Дене тәрбиесі арқылы қабылдауды дамыту
Мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру проблемасының тамыры терең
бастаулардан алады.
Дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене шынықтыру
мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев, Е.Уаңбаев,
Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев, Б.Төтенаев,
Э.Ж.Тлеуов т.б. зерттеген [24].
Осы ғалымдардың зерттеулерінен тәрбие мен оқыту жұмысы тарихи кезеңдер
арқылы халықпен бірге өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері
келер ұрпаққа мирас болып келе жатқаны белгілі болып отыр.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдаулар көрсеткендей, ғалымдарымыздың
еңбектеріндегі тұжырымарды ескере отырып, мектеп оқушыларына дене тәрбиесі
сабағындағы мәселесі арнайы зерттелініп, жүйеге келтіру қажеттілігі туындап
отыр.
Зерттеудің нысаны – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және
танымдық ерекшеліктері үдерісі.
Зерттеу пәні – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық
ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және
танымдық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу және ғылыми-әдістемесін
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық ерекшеліктері
процесін теориялық тұрғыда қарастыру және педагогикалық, психологиялық
тұрғыда айқындау.
2. Дене тәрбиесі іс-әрекетіндегі педагогикалық маңызын көрсету.
3. Дене тәрбиесі ерекшеліктерін анықтау.
4. Дене тәрбиесі әдістемесін негіздеу .
Дипломның құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
7
1. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1 Дене тәрбиесінің танымдық және тәрбиелік мәніне педагогикалық талдау
Бұл процестер өзінің даму жолында көптеген өзгерістер мен толықтыруларды
тәжірибе жүзінде қалыптастырды. Бұл әрине оқушылардың дене тәрбиесі
саласындағы жаттығулардың оқушыға танымдық аймағын кеңейту болып табылады.
Ғылым мәселесі дене тәрбиесі саласында да қарастырылатын болғандықтан оның
практикалық мәнділігіне көп мән беріледі. Ал оны анықтауымызда практика
жүзінде дәлелденген дүниелер болу керек. Осындай жағдайда құрылған
мәліметтер мен практикалар нәтижесі анықтады:
Дене тәрбиесі арқылы қабылдауды дамыту. Жекелеген психикалық үрдістерді
дамыту бастауыш мектеп шағында жүзеге асырылады. Балалар дене тәрбиесі
сабағына қабылдау үрдістері едәуір жетіліп келсе де (оларда көру мен есту
қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі формалар мен түстерді жақсы
бағдарлайды), олардың дене іс-әрекетіндегі қабылдауы түрлі фомадағы
жаттығуларды және ойындарды тануға келіп оны атауға келіп тіреледі. Бірінші
сынып оқушылары өздері қабылдайтын жаттығулардың қасиеттері мен саналарына
жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден
айқын көрінеді. Мысалы, І-сынып оқушылары үлгі жаттығуларды жасай отырып,
оның өзіне онша көңіл аудармай, бірден оның элементтерін жасауға ұмтылады.
Олардың жасаған жаттығуларында орындау тәсілі әр түрлі болып шықты, тіпті
бір бірінен едәуір айырмашылығы да болды, өйткені балалар оған талдау
жасамаған еді. Үлгі – жаттығуды орындау ұқсас болды. Бірінші сынып
оқушылары бұл жаттығуды орындап берді, бірақ оның нақты ерекшеліктері
оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы кемшіліктер басқа тәжірибелерден
де байқалады.
Баланың қабылдаған жаттығу түрлерін талдау және саралау мүмкіндіктері
онда жаттығудың жекелеген тікелей қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі
күрделілеу қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты. Бақылау деп аталатын
бұл қызмет түрі мектептегі дене тәрбиесі процесі негізінде ерекше жедел
қалыптасады. Дене тәрбиесі сабағының үстінде оқушы қандай да бір элементтің
және құралдың міндеттерін алып, ал одан кейін өзі де кең түрде
тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау мақсатқа бағытталады. Мұғалім мен
құбылыстарды көру немесе есту әдістерін (олардың қасиеттерін анықтау
тәртібі, қол мен көздің қимыл бағыттары және т.б.), бекітілген қасиеттерді
жасау құралдарын (дене жаттығулары, сөз) балаларға үнемі көрсетіп жаттығуды
жасатып отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес жоспарлау мен
бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің иерархиясын
бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және т.б. Бұл қимыл-
қозғалысты түпкі ойлауға сәйкес алдын ала ойластырып іске асыра алады.
Мұндай бақылау танымдық іс-әрекеттің басқа түрлерімен (зейінмен ойлаумен)
біріге отырып мақсатқа бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады.
Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше қасиеті ретіндегі
баланың байқағыштығы туралы сөз қозғауға болады. Бастапқы жаттығуларда
барлық бастауыш сынып оқушыларының осы маңызды қасиетін бір қатар дамытуға
болатынын зерттеулер көрсетіп отыр [1].
Дене тәрбиесі арқылы зейінді дамыту. Дене тәрбиесі сабағына келген
балалардың әлі мақсатқа бағытталған зейіні болмайды. Олар өздерінің зейінін
негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен, өзгешелігімен
ерекшеленетін нәрселерге аударады (ырықсыз зейін), дене тәрбиесі жұмысының
шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызықтырмауы да мүмкін
ойындар және қимыл-қозғалыс жаттығулары назардан тыс қалдырмауды талап
етеді. Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажетті дегеніне
зейінін бағыттап, оны дәйекті ұстауды үйренеді. ІІ-ІІІ сыныптарда көптеген
оқушылар арқылы зейінді игереді, оны дене тәрбиесі мұғалімі түсіндірген
немесе жаттығуды орындауды көздей алады. Бірақта зейін, оны қандай да бір
міндетке алдын ала ойластырып бағыттай білу – бастауыш мектеп шағындағы
маңызды жетістік.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, ырықты зейінді қалыптастыруды баланың
әрекетін сырттан жақсы ұйымдастырудың, ол өз санасын басқара алатындай
үлгілерді пайдалана отырып хабарлау мен сыртқы құралдарын көрсетудің зор
маңызы бар. Мысалы, белгілі бір спорт түріне қатысуда оның қимылын мақсатқа
бағыттап орындауда бірінші сынып оқушыларының реттілігін белгілеп отыратын
сыртқы құралдарды пайдалану үлкен рөль атқарады. Оларды жасаудың дәл
бірізділігі балалардың зейінін ұйымдастырады, олардың күрделі, нәзікте
ұшқыр қимылдармен жұмыс істегенде зейінін шоғырландыруға көмектеседі.
Баланың дене тәрбиесінің өзін-өзі ұйымдастыруы алдымен үлкендердің,
әсіресе дене тәрбиесі мұғалімінің жасаған және бағытталған ұйымдастыруының
нәтижесі. Зейінді дене тәрбиесі сабағы арқылы дамытудың жалпы бағыты
баланың мұғалім қойған мақсатқа жетуден өздері қойған міндеттің шешімін
тексеруге өту болып табылады. Бірінші сынып оқушыларының ырықты зейіні олар
өздерін алып жүрудің ішкі құралдарын игермегендіктен тұрақты болмайды.
Сондықтан тәжірибелі дене тәрбиесі мұғалімі дене тәрбиесі сабағында бірін
бірі ауыстырып отырған және балаларды шаршатпайтын жаттығуларды әр алуан
түрлерін (жалпы дамыту жаттығулары, ойын элементтері және т.б.) қолданып
отырады. І-ІІ сынып оқушыларының ақыл-ой әрекетінен гөрі сыртқы іс-
әрекеттерді орындауды зейіні неғұрлым тұрақты. Зейінді дамыту, сондай-ақ
оның көлемін кеңейтумен және зейінді іс-әрекеттің алуан түріне бөле білумен
байланысты. Сондықтан дене тәрбиесі сабағы барысын былайша қойған дұрыс:
бала өз тапсырмасын орындай отырып, жолдастарының жұмысын қадағалауы керек
және қадағалай алатындай етіп, мысалы, берілген жаттығуды орындап, оқушы
басқа оқушылардың мінез-құлқын бақылап отыруға міндетті. Қате жіберіп алған
жағдайда ол жолдастарының теріс әсерін байқап, оны өзі түзетуге тырысады.
Кейбір балалар дене тәрбиесі сабағында зейінін бөле алмайтындықтан
алаңтасар болады: олар бір іспен айналысып отырып, басқа қимыл жасап
отырады.
Мұғалім қимыл ісінің әр түрін балалар бір мезгілде бірнеше іс-әрекетті
бақылауды үйренетіндей (алғашында, әрине, біршама қарапайым), жалпы жанама
шұғылдануға даярланатындай етіп ұйымдастыруы керек [2].
Дене тәрбиесі арқылы есте сақтауды дамыту. Дене тәрбиесі сабағына келген
жеті жасар бала көбінесе сырттай ашық және эмоциялы оқиғаларды,
суреттеулерді, әңгімелесуді есте сақтайды. Бірақ дене тәрбиесі сабағы алғаш
күннен бастап балаларды қимыл-қозғалыс жаттығуларын еркін есте сақтауды
талап етеді. Оқушылар күн тәртібін, мінез-құлық ережелерін, үй
тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс, ол содан кейін оларды өзінің мінез-
құлқына басшылыққа ала білуі немесе олардың сабақты еске түсіре білуі
керек. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтауының табыстылығы олардың
мнемикалық міндеттердің сипатын түсінуіне, есте сақтау мен еске түсірудің
тиісті әдіс-тәсілдерін меңгеруіне байланысты. Есте сақтау нәтижесін баланың
өзінің тексеруі тану деңгейінде ғана болады. Мысалы, бірінші сынып оқушысы
жаттығу бір жасайды да таныс сияқты болып көрінгенсоң жаттап алдым деп
ойлайды. Аздаған ғана балалар есте еркін сақтаудың тиімді әдістерін
қолданады. Көпшілігі мектепте және үйде арнайы әрі ұзақ үйретуді қажет
етеді. Мұндай жұмыстың бір бағыты балалардың мағынасы жағынан есте сақтау
әдістерін қалыптастырумен (жаттығуды мағыналық бірліктерге бөлу, мағыналық
топтау, мағыналық салыстыру), екіншісі – уақытпен белгіленген еске түсіру
тәсілдерін, есте сақтау нәтижелерін өзіндік тексеру тәсілдерін
қалыптастырумен байланысты.
І ден ІІІ сыныпқа қарай оқушылардың көрнекі қимылдары есте сақтау
тиімділігіне қарағанда сөзбен айтып түсіндіру тиімділігі тезірек өседі, бұл
балаларда түсініп есте сақтау әдістерінің тез қалыптастыруымен анықталады.
Сонымен қатар дене тәрбиесіне дайындау үрдістері үшін көрнекі үлгілерді
есте ұстау маңызды.
Үлгілі мысалға келтіру күшінің педагогикалық маңызына көптеген көрнекті
Ресей педагогтары сілтеме жасады (П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко,
Н.К.Крупская және т.б.).
Кеңестік дене тәрбиесі саласының көрнекті мамандары да жеке адам үлгісін
мысалға келтірудің ықпалды рөлінің дұрыстығын атап өтті В.И.Алексеев,
Н.А.Бутович, Н.Г.Озолин және т.б.). Көрнекті үлгінің сендіруші күші
балалармен жеткіншектер жасөспірімдерді өнегелілікке бейімділігі туралы
айқын ойлау қабілетінің артуымен түсіндіріледі. Білім дәрежелерінің және
өнерлік тәжірибелерінің әлі шектеулі, аздығына сәйкес балалар үлкендердің
әрекетін, істерін, мінез-құлықтарын байқайды және оларға еліктейді.
П.Ф.Лесгафт: Балаға сөз емес, нақты көрсетілген іс басты бейнеде әсер
етеді, бұл сөздің іс жүзіндегі нақтылығы, оның бойында өзінің көрген
істерінің әсерімен үйренгендері жинақталады. Ол айналасында байқағандарын
қайталап, өз дағдысы сана және дәстүріне айналады, - дейді [3].
Дене тәрбиесі арқылы қиялды дамыту. Жүйелі дене шынықтыру жаттығуларымен
айналысу спортпен айналысу балалардың қиялы сияқты маңызды психологиялық
қабілетті дамытуға көмектеседі. Бастауыш мектеп оқушыларының қандай да бір
жаттығулардың шығу және құрылу шарттарын көрсетуге тырысуы – олардың
шығармашылық қиялы дамуының аса маңызды психологиялық алғы шарты. Бұл алғы
шарттың қалыптасуына дене тәрбиесі сабақтары көмектеседі, онда балалар
қандай да бір спорт түрінен өзі қиялдаған ойларын іске асырады. Бұған
көбіне бұқаралық жарыстарда көмектеседі, олар балалардың өзін сынау ойларын
туғызады, ал одан соң оны айқындап көрсетудің неғұрлым мәнді құралдарын
іздеуді талап етеді.
Дене тәрбиесі арқылы ойлауды дамыту. Бастауыш мектеп оқушыларының
ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші сатыда (ол шамамен І-
ІІ сыныптардағы дене тәрбиесіне тура келеді) олардың ойлау әрекеті көбіне
әлі мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді. Қозғалыс оны
талдау бұл жерде көрнекі әсер ету жоспарында басым болатындықтан балалар
нақтылы қимылдарды немесе жаттығуларды орындауға сүйенеді (мұндай талдауда
практикалық әсерлі немесе сезімді деп атайды).
Жүйелі дене тәрбиесі сабақта қимылдар арқылы орындау әрекеті негізінде
ІІІ сыныпта бастауыш мектеп оқушысының ойлау сипаты өзгереді. Ойлаудың
дамуының екінші кезеңі осы өзгерістермен байланысты. І-ІІ сыныптарда-ақ
мұғалім балаларға игерілетін жүктеме көлемін жекелеген элементтері
арасындағы болатын байланысты көрсету үшін ерекше қам жасайды. Жыл өткен
сайын осындай байланыстар немесе ұғымдар арасындағы қатынасын көрсетуді
талап ететін тапсырмалар көлемі ұлғая береді. Екінші кезеңнің аяғына қарай
оқушылардың көпшілігі бұрын жинақталған ұғымдары шенберінде оларды ойша
талдау мен құрастыру арқылы қорытынды жасайды. Сонымен қатар практикалық
пайымдаулар саны өседі. П.Ф.Лесгафттың тұжырымдауы бойынша оқушылардың
ойлау қабілеттерінің даму жолдарының барынша әсерлілігі ойлау, ой жүгірту
болып табылады. Дене тәрбиесі жүйесіндегі пікірлесі, ақылдасу
шұғылданушыларды айқын ойлауға, ақиқаттың жалпы ережесін айқындауға және
оған сәйкес дене шынықтыру мәдениеті ауқымында танымды қалыптастыру және
әрекет ету болып табылады. Оқушы неғұрлым жасалған қимылға, үйретілетін
қозғалыс әрекетін талдап пікірлесе, соғұрлым аз еліктейді. Пікірлесіп
талдау олардың өздігінен шығармашылық белсенділік және ерік-жігер сапаларын
көрсетулеріне мүмкіндік туғызады. Пікірлесіп, талқылаусыз дерексіз ұғым
болуы, ал дерексіз ұғымсыз адымның ерік-жігер қызметін атқаруы мүмкін
емес, - деп жазды П.Ф.Лесгафт. Шұғылданушылардың жалпы дамуы шамасына
қарай олардың қозғалыс тәжірибесінің, арнайы білімінің артуына қисынды
ойлау қабілетінің дамуында мыналар қолданылады: талдау, жинақтау қорыту,
сын көзбен бағалау және басқа өнегелік, ақыл-ой тәрбиесінің тәсілдері.
Осындай жоғарыда талдап зерттелінген педагогика саласында қамтылған дене
тәрбиесінің танымдық аймағын кеңейту мәселесі тиімді үрдісті, нәтижені
қолдану, сапаға қол жеткізу және оны жалғасымды әрі дамытуды талап ету
мақсатында жүзеге асырылды.
Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мәдени - адамгершілік, рухани
құндылықтарымыз жаңа ғасыр, жаңа заман тұрғысынан қайта бағаланып,
ұлтымыздың төл мәдениеті, салтымыз, тіліміз, ұлттық намысымыз, табиғи
ортамыз, ұлттық мәдениетіміз бекіп, жаңғырып, дамып, өркендеуде.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
міндеттері ретінде азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, басқа да тілдерді меңгеруді -
міндеттейді [2].
Ал, бүгінгі таңда жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оны
әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен ғасырлар бойғы
қалыптасқан тәрбие әдістері мен тәсілдерін ұштастырып, өмір тәжірибесі
сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық пен инабаттылық, іскерлік,
мейірімділік, дарындылық, қайырымдылық, енбексүйгіштік, үлкенді сыйлау,
оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді, сондай-ақ, жас ұрпақтан өркениетті
қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын
бағалай алатын дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті
азамат тәрбиелеу қажет.
Әрбір әдепті ұрпақ халық дәстүрін, ата кәсібін, халық мұрасын жоғары
бағалайды. Ата кәсіп – атадан балаға ауысып келе жатқан тіршілік мұрасы,
мұрагер жалғастыратын дарынды әрекет болса, халық дәстүрі имандылыққа,
қайырымдылыққа, мейірімділікке тәрбиелейді. Қазақ халқының әдет-ғұрып,
салттары мен дәстүрлері өзінше бір ғажайып әлем.
Қазіргі қайта өркендеу, ұлттық мәдениет пен салт-сананың жаңғыру
кезеңінде баспа беттерінде ұлттық ойындар, оларды қолдану жөнінде жазылған
бірсыпыра мақалалар, құнды еңбектер пайда бола бастады. Солардың ішінде
Е.Сағындықовтың (1991 ж.) Қазақтың ұлттық ойындары атты оқу құралында
халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының бірі және халық педагогикасының
құрамды бір бөлігі ұлттық ойындардың тууы, дамуы, олардың ауыз
әдебиетіндегі үлгілері, қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі мен жиналуы,
олардың жинаушылары туралы сөз болады. Автор қазақтың ұлттық ойындарының
тақырыбына, мазмұнына және ондағы көзделген мақсатына байланысты негізінен
үш салаға топтастырып қарастырған. Олар: ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары,
дене шынықтыру, спорт ойындары және оймен келетін ойындар екеніне, олардың
баланы тәрбиелеудегі маңызына тоқталған. Ол халық педагогикасының құрамдас
бөлігі екенін, оларды ана-тілі, математика, дене тәрбиесі сабақтарында және
ұлттық ойындарды тәрбие жұмысында үзіліс кездерінде, ұзартылған күн
топтарында, ертеңгіліктер мен кештерде пайдаланудың әдістемесі жасалған.
Халықтық тәрбиенің қайнар көзі: ұлттық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, ауыз
әдебиетінің туындылары, өнер түрлері, ұлттық ойындар, отбасы тәрбиесі, тағы
басқалары.
Ойын - тіршіліктің нышаны, еңбекке бейімделудің белгісі, дене шынықтыру
мен сергудің құралы. Кез-келген қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік
мақсаттары бар. Мысалы: “Асық” ойыны бағдарлыққа, дәлдікке, мергендікке,
ептілікке үйретсе, доппен ойын бүкіл дененің тұтас қимылдап, шынығуына
себепші болады. Ойнаудың түрлерін: қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау, жеке
ойнау деп, мазмұнына қарай оларды тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары,
кәсіптік ойындар, ал жас ерекшеліктеріне байланысты спорттық ойындар деп
бөледі.
Ойын – халықты рухани әдептілікке, әділеттілікке баулитын тәрбиелік
құралы. Сондықтан әрбір ойынның мәнін-мазмұнын түсініп, ойын кезінде
қызбалыққа, дөрекілікке салынбай, әр ойынның тәртібіне әдеппен, қызыға
қарап, мәдениетті түрде ойнау қажеттігіне көңіл бөлініп отырған.
Халқымыздың өткен заманда жасаған өнегелі тәжірибесі бізге қалдырған ой-
парасаттық мұрасы мол. Бүгінгі ұрпақ бұрынғылардың ақыл-кеңесіне құлақ
асса, адаспай, абыржымай, жаңылмай, жаза баспай арман–тілегіне неғұрлым
тезірек жетуге жол табады екен. Әр замандағы ақылмандар айтып кеткен
даналық сөздер тірліктің барша саласына қатысты, халықтың тәлімі
қарастырмайтын бірде-бір мәселе жоқ. Өйткені тәрбие - өмірдің өзекті
мәселесі. Олар өмір сүру үшін ғана жазбаған, керісінше, жазу үшін өмір
сүрген. Өмір сүруді - өмірдің өзінен үйрену керек деп ескерген, өнегелі
ғибраттарын, кітаптарды ауызша сөзбен қалдырған.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика аты еңбегі [6] қазақ топырағында тұңғыш
жарық көрген нағыз ұлттық - педагогика оқулығы. Сол еңбегінде М.Жұмабаев
сөз басында: Тәрбие деген не?- дейді де, оған жауап бере келе, оны дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, құлық тәрбиесі деп төртке
бөледі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі
түгел болғаны,- дейді. Балам адам болсын дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені
дұрыс орындасын,- деп жазып, оларды ұлттық тәрбиенің құрамдас бөліктері
деп санайды.
1. Ең әуелі дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, оны физиологиямен,
математикамен, эстетикамен, бала психологиясымен ғылыми байланыстырып,
талдау жасау арқылы, халық педагогикасын пайдалана отырып, бұл тәрбиені
іске асырудың жолдарын көрсетіп берді. Дене – жанның қабы. Дені саудың
жаны сау дейді.
2. Дене тәрбиесінің өзін 19 бөлімге бөліп, осы әр бөлімдерге жеке-жеке
тоқтап, түсініктеме беріп педагог ретінде нақтылы дәлелдермен бекітеді.
Сондай-ақ, М. Жұмабаев өз еңбектерінде тәрбие халықтық педагогиканың,
ұлттық тәрбиенің алатын орны ерекше екендігін анық дәлелдеген. Халықтық
педагогиканың құнды жақтарын пайымды пайдаланып, ашып отырған.
Тәрбие жөнінде халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенген Жүсіпбек
Аймауытовтың ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері оның әдебиет,
психология, халықтық педагогика, ондаған әдеби шығармалары мен оқу
құралдарында, мақалаларында кеңінен баяндалған. Жүсіпбек өз еңбектерінде
ұлттық өнердің орнын, білімді, денсаулығы мықты жас ұрпақты тәрбиелеудегі
мәдени-рухани құндылықтарды жан-жақты баяндайды. Қазақтың Ұяда не көрсе,
ұшқанда соны іледі, Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді деген мақалдарын
еске ала отырып, отбасы тәрбиесін, үлгі-өнегенің орнын зор бағалайды.
Тәрбие беруде оқу орындарының маңызын атап көрсетеді. Өмірде адасқандарға
жол нұсқау керек,- деді [4].
Адам қимылының шын мәнімен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы
әрекетке тікелей байланысты. Әрекетті құрайтын қимылдар тобы белгіленген
мақсатқа орай басқарылады және реттеледі. Дәл осы орындалатын әрекеттің
нәтижесі қойылған мақсат тұрғысынан бағаланады, қажет болса оған түзетулер
ендіріледі. Адамның көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбейді, ол
ендігі орындалатын әрекеттің жемісі.
әл-Фарабидің еңбектерінде: Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуына үлкен рол атқарады.
Алдымен тән түйсігі, кейіннен барып дәм, иіс айыратын түйсіктері, заттың
түрін, түсін, пішімін түсіне алу қабілеті пайда болады. Адам психикасы
негізінен өмір барысында оқу-тәрбие үстінде қалыптасады [14].
С. Торайғыров күрделі мақсат қойып, зерттеу жұмыстарын арнайы жүргізбесе
де, қазақ тарихында бірінші болып, жан мен тәннің, яғни, психика мен мидың
(дененің) арақатынасы туралы мәселе көтеріп, бұл екеуінің өзара байланысын
ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндіреді [10]. Ол жан мен тәннің ылғи да
бірлікте, тұтастықта, байланыста болатынын айта келіп, адамның тәні өсумен
қатар, жаны, ақыл-ой, сана-сезімінің де бірге өсіп, жетіліп, дамып
отыратынын айтқан.
Халқымыздың зиялылары ұрпақ тәрбиесін жас кезеңнен бастауды және де оның
дене күші мен рухани күшін бірдей жетілдіріп, дамытуға аса мән берген. Олар
баланы жас кезінен бастап, туған халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
мәдениеті, ана тілі арқылы тәрбиелеу керектігін өз еңбектерінде айқын
көрсетті.
Дене тәрбиесіне үлкен үлес қосқан, Ресейде дене тәрбиесінің ірге тасын
қалаушы Л.Ф. Лесгафт өз еңбектерінде дене жаттығуларын орындау процесін
рухани және дене жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процесс деп қараған
[18].
Дене шымыр болмай, оның әлсіз жетілгеніне қарамастан, ақыл-ой құрылысы
мен қызметінің арасында үйлесімдіктің мұндай тең болмай ауытқуы жазасыз
қалмайды. Ол өзінің дене әлсіздігін байқатады: адам ойлап түсіне білуі
мүмкін, алайда ойлаған идеяларын жүйелі түрде тексеруден өткізіп, оларды іс
жүзінде жүзеге асыру үшін қажыр-қайраты жетпейтінін көреміз. Күшін
білмеген күшенер деген осындайдан айтылса керек.
Сонымен, педагогикалық-психологиялық т.б. ғылыми еңбектерді саралай
келе, біз қимылдық ойындарға оқыту мен тәрбиелеудің этнопсихологиялық
негіздерін анықтадық .
Э.В. Иленков [18] мұндай жан-жақты даму мен толық адам мәселесін
философиялық тұрғыдан талдап, өзінің Философия и культура атты еңбегінде
оны Ойлы дене (мыслящее тело) деп айырықша көрсеткен. Ойлау - ол
адамзаттың ең жұмбақ қасиеттерінің бірі, оны адам денесінен бөліп қарауға
болмайды. Ойлау - бұл адам денесінің белсенді іс- әрекеті, өзге денелердің
ішінде өз денесінің дұрыс қозғалуын, көркемдігін қадағалау, өмірдегі
кездесетін физикалық кедергілерді жеңе білу және де өз күш жұмсап, көп
жұмыс атқару, санадағы меңзелген қимыл-әрекетті дене мүшелеріне орындата
білу – бұл ақылдылықтың формасы немесе ойлы дене. Яғни бұл жерде адам
тәрбиесінде бір жақты емес жан-жақтылыққа, сонда ғана саналы, ойлы, ақылы
күшіне, күші ақылына сай азамат тәрбиелеуге болады екен.
И.М. Сеченов, И.П. Павлов, Н.Е. Веденский Физиология нервной системы
деген еңбегінде: Бұлшық ет жануарларда да бар, жануарды жануар еткен бұлшық
ет, адамды адам еткен – саналы, ақылменен бағдар көздей қызмет атқаратын
бұлшық ет қасиеті. Яғни адам денесінің негізгі бөлігі, жан дүниесін
басқаратын мүше ол - ақыл-ой [18].
Дене тәрбиесінде саналы көзқарасты И.П. Павлов: Адамның барлық іс-
әрекеті дене тәрбие процесінде жоғары нерв қызметіне тәуелді болады, яғни
ми және бұлшық еттер, буындардың қимыл-қозғалысы бір-бірімен тығыз
байланыста. Ми қыртысынан түскен бұйрық арқылы дене мүшелері әртүрлі іс-
әрекетті қимылдарды орындайды, - деп көрсеткен [17].
Адамның дені сау болуы бірқатар факторларға – оның психикалық күшіне,
өзін-өзі ұстай білу сезіміне, қарама-қайшылықты дер кезінде жоюға,
эмоциялық дау-жанжалды жеңуге, отбасы, ұжымдардағы адамдар арасындағы
әртүрлі мүдделер мен өркөкірек мінезді үйлестіретін қарым-қатынастың
қалыптасуына байланысты болады. Олар үш топқа бөлінеді:
1) Топтағы ерекшелік – белсенділік пен мақсатқа ұмтылу.
2) Топтағы сипат жігерсіздікпен және сезіп қана қоюмен шектеледі.
Мұндай адамның әрекетсіздігі кейде оның ішкі жан-дүниесінің
қайшылықтарына, әсіресе өмірдегі өз орнын таба алмай ауытқу себебіне
байланысты.
Оқыту мен тәрбиелеу өзінің мазмұны бойынша халықтың көпқырлы әрі терең
дәстүрлері мен ұлттық психологиясының көрінісі болып табылады.
Әр халықтың өзіндік сана-сезімі мен ішкі рухани үрдістеріне байланысты
оқыту мен тәрбиелеудің бағыттары тарихи кезеңдегі қалыптасуы жүзеге асып
отырады. Сондықтан ұлттық-психологиялық ерекшеліктер оқыту мен тәрбиелеудің
мазмұнын анықтай отырып, мынадай принциптер арқылы жүзеге асады:
- педагогикалық әсер етудің этнопсихологиялық детерменизмі принципі-
оқыту мен тәрбиелеу процесі халықтың ұзақ уақыттағы, тарихи кезеңдердегі
дәстүрлері мен мұраларына, халықтың ұлттық-психологиялық ерекшеліктері мен
әлеуметтік-саяси, экономикалық, мәдени дамуына бағытталуын қарастыруы;
- педагогикалық қызмет пен халықтық түсініктердің өзара бірлігі принципі
– халықтың тарихи кезеңдерде қалыптасқан ұлттық сана, ұлттық рух пен
құндылықтар негізіндегі білімі мен тәжірибесін, біліктерін педагогикалық
процесте сабақтастықта қолдану;
- халықтық педагогика идеяларының арнайы (кәсіптік) білім беру
жағдайындағы ықпалдастығы принципі – халықтық дәстүрлер, мұраларын
педагогикалық шараларды ұйымдастыруда, белгілі бір кәсіпке сәйкес немесе
болашақ мамандығына ықпалдастыру;
- халықтық мұраларды педагогикалық процеске бейімдеу және оны дамыту
принципі - студенттің кәсіби іс-әрекетіне дайындығы барысында халықтық
педагогика материалдарының мәнін жете түсінуі, оны қызығушылықпен қабылдап,
практикада қолдану және ұлттық құндылықтарды дамытуға, жетілдіруге ат
салысу т.б.
Сонымен, жоғарыда келтірілген теориялық талдаулар зерттеліп отырған
мәселенің қазіргі таңда жастарымыздың қазақ елінің ардақты, рухани санасы
мен мәдениеті қалыптасқан жеке тұлғасын қалыптастыруда маңызы зор екенін
көрсетіп отыр.
1.2 Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі сабағындағы мазмұнының
ерекшеліктері
Өмірде адамның іс-әрекетіне, рухани дүниесіне ықпал ететін білімдер сан
алуан. Солардың ішінде ең парасатты, өміршеңі халықтың өз тәжірибесінде
жинақтаған білімдер жүйесі. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский: “... халық қанша жыл
өмір сүрсе, тәрбие де сонша өмір сүреді, онымен бірге өседі, өзінде
халықтың бүкіл тарихын, оның бүкіл жақсы-жаман қасиеттерін бейнелеуде, олар
бірін-бірі ауыстыра отырып, жаңа ұрпақтың өсуіне жағдай жасайды,”- деп
жазды [11].
Ә. Табылдиев ұлттық тәрбиенің негізгі салаларына тоқталып өтіп, соның
ішінде дене тәрбиесіне былай деп сипаттама береді: Дене тәрбиесі –
тәрбиеленушінің күш-қуатын, қайрат-жігерін, рухани сергектігін дамытып,
денсаулығын, сымбаттылығын, қалыптастыру үшін жүргізілетін игі әрекет
[16].
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің бір негізі – дене тәрбиесі, түрлі
спорттық ойындар (көкпар, күрес, қыз қуу, ат жарыс, аударыспақ, найзаласу,
арқан тартыс, ақ сүйек, тоғыз құмалақ, т.б.) арқылы іске асырылған. Оған
жаңаша (ат ойнату, гимнастика, бокс, футбол, волейбол, теннис, т.б.) ұлттық-
адами, спорттық ойындар мен дәстүрлер, үйірмелер қосылады.
Дене тәрбиесі Қазақстанда 1925 жылдан - қоғамдық қозғалысқа, 1929 жылдан
- арнайы сабақ ретінде, 1966 жылдан бастап - әрбір адамның міндетті түрде
шынығуына, 1993 жылдан Қазақстан Республикасының Ата Заңында
көрсетілгеніндей, міндетті әлеуметтік қозғалысқа айналды. “Дені саудың жаны
сау”, “Шынықсаң шымыр боласың”, “Күш атасын танымас”, “Балуан алып та
жығады, шалып та жығады” деп, ұрпағын күштілікке баулыған халық тағы “Ішің
ауырса, асыңды тый, көзің ауырса қолыңды тый”, “Асты қорлама - құстырады,
адамды қорлама - састырады” деп, ол тәрбиенің тазалық (гигиеналық)
дәстүрлерімен тікелей байланысты екенін уағыздайды.
Дене тәрбиесінің негізі – жеке тұлғаның өз қолында. Мысалы, әр күні
дағдылы жаттығулар жасап, тазалықты қастерлеуді қалыптастырса, екіншіден,
түрлі сауықтыру қимылдарын міндетті түрде (парыз) жасап, дене қимылдарын
шынықтырса, онда ол денсаулығын, ой парасатын таза сақтай алады.
Дене тәрбиесі түрлі жаттығулар арқылы жеке тұлғаның бойындағы қимыл
анализаторларын іске қосып, қимыл жүйесін, сымбатын, симметриялық салмағын
қалыптастырады, оның ұстамдылығын, төзімділігін, еңбекке бейімділігін
арттырады. Дене тәрбиесі сабақтар арқылы, спорттық жарыстар арқылы, түрлі
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары арқылы жүргізіледі. Қазақстан
Республикасы бойынша дене тәрбиесі мемлекеттік дәрежеде жүйелі түрде
ұйымдастырылып келеді .
Педагогика ғылымы жеке тұлғаның ар-ожданына, денесіне зиянын келтіретін
“қисынсыз жарыстар” мен “төбелесқорлық” тәсілдердің дене тәрбиесіне жат
екенін уағыздайды.
Дейтұрғанмен, дене тәрбиесіне ұжым, қоғам, ұйымдармен қатар, әрбір жеке
тұлға аса зор жауапкершілікпен қарауға міндетті.
Жас оқушыға дене тәрбиесі сабағында топпен бірге сабақтың шарттарын
мүлтіксіз орындау әрекеті зор әсерін тигізеді. Мысалы: олимпиадалық
жарыстар, командалық ойындар, эстафеталар, т.б. көптеген шараларда жеке
тұлға өзіне жүктелген міндеттемелерді орындау кезінде жауапкершілікке,
шапшаңдыққа үйреніп, ынта-жігері артады, ұжымдық намысын қорғауға бар күшін
жұмсайды.
Ұжымдық, топтық дәстүрлер, міндеттемелер тәжірибелі ұстаздың халықтық
педагогика материалдарын пайдалануы арқылы шебер басшылығымен әуелі жас
маманның (жеке тұлғаның), содан соң жалпы ұжым мүшелерінің санасында
қалыптасады. Мәселен: жеке тұлға ұжымның тапсырмаларын, командалық ойын
кезінде оған сенімін жауапкершілікпен орындаса, ұжымның да жеке тұлғаға
қолдау көрсетіп, оның ұжымдық мақтаныш сезімін арттырады да, оның ұжым
үшін, адамзат үшін, Отаны үшін қызмет етуге рухани дайындайды. Жаяудың
шаңы шықпас, Жалғыздың үні шықпас деген халық даналығын түсінуге
қалыптастырады.
Ұжымдық қарым-қатынас – ұжымның игі іс-әрекеттері және ұжымның абыройы.
Тұрмыс-тіршіліктің қазіргі жағдайы адамдардан дене және психикалық көп күш
жұмсауды талап етеді. Екінші жағынан, тұрмыс пен өндірісті
автоматтандырудың қарқынды дамуы адамды қозғалыс белсенділігінен айыруда.
Өндірісте дене еңбегі аз пайдаланылады, адам тек машинаны тексеріп, оның
жұмысына бағыт береді. Жол жүретін болса -көлікті, үйде - газды, электрді,
кір жуатын және басқа машиналарды пайдаланады. Ал, машиналар біртіндеп
адамды дене еңбегінен босатуда. Елу жылда – ел жаңа дейді халқымыз.
Алайда қозғалыс, денеге түсетін ауырлық адам ағзасының жұмысы мен
қалыпты дамуының қажетті жағдайы екендігі белгілі. Біздің өміріміздің әр
түрлі салаларында өндіріске ілгерілеу туғызып отырған қарама-қайшылықтың
бірі осында жатыр. Жайлы жағдай белгілі дәрежеде адамды, егер ол өзінің
тіршілігі мен жұмысына қажетті қозғалыс белсенділігін енгізбесе,
денсаулығынан айыруы мүмкін. Жалқау адам іркіліп қалған су тәрізді, уақыт
өте бұзылатын деген теңеу осыдан шықса керек.
Ұзақ уақыт бойы қозғалысы азайған адамның қозғалыс үйлесімділігі
бұзылады, денеге және жүйкеге түсетін күшке, сыртқы жағдайлардың өзгерісіне
ағза төтеп бере алмайды. Қозғалыссыз адамның қалыпты дамуы мүмкін емес.
Сондықтан да денені шынықтыру және спортпен айналысу – ағзаны қатайтады,
жұмыс қабілеттілігін арттырады. Сондықтан халқымыз Шынықсаң, шымыр
боларсың дегенді тегін айтпаған.
Еңбек пен дене шынықтырудағы әр түрлі белсенді жаттығулар адамның дене
және ойлау жүйесін сақтау мен жетілдірудің маңызды себебі болып табылады.
Ойы жүйріктің – ісі жүйрік, Басында миы жоқтың, екі аяғына тыныштық жоқ
деп, халқымыз ойсыз, жүйесіз істеген істің нәтижесіз болатынын ескертіп
айтуынан туындаған.
Дене жаттығуларымен айналысудағы сауықтыру жұмыстарының ең алғашқы
бастамасы – күнделікті өткізілген бой жазу жаттығулары. Мұндай жаттығуларды
орындаудың мақсаты – ағзаны алдын-ала жұмысқа дайындау, жұмысқа ынтасы мен
қабілетін арттыру. Белсенді қозғалыс ағзаның барлық жүйесінің жұмысына
жағымды әсер етеді, ақыл-ой жұмысын арттырады, денсаулықты нығайтуға
жәрдемдеседі, сауықтыру және шынықтыру міндеттерін шешуге көмектеседі.
Қай жаттығудың орындалу тәсілін алсақ та, олар бір-бірінен кеңістік,
уақыт және қозғалыс тәрізді сипаттамалары болады. Қеңістік сипаттамасына
жататындар: дене мен дене мүшелерінің тұрысы, қалпы, қозғалыс траекториясы.
Қеңістіктегі дене тұрысын біз иық және аяқ-жамбас буындарының орналасу
тәртібіне қарай білеміз. Ол тік болуы мүмкін (ілініп тұру, тіреліп тұру,
т.б.) немесе көлденең (көлденең тепе-теңдік, тірей тұру) және сүйену (жата
сүйену) түрінде де кездеседі.
Дене мүшелерінің бір-біріне үйлесімді орналасуы, яғни дененің қалпы,
жаттығуларды орындау тәсілінде зор маңыз атқарады:
а) дұрыс алынған негізгі тұрыс жаттығуларды орындауда ең тиімді жағдай
жасауға және белгілі бір анатомиялық, физиологиялық әсерге жетуге;
ә) қозғалыс процесі кезінде керек дене қалпын сақтауға;
б) жаттығуды аяқтағандағы керек дене қалпын сақтауға көмектеседі.
Әрбір қозғалыста ең алдымен, қозғалып келе жатқан дене траекториясынан
дене мүшесі траекториясын айыра білу қажет. Траектория дегеніміз –
кеңістіктегі қозғалыс шамасы және елестеткендегі қозғалған дене ізі.
Траекторияға қарап, дене мүшелері қозғалысының бағытын, түрін, амплитудасын
анықтайды. Қозғалыс траекториясы түзу сызықты және қисық сызықты болады.
100 метрге жүгіруді – түзу сызықты, ядро игеруді – қисық сызықты деп,
шартты түрде айтамыз. Өйткені, тәжірибе бойынша таза түзу сызықты қозғалыс
жоқ. Олардың ішінде әрқашанда қисық сызықты қозғалыс жүреді (дене серпілуі,
ауырлық нүктесінен амплитудалы ауытқу, т.б.). Жаттығулардың организімінде
дене тәрбие жаттығуларымен тиімді әсер ету және қозғалыс тәсілін жақсы
орындау, қозғалып келе жатқан денеге немесе оның мүшелерінің траекториялық
бағытына байланысты (мысалы, биіктікке секіру үшін спортшылар жерден аяқпен
дұрыс серпілу бұрышын, тиімді қозғалыс бағытын дұрыс анықтай білуі керек).
Қозғалыс бағыттары: жоғары – төмен, алға – артқа, оңға – солға болып
бөлінеді. Дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа дейін
жеткізе сілтеген қозғалысын қозғалыс амплитудасы дейміз (мысалы, аяқты алға-
артқа сілтеу қозғалысы). Қозғалыс амплитудасы белсенді және бәсең болып
екіге бөлінеді. Белсенді қимыл жаттығушының бұлшық еттерін белсенді
жиырумен орындалады. Бәсең – серігінің, тренажердың көлемімен керілу-созылу
жаттығулары. Белсенділік амплитудасы бәсең амплитудаға қарағанда әрқашанда
аз болады. Уақыт сипаттамасы – уақыт ұзақтығы, қарқын және қимыл ырғағы деп
бөлінеді. Ұзақтық – әрбір қозғалысқа кететін уақыт шамасы.
Оқушыларға дене тәрбиесін беруде олардың бейімделуі маңызды болып
табылады. Бейімделуді әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде И.А.
Милославова, Н.А. Свиридов, М.И. Скубий, Л.П. Буева, А.А. Русалинова,
В.Г. Кондратьева, М.А. Ошуркова, Л.Т. Борисова, Р.Х. Шакуров, В.Г.Асеев,
С.В. Овдей және басқалары өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған. Олар
түлектердің бейімделу жылдамдығына оқу орнының әсер ететінін зерттеді [17].
Л.С. Шубина кәсіби дайындық үрдісінде педагогикалық іс-әрекетке
бейімделу мәселелерін қарастырады. Осы мәселе жөнінде М.Я. Педаяс өз
зерттеу жұмысында атап кеткен, ол оқушының бейімделу әсерін оқытылған
педагогикалық іс-әрекет тәжірибесімен ұйымдастыруды ұсынады [18].
Н.А.Свиридов пікірінше, әлеуметтік психологиялық бейімделу үрдісінің мәні –
Адам – ұжым – орта - қоғам жүйесінде әрқашан қарым-қатынасты
жақсартуында: оқушының кез-келген іс-әрекет түрлеріне бейімделуге; тұлғаның
жақсы жаққа өзгеруінде әлеуметтік-психологиялық бейімделу жаңа келген жас
тұлғаның ұжымға сәтті енуін қамтамасыз етуіне, басқаша айтқанда, ол ұжымның
толық мүшесі болып, эмоционалды аймаққа жетуінде [18].
Зерттеп отырған мәселенің жан-жақтылығы бейімделу факторлары құрылымының
күрделілігін көрсетеді. Олардың барлығы бейімделу сәттілігі, әсерінің
ұзақтығы және даму деңгейіне байланысты әсерін тигізеді, өзара байланысты
бұл факторлар жағдайларының өзара сертті жүйесі ретінде біртұтас жағдайда
әсер етеді.
Г.А. Кончанин, А.Н. Свиридов өздерінің зерттеулерінде бейімделу үрдісін
үш кезеңге бөліп көрсеткен [18]:
• 1- кезең – ену - эмоционалды сипатталатын модельмен көрсетіледі.
• 2- кезең – арылу бейімделудің ең ауыр кезеңі, жеке тұлғаның
талпыныстары мен нақты мүмкіндіктері, қалыптасқан әдістері мен жаңа
талаптары, ішкі қарама-қайшылықтардың шиеленісуімен сипатталады.
• 3- кезең – сезім маңыздылығын бекітілуі барысында өзіне деген
эмоционалды бағалау көрсеткіші тұрақтанып, өзін-өзі қадағалау үрдісінің
қалыптасуына әсер етеді.
Тәрбиеде түпкілікті нәтижеге жету – оның барлық жақтарының өзара
байланысын қамтамасыз етуді қажет етеді. Сондықтан да дене тәрбиесінің
міндеттерін анықтағанда оның ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге тәрбие мен
білім берудің жалпы жүйесіндегі орны да, атқаратын ролі де есепке алынады.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің ерекше және арнайы емес екі категориясын
ажырата білу қажет. Бірінші санатқа сауықтыру міндеттері қозғалыс
біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыруға әкелетін біліктілік міндеттерінің
бір бөлігі жатады. Екінші санатқа тәрбиелік өзге түрлерімен байланысын
көрсететін тәрбиелік міндеттер де, білім де, дағдыларға байланысты
бейімділіктер де жатады. Осы айтылғандар дене тәрбиесінің міндеттерін
төмендегідей саралауға мүмкіндік береді.
Сауықтыру міндеттері:
- денсаулықты жан-жақты нығайтуға және үйлесімді дене дамуына
көмектесу, дене мүсінін дұрыс қалыптастыру, дене бұлшық еттерінің әр түрлі
топтарын дамыту, ағзаның барлық жүйесін және олардың қызметін дұрыс және
уақытында дамыту, жүйке жүйесін нығайту, зат алмасу процестерінің
белсенділігін арттыру;
- жас мөлшеріне қарай дененің мүмкіндіктері мен жұмысқа
қабілеттілігінің деңгейін қамту;
- ағзаның өзінің шынығуы үшін қолайсыз, жағымсыз жағдайларға қарсыласу
деңгейін арттыру.
Білімділік міндеттері:
- тұрмыс жағдайында, еңбек қызметінде (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру,
өрмелеу, ауыр заттарды көтеру, алып жүру, т.б.) және әскери-қолданбалы
сипаттағы қимылдарды (кедергілерден өту, шаңғымен жүру, күрес элементтері,
т.б.) табиғи қозғалыстарда өмірлік маңызға ие қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру;
- қозғалыстың берілген өлшемдеріне сәйкес күшті саналы түрде реттей
білуді қажет ететін жаттығу техникаларын меңгеру есебінен қозғалыс
тәжірибесін молайту;
- күрделендірілген жағдайда дененің қозғалыс-қимылдарын басқару
қабілеттілігін, оның ішінде қозғалыстың жаңа түрлерін меңгеруді дамыту;
- дене қызметінің барлық түрлерін меңгерудің саналық негіздерін
қамтамасыз ететін білім жүйесін қалыптастыру.
Тәрбиелік міндеттері – денені үйлесімді қалыптастырумен бірге
адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиесіне, т.б. баулу.
Нақты оқу-тәрбие жұмысында дене тәрбиесінің жалпы міндеттерінің
айқындалуы және олардың шешілуі - үйрету мен тәрбиелеу кезеңдеріне, оқу
материалы мазмұнының ерекшеліктеріне, жаттығулардың мақсатқа сәйкес
келуіне негізделеді.
Ұлттық ойыдарды бір жүйеге келтіріп, топтап, жеке тұлға ерекшеліктеріне
қарай жіктеп, жоғары әдістемелік тұрғыдан ұйымдастырсақ оқушыларға дене
шынықтыру сабағында қимылдық ойындарды кеңінен пайдалану тәрбиелік
міндеттің нәтижелілігін арттыра түсері сөзсіз.
Ұлттық ойындарды дене тәрбиесіне жан-жақты жарасымды жеке тұлға тәрбиесі
құралы ретінде пайдалану, оқушылардың денсаулығын нығайту, ақыл-ой,
адамгершілік және көркемдік талғамды, еңбек іс-әрекетімен өзара байланыста
болатынын аңғарамыз.
Жаттығуларды орындау барысында рухани дамуды дене мәдениетінің
жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процесс ретінде қарастыру керек.
Жаттығуды үйрету кезінде аз күш жұмсап, үлкен жұмыс орындауға және
кездескен қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді
негізгі міндет деп қарастырамыз.
Дене тәрбиесі – ол адамның жан-жақты жарасымды қалыптасуына, дененің
дұрыс дамуына, денсаулығына, өмірге керекті қозғалыс аппараттарының
белсенділігін арттыруға және дене күші мен рухани күшінің бірлесуіне
бағытталған саналы тәрбие жұмысы. Бұл жан-жақты тәрбие жүйесі адам
ағзаларының бірлігінен, оны бөлуге болмайтындығынан туындап отыр. Адам
ағзасы бір және бүтін болғандықтан, оның дене мүшесінің қасиеттерінің бәрін
бірдей дамыту керек. Өйткені, адамның әрбір жеке қасиетінің төмендеуі оның
өзге тәрбие тек денені, не жанды емес, адамды тәрбиелеу бағытында жүру
керек .
А.Н. Вишневский дене тәрбиесінде 2 бағыт қолданылатындығын көрсетеді.
Біріншісі – дененің дұрыс өсуіне, және сол дененің саулығына бағытталса,
екінші бағыт – дене мүшелерінің қалыпты өсуіне, шыдамдылық, беріктілік,
икемділік қасиеттерін дамытуға бағытталған.
Ғылыми еңбектерді теориялық талдау нәтижелері болашақ денешынықтыру
мұғалімдерінің дене тәрбиесінде халықтық педагогика элементтерін
пайдаланудағы мынадай сабақ мазмұнының өзара байланысты шарттарын
анықтауға мүмкіндік береді:
1. Ұлттық ойын жаттығуларының құрамы және онымен байланысты білім
түріндегі оқу материалы. Ұлттық ойын жаттығулары үйрену нысаны бола отырып,
дене тәрбиесі сабағының ерекшелігін, оның пәндік мазмұнын көрсетеді.
2. Педагогтың ұйымдастыруда – басқарушылық және бақылаушылық қызметі:
сабақта ұлттық ойындардың мақсатын белгілеу, ойын ережесін, оқу
тапсырмаларын түсіндіру, практикалық қимылдың үлгісін көрсету, көмек және
қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру, ескертулер мен нұсқаулар беру:
жаттығуларды жасау, орнын жинастыру және дайындау бойынша іс-қимыл, ұлттық
ойын түріне қажетті құрал-жабдықтарды үйлестіру, жинап алу; болашақ
дәрігерлер ойын ережелерін орындайтын жердегі басшылық (орналасу, орындау
реттері, алмасу), олардын қимылын өзара бақылауды және үлгерімді есепке
алу, кәсіппен байланыстыру және сабақтың қорытындысын жасау.
Оқушылардың оқу-танымдық қызметі: ұлттық ойындар мен жаттығулардың
міндеттерін қабылдау және ақылға салу, ондағы нақты міндетті шешу жобасын
ойша құрастыру және кейін оны жүзеге асыру; педагогтың реттеуімен
нұсқауларын орындау ісінде өзін-өзі бағалаудағы оқу-танымдық қызметінің
нәтижесі дене тәрбиесін өткізудің сапалық бағасының басты өлшемі болады.
Сабақтың құрылымы – бұл ойынның мазмұн элементтерінің дене тәрбиесі
сабағында дидактикалық негізделген қатынасы мен реттілігі. Құрылым барлық
ұлттық элементтердің ішкі байланысын, олардың өзара іс-қимылының жоғары
өнімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, сабақтың негізгі құрылымдық
бірліктері, педагог пен оқушылардың өзара шартты қимылы түріндегі оның
ұлттық ойын мазмұнының элементтері болып табылады. Бұл қимылдар сыртқы
және ішкі екі көріністен байқалады. Сыртқы көрініс – дене тәрбие сабағының
мазмұндық – ұйымдастырушылық мәнін бейнелейді және сырттан бақыланады:
көрнекі нысанда қозғалыстағы қимылды, спорттық жаттығулардың әр түрін
педагогтың айтуы арқылы ұсынуы: ұстаздық оқыту, тәрбиелеу және ұйымдастыру
әдістері мен тәсілдерді қолдануы.
Ата көрген – оқ жонар демекші, қазақтың ұлттық спорт жаттығуларын
меңгеруі белгілі бір психологиялық және физиологиялық заңдылықтарға сәйкес,
болашақ дәрігерлердің белсенді қозғалыс қызметін ұйымдастыруды қажет етеді.
Бұл заңдылықтарды есепке алу дене тәрбиесі сабағының құрылым бірлігіндегі
ең басты үш түрлі байланысты құрамды бөліктерді айырып қарауға негізделеді
(кіріспе-дайындық, негізгі, қорытынды). Бұл бөлімдердің орналасу реттілігі,
оқушылардың денесіне түсетін күш пен олардың ағзаларының (организм) жұмыс
қабілеттігінің өзгеру заңдылықтарын бейнелейді, сондықтан да бұл үшеуі
сабақтың кез- келген түрі үшін тұрақты.
Сабақтың кіріспе-дайындық бөлімі жас мамандардың негізгі бөлімде жұмыс
істеуінің алғышарттарын қамтамасыз етеді. Оның мазмұны мен міндеттері:
а) оқушылардың бастапқы ұйымдастыру: сапқа тұрғызу, сабаққа топтың
дайын екендігі жөнінде рапорт беру, бір орындағы саптық жаттығулар;
ә) мақсатты нұсқау жасау (сабақтың міндетін хабарлау);
б) ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып, рухани және жағымды қызу
қандылықты қамтамасыз ету (ұсақ құрал-жабдықтарды және ұлттық ойын
әдістерін пайдалана отырып, жаттығуды жаппай орындау);
в) жалпы қыздырыну, дене қызметін ойын ережесіне біртіндеп кірістіру
және бірқалыпты белсенділікке қол жеткізу (шапшаң меңгеруге келетін, ұлттық
ойындарға келтірілген қарапайым дене жаттығуларын және бұрын игерілген
жаттығуларды, ұлттық ойында қолданылатын жүру, жүгірудің әр түрлі
байланыстарын орындау);
г) сабақтың негізгі бөлімі оқу бағдарламасында және сабақ жоспарында
көрсетілген жеке сайыс эелементтерін пайдаланудың білімдік, тәрбиелік және
сауықтыру міндеттерін тереңірек қамтуға бағытталуы;
д) оқушылардың тірек-қозғалыс мүшелерін арнайы және жалпы дамыту,
олардың ағзаларының қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіру;
оларға өз денесінің қимыл-қозғалыстарын басқару қабілетін дамыту
мақсатында жаттығулар техникасын үйрету;
ж) ұлттық мұралар туралы арнаулы білімдерді қалыптастыру;
к) ұлттық сипаттағы негізгі және арнаулы қозғалыс мүмкіндіктерін
дамыту;
л) ұлттық сезім, ұлттық сана, ұлттық Рух пен адамгершілік,
интеллектуалдық және ерік-жігерін қамтамасыз ету.
Сабақтың қорытынды бөлімі, оқушылардың ағзаларын келесі қызмет үшін
тиімді қозғалыс жағдайына келтіру және осы қызметке нақты жағдай жасау
мақсатын көздейді. Негізгі типтін міндеттері мен мазмұны мынадай:
а) оқушының физиологиялық қызуын және бұлшық еттерінің жеке топтарының
артық жиырылуын төмендету;
ә) топтағы эмоционалдық жағдайды реттеу (қалыпқа келтіретін қозғалыс
ойындары, назар аударатын жаттығулар);
б) педагогтың бағалауы және жас дәрігерлердің қызмет нәтижесін өзін-
өзі бағалау жолымен сабақ қорытындысын шығару;
в) үй тапсырмасын хабарлау.
Халықтық қимылдық ойындар мұралары сан алуан болып келеді, олар
өздерінің төл ерекшеліктерімен пайда болу жағынан да, міндетті жағынан да
ерекшеленеді. Мұнда қазақ халқы басынан өткізген тарихи жолдың нақтылы
шындығы бейнеленген. Дене тәрбиесінің негізгі халықтық құралдарының бірі
ретіндегі бұл ұлттық ойындарының маңызы айналысушыға тәрбиелік ықпал етуге
негізделеді. Басқа жағынан алғанда, қазақ ұлттық ойындары өзінің
қарапайымдылығымен, қол жетерлігімен және тартымдылығымен көзге түседі және
айналысушылардың денсаулық жағдайын жақсартуға ғана емес, сондай-ақ, білім
беру міндеттерін шешуге де жәрдемдеседі.
Е. Уаңбаев дене тәрбиесі сабағында ойын әдісін қолданудың мынадай
ерекшеліктері мен белгілеріне тоқталған [15]:
1. Белгілі бір мақсатқа (жеңіске) жету үшін ойынның жоспары және
тәртібі арқылы ойыншыларды ұйымдастыру.
2. Ойын әрекеттерінде белсенділік, жеңіске деген талас пен эмоциялық
сезім;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бастаулардан алады.
Дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене шынықтыру
мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев, Е.Уаңбаев,
Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев, Б.Төтенаев,
Э.Ж.Тлеуов т.б. зерттеген [24].
Осы ғалымдардың зерттеулерінен тәрбие мен оқыту жұмысы тарихи кезеңдер
арқылы халықпен бірге өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері
келер ұрпаққа мирас болып келе жатқаны белгілі болып отыр.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдаулар көрсеткендей, ғалымдарымыздың
еңбектеріндегі тұжырымарды ескере отырып, мектеп оқушыларына дене тәрбиесі
сабағындағы мәселесі арнайы зерттелініп, жүйеге келтіру қажеттілігі туындап
отыр.
Зерттеудің нысаны – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және
танымдық ерекшеліктері үдерісі.
Зерттеу пәні – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық
ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты – Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және
танымдық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу және ғылыми-әдістемесін
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық ерекшеліктері
процесін теориялық тұрғыда қарастыру және педагогикалық, психологиялық
тұрғыда айқындау.
2. Дене тәрбиесі іс-әрекетіндегі педагогикалық маңызын көрсету.
3. Дене тәрбиесі ерекшеліктерін анықтау.
4. Дене тәрбиесі әдістемесін негіздеу .
Дипломның құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
7
1. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының даму және танымдық
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1 Дене тәрбиесінің танымдық және тәрбиелік мәніне педагогикалық талдау
Бұл процестер өзінің даму жолында көптеген өзгерістер мен толықтыруларды
тәжірибе жүзінде қалыптастырды. Бұл әрине оқушылардың дене тәрбиесі
саласындағы жаттығулардың оқушыға танымдық аймағын кеңейту болып табылады.
Ғылым мәселесі дене тәрбиесі саласында да қарастырылатын болғандықтан оның
практикалық мәнділігіне көп мән беріледі. Ал оны анықтауымызда практика
жүзінде дәлелденген дүниелер болу керек. Осындай жағдайда құрылған
мәліметтер мен практикалар нәтижесі анықтады:
Дене тәрбиесі арқылы қабылдауды дамыту. Жекелеген психикалық үрдістерді
дамыту бастауыш мектеп шағында жүзеге асырылады. Балалар дене тәрбиесі
сабағына қабылдау үрдістері едәуір жетіліп келсе де (оларда көру мен есту
қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі формалар мен түстерді жақсы
бағдарлайды), олардың дене іс-әрекетіндегі қабылдауы түрлі фомадағы
жаттығуларды және ойындарды тануға келіп оны атауға келіп тіреледі. Бірінші
сынып оқушылары өздері қабылдайтын жаттығулардың қасиеттері мен саналарына
жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден
айқын көрінеді. Мысалы, І-сынып оқушылары үлгі жаттығуларды жасай отырып,
оның өзіне онша көңіл аудармай, бірден оның элементтерін жасауға ұмтылады.
Олардың жасаған жаттығуларында орындау тәсілі әр түрлі болып шықты, тіпті
бір бірінен едәуір айырмашылығы да болды, өйткені балалар оған талдау
жасамаған еді. Үлгі – жаттығуды орындау ұқсас болды. Бірінші сынып
оқушылары бұл жаттығуды орындап берді, бірақ оның нақты ерекшеліктері
оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы кемшіліктер басқа тәжірибелерден
де байқалады.
Баланың қабылдаған жаттығу түрлерін талдау және саралау мүмкіндіктері
онда жаттығудың жекелеген тікелей қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі
күрделілеу қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты. Бақылау деп аталатын
бұл қызмет түрі мектептегі дене тәрбиесі процесі негізінде ерекше жедел
қалыптасады. Дене тәрбиесі сабағының үстінде оқушы қандай да бір элементтің
және құралдың міндеттерін алып, ал одан кейін өзі де кең түрде
тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау мақсатқа бағытталады. Мұғалім мен
құбылыстарды көру немесе есту әдістерін (олардың қасиеттерін анықтау
тәртібі, қол мен көздің қимыл бағыттары және т.б.), бекітілген қасиеттерді
жасау құралдарын (дене жаттығулары, сөз) балаларға үнемі көрсетіп жаттығуды
жасатып отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес жоспарлау мен
бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің иерархиясын
бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және т.б. Бұл қимыл-
қозғалысты түпкі ойлауға сәйкес алдын ала ойластырып іске асыра алады.
Мұндай бақылау танымдық іс-әрекеттің басқа түрлерімен (зейінмен ойлаумен)
біріге отырып мақсатқа бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады.
Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше қасиеті ретіндегі
баланың байқағыштығы туралы сөз қозғауға болады. Бастапқы жаттығуларда
барлық бастауыш сынып оқушыларының осы маңызды қасиетін бір қатар дамытуға
болатынын зерттеулер көрсетіп отыр [1].
Дене тәрбиесі арқылы зейінді дамыту. Дене тәрбиесі сабағына келген
балалардың әлі мақсатқа бағытталған зейіні болмайды. Олар өздерінің зейінін
негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен, өзгешелігімен
ерекшеленетін нәрселерге аударады (ырықсыз зейін), дене тәрбиесі жұмысының
шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызықтырмауы да мүмкін
ойындар және қимыл-қозғалыс жаттығулары назардан тыс қалдырмауды талап
етеді. Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажетті дегеніне
зейінін бағыттап, оны дәйекті ұстауды үйренеді. ІІ-ІІІ сыныптарда көптеген
оқушылар арқылы зейінді игереді, оны дене тәрбиесі мұғалімі түсіндірген
немесе жаттығуды орындауды көздей алады. Бірақта зейін, оны қандай да бір
міндетке алдын ала ойластырып бағыттай білу – бастауыш мектеп шағындағы
маңызды жетістік.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, ырықты зейінді қалыптастыруды баланың
әрекетін сырттан жақсы ұйымдастырудың, ол өз санасын басқара алатындай
үлгілерді пайдалана отырып хабарлау мен сыртқы құралдарын көрсетудің зор
маңызы бар. Мысалы, белгілі бір спорт түріне қатысуда оның қимылын мақсатқа
бағыттап орындауда бірінші сынып оқушыларының реттілігін белгілеп отыратын
сыртқы құралдарды пайдалану үлкен рөль атқарады. Оларды жасаудың дәл
бірізділігі балалардың зейінін ұйымдастырады, олардың күрделі, нәзікте
ұшқыр қимылдармен жұмыс істегенде зейінін шоғырландыруға көмектеседі.
Баланың дене тәрбиесінің өзін-өзі ұйымдастыруы алдымен үлкендердің,
әсіресе дене тәрбиесі мұғалімінің жасаған және бағытталған ұйымдастыруының
нәтижесі. Зейінді дене тәрбиесі сабағы арқылы дамытудың жалпы бағыты
баланың мұғалім қойған мақсатқа жетуден өздері қойған міндеттің шешімін
тексеруге өту болып табылады. Бірінші сынып оқушыларының ырықты зейіні олар
өздерін алып жүрудің ішкі құралдарын игермегендіктен тұрақты болмайды.
Сондықтан тәжірибелі дене тәрбиесі мұғалімі дене тәрбиесі сабағында бірін
бірі ауыстырып отырған және балаларды шаршатпайтын жаттығуларды әр алуан
түрлерін (жалпы дамыту жаттығулары, ойын элементтері және т.б.) қолданып
отырады. І-ІІ сынып оқушыларының ақыл-ой әрекетінен гөрі сыртқы іс-
әрекеттерді орындауды зейіні неғұрлым тұрақты. Зейінді дамыту, сондай-ақ
оның көлемін кеңейтумен және зейінді іс-әрекеттің алуан түріне бөле білумен
байланысты. Сондықтан дене тәрбиесі сабағы барысын былайша қойған дұрыс:
бала өз тапсырмасын орындай отырып, жолдастарының жұмысын қадағалауы керек
және қадағалай алатындай етіп, мысалы, берілген жаттығуды орындап, оқушы
басқа оқушылардың мінез-құлқын бақылап отыруға міндетті. Қате жіберіп алған
жағдайда ол жолдастарының теріс әсерін байқап, оны өзі түзетуге тырысады.
Кейбір балалар дене тәрбиесі сабағында зейінін бөле алмайтындықтан
алаңтасар болады: олар бір іспен айналысып отырып, басқа қимыл жасап
отырады.
Мұғалім қимыл ісінің әр түрін балалар бір мезгілде бірнеше іс-әрекетті
бақылауды үйренетіндей (алғашында, әрине, біршама қарапайым), жалпы жанама
шұғылдануға даярланатындай етіп ұйымдастыруы керек [2].
Дене тәрбиесі арқылы есте сақтауды дамыту. Дене тәрбиесі сабағына келген
жеті жасар бала көбінесе сырттай ашық және эмоциялы оқиғаларды,
суреттеулерді, әңгімелесуді есте сақтайды. Бірақ дене тәрбиесі сабағы алғаш
күннен бастап балаларды қимыл-қозғалыс жаттығуларын еркін есте сақтауды
талап етеді. Оқушылар күн тәртібін, мінез-құлық ережелерін, үй
тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс, ол содан кейін оларды өзінің мінез-
құлқына басшылыққа ала білуі немесе олардың сабақты еске түсіре білуі
керек. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтауының табыстылығы олардың
мнемикалық міндеттердің сипатын түсінуіне, есте сақтау мен еске түсірудің
тиісті әдіс-тәсілдерін меңгеруіне байланысты. Есте сақтау нәтижесін баланың
өзінің тексеруі тану деңгейінде ғана болады. Мысалы, бірінші сынып оқушысы
жаттығу бір жасайды да таныс сияқты болып көрінгенсоң жаттап алдым деп
ойлайды. Аздаған ғана балалар есте еркін сақтаудың тиімді әдістерін
қолданады. Көпшілігі мектепте және үйде арнайы әрі ұзақ үйретуді қажет
етеді. Мұндай жұмыстың бір бағыты балалардың мағынасы жағынан есте сақтау
әдістерін қалыптастырумен (жаттығуды мағыналық бірліктерге бөлу, мағыналық
топтау, мағыналық салыстыру), екіншісі – уақытпен белгіленген еске түсіру
тәсілдерін, есте сақтау нәтижелерін өзіндік тексеру тәсілдерін
қалыптастырумен байланысты.
І ден ІІІ сыныпқа қарай оқушылардың көрнекі қимылдары есте сақтау
тиімділігіне қарағанда сөзбен айтып түсіндіру тиімділігі тезірек өседі, бұл
балаларда түсініп есте сақтау әдістерінің тез қалыптастыруымен анықталады.
Сонымен қатар дене тәрбиесіне дайындау үрдістері үшін көрнекі үлгілерді
есте ұстау маңызды.
Үлгілі мысалға келтіру күшінің педагогикалық маңызына көптеген көрнекті
Ресей педагогтары сілтеме жасады (П.Ф.Лесгафт, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко,
Н.К.Крупская және т.б.).
Кеңестік дене тәрбиесі саласының көрнекті мамандары да жеке адам үлгісін
мысалға келтірудің ықпалды рөлінің дұрыстығын атап өтті В.И.Алексеев,
Н.А.Бутович, Н.Г.Озолин және т.б.). Көрнекті үлгінің сендіруші күші
балалармен жеткіншектер жасөспірімдерді өнегелілікке бейімділігі туралы
айқын ойлау қабілетінің артуымен түсіндіріледі. Білім дәрежелерінің және
өнерлік тәжірибелерінің әлі шектеулі, аздығына сәйкес балалар үлкендердің
әрекетін, істерін, мінез-құлықтарын байқайды және оларға еліктейді.
П.Ф.Лесгафт: Балаға сөз емес, нақты көрсетілген іс басты бейнеде әсер
етеді, бұл сөздің іс жүзіндегі нақтылығы, оның бойында өзінің көрген
істерінің әсерімен үйренгендері жинақталады. Ол айналасында байқағандарын
қайталап, өз дағдысы сана және дәстүріне айналады, - дейді [3].
Дене тәрбиесі арқылы қиялды дамыту. Жүйелі дене шынықтыру жаттығуларымен
айналысу спортпен айналысу балалардың қиялы сияқты маңызды психологиялық
қабілетті дамытуға көмектеседі. Бастауыш мектеп оқушыларының қандай да бір
жаттығулардың шығу және құрылу шарттарын көрсетуге тырысуы – олардың
шығармашылық қиялы дамуының аса маңызды психологиялық алғы шарты. Бұл алғы
шарттың қалыптасуына дене тәрбиесі сабақтары көмектеседі, онда балалар
қандай да бір спорт түрінен өзі қиялдаған ойларын іске асырады. Бұған
көбіне бұқаралық жарыстарда көмектеседі, олар балалардың өзін сынау ойларын
туғызады, ал одан соң оны айқындап көрсетудің неғұрлым мәнді құралдарын
іздеуді талап етеді.
Дене тәрбиесі арқылы ойлауды дамыту. Бастауыш мектеп оқушыларының
ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші сатыда (ол шамамен І-
ІІ сыныптардағы дене тәрбиесіне тура келеді) олардың ойлау әрекеті көбіне
әлі мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді. Қозғалыс оны
талдау бұл жерде көрнекі әсер ету жоспарында басым болатындықтан балалар
нақтылы қимылдарды немесе жаттығуларды орындауға сүйенеді (мұндай талдауда
практикалық әсерлі немесе сезімді деп атайды).
Жүйелі дене тәрбиесі сабақта қимылдар арқылы орындау әрекеті негізінде
ІІІ сыныпта бастауыш мектеп оқушысының ойлау сипаты өзгереді. Ойлаудың
дамуының екінші кезеңі осы өзгерістермен байланысты. І-ІІ сыныптарда-ақ
мұғалім балаларға игерілетін жүктеме көлемін жекелеген элементтері
арасындағы болатын байланысты көрсету үшін ерекше қам жасайды. Жыл өткен
сайын осындай байланыстар немесе ұғымдар арасындағы қатынасын көрсетуді
талап ететін тапсырмалар көлемі ұлғая береді. Екінші кезеңнің аяғына қарай
оқушылардың көпшілігі бұрын жинақталған ұғымдары шенберінде оларды ойша
талдау мен құрастыру арқылы қорытынды жасайды. Сонымен қатар практикалық
пайымдаулар саны өседі. П.Ф.Лесгафттың тұжырымдауы бойынша оқушылардың
ойлау қабілеттерінің даму жолдарының барынша әсерлілігі ойлау, ой жүгірту
болып табылады. Дене тәрбиесі жүйесіндегі пікірлесі, ақылдасу
шұғылданушыларды айқын ойлауға, ақиқаттың жалпы ережесін айқындауға және
оған сәйкес дене шынықтыру мәдениеті ауқымында танымды қалыптастыру және
әрекет ету болып табылады. Оқушы неғұрлым жасалған қимылға, үйретілетін
қозғалыс әрекетін талдап пікірлесе, соғұрлым аз еліктейді. Пікірлесіп
талдау олардың өздігінен шығармашылық белсенділік және ерік-жігер сапаларын
көрсетулеріне мүмкіндік туғызады. Пікірлесіп, талқылаусыз дерексіз ұғым
болуы, ал дерексіз ұғымсыз адымның ерік-жігер қызметін атқаруы мүмкін
емес, - деп жазды П.Ф.Лесгафт. Шұғылданушылардың жалпы дамуы шамасына
қарай олардың қозғалыс тәжірибесінің, арнайы білімінің артуына қисынды
ойлау қабілетінің дамуында мыналар қолданылады: талдау, жинақтау қорыту,
сын көзбен бағалау және басқа өнегелік, ақыл-ой тәрбиесінің тәсілдері.
Осындай жоғарыда талдап зерттелінген педагогика саласында қамтылған дене
тәрбиесінің танымдық аймағын кеңейту мәселесі тиімді үрдісті, нәтижені
қолдану, сапаға қол жеткізу және оны жалғасымды әрі дамытуды талап ету
мақсатында жүзеге асырылды.
Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мәдени - адамгершілік, рухани
құндылықтарымыз жаңа ғасыр, жаңа заман тұрғысынан қайта бағаланып,
ұлтымыздың төл мәдениеті, салтымыз, тіліміз, ұлттық намысымыз, табиғи
ортамыз, ұлттық мәдениетіміз бекіп, жаңғырып, дамып, өркендеуде.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің
міндеттері ретінде азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, басқа да тілдерді меңгеруді -
міндеттейді [2].
Ал, бүгінгі таңда жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оны
әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен ғасырлар бойғы
қалыптасқан тәрбие әдістері мен тәсілдерін ұштастырып, өмір тәжірибесі
сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық пен инабаттылық, іскерлік,
мейірімділік, дарындылық, қайырымдылық, енбексүйгіштік, үлкенді сыйлау,
оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді, сондай-ақ, жас ұрпақтан өркениетті
қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын
бағалай алатын дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті
азамат тәрбиелеу қажет.
Әрбір әдепті ұрпақ халық дәстүрін, ата кәсібін, халық мұрасын жоғары
бағалайды. Ата кәсіп – атадан балаға ауысып келе жатқан тіршілік мұрасы,
мұрагер жалғастыратын дарынды әрекет болса, халық дәстүрі имандылыққа,
қайырымдылыққа, мейірімділікке тәрбиелейді. Қазақ халқының әдет-ғұрып,
салттары мен дәстүрлері өзінше бір ғажайып әлем.
Қазіргі қайта өркендеу, ұлттық мәдениет пен салт-сананың жаңғыру
кезеңінде баспа беттерінде ұлттық ойындар, оларды қолдану жөнінде жазылған
бірсыпыра мақалалар, құнды еңбектер пайда бола бастады. Солардың ішінде
Е.Сағындықовтың (1991 ж.) Қазақтың ұлттық ойындары атты оқу құралында
халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының бірі және халық педагогикасының
құрамды бір бөлігі ұлттық ойындардың тууы, дамуы, олардың ауыз
әдебиетіндегі үлгілері, қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі мен жиналуы,
олардың жинаушылары туралы сөз болады. Автор қазақтың ұлттық ойындарының
тақырыбына, мазмұнына және ондағы көзделген мақсатына байланысты негізінен
үш салаға топтастырып қарастырған. Олар: ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары,
дене шынықтыру, спорт ойындары және оймен келетін ойындар екеніне, олардың
баланы тәрбиелеудегі маңызына тоқталған. Ол халық педагогикасының құрамдас
бөлігі екенін, оларды ана-тілі, математика, дене тәрбиесі сабақтарында және
ұлттық ойындарды тәрбие жұмысында үзіліс кездерінде, ұзартылған күн
топтарында, ертеңгіліктер мен кештерде пайдаланудың әдістемесі жасалған.
Халықтық тәрбиенің қайнар көзі: ұлттық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, ауыз
әдебиетінің туындылары, өнер түрлері, ұлттық ойындар, отбасы тәрбиесі, тағы
басқалары.
Ойын - тіршіліктің нышаны, еңбекке бейімделудің белгісі, дене шынықтыру
мен сергудің құралы. Кез-келген қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік
мақсаттары бар. Мысалы: “Асық” ойыны бағдарлыққа, дәлдікке, мергендікке,
ептілікке үйретсе, доппен ойын бүкіл дененің тұтас қимылдап, шынығуына
себепші болады. Ойнаудың түрлерін: қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау, жеке
ойнау деп, мазмұнына қарай оларды тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары,
кәсіптік ойындар, ал жас ерекшеліктеріне байланысты спорттық ойындар деп
бөледі.
Ойын – халықты рухани әдептілікке, әділеттілікке баулитын тәрбиелік
құралы. Сондықтан әрбір ойынның мәнін-мазмұнын түсініп, ойын кезінде
қызбалыққа, дөрекілікке салынбай, әр ойынның тәртібіне әдеппен, қызыға
қарап, мәдениетті түрде ойнау қажеттігіне көңіл бөлініп отырған.
Халқымыздың өткен заманда жасаған өнегелі тәжірибесі бізге қалдырған ой-
парасаттық мұрасы мол. Бүгінгі ұрпақ бұрынғылардың ақыл-кеңесіне құлақ
асса, адаспай, абыржымай, жаңылмай, жаза баспай арман–тілегіне неғұрлым
тезірек жетуге жол табады екен. Әр замандағы ақылмандар айтып кеткен
даналық сөздер тірліктің барша саласына қатысты, халықтың тәлімі
қарастырмайтын бірде-бір мәселе жоқ. Өйткені тәрбие - өмірдің өзекті
мәселесі. Олар өмір сүру үшін ғана жазбаған, керісінше, жазу үшін өмір
сүрген. Өмір сүруді - өмірдің өзінен үйрену керек деп ескерген, өнегелі
ғибраттарын, кітаптарды ауызша сөзбен қалдырған.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика аты еңбегі [6] қазақ топырағында тұңғыш
жарық көрген нағыз ұлттық - педагогика оқулығы. Сол еңбегінде М.Жұмабаев
сөз басында: Тәрбие деген не?- дейді де, оған жауап бере келе, оны дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, құлық тәрбиесі деп төртке
бөледі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі
түгел болғаны,- дейді. Балам адам болсын дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені
дұрыс орындасын,- деп жазып, оларды ұлттық тәрбиенің құрамдас бөліктері
деп санайды.
1. Ең әуелі дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, оны физиологиямен,
математикамен, эстетикамен, бала психологиясымен ғылыми байланыстырып,
талдау жасау арқылы, халық педагогикасын пайдалана отырып, бұл тәрбиені
іске асырудың жолдарын көрсетіп берді. Дене – жанның қабы. Дені саудың
жаны сау дейді.
2. Дене тәрбиесінің өзін 19 бөлімге бөліп, осы әр бөлімдерге жеке-жеке
тоқтап, түсініктеме беріп педагог ретінде нақтылы дәлелдермен бекітеді.
Сондай-ақ, М. Жұмабаев өз еңбектерінде тәрбие халықтық педагогиканың,
ұлттық тәрбиенің алатын орны ерекше екендігін анық дәлелдеген. Халықтық
педагогиканың құнды жақтарын пайымды пайдаланып, ашып отырған.
Тәрбие жөнінде халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенген Жүсіпбек
Аймауытовтың ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері оның әдебиет,
психология, халықтық педагогика, ондаған әдеби шығармалары мен оқу
құралдарында, мақалаларында кеңінен баяндалған. Жүсіпбек өз еңбектерінде
ұлттық өнердің орнын, білімді, денсаулығы мықты жас ұрпақты тәрбиелеудегі
мәдени-рухани құндылықтарды жан-жақты баяндайды. Қазақтың Ұяда не көрсе,
ұшқанда соны іледі, Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді деген мақалдарын
еске ала отырып, отбасы тәрбиесін, үлгі-өнегенің орнын зор бағалайды.
Тәрбие беруде оқу орындарының маңызын атап көрсетеді. Өмірде адасқандарға
жол нұсқау керек,- деді [4].
Адам қимылының шын мәнімен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы
әрекетке тікелей байланысты. Әрекетті құрайтын қимылдар тобы белгіленген
мақсатқа орай басқарылады және реттеледі. Дәл осы орындалатын әрекеттің
нәтижесі қойылған мақсат тұрғысынан бағаланады, қажет болса оған түзетулер
ендіріледі. Адамның көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбейді, ол
ендігі орындалатын әрекеттің жемісі.
әл-Фарабидің еңбектерінде: Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуына үлкен рол атқарады.
Алдымен тән түйсігі, кейіннен барып дәм, иіс айыратын түйсіктері, заттың
түрін, түсін, пішімін түсіне алу қабілеті пайда болады. Адам психикасы
негізінен өмір барысында оқу-тәрбие үстінде қалыптасады [14].
С. Торайғыров күрделі мақсат қойып, зерттеу жұмыстарын арнайы жүргізбесе
де, қазақ тарихында бірінші болып, жан мен тәннің, яғни, психика мен мидың
(дененің) арақатынасы туралы мәселе көтеріп, бұл екеуінің өзара байланысын
ғылыми тұрғыдан дұрыс түсіндіреді [10]. Ол жан мен тәннің ылғи да
бірлікте, тұтастықта, байланыста болатынын айта келіп, адамның тәні өсумен
қатар, жаны, ақыл-ой, сана-сезімінің де бірге өсіп, жетіліп, дамып
отыратынын айтқан.
Халқымыздың зиялылары ұрпақ тәрбиесін жас кезеңнен бастауды және де оның
дене күші мен рухани күшін бірдей жетілдіріп, дамытуға аса мән берген. Олар
баланы жас кезінен бастап, туған халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
мәдениеті, ана тілі арқылы тәрбиелеу керектігін өз еңбектерінде айқын
көрсетті.
Дене тәрбиесіне үлкен үлес қосқан, Ресейде дене тәрбиесінің ірге тасын
қалаушы Л.Ф. Лесгафт өз еңбектерінде дене жаттығуларын орындау процесін
рухани және дене жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процесс деп қараған
[18].
Дене шымыр болмай, оның әлсіз жетілгеніне қарамастан, ақыл-ой құрылысы
мен қызметінің арасында үйлесімдіктің мұндай тең болмай ауытқуы жазасыз
қалмайды. Ол өзінің дене әлсіздігін байқатады: адам ойлап түсіне білуі
мүмкін, алайда ойлаған идеяларын жүйелі түрде тексеруден өткізіп, оларды іс
жүзінде жүзеге асыру үшін қажыр-қайраты жетпейтінін көреміз. Күшін
білмеген күшенер деген осындайдан айтылса керек.
Сонымен, педагогикалық-психологиялық т.б. ғылыми еңбектерді саралай
келе, біз қимылдық ойындарға оқыту мен тәрбиелеудің этнопсихологиялық
негіздерін анықтадық .
Э.В. Иленков [18] мұндай жан-жақты даму мен толық адам мәселесін
философиялық тұрғыдан талдап, өзінің Философия и культура атты еңбегінде
оны Ойлы дене (мыслящее тело) деп айырықша көрсеткен. Ойлау - ол
адамзаттың ең жұмбақ қасиеттерінің бірі, оны адам денесінен бөліп қарауға
болмайды. Ойлау - бұл адам денесінің белсенді іс- әрекеті, өзге денелердің
ішінде өз денесінің дұрыс қозғалуын, көркемдігін қадағалау, өмірдегі
кездесетін физикалық кедергілерді жеңе білу және де өз күш жұмсап, көп
жұмыс атқару, санадағы меңзелген қимыл-әрекетті дене мүшелеріне орындата
білу – бұл ақылдылықтың формасы немесе ойлы дене. Яғни бұл жерде адам
тәрбиесінде бір жақты емес жан-жақтылыққа, сонда ғана саналы, ойлы, ақылы
күшіне, күші ақылына сай азамат тәрбиелеуге болады екен.
И.М. Сеченов, И.П. Павлов, Н.Е. Веденский Физиология нервной системы
деген еңбегінде: Бұлшық ет жануарларда да бар, жануарды жануар еткен бұлшық
ет, адамды адам еткен – саналы, ақылменен бағдар көздей қызмет атқаратын
бұлшық ет қасиеті. Яғни адам денесінің негізгі бөлігі, жан дүниесін
басқаратын мүше ол - ақыл-ой [18].
Дене тәрбиесінде саналы көзқарасты И.П. Павлов: Адамның барлық іс-
әрекеті дене тәрбие процесінде жоғары нерв қызметіне тәуелді болады, яғни
ми және бұлшық еттер, буындардың қимыл-қозғалысы бір-бірімен тығыз
байланыста. Ми қыртысынан түскен бұйрық арқылы дене мүшелері әртүрлі іс-
әрекетті қимылдарды орындайды, - деп көрсеткен [17].
Адамның дені сау болуы бірқатар факторларға – оның психикалық күшіне,
өзін-өзі ұстай білу сезіміне, қарама-қайшылықты дер кезінде жоюға,
эмоциялық дау-жанжалды жеңуге, отбасы, ұжымдардағы адамдар арасындағы
әртүрлі мүдделер мен өркөкірек мінезді үйлестіретін қарым-қатынастың
қалыптасуына байланысты болады. Олар үш топқа бөлінеді:
1) Топтағы ерекшелік – белсенділік пен мақсатқа ұмтылу.
2) Топтағы сипат жігерсіздікпен және сезіп қана қоюмен шектеледі.
Мұндай адамның әрекетсіздігі кейде оның ішкі жан-дүниесінің
қайшылықтарына, әсіресе өмірдегі өз орнын таба алмай ауытқу себебіне
байланысты.
Оқыту мен тәрбиелеу өзінің мазмұны бойынша халықтың көпқырлы әрі терең
дәстүрлері мен ұлттық психологиясының көрінісі болып табылады.
Әр халықтың өзіндік сана-сезімі мен ішкі рухани үрдістеріне байланысты
оқыту мен тәрбиелеудің бағыттары тарихи кезеңдегі қалыптасуы жүзеге асып
отырады. Сондықтан ұлттық-психологиялық ерекшеліктер оқыту мен тәрбиелеудің
мазмұнын анықтай отырып, мынадай принциптер арқылы жүзеге асады:
- педагогикалық әсер етудің этнопсихологиялық детерменизмі принципі-
оқыту мен тәрбиелеу процесі халықтың ұзақ уақыттағы, тарихи кезеңдердегі
дәстүрлері мен мұраларына, халықтың ұлттық-психологиялық ерекшеліктері мен
әлеуметтік-саяси, экономикалық, мәдени дамуына бағытталуын қарастыруы;
- педагогикалық қызмет пен халықтық түсініктердің өзара бірлігі принципі
– халықтың тарихи кезеңдерде қалыптасқан ұлттық сана, ұлттық рух пен
құндылықтар негізіндегі білімі мен тәжірибесін, біліктерін педагогикалық
процесте сабақтастықта қолдану;
- халықтық педагогика идеяларының арнайы (кәсіптік) білім беру
жағдайындағы ықпалдастығы принципі – халықтық дәстүрлер, мұраларын
педагогикалық шараларды ұйымдастыруда, белгілі бір кәсіпке сәйкес немесе
болашақ мамандығына ықпалдастыру;
- халықтық мұраларды педагогикалық процеске бейімдеу және оны дамыту
принципі - студенттің кәсіби іс-әрекетіне дайындығы барысында халықтық
педагогика материалдарының мәнін жете түсінуі, оны қызығушылықпен қабылдап,
практикада қолдану және ұлттық құндылықтарды дамытуға, жетілдіруге ат
салысу т.б.
Сонымен, жоғарыда келтірілген теориялық талдаулар зерттеліп отырған
мәселенің қазіргі таңда жастарымыздың қазақ елінің ардақты, рухани санасы
мен мәдениеті қалыптасқан жеке тұлғасын қалыптастыруда маңызы зор екенін
көрсетіп отыр.
1.2 Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі сабағындағы мазмұнының
ерекшеліктері
Өмірде адамның іс-әрекетіне, рухани дүниесіне ықпал ететін білімдер сан
алуан. Солардың ішінде ең парасатты, өміршеңі халықтың өз тәжірибесінде
жинақтаған білімдер жүйесі. Бұл жөнінде К.Д.Ушинский: “... халық қанша жыл
өмір сүрсе, тәрбие де сонша өмір сүреді, онымен бірге өседі, өзінде
халықтың бүкіл тарихын, оның бүкіл жақсы-жаман қасиеттерін бейнелеуде, олар
бірін-бірі ауыстыра отырып, жаңа ұрпақтың өсуіне жағдай жасайды,”- деп
жазды [11].
Ә. Табылдиев ұлттық тәрбиенің негізгі салаларына тоқталып өтіп, соның
ішінде дене тәрбиесіне былай деп сипаттама береді: Дене тәрбиесі –
тәрбиеленушінің күш-қуатын, қайрат-жігерін, рухани сергектігін дамытып,
денсаулығын, сымбаттылығын, қалыптастыру үшін жүргізілетін игі әрекет
[16].
Қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің бір негізі – дене тәрбиесі, түрлі
спорттық ойындар (көкпар, күрес, қыз қуу, ат жарыс, аударыспақ, найзаласу,
арқан тартыс, ақ сүйек, тоғыз құмалақ, т.б.) арқылы іске асырылған. Оған
жаңаша (ат ойнату, гимнастика, бокс, футбол, волейбол, теннис, т.б.) ұлттық-
адами, спорттық ойындар мен дәстүрлер, үйірмелер қосылады.
Дене тәрбиесі Қазақстанда 1925 жылдан - қоғамдық қозғалысқа, 1929 жылдан
- арнайы сабақ ретінде, 1966 жылдан бастап - әрбір адамның міндетті түрде
шынығуына, 1993 жылдан Қазақстан Республикасының Ата Заңында
көрсетілгеніндей, міндетті әлеуметтік қозғалысқа айналды. “Дені саудың жаны
сау”, “Шынықсаң шымыр боласың”, “Күш атасын танымас”, “Балуан алып та
жығады, шалып та жығады” деп, ұрпағын күштілікке баулыған халық тағы “Ішің
ауырса, асыңды тый, көзің ауырса қолыңды тый”, “Асты қорлама - құстырады,
адамды қорлама - састырады” деп, ол тәрбиенің тазалық (гигиеналық)
дәстүрлерімен тікелей байланысты екенін уағыздайды.
Дене тәрбиесінің негізі – жеке тұлғаның өз қолында. Мысалы, әр күні
дағдылы жаттығулар жасап, тазалықты қастерлеуді қалыптастырса, екіншіден,
түрлі сауықтыру қимылдарын міндетті түрде (парыз) жасап, дене қимылдарын
шынықтырса, онда ол денсаулығын, ой парасатын таза сақтай алады.
Дене тәрбиесі түрлі жаттығулар арқылы жеке тұлғаның бойындағы қимыл
анализаторларын іске қосып, қимыл жүйесін, сымбатын, симметриялық салмағын
қалыптастырады, оның ұстамдылығын, төзімділігін, еңбекке бейімділігін
арттырады. Дене тәрбиесі сабақтар арқылы, спорттық жарыстар арқылы, түрлі
дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары арқылы жүргізіледі. Қазақстан
Республикасы бойынша дене тәрбиесі мемлекеттік дәрежеде жүйелі түрде
ұйымдастырылып келеді .
Педагогика ғылымы жеке тұлғаның ар-ожданына, денесіне зиянын келтіретін
“қисынсыз жарыстар” мен “төбелесқорлық” тәсілдердің дене тәрбиесіне жат
екенін уағыздайды.
Дейтұрғанмен, дене тәрбиесіне ұжым, қоғам, ұйымдармен қатар, әрбір жеке
тұлға аса зор жауапкершілікпен қарауға міндетті.
Жас оқушыға дене тәрбиесі сабағында топпен бірге сабақтың шарттарын
мүлтіксіз орындау әрекеті зор әсерін тигізеді. Мысалы: олимпиадалық
жарыстар, командалық ойындар, эстафеталар, т.б. көптеген шараларда жеке
тұлға өзіне жүктелген міндеттемелерді орындау кезінде жауапкершілікке,
шапшаңдыққа үйреніп, ынта-жігері артады, ұжымдық намысын қорғауға бар күшін
жұмсайды.
Ұжымдық, топтық дәстүрлер, міндеттемелер тәжірибелі ұстаздың халықтық
педагогика материалдарын пайдалануы арқылы шебер басшылығымен әуелі жас
маманның (жеке тұлғаның), содан соң жалпы ұжым мүшелерінің санасында
қалыптасады. Мәселен: жеке тұлға ұжымның тапсырмаларын, командалық ойын
кезінде оған сенімін жауапкершілікпен орындаса, ұжымның да жеке тұлғаға
қолдау көрсетіп, оның ұжымдық мақтаныш сезімін арттырады да, оның ұжым
үшін, адамзат үшін, Отаны үшін қызмет етуге рухани дайындайды. Жаяудың
шаңы шықпас, Жалғыздың үні шықпас деген халық даналығын түсінуге
қалыптастырады.
Ұжымдық қарым-қатынас – ұжымның игі іс-әрекеттері және ұжымның абыройы.
Тұрмыс-тіршіліктің қазіргі жағдайы адамдардан дене және психикалық көп күш
жұмсауды талап етеді. Екінші жағынан, тұрмыс пен өндірісті
автоматтандырудың қарқынды дамуы адамды қозғалыс белсенділігінен айыруда.
Өндірісте дене еңбегі аз пайдаланылады, адам тек машинаны тексеріп, оның
жұмысына бағыт береді. Жол жүретін болса -көлікті, үйде - газды, электрді,
кір жуатын және басқа машиналарды пайдаланады. Ал, машиналар біртіндеп
адамды дене еңбегінен босатуда. Елу жылда – ел жаңа дейді халқымыз.
Алайда қозғалыс, денеге түсетін ауырлық адам ағзасының жұмысы мен
қалыпты дамуының қажетті жағдайы екендігі белгілі. Біздің өміріміздің әр
түрлі салаларында өндіріске ілгерілеу туғызып отырған қарама-қайшылықтың
бірі осында жатыр. Жайлы жағдай белгілі дәрежеде адамды, егер ол өзінің
тіршілігі мен жұмысына қажетті қозғалыс белсенділігін енгізбесе,
денсаулығынан айыруы мүмкін. Жалқау адам іркіліп қалған су тәрізді, уақыт
өте бұзылатын деген теңеу осыдан шықса керек.
Ұзақ уақыт бойы қозғалысы азайған адамның қозғалыс үйлесімділігі
бұзылады, денеге және жүйкеге түсетін күшке, сыртқы жағдайлардың өзгерісіне
ағза төтеп бере алмайды. Қозғалыссыз адамның қалыпты дамуы мүмкін емес.
Сондықтан да денені шынықтыру және спортпен айналысу – ағзаны қатайтады,
жұмыс қабілеттілігін арттырады. Сондықтан халқымыз Шынықсаң, шымыр
боларсың дегенді тегін айтпаған.
Еңбек пен дене шынықтырудағы әр түрлі белсенді жаттығулар адамның дене
және ойлау жүйесін сақтау мен жетілдірудің маңызды себебі болып табылады.
Ойы жүйріктің – ісі жүйрік, Басында миы жоқтың, екі аяғына тыныштық жоқ
деп, халқымыз ойсыз, жүйесіз істеген істің нәтижесіз болатынын ескертіп
айтуынан туындаған.
Дене жаттығуларымен айналысудағы сауықтыру жұмыстарының ең алғашқы
бастамасы – күнделікті өткізілген бой жазу жаттығулары. Мұндай жаттығуларды
орындаудың мақсаты – ағзаны алдын-ала жұмысқа дайындау, жұмысқа ынтасы мен
қабілетін арттыру. Белсенді қозғалыс ағзаның барлық жүйесінің жұмысына
жағымды әсер етеді, ақыл-ой жұмысын арттырады, денсаулықты нығайтуға
жәрдемдеседі, сауықтыру және шынықтыру міндеттерін шешуге көмектеседі.
Қай жаттығудың орындалу тәсілін алсақ та, олар бір-бірінен кеңістік,
уақыт және қозғалыс тәрізді сипаттамалары болады. Қеңістік сипаттамасына
жататындар: дене мен дене мүшелерінің тұрысы, қалпы, қозғалыс траекториясы.
Қеңістіктегі дене тұрысын біз иық және аяқ-жамбас буындарының орналасу
тәртібіне қарай білеміз. Ол тік болуы мүмкін (ілініп тұру, тіреліп тұру,
т.б.) немесе көлденең (көлденең тепе-теңдік, тірей тұру) және сүйену (жата
сүйену) түрінде де кездеседі.
Дене мүшелерінің бір-біріне үйлесімді орналасуы, яғни дененің қалпы,
жаттығуларды орындау тәсілінде зор маңыз атқарады:
а) дұрыс алынған негізгі тұрыс жаттығуларды орындауда ең тиімді жағдай
жасауға және белгілі бір анатомиялық, физиологиялық әсерге жетуге;
ә) қозғалыс процесі кезінде керек дене қалпын сақтауға;
б) жаттығуды аяқтағандағы керек дене қалпын сақтауға көмектеседі.
Әрбір қозғалыста ең алдымен, қозғалып келе жатқан дене траекториясынан
дене мүшесі траекториясын айыра білу қажет. Траектория дегеніміз –
кеңістіктегі қозғалыс шамасы және елестеткендегі қозғалған дене ізі.
Траекторияға қарап, дене мүшелері қозғалысының бағытын, түрін, амплитудасын
анықтайды. Қозғалыс траекториясы түзу сызықты және қисық сызықты болады.
100 метрге жүгіруді – түзу сызықты, ядро игеруді – қисық сызықты деп,
шартты түрде айтамыз. Өйткені, тәжірибе бойынша таза түзу сызықты қозғалыс
жоқ. Олардың ішінде әрқашанда қисық сызықты қозғалыс жүреді (дене серпілуі,
ауырлық нүктесінен амплитудалы ауытқу, т.б.). Жаттығулардың организімінде
дене тәрбие жаттығуларымен тиімді әсер ету және қозғалыс тәсілін жақсы
орындау, қозғалып келе жатқан денеге немесе оның мүшелерінің траекториялық
бағытына байланысты (мысалы, биіктікке секіру үшін спортшылар жерден аяқпен
дұрыс серпілу бұрышын, тиімді қозғалыс бағытын дұрыс анықтай білуі керек).
Қозғалыс бағыттары: жоғары – төмен, алға – артқа, оңға – солға болып
бөлінеді. Дене мүшелерінің бір шеткі қалыптан екінші шеткі қалыпқа дейін
жеткізе сілтеген қозғалысын қозғалыс амплитудасы дейміз (мысалы, аяқты алға-
артқа сілтеу қозғалысы). Қозғалыс амплитудасы белсенді және бәсең болып
екіге бөлінеді. Белсенді қимыл жаттығушының бұлшық еттерін белсенді
жиырумен орындалады. Бәсең – серігінің, тренажердың көлемімен керілу-созылу
жаттығулары. Белсенділік амплитудасы бәсең амплитудаға қарағанда әрқашанда
аз болады. Уақыт сипаттамасы – уақыт ұзақтығы, қарқын және қимыл ырғағы деп
бөлінеді. Ұзақтық – әрбір қозғалысқа кететін уақыт шамасы.
Оқушыларға дене тәрбиесін беруде олардың бейімделуі маңызды болып
табылады. Бейімделуді әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде И.А.
Милославова, Н.А. Свиридов, М.И. Скубий, Л.П. Буева, А.А. Русалинова,
В.Г. Кондратьева, М.А. Ошуркова, Л.Т. Борисова, Р.Х. Шакуров, В.Г.Асеев,
С.В. Овдей және басқалары өз еңбектерінде жан-жақты қарастырған. Олар
түлектердің бейімделу жылдамдығына оқу орнының әсер ететінін зерттеді [17].
Л.С. Шубина кәсіби дайындық үрдісінде педагогикалық іс-әрекетке
бейімделу мәселелерін қарастырады. Осы мәселе жөнінде М.Я. Педаяс өз
зерттеу жұмысында атап кеткен, ол оқушының бейімделу әсерін оқытылған
педагогикалық іс-әрекет тәжірибесімен ұйымдастыруды ұсынады [18].
Н.А.Свиридов пікірінше, әлеуметтік психологиялық бейімделу үрдісінің мәні –
Адам – ұжым – орта - қоғам жүйесінде әрқашан қарым-қатынасты
жақсартуында: оқушының кез-келген іс-әрекет түрлеріне бейімделуге; тұлғаның
жақсы жаққа өзгеруінде әлеуметтік-психологиялық бейімделу жаңа келген жас
тұлғаның ұжымға сәтті енуін қамтамасыз етуіне, басқаша айтқанда, ол ұжымның
толық мүшесі болып, эмоционалды аймаққа жетуінде [18].
Зерттеп отырған мәселенің жан-жақтылығы бейімделу факторлары құрылымының
күрделілігін көрсетеді. Олардың барлығы бейімделу сәттілігі, әсерінің
ұзақтығы және даму деңгейіне байланысты әсерін тигізеді, өзара байланысты
бұл факторлар жағдайларының өзара сертті жүйесі ретінде біртұтас жағдайда
әсер етеді.
Г.А. Кончанин, А.Н. Свиридов өздерінің зерттеулерінде бейімделу үрдісін
үш кезеңге бөліп көрсеткен [18]:
• 1- кезең – ену - эмоционалды сипатталатын модельмен көрсетіледі.
• 2- кезең – арылу бейімделудің ең ауыр кезеңі, жеке тұлғаның
талпыныстары мен нақты мүмкіндіктері, қалыптасқан әдістері мен жаңа
талаптары, ішкі қарама-қайшылықтардың шиеленісуімен сипатталады.
• 3- кезең – сезім маңыздылығын бекітілуі барысында өзіне деген
эмоционалды бағалау көрсеткіші тұрақтанып, өзін-өзі қадағалау үрдісінің
қалыптасуына әсер етеді.
Тәрбиеде түпкілікті нәтижеге жету – оның барлық жақтарының өзара
байланысын қамтамасыз етуді қажет етеді. Сондықтан да дене тәрбиесінің
міндеттерін анықтағанда оның ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге тәрбие мен
білім берудің жалпы жүйесіндегі орны да, атқаратын ролі де есепке алынады.
Осыған байланысты дене тәрбиесінің ерекше және арнайы емес екі категориясын
ажырата білу қажет. Бірінші санатқа сауықтыру міндеттері қозғалыс
біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыруға әкелетін біліктілік міндеттерінің
бір бөлігі жатады. Екінші санатқа тәрбиелік өзге түрлерімен байланысын
көрсететін тәрбиелік міндеттер де, білім де, дағдыларға байланысты
бейімділіктер де жатады. Осы айтылғандар дене тәрбиесінің міндеттерін
төмендегідей саралауға мүмкіндік береді.
Сауықтыру міндеттері:
- денсаулықты жан-жақты нығайтуға және үйлесімді дене дамуына
көмектесу, дене мүсінін дұрыс қалыптастыру, дене бұлшық еттерінің әр түрлі
топтарын дамыту, ағзаның барлық жүйесін және олардың қызметін дұрыс және
уақытында дамыту, жүйке жүйесін нығайту, зат алмасу процестерінің
белсенділігін арттыру;
- жас мөлшеріне қарай дененің мүмкіндіктері мен жұмысқа
қабілеттілігінің деңгейін қамту;
- ағзаның өзінің шынығуы үшін қолайсыз, жағымсыз жағдайларға қарсыласу
деңгейін арттыру.
Білімділік міндеттері:
- тұрмыс жағдайында, еңбек қызметінде (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру,
өрмелеу, ауыр заттарды көтеру, алып жүру, т.б.) және әскери-қолданбалы
сипаттағы қимылдарды (кедергілерден өту, шаңғымен жүру, күрес элементтері,
т.б.) табиғи қозғалыстарда өмірлік маңызға ие қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру;
- қозғалыстың берілген өлшемдеріне сәйкес күшті саналы түрде реттей
білуді қажет ететін жаттығу техникаларын меңгеру есебінен қозғалыс
тәжірибесін молайту;
- күрделендірілген жағдайда дененің қозғалыс-қимылдарын басқару
қабілеттілігін, оның ішінде қозғалыстың жаңа түрлерін меңгеруді дамыту;
- дене қызметінің барлық түрлерін меңгерудің саналық негіздерін
қамтамасыз ететін білім жүйесін қалыптастыру.
Тәрбиелік міндеттері – денені үйлесімді қалыптастырумен бірге
адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиесіне, т.б. баулу.
Нақты оқу-тәрбие жұмысында дене тәрбиесінің жалпы міндеттерінің
айқындалуы және олардың шешілуі - үйрету мен тәрбиелеу кезеңдеріне, оқу
материалы мазмұнының ерекшеліктеріне, жаттығулардың мақсатқа сәйкес
келуіне негізделеді.
Ұлттық ойыдарды бір жүйеге келтіріп, топтап, жеке тұлға ерекшеліктеріне
қарай жіктеп, жоғары әдістемелік тұрғыдан ұйымдастырсақ оқушыларға дене
шынықтыру сабағында қимылдық ойындарды кеңінен пайдалану тәрбиелік
міндеттің нәтижелілігін арттыра түсері сөзсіз.
Ұлттық ойындарды дене тәрбиесіне жан-жақты жарасымды жеке тұлға тәрбиесі
құралы ретінде пайдалану, оқушылардың денсаулығын нығайту, ақыл-ой,
адамгершілік және көркемдік талғамды, еңбек іс-әрекетімен өзара байланыста
болатынын аңғарамыз.
Жаттығуларды орындау барысында рухани дамуды дене мәдениетінің
жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процесс ретінде қарастыру керек.
Жаттығуды үйрету кезінде аз күш жұмсап, үлкен жұмыс орындауға және
кездескен қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді
негізгі міндет деп қарастырамыз.
Дене тәрбиесі – ол адамның жан-жақты жарасымды қалыптасуына, дененің
дұрыс дамуына, денсаулығына, өмірге керекті қозғалыс аппараттарының
белсенділігін арттыруға және дене күші мен рухани күшінің бірлесуіне
бағытталған саналы тәрбие жұмысы. Бұл жан-жақты тәрбие жүйесі адам
ағзаларының бірлігінен, оны бөлуге болмайтындығынан туындап отыр. Адам
ағзасы бір және бүтін болғандықтан, оның дене мүшесінің қасиеттерінің бәрін
бірдей дамыту керек. Өйткені, адамның әрбір жеке қасиетінің төмендеуі оның
өзге тәрбие тек денені, не жанды емес, адамды тәрбиелеу бағытында жүру
керек .
А.Н. Вишневский дене тәрбиесінде 2 бағыт қолданылатындығын көрсетеді.
Біріншісі – дененің дұрыс өсуіне, және сол дененің саулығына бағытталса,
екінші бағыт – дене мүшелерінің қалыпты өсуіне, шыдамдылық, беріктілік,
икемділік қасиеттерін дамытуға бағытталған.
Ғылыми еңбектерді теориялық талдау нәтижелері болашақ денешынықтыру
мұғалімдерінің дене тәрбиесінде халықтық педагогика элементтерін
пайдаланудағы мынадай сабақ мазмұнының өзара байланысты шарттарын
анықтауға мүмкіндік береді:
1. Ұлттық ойын жаттығуларының құрамы және онымен байланысты білім
түріндегі оқу материалы. Ұлттық ойын жаттығулары үйрену нысаны бола отырып,
дене тәрбиесі сабағының ерекшелігін, оның пәндік мазмұнын көрсетеді.
2. Педагогтың ұйымдастыруда – басқарушылық және бақылаушылық қызметі:
сабақта ұлттық ойындардың мақсатын белгілеу, ойын ережесін, оқу
тапсырмаларын түсіндіру, практикалық қимылдың үлгісін көрсету, көмек және
қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру, ескертулер мен нұсқаулар беру:
жаттығуларды жасау, орнын жинастыру және дайындау бойынша іс-қимыл, ұлттық
ойын түріне қажетті құрал-жабдықтарды үйлестіру, жинап алу; болашақ
дәрігерлер ойын ережелерін орындайтын жердегі басшылық (орналасу, орындау
реттері, алмасу), олардын қимылын өзара бақылауды және үлгерімді есепке
алу, кәсіппен байланыстыру және сабақтың қорытындысын жасау.
Оқушылардың оқу-танымдық қызметі: ұлттық ойындар мен жаттығулардың
міндеттерін қабылдау және ақылға салу, ондағы нақты міндетті шешу жобасын
ойша құрастыру және кейін оны жүзеге асыру; педагогтың реттеуімен
нұсқауларын орындау ісінде өзін-өзі бағалаудағы оқу-танымдық қызметінің
нәтижесі дене тәрбиесін өткізудің сапалық бағасының басты өлшемі болады.
Сабақтың құрылымы – бұл ойынның мазмұн элементтерінің дене тәрбиесі
сабағында дидактикалық негізделген қатынасы мен реттілігі. Құрылым барлық
ұлттық элементтердің ішкі байланысын, олардың өзара іс-қимылының жоғары
өнімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, сабақтың негізгі құрылымдық
бірліктері, педагог пен оқушылардың өзара шартты қимылы түріндегі оның
ұлттық ойын мазмұнының элементтері болып табылады. Бұл қимылдар сыртқы
және ішкі екі көріністен байқалады. Сыртқы көрініс – дене тәрбие сабағының
мазмұндық – ұйымдастырушылық мәнін бейнелейді және сырттан бақыланады:
көрнекі нысанда қозғалыстағы қимылды, спорттық жаттығулардың әр түрін
педагогтың айтуы арқылы ұсынуы: ұстаздық оқыту, тәрбиелеу және ұйымдастыру
әдістері мен тәсілдерді қолдануы.
Ата көрген – оқ жонар демекші, қазақтың ұлттық спорт жаттығуларын
меңгеруі белгілі бір психологиялық және физиологиялық заңдылықтарға сәйкес,
болашақ дәрігерлердің белсенді қозғалыс қызметін ұйымдастыруды қажет етеді.
Бұл заңдылықтарды есепке алу дене тәрбиесі сабағының құрылым бірлігіндегі
ең басты үш түрлі байланысты құрамды бөліктерді айырып қарауға негізделеді
(кіріспе-дайындық, негізгі, қорытынды). Бұл бөлімдердің орналасу реттілігі,
оқушылардың денесіне түсетін күш пен олардың ағзаларының (организм) жұмыс
қабілеттігінің өзгеру заңдылықтарын бейнелейді, сондықтан да бұл үшеуі
сабақтың кез- келген түрі үшін тұрақты.
Сабақтың кіріспе-дайындық бөлімі жас мамандардың негізгі бөлімде жұмыс
істеуінің алғышарттарын қамтамасыз етеді. Оның мазмұны мен міндеттері:
а) оқушылардың бастапқы ұйымдастыру: сапқа тұрғызу, сабаққа топтың
дайын екендігі жөнінде рапорт беру, бір орындағы саптық жаттығулар;
ә) мақсатты нұсқау жасау (сабақтың міндетін хабарлау);
б) ұлттық қозғалмалы ойындарды қолданып, рухани және жағымды қызу
қандылықты қамтамасыз ету (ұсақ құрал-жабдықтарды және ұлттық ойын
әдістерін пайдалана отырып, жаттығуды жаппай орындау);
в) жалпы қыздырыну, дене қызметін ойын ережесіне біртіндеп кірістіру
және бірқалыпты белсенділікке қол жеткізу (шапшаң меңгеруге келетін, ұлттық
ойындарға келтірілген қарапайым дене жаттығуларын және бұрын игерілген
жаттығуларды, ұлттық ойында қолданылатын жүру, жүгірудің әр түрлі
байланыстарын орындау);
г) сабақтың негізгі бөлімі оқу бағдарламасында және сабақ жоспарында
көрсетілген жеке сайыс эелементтерін пайдаланудың білімдік, тәрбиелік және
сауықтыру міндеттерін тереңірек қамтуға бағытталуы;
д) оқушылардың тірек-қозғалыс мүшелерін арнайы және жалпы дамыту,
олардың ағзаларының қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіру;
оларға өз денесінің қимыл-қозғалыстарын басқару қабілетін дамыту
мақсатында жаттығулар техникасын үйрету;
ж) ұлттық мұралар туралы арнаулы білімдерді қалыптастыру;
к) ұлттық сипаттағы негізгі және арнаулы қозғалыс мүмкіндіктерін
дамыту;
л) ұлттық сезім, ұлттық сана, ұлттық Рух пен адамгершілік,
интеллектуалдық және ерік-жігерін қамтамасыз ету.
Сабақтың қорытынды бөлімі, оқушылардың ағзаларын келесі қызмет үшін
тиімді қозғалыс жағдайына келтіру және осы қызметке нақты жағдай жасау
мақсатын көздейді. Негізгі типтін міндеттері мен мазмұны мынадай:
а) оқушының физиологиялық қызуын және бұлшық еттерінің жеке топтарының
артық жиырылуын төмендету;
ә) топтағы эмоционалдық жағдайды реттеу (қалыпқа келтіретін қозғалыс
ойындары, назар аударатын жаттығулар);
б) педагогтың бағалауы және жас дәрігерлердің қызмет нәтижесін өзін-
өзі бағалау жолымен сабақ қорытындысын шығару;
в) үй тапсырмасын хабарлау.
Халықтық қимылдық ойындар мұралары сан алуан болып келеді, олар
өздерінің төл ерекшеліктерімен пайда болу жағынан да, міндетті жағынан да
ерекшеленеді. Мұнда қазақ халқы басынан өткізген тарихи жолдың нақтылы
шындығы бейнеленген. Дене тәрбиесінің негізгі халықтық құралдарының бірі
ретіндегі бұл ұлттық ойындарының маңызы айналысушыға тәрбиелік ықпал етуге
негізделеді. Басқа жағынан алғанда, қазақ ұлттық ойындары өзінің
қарапайымдылығымен, қол жетерлігімен және тартымдылығымен көзге түседі және
айналысушылардың денсаулық жағдайын жақсартуға ғана емес, сондай-ақ, білім
беру міндеттерін шешуге де жәрдемдеседі.
Е. Уаңбаев дене тәрбиесі сабағында ойын әдісін қолданудың мынадай
ерекшеліктері мен белгілеріне тоқталған [15]:
1. Белгілі бір мақсатқа (жеңіске) жету үшін ойынның жоспары және
тәртібі арқылы ойыншыларды ұйымдастыру.
2. Ойын әрекеттерінде белсенділік, жеңіске деген талас пен эмоциялық
сезім;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz