Цитоплазма - ядроны қоршап жатқан жасуша бөлігі

1. Пән туралы ақпарат

2. Пәннің қысқаша мазмұны:

Мақсаты: жасушаларда, ұлпаларда, мүшелерде болып жатқан құрылымдық және функционалдық өзгерістердің мәнін түсіну үшін ұйымдастырудың жасушалық, ұлпалық және мүшелік деңгейлерінде тірі ағзалардың құрылысы, даму және қызмет етуінің жалпы заңдылықтары туралы жүйелі білімді қалыптастыру.

Міндеттері:

• жасуша мен оның туындыларының құрылысы мен қызметін анықтауын үйрету;
• ұлпалардың гистогенезін, құрылысын гистофизиологиясын, қалпына келуін анықтауын үйрету;
• әр түрлі мүшелердегі ұлпалардың арнайы атқаратын қызметтеріне байланысты ерекшеліктерін ажыратуын үйрету;
• микроскопиялық деңгейде гистологиялық препараттарда ұлпаларды ажырата білуге дағдыландырын қалыптастыру.

Құзыреттіліктер.

- жаратылыстану ғылымдарының, математика мен физиканың негізгі ережелері, заңдары мен әдістері туралы білім негізінде әлемнің заманауи ғылыми бейнесін түсіну.

- негізгі биологиялық ұғымдар, заңдар мен құбылыстар туралы білімін көрсетіп, келешекте жүйелеу және қолдану.

- тірі ағзалардың құрылымдық, функционалдық және көбею туралы білімі негізінде тіршілік ортасымен біртұтастығын, табиғатта және адам тіршілігіндегі маңызын түсіну.

- эволюциялық теорияның қазіргі түсінігі негізінде тірі ағзалар мен органикалық әлемнің даму және көбею заңдылықтары туралы білімді меңгеру.

Оқыту нәтижелері. Теориялық курсты оқып, аяқтағаннан кейін білім алушы қабілетті :

• жасуша мен жасушааралық заттардың, ұлпалардың және мүшелердің құрылысындағы құрылымдардың негізгі заңдылықтарын түсінуге;
• оптикалық, электронды микроскопиялық және гистохимиялық зерттеулердің нәтижесінде ұлпалардың гистофизиологиялық ерекшеліектері мен олардың негізгі биологиялық процестерге қатысуын (қорғаныс, трофикалық және пролиферациялық) көрсетуге;
• микроскопиялық, ультрамикроскопиялық деңгейде мүшелердің ұлпаларындағы жасушасын және жасушалық емес құрылымдарды ажырата білуге;
• ағзада кездесетін әр түрлі физиологиялық және қорғаныс - бейімделу реакцияларындағы мүшелердің жасушалары мен ұлпаларындағы құрылымдық ерекшеліктерін талдай білуге.
• құрғақ және иммерсиялық жүйе арқылы мүшелерден дайындалған гистологиялық препараттарды микроскоптан зерттеуге.
• гистологиялық препараттардың суретін салуға, хаттама құрастыруға.

3. Пререквизиттер

4. Постреквизиттер

5. Күнтізбелік-тақырыптық жоспар.

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

Тақырып 1. Кіріспе. Цитология тарихы. Жасуша теориясының негізгі ережелері.

Цитология - жасуша туралы ғылым. Цитология жасушалардың құрылысын, олардың химиялық құрамын, жасуша ішіндегі құрылымдардың атқаратын қызметін, жануарлар мен өсімдіктер ағзаларының жасушаларының қызметтерін зерттейді.

Жасуша (жасуша) - біздің планетамыздағы тірі ағзалардың құрылымы мен дамуының негізін құраушы бірлігі. Тірі ағзалардың жасушалық құрылымын оқып, зерттеу жұмыстары оптикалық аспаптардың жасалуы және жетілуімен тығыз байланысты. 1665 ж. ағылшын жаратылыстанушысы Роберт Гук микроскоптың көмегімен кездейсоқ алынған өсімдік объектісі - тозағашының кесіндісінен ара ұясы тәрізді қуыстарды көріп, алғаш рет өсімдіктердің "жасушалық құрылысын” анықтайды. XVII ғ. 70 ж. Марчелло Мальпиги өсімдіктердің кейбір мүшелерінің микроскопиялық құрылысын зерттеді. 1682 ж. Н. Грю "Өсімдіктер анатомиясының бастамасы”деген еңбегін жазды. XVII ғ. III жартысында голландиялық ғалым Антон ван Левенгуктың еңбектерінде жануарлар жасушасының құрылысы туралы зерттеулер орын алды. 1781 ж. Ф. Фонтана жануарлар жасушаларының небір құпияларын ашып, жануар жасушасын ядросымен қосып суретін салды. XIX ғ. I жартысында чех ғалымы Ян Пуркинье микроскоп техникасын жетілдіріп, жасуша ядросын ("ұрық көбігі”) сипаттап, жануарлар мүшелерінің әр түрлі жасушаларын зерттеді. Ол жасуша ішіндегі сұйықтыққа "протоплазма” деген ұғымды қолданды. 1831 ж. Роберт Браун жасуша ядросын маңызды да тұрақты құрылым ретінде сипаттап, "nucleus” - ядро ұғымын енгізді.

Жасуша туралы өздеріне дейінгі мәліметтерді жинақтап және өз зерттеулерінің нәтижелерін пайдалана отырып, ботаник М. Шлейден мен зоолог Т. Шванн жасуша теориясының негізін қалады.

Жасуша теориясының негізгі қағидалары:

- барлық ұлпалар жасушалардан түзіледі;

- өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылысы ұқсас, өйткені барлық жасушалардың пайда болуы бір заңдылыққа бағынады;

- әрбір жасуша дербес, ал ағзаның тіршілік етуі жеке жасушалардың тіршілігінің жиынтығы салдарынан туады;

Жасуша теориясының негізі алғаш қаланған кезде жасуша ағзада қалай пайда болатындығы шешілмеген мәселе болды.

Жасуша теориясын ары қарай дамытуға неміс ғалымы Рудольф Вирхов өз үлесін қосты. Ол ағзадағы жасушалар саны олардың бөлінуі нәтижесінде көбейетіндігі және жасуша тек жасушадан туындайтындығын дәлелдеді.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 2. Жасушалар мен ұлпалардың қазіргі заманғы зерттеу әдістері

Цитологиялық әдістерді оптикалық, цитофизикалық, ультрақұрылымды зерттеу, цитохимиялық, гистохимиялық және т. б. әдістерге топтастыруға болады. Жасуша органоидтарының құрылысы, ультрақұрылымы мен функциясы жарық және электронды, қараңғы өрісті, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті микроскопия және тағы басқа әдістер арқылы зерттеледі. Жарық және электронды, қараңғы өрісті, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті микроскопия әдістері фиксацияланған жасушалардың құрылысы мен ультрақұрылымын зерттеуге қолданылатын болса, дифференциалды центрифугалаудың көмегімен алынған жеке органоидтар цитохимиялық, биохимиялық, биофизикалық және т. б. әдістермен зерттеледі.

Жануарлар жасушалары мен ұлпаларын зерттеу үшін жасуша өсінділері (культуралары) әдісі пайдаланылады. Кейбір ұлпаларды жеке-жеке жасушаларға бөлгеннен кейін, жекеленген жасушалар өз тіршіліктерін жалғастырады, тіпті көбею қасиетін жоғалтпайды. Тірі жасушаларды бақылау көбінесе фотосуреттерге түсіру арқылы тіркеледі.

Дегенмен жасушаның құрылымы мен қызметі туралы мәліметтер фиксацияланған жасушалардан көбірек алынады. Фиксацияның мәні - жасушаларды өлтіру, жасушаішілік ферменттердің белсенділігін тоқтату, жасуша компоненттерінің ыдырауын тоқтату, сондай-ақ, құрылымдар мен заттарды жоғалтпау, тірі жасушаларға тән емес құрылымдардың пайда болуына жол бермеу. Фиксаторлар ретінде альдегидтер, олардың басқа заттармен қосындысы, спирттер, сулема, осмийдің төрт тотығы қолданылады. Цитологияда түрлі биохимияның аналитикалық және препаративті тәсілдері пайдаланылады.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 3. Биологиялық мембраналардың жалпы қасиеттері және плазмалық мембрананың құрылысы мен функциясы

Электронды микроскоптан мембрананың үш қабаттан тұратынын анық көруге болады. Ортаңғы ашық қабат бимолекулалы май қабатынан, ал шеткі күңгірт қабаттары ақуыз молекулаларынан түзіледі. Жасушаның сыртқы қабаты (плазматикалық) оны сыртқы ортадан бөліп тұрады, ал ішкі мембраналар көпіршік түрінде келіп, өзінің құрамындағы заттарды цитоплазмадан ажыратады. Жасуша цитоплазмасындағы мембраналар қуыстар, түтікшелер немесе көпіршіктер жасап, өздерінің ішіндегі заттарды гиалоплазмадан бөліп, күрделі тор құрайды. Мұндай мембраналарға митохондрия, пластидтер, эндоплазмалық торлардың мембраналары жатады.

Жасушаның ішкі мембраналарына қарағанда плазмалемма холестеринге бай. Плазмалемманың бір ерекшелігі оның сыртында көмірсулардан тұратын гликокаликс қабаты орналасады. Бұл қабаттың қалыңдығы 3-4 мм-дей болады. Плазмалемма негізгі атқаратын қызметі: қорғаныштық, өткізгіштік және тасымалдаушы. Тасымалдаушы плазмалемма сулардың, иондардың және молекулалардың сыртқы ортадан жасушаға өтуін және кері өтуін реттеп отырады. Зат алмасу процесінде жасушада пайда болған қорытылған заттар да осы плазмалемма арқылы сыртқа шығарылып отырады. Плазмалемманың сыртқы бетіне рецепторлық ферменттер орналасады, олар жасушаның күйін басқа көрші жасушаларға жеткізіп тұрады. Плазмалемма жасушаның бөліну процесінде маңызды рөл атқарады. Оның сыртында микротүтікшелер, талшықтар сияқты әр түрлі өсінділер болады.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 4. Цитоплазма, гиалоплазма және органеллалар. Қосындылар

Цитоплазма - ядроны қоршап жатқан жасуша бөлігі; қоймалжың (коллоидті) ерітінді. Жасуша цитоплазмасының сырты плазмолеммамен қапталған. Плазмолемма - Цитоплазманың ақуызды-билипидті қабықшасы, оның орташа қалыңдығы. 6 - 10 нм, құрамында ферменттер болады. Ол жасуша мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесін қамтамасыз етеді. Цитоплазманың негізгі құрамы гиалоплазмадан, органеллалардан және қосындылардан тұрады. Гиалоплазма - Цитоплазманың нағыз ішкі ортасын түзетін, оның негізгі плазмасы. Онда ақуыз молекулалары кешендерінің түзілуі мен ыдырау процестері үздіксіз жүріп жатады. Гиалоплазма мембраналы және мембранасыз компоненттерден тұрады. Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге центриольдар, рибосомдар, микротүтікшелер, микрофиламенттер жатады. Цитоплазманың құрамындағы жоғарыда аталған компоненттер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 5. Жасушаның биополимерлерді синтездеу, сегрегациялау және жасушаішілік тасымалдау жүйесі (рибосомалар, эндоплазмалық ретикулум, Гольджи аппараты)

Эндоплазмалық тор (ЭТ) жасушадағы каналдар мен қуыстардан тұратын таралған тордан тұрады, заталмасуы қарқынды жүредi, эндоплазмалық тор арқылы мембранадағы синтезделген заттар тасымалданады. Эндоплазмалық тордың орташа көлемi жасушаның жалпы көлемiнiң 30-50% -ге дейiн құрайды. Эндоплазмалық тор мембранасының екi түрi бар: тегiс және бұдырлы. Тегiс мембранада май және көмiрсу алмасуына қатысатын ферменттi жүйелер орналасады. Мұндай мембраналар май бездерiнiң жасушаларында көп, ол жерде май синтезi жүредi, бауыр жасушаларында көп, ол жерде гликоген синтезi жүредi (көмiрсу немесе қант) қоректiк заттардың қорына бай жасушаларда көп (өсiмдiк тұқымдары) . Бұдырлы мембраналар қызметi - рибосомада жүретiн белок синтезi. Бұдырлы мембраналар биологиялық белсендi заттар гормондар түзушi бездi және жүйке жасушаларында көп. Сонымен, эндоплазмалық тор - каналында заттар тасымалдануы жүретiн жалпы жасушашiлiк циркуляциялық (коммуникациялық) жүйе, каналдың мембраналарында жасушаның тiршiлiгiн қамтамасыз ететiн көптеген ферменттер бар

Гольджи комплексiнiң негiзгi құрылымдық элементi - мембрана, ол ұзын, сопақша цистерналар, үлкен вакуольдер немесе майда көпiршiктер түзiледi. Гольджи комплексi белокты сөл бөлетiн жасушаларда, нейрондарда, овоциттерде жақсы дамыған. Гольджи комплексiнiң цистерналары эндоплазмалық тор каналдарымен байланыстырады. Эндоплазмалық тор мембраналарында синтезделген белоктар, полисахаридтер, майлар Гольджи комплексiне тасымалданып, оның құрылымының iшiне жиналады және бөлiнуге дайын, немесе жасушаның тiршiлiк процесiнде пайдалануға дайын сөл түрiнде оралып - «буылады».

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 6. Лизосомалар жүйесі және пероксисома

Лизосомалар (грек lysis- ерiту және soma - дене) - мембранамен қапталған, диаметрi 0, 4 мкм болатын кiшкентай сопақша денешiктер. Лизосомаларда ферменттердiң 30 дан аса түрлерi бар, олар белоктарды, нуклеин қышқылын, полисахаридтi және басқа заттарды ыдырату қабiлетi бар. Ферменттер көмегiмен заттың ыдырауын лизис деп атады. Осымен органоид атауы да байланысты. Лизосомалар не Гольджи комплексiнiң құрылымдарынан, не эндоплазмалық тордан түзiледi. Олар пиноцитоз немесе фагоцитоз вакуольiне жақындап, олардың қуысына өзiнiң затын құяды. Сонымен, лизосоманың ең негiзгi қызметi - қоректiк заттардың жасушашiлiк қорытылуына қатысу. Лизосомалар жасушаның өлген жағдайында, эмбриондық дамуында және т. б құрылымдарын бұзу қасиетi бар.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 7. Жасушаның энергиямен қамсыздандыру жүйесі

Митохондриялар - бiржасушалы және көпжасушалы организмнiң барлық эукариотты жасушаларында болатын органоидтар. Олардың формалары әртүрлi - дөңгелек, сопақша және цилиндрлiк дене, жiпше түрiнде де болады. Олардың мөлшерi 0, 2-1, 0 мкм диаметрi, және 7 мкм дейiн ұзындықта болады. Әр түрлi ұлпаларда митохондрия саны бiрдей емес және жасушаларының функциональдi белсендiлiгiне тәуелдi синтетикалық процестер қарқынды жүретiн мысалы, бауырда және энергия шығыны мол жерлерде олар көп (мыс, жақсы ұшатын құстардың көкiрек бұлшықеттерiнде) . Митохондриялар эндоплазмалық тор мембранасын тығыз байланысқан, олардың каналдары митохондрияларда ашылады. Митохондриялар саны бөлiнуiмен артады. Митохондрия қабырғасы 2 мембрана - сыртқы немесе iшкi мембранадан тұрады. Сыртқы мембрана тегiс, iшкi мембранадан органоид iшiне кристалар кiредi. Криста мембранада энергия алмасуына қатысқан көптеген ферменттер орналасады. Криста саны жасушалар қызметiне байланысты. Бұлшықет митохондрияда олар өте көп, олар органоидтың iшкi қуысын толтырып тұрады. Митохондрияның негiзгi қызметi көзi - АТФ синтезi. Бастапқы субстрат ретінде әр түрлі көмірсулар май қышқылдары, аминқышқылдары қолданылады. Көмірсулардың бастапқы тотығуы гиалоплазмада оттегісіз жүреді. Сондықтан оны анаэробты тотығу немесе гликолиз деп атайды. Анаэробты тотығудың негізгі субстраты глюкоза, Кейбір бактериялар энергияны пентозаның, май қышқылдарының аминқышқылдарының тотығуы арқылы алады. Бұл процесс мына теңдеуге сәйкес келеді:

С ₆ Н ₁₂ 0 ₆ + 60 ₂ -н-6Н ₂ 0 + 6С0 ₂ + 680 ккал.

Жасушада энергия бірден бөлінбейді, ол сатыланып жүреді, химиялық энергия жылуға айналмайды, ол тек макроэнергиялық байланысқа АТФ-ке ауысады.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 8. Жасушаның тірек-қимыл жүйесі (цитоқаңқа)

Жасуша өзінің өмір сүру процесінде күрделі қимылдар жасайды. Ондай қимылдарға хромосомдардың полюстерге жылжуы, жасуша органеллаларының көпіршіктерінің қозғалуы, жасушаның үстіңгі бетінің қозғалысы сияқты қимылдарды айтуға болады. Барлық қимыл қызметтерін атқаратын құрылымдардың жалпы ұқсас молекулалық механизмі болады. Цитоскелеттің құрамы жіпше тәрізді ақуыздар кешендерінен немесе филаменттерінен тұрады. Химиялық құрамы, нәзік құрылысы және қызметтері жағынан филаменттердің үш түрін атап өтуге болады. Ең жіңішке микрофиламенттер, олардың диаметрлері 6 нм шамасында, құрамы актин белогінен тұрады. Екінші түрі - диаметрі 25 нм, құрамы ақуыз тубулиннен тұратын - микротүтікшелер. Үшінші топтың құрамы - аралық филаменттерден тұрады. Олардың диаметрі 10 нм, негізінде құрамы жағынан туыстас ақуыздар болып келеді. Осы айтылған үш құрылым жасуша компоненттерінің және жасушалардың қимылдау және қаңқа қызметтерін атқаруда үлкен рөл аткарады.

Жасуша орталығы жануарлар жасушаларында, кейбір өсімдіктерде кездеседі, бірақ жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде, төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда және карапайымдыларда кездеспейді. Интерфазада центриольдер бір-біріне перпендикуляр орналасып дуплет немесе диплосома құрады. 2 центриольдің біреуін «аналық» , екіншісі одан пайда болган жас центриоль деп анықтауға болады. Екінші центриоль біріншіге перпендикуляр эрі проксимал жағы бірінші центриольдің үстіңгі бетіне қарай орналасады. Аналық центриольдің дистальды бетінде амофорты материалдар өсінді түрінде кездеседі, екінші центриольде ондай өсінділер болмайды. Диплосомада тек «аналық » центриольдердің, қосымша құрылыстары болады. Аналық центриольдердің сыртында 9 шар тәрізді тығыз заттардан тұратын сателлиттер орналасады. Центриольдер сателлиттерімен «аяқшалары» арқылы жалғасады. Әр центриольдердің сыртында құрылымсыз немесе жұка талшықты матрикс және центросфера құратын қосымша микротүтікшелер болады.

Жасуша орталығы бөлінетін жасушаларда ұршық жіпшелерін құруда үлкен қызмет атқарады. Центриольдердің көмегімен интерфазада жасушалардың полюстерін анықтауға болады. Жасуша орталығы Гольджи аппаратына тақау орналасады және жасуша ядросымен тығыз байланыста болады.

Әдебиеттер: Н:1-4, Қ:1-4; ИР:1-3.

Тақырып 9. Жасуша ядросының құрылысы мен функциясы (кариология)

Ядро - жасушаның маңызды құрамдас бөлiгi. Жасуша ядроларда гендер орналасқан ДНҚ бар. Осыған орай ядро 2 негiзгi қызмет атқарады: 1) генетикалық информацияны сақтап, ұрпақтан ұрпаққа беру; 2) заталмасу және организм дамуының процесiн реттеу.

Көптеген жасушаларда 1 ядро бар. Кейде 1 жасушаларда 2-3 ядроны байқауға болады, мысалы, бауыр жасушасында. Ондаған ядролары бар көпядролы жасушаларда белгiлi. Ядроның формасы жасуша формасына байланысты болады. Ядро қабықшасының кедiр - бұдырлы бетi ядроны үлкейтедi және ядро мен цитоплазманың құрылымдардың байланысын арттырады. Ядро шырынының құрамына ферменттер, рибосомаларды және хромосоманың құрылымдық белоктары кiредi.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс