т.б. еңбектеріне негіз болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э. Фромм, Г.С. Салливен, Ж. Лакан, К.Р. Роджерс, А.Г. Маслоу, Р. Мэй, С.М. Джорард концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психо-терапиялық жақтары дамып отыр.
Психологиялық, педагогикалық зерт-теулерде педагог пен оқушылар арасын-дағы қарым-қатынас мәселесі басқы орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы педагогикалық қарым-қатынас деген ұғым қолданылады. Педагогикалық қарым-қатынас А.А. Бодалев, В.А. Кан-Калик, Я.Л. Коломинский, Е.А. Панько, В.А. Петровский, А.А. Леонтьев т.б еңбек-терінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипатталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен оқушылар арасындағы нақты психологиялық контакт деп түсіндіріледі.
60-шы жылдардың аяғында әлеуметтік және педагогикалық психологияның қиылысында педагогикалық қарым-қатынас түсінігі пайда болып кеңестік ғалымдардың қызығушылықтарын тудырды.
80-ші жылдардың басында А.А. Бо-далев және В.Я. Ляудис педагогикалық қарым-қатынас тұлғаның қалыптасуының және оның дамуын басқару мүмкіндіктерін қарастыратын білімнің жаңа аймағы екендігін атап көрсетті.
А.А. Леонтьевтің педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің оқыту және тәрбиелеу тәжірибесінде аса өзекті екендігіне көңіл аудартуы ерекше рөлге ие. Өз еңбегінде А.А. Леонтьев әрбір мұғалімге педагогикалық қарым-қатынас түсінігінің мәнін жан-жақты және түсінікті етіп жеткізді.
В.А. Кан-Калик өзінің және басқалардың педагогикалық тәжірибесіне сүйене отырып, мұғалім мен оқытушы, мұғалім мен сынып арасындағы, қатынастарда кездесетін қиындықтардың себебі, мұғалімнің педагогикалық қатынасының қыр-сырын әлі де болса бойына сіңірмегені туралы, әр мұғалім коммуникативтік іскерліктерді меңгеріп, оны оқыту және тәрбие үрдісінде қолданылу қажет екенін айтады. В.А. Кан-Калик мұғалімнің коммуникативтік іскерліктеріне: көпшілік алдында сөз сөйлей білу; қарым-қатынасқа түсе білу; әр түрлі жағдайлар туғыза отырып шығармашылық іс-әрекетті ұйымдастыру, оқу және тәрбие үрдісінде дұрыс қарым-қатынас құрып, оны басқара білу іскерліктерін қарастырады.
В.Н. Мясищев оқушы мен мұғалімнің, бастық пен қол астындағылардың, ата-ана мен баланың т.б. қарым-қатынастарын талдай келіп, қарым-қатынастың мазмұнды, мәнерлі және әрекетті, элементтері тек ғана тіл мен немесе ым ишаратты мен ассоциативтік байланыстарды (түрлі бейнелер немесе күшті эмоциялармен қанықтырылған) көрсетумен де байланысты екенін тұжырымдайды. В.Н. Мясищевтің негізгі идеясы бойынша, адамның жеке даралық қасиеттері: мінезі, тіпті бейімділіктері мен қабілеттері де адам аралық қарым-қатынаста көрінеді де, дамиды деп тұжырымдайды.
А.В. Мудрик қарым-қатынасты педагогикалық категория ретінде көрсетіп, оқушыларда бір мақсатты бағыттағы коммуникативті жағдайдан шығу жолдарында жаңа тәсілдерді, қолдана білу іскерліктерін жатқызады. Бүгінгі таңда қарым-қатынас мәселесі педагогика-психология саласында ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде оқушылардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып, жетіледі (Х.Т. Шерьязданова, В.Ф. Моргун т.б.).
Педагогикалық қарым-қатынастың формасы - оқушылар мен педагогтың субъект-субъект жүйесіндегі бірлескен әрекеттестіктері болып табылады.
Сондықтан келешек педагог және психологтар оқушылармен педагогикалық қарым-қатынас ұйымдастыра білуі керек. Осыған сәйкес келешек педагог және психологтарды даярлауда, педагогикалық қарым - қатынасқа даярлауды бірінші критерий деп білеміз.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогтың жеке басы, оқушылар психикасына әсер етудегі рөлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы әр деңгейде көрінеді.
В.С. Мухина қарым-қатынас стилін педагогтың оқушыларға әлеуметтік психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.
Әдебиеттерге талдау жасағанда педагогтық қарым-қатынас стилінде коммуникациялық тәсіл, қатынас сипаты, даралық, оқушылар ерекшелігі, әлеуметтік-адамгершілік құндылықтар, әлеуметтік рөлі мен статус көрінеді.
Ал К. Левин қарым-қатынастағы стилдің үш түрін авторитарлы, яғни басқарудағы қатал тәртіп; демократиялы тәсіл, бұл әріптестік, әркімнің белсенділігін арттыру; немқұрайлы тәсіл деп нақтылайды.
А.А. Бодалев және В.Я. Ляудис педагогикалық қарым-қатынас тұлғаның қалыптасуының және оның дамуын басқару мүмкіндіктерін қарастыратын білімнің жаңа аймағы екендігін атап көрсетті.
Х.Т. Шерьязданова қарым-қатынасты болашақ педагогтерді кәсіби дайындау негізі ретінде дәйектеген.
А.Р. Ерментаева педагогикалық қарым-қатынасты дамытудың этнопсихологиялық негізін, ұлттық психологияның педагогикалық қарым-қатынасқа әсерін қарастырған.
Қарым-қатынастың психологиялық ерекшелігі және психологиялық әдістерді адам-адам саласы бойынша байланыс жасайтын мамандық иелері үшін аса маңызды. Мұндай мамандықтардың бірі - педагог және психолог мамандық иелері.
А.А. Леонтьевтің педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің оқыту және тәрбиелеу тәжірибесінде аса өзекті екендігін атады. Мұғалім мен оқушының өзара қатынасын гуманизациялауды Беларусь психологтары Н.А. Березовина, Я.Л. Коломинский, С.В. Кондратьев және олардың шәкірттерінің еңбектерінде қарастырылған.
Оқу-тәрбие қарым-қатынасы мәселесін қарастыруда В.А. Кан-Калик, Х.Т. Шерьязданова, А.Р. Ерментаева т.б. ғалымдардың еңбектерінің маңызы зор. Т.Н. Мальковская мұғалімнің жоғары сынып оқушыларымен қарым-қатынасының аспектілерін қарастырды.
А.В. Мудрик оқушылар мен тәрбиелік әсердің өзара әрекеттестігін, В.В. Чечета ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін қарастырды. Ғалымдар мұғалімнің оқушымен байланыс жүйесінің жетілдіру міндетін алдыға қояды. Педагогикалық қарым-қатынас мұғалімнің көп бейнелік коммуникациясын біріктіретін кең түсінік - тек қана оқушылармен емес, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен, әкімшілікпен қарым-қатынас.
Л. Колбергтің айтуы бойынша келешекте өзінің қызметі мен функциясын атқарып қоғамның алға басуға жағдай жасап, әділ қоғам құру үшін, жастарға мектептер мен жоғарғы оқу орындары көмектесу қажет.
Қазіргі кездегі жоғары оқу орынын дарында болашақ педагог және психолог студенттерді даярлауда қарым-қатынас жасау деңгейін жоғарылатуға байланысты курстар, үйірмелер жұмыстары қарастырылмайды.
А.И. Шербетенко зерттеулері педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің әртүрлі психодинамикалық қарым-қатынастыққа байланысты екенін өз зерттеуінде анықтайды.
Б.С. Иванова қарым-қатынастың психологиялық құрылуы адамның психо-физиологиялық ерекшеліктеріне ғана емес әлеуметтік факторлардың әсеріне де байланысты екенін қарастырады. Әлеуметтік фактордың әсері қарым-қатынастың мазмұндылық және динамикалық жағына, оның стиліне әсер ететіндігін тұжырымдайды.
Отандық ғалым А.Р. Ерментаева педагогикалық қарым-қатынаста тренинг әдістерін қолданудың этнопсихологиялық бағытын алғашқылардың бірі болып қарастырған. Ғалым зерттеулерінде студенттерде субъектілікті дамытуға ықпал ететін психологиялық тренинг мәселелерін дәйектейді, қазақ топтарында алғаш рет психологиялық тренинг жүргізу ерекшеліктері талданды.
Оқу тәрбие қарым-қатынасы мәселесін қарастыруда В.А. Кан-Калик [8] еңбектерінің маңызы зор.
Т.Н. Мальковская педагогтардың жоғары сынып оқушыларымен қарым-қатынасының аспектілерін қарастырды.
Я.Л. Коломинский берген қарым-қатынастың психологиялық анықтамасы: ақпараттық және заттық өзара әрекеттестік ескере отырып педагогикалық қарым-қатынасты коммуникативті және заттық аспектілерге бөлуге болады. Олар бір-бірімен органикалық өзара байланысты. Заттық өзара әрекеттестік коммуникативтілікті тудырады. Коммуникативтілік өз кезегінде заттық өзара әрекеттестіктің өнімділігін қамтамасыз ететіндігін дәйектеді.
Коммуникатвитілік өзара әрекеттестіктің мақсаты мен мазмұндылығын заттық іс-әрекет пен детерминант-талатындығын ескере отырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz