Ислами тәрбие
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1.тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС .
1.1. Құран және оның тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Ислам тәрбиесінде Мухаммед пайғамбардың орны ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
2.1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары ... ... . 15
2.2. Бала тәрбиесінде . жанұя орны. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.3. Исламда бала тәрбиесінің принциптерімен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1.тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС .
1.1. Құран және оның тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Ислам тәрбиесінде Мухаммед пайғамбардың орны ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2.тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
2.1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары ... ... . 15
2.2. Бала тәрбиесінде . жанұя орны. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.3. Исламда бала тәрбиесінің принциптерімен әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1-тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС .
1. Құран және оның тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. Ислам тәрбиесінде Мухаммед пайғамбардың орны
... ... ... ... ... ... ... .. 12
2-тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары ... ... . 15
2. Бала тәрбиесінде – жанұя орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Исламда бала тәрбиесінің принциптерімен әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... 32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың өзектілігі қазіргі таңда ұрпақ қамын ойлау – бүкіл
қауымға ортақ парыз. Сондықтан бала өсіру, адамгершілікке тәрбиелеу бүкіл
халыққа ортақ.Қазақ халқы ерте кезден-ақ тәрбиесіне көңіл бөлген. Шығыстың
ұлы ғалымы Әл-Фараби былай деген: Тәрбиесіз білім, білім емес яғни, ең
әуелі тәрбиең дұрыс болса, біліміңде дұрыс болады.[1].
Қазіргі замандағы тәрбие системасы, ислам тәрбиесінің
ерекшеліктерімен, артықшылығымен байқалады. Ислам бүкіл Пайғамбарлармен
кітаптар, шариғаттар, тіпті ғалымдар да , адамдарды тәрбиелеу үшін
жіберілгендігін айтады. Мұхаммед Пайғамбар бір хадисінде Ғалымдар
пайғамбарлардың мирасқорлары деп ғалымдарға да, пайғамбарлық міндет
жүктегіндігін айтады.[9].
Діни әмір мен тиымдар, харам меен халалдар барлығы тәрбие болып
есептеледі. Мұсылмандардың бастапқыда таңқаларлық табысқа қол жеткізулері
тәрбиенің арқасында деп айтуымызға болады.
Құран әр адамзаттың тәрбиешісі. Негізінде құраннан тәлім-тәрбие
алған адам рухының бұл дүниесін де, жәннатқа ұқсас. Өйткені, адамның жан
дүниесі мен болмысын тәрбиелеуде ең кәміл әдісіті адамды жоқтан жаратқан
Аллаһ Тағала ғана біледі. Құран күллі адамзаттың әрі рухани
қажеттіліктеріне сай, кең ауқымға ие қасиетті дара кітап. Адам баласы
дүрбелең өмірдегі бөгеттермен, дерттің дауасын рұхтың азығын Құраннан ғана
таба алады.Құран адамгершілікті, сүйіспеншілікті, көркем мінез, рухани және
мағынауи пәктікті, адал еңбек етумен жақсы өмір сүруді әмір етеді.
Баршамызға мәлім кәміл адам өзінің білімділігімен танылады.
Коммунистік тәрбие кезінде, білімді кісі тек дінсіз болу керек, өйткені
адамның білімі артқан сайын діннің бос екендігін түсінеді деп келінді.
Алайда ислам мұсылмандарды дамуға білім алуға әмір етеді. Өйткені, жеке
адам және қоғам білімменен кәмілділікке жетеді. Адамдарды ғылымға тарту
мақсатында Зумәр сүресі 9 аятында былай делінеді: Білетіндер мен
білмейтіндер еш уақытта бір бола ма? Шындығында ақыл иелері ғана насихат
алады .[9].
Мұхаммед Пайғамбар бір хадисінде Аллаһ сені зорлаушы ретінде емес,
керісінше сені мұғалім және жетілдіруші ретінде жіберді деп атап
көрсетті. [17] .
Тәрбие жан-ұядан басталады. Жаңа туылған баланың оң құлағына азан,
сол құлағына қамат айтылуы, таза жүректерге берген алғашқы үндеу. Әке-шеше
баланы жас кезден-ақ жақсылыққа ынталандыру, өзгелерге мұқтаж болмау және
мұқтаждықтарға көмектесуді тағы да басқа жақсы тәлім үйрету керек. Бала
үшін ең жақсы орта сүйіспеншілікпен сәнденген жанұя ортасы. Егер де әке-
шеше осындай ортаны жүзеге асыра алмаса, киім, ойыншық сиякты нәрселер бала
үшін ешқандай мәні жоқ. Өйткені, әке-шеше қателігінен өзін сенімділікте
сезіне алмай, рухани өмірі уайыммен қорқыныш ішінде өмір сүреді.
Руссел былай деген екен Тәрбиеде сүйіспеншілік болмаса , балада
мінез-құлық немесе сана еркін тұрде дами алмайды.[5].
Әр бір әке-шеше өзінің баласын жақсы тәрбиелеуді қалайды. Көркем-мінез
бұл әр халықтың армандайтын бағалы құндылықтарынан. Қоғамдық өмірдің рахат
тыныш өмір сүруі үшін тек мемлекет заңына мойынсыну жеткілікті емес. Ортақ
құндылықтармен дәстүрлердің бірлесу күшіне қажеттілік бар. Басқаша айтатын
болсақ адамгершілік құндылықтар болмай, қоғамдағы рахатты өмір
жалғаспайды. Бүкіл діндердің күнә деп есептеген нәрселерін, мемлекеттің
заңы да күнә деп есептейді. Ал бірақ та діндердің алып келген өтірік
айтпау, қонақсүйгіштік,көмектесу, құрмет сияқты құндылықтарды мемлекет
заңымен орындатуға болмайды. Мұндай қасиеттерді амалға асыруға, дұрыс
жолмен жүруге көмектесетін тек діни сеніммен тәрбие қүндылықтар болып
табылады.
Ислам діні бала тәрбиесіне жан-жақты қарастыра отырып мән береді. Ислам да
бала тәрбиесінде маңызды жайт тәрбиелеушінің балаға үлгілі бола білуі.
Балаға тілмен түндіргеннен гөрі , іс-әрекетпен, амалмен көрсете білсе, бала
тәрбиесіне жүз есе әсерлі болады. Өйткені, өзін тәрбиелей алмаған адам,
басқаны тәрбиелей алмайтыны анық.
Зерттеудің мақсаты:
- Құран және оның тәрбиелік мәнін ашу.
-Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамаларды жалпыландыру.
- бала тәрбиелеудегі ислам дінінің орны және әрекеттерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері : нақты осы тақырып бойынша ақпараттарды,
әдибиеттерді анализдеу жолымен, бала тәрбиесіне діннің орны мен әрекеттерін
анықтау.
Зерттеудің нысаны : Діннің - отбасы,бала тәрбиесіне тигізетін әсерін
зерттеу.
Зертеу пәні : Ислам діннің бала тәрбиелеу кезінде бала психологиясына
тәрбиесіне тигізер әсері.
Исламның бала тәрбиесінде алатын рөлі үлкен екендігін дәлелдеу және
тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер отбасындағы ата-ана тәрбие мәселелерін ислами тұрғыда
қарастырып, іс-тәжірибе барысында анықтап, ата-ана үшін бала тұлғасының
қалыптасуына әсер етудің исламның тиімді жолдары көрсетілсе, бүгінгі таңда
жасөспірімділер мен жастар арасындағы келеңсіз жағдайлар мен түрлі
секталардан адасуынан алдын-алуға мүмкіндік туар еді.
Зертеудің әдістері: Балалардың діни сұрақтарына жауап беру кезінде
ескерілетін принциптер.
1-тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС
1. Құранның тәрбиелік мәні.
Адамзат тарихына көз салсақ, алғашқы дәуірден бері адам баласы
әлемді билеген ұлы бір күшке сеніп, одан жәрдем сұрап соған құлшылық еткен.
Адамның бойында ұлы жаратушыға деген сезім болған. Бұл-адамның өз
табиғатында Аллаһ тағалаға сену мен бой ұсыну бар екендігін көрсетеді.
Ислам көзқарасы бойынша Аллаһ тағала әуелі Адам пайғамбарды жаратты.
Аллаһ тағала адам пендесіне Адам пайғамбарды осы хақ дінінің алғашқы
пайғамбары етуі- адамзаттың алғашқы дінінің тәухид (жалғыз ғана құдайға
сену) діні екендігінің айғағы. Алайда мұндай қоғамдар уақыт өте келе Аллах
Тағала сенімінен айрылып қараңғылыққа бет бұрып, көркем мінез аяқ асты
қалған еді. Сол кезде Аллаһ тағала қауымдарға пайғамбарлар жіберіп, тура
жолға шақырды.
Құран сөзі тау суындай сарқырап ағып жан мен тән, ар мен жүректі
кірден арылтып, адамзатқа бақыт әкелді. Құран арқылы әйел заты теңдікке қол
жеткіссе, әке перзентін қыз, ұл деп бөле жармай, бірдей әкелік сезіммен
қарайтын болды. Кешегі қызын тірідей көмген әкелер, енді құмырсқаға да
аяныш сезіммен қарайтын заманға қол жеткізді. Бір-бірімен қырық-пышақтасып
қырқысқан ру, тайпалар Құран арқылы арасынан қыл өтпейтін дос атанып, аға-
бауырлық қарым-қатынас орнықты. Күні кеше ата-анасына қарсы балалар
Құранның атқан орайлы таңынан кейін, оларға қарсы шықпақ түгіл үһ деп те
наразылық білдірмейтін ибалы дәрежеге жетті. Әсіресе анаға ерекше ізет
көрсетіліп Жәннат аналардың аяқтарының астында деген мәртебелі баға
беріліп ардақталды. Міне Құран бұдан он төрт ғасыр бұрын, зұлыматтың қара
түнегін сейілтіп адамзат әлемін көкжиектен көтерілген күндей нұр шұғылаға
бөледі.
Мұсылмандардың бастапқыда таңқаларлық табысқа қол жеткізулері
тәрбиенің арқасында деп айтуымызға болады. Исламның адамзатқа әкелген
тәрбие системасының,сенімі қуатты мұсылмандар тарапынан кемшіліксіз
орындалуы арқылы олар жан жақты табыстарға қол жеткізген. Бұл тұрғыдан алып
қарайтын болсақ, Исламға илаһи тәрбие (құдайдық) системасы деп сипат
беруге болады.
Негізінде Мухаммед пайғамбар өзін тәрбиеші ретінде көрсетеді. Мен
бір мұғалім, тәрбиеші ретінде жіберілдім.(Имам Малик, Муватта, хуснул
хулқ,1).[15].
Қасиетті Құранда: Егер сенсеңдер, әрине жоғарысыңдар(үстінсіңдер)
аятын ислам тәрбиесін өмірде іс-әрекеттерің мен көрсетіп нағыз мұсылман
болсаңдар, міндетті түрде жеңіске жетіп, дүниеуи жарыстарда да басқалардан
жоғары мәртебеге жетесіңдер деген мағынада түсінуіміз керек.[22].
Қазіргі замандағы тәрбие системасын зерттейтін болсақ, ислам
тәрбиесінің артықшылығын байқауға болады.Ислами түсінік бойынша адамдарды
жаратқан Аллаһ, адамдардың жаратылысына ең лайық тәрбие системасын
білдірген. Ислам, бүкіл пайғамбаарлармен кітаптар, шариғаттар тіпті
ғалымдар да адамдарды тәрбиелеу үшін жіберілгендігін айтады. Өйткені
Мухаммед пайғамбар бір хадисінде Ғалымдар пайғамбарлардың мирасқорлары
деп ғалымдарға да пайғамбарлық міндет жүктелгендігін айтады. Діни әмір мен
тиымдар, харам мен халалдар барлығы тәрбие болып есептеледі. [17], [15].
Осы жерде ислам тәрбиесінің алғашқы тәрбие негіздерінен Құран
жайлы, ол кімнің сөзі және оның басқа кітаптардан ерекшеліктерін айта
кеткен жөн.
Ислами деректердегі мағлұматтардан тұжырым жасайтын болсақ,
адамдарды жаратқан және олардың әлсіздігімен мұқтаждығын білетін Аллаһ
Тағала адамзатттың атасы. Адам пайғамбардан бастап ақыр заманның үмбетіне
дейін әр дәуірде адамзаттың қажеттілігімен сана деңгейіне қарай илаһи
хабарды сол қауым ішіндегі арнайы таңдалғаан пайғамбарлар арқылы жіберді.
Адамзаттың санасы бұрыңғыдаан гөрі дамып, толысқан уақытта ақырғы
пайғамбаар Мухаммед арқылы жиырма үш жыл бойы уаһи етіп Құранды түсірді.
Құран, адамзат қараңғылыққа көмілген заманда, қапастан құтқарып нұрға
бөлеген, нұрмен рақымға толы кітап. Құранда Аллаһ тағала былай дейді: Ол
сендерді қараңғылықтан жарыққа шығару үшін құлына ап-ашық аяттар түсірді.
Сөзсіз Аллаһ сендерге тым мейірімді, аса рақымды.(Хадид9).Біз мұсылмандарға
Құраннан шипа мен рақым түсіреміз. Бұл залымдардың зиянын ғана арттырады.
(Исра 82). [9],[7].[22].
Құран-тарихтағы өзіне дейінгі адамдардың қолымен бұрмаланған өзге
илаһи кітаптарға ұқсамаған жалғыз уаһилік кітап. Осы жағынан Құран өзге
кітап пен діндерді бағалауда жалғыз құқылы кітап. Оның нақты мәнісі-Тәурат,
Інжіл, Зәбур және Құранның бір бастаудан келуінде. Себеп, тәурат пен Інжіл
ғасырлар бойы адамдардың бұрмалауына ұшырап, Құранның әлгі күнге дейін бір
әрпі де өзгертілмей сақталуында. Кей бір ислам ғалымдары бұл кітапта шүбә
жоқ деген. Құран аятындағы кітап сөзіне түсіндірме жасаған кезде кітапты
екіге бөліп қарастырады. Үлкен және кіші кітап. Үлкен кітап бұл алып әлем
болса, кіші кітап Құран делінеді. Құран жоқтан жаратылған жеті әлем атты
алып кітаптың аудармашысы. Ұлы жаратушы әлемді өзінің ұлылығымен
құдіреттілігін таныту үшін жааратқан. Қасиетті хадисте Аллаһ тағала Мен
бір құпия қазына едім, мені танып білсін деп әлемді жараттым дейді.
Өйткені әр бір кәміл құдірет және әдемілік өзінің кәмілділігі және
әдемілігін көруді әрі көрсетуді қалайды. Сондықтан да әлем кітабын
адамзатқа арнайы ұсынып, сол кітабы арқылы адамдар мен тілдеседі. Ендеше
адам баласы алып кітапты оқып оның тылсым сырын ақтарып негізгі мақсатты
табуы шарт. Адам ақылы шектеулі. Сондықтан да сансыз болмыстың құпия сырын
адамзат ұлы жаратушысының пайғамбары арқылы жіберген кітап кілтімен ғана
аша алады. Құранның түсу кезеңін зерттейтін болсақ, ол адамзаттың сан
ғасырлар бойы санасы дамып кәмілдік деңгейге жеткен кезде түскен.
Ол осыдан он бес ғасыр бұрын түссе де, қазір де қияметке дейін
де адамзаттың барлық мәселелерін шешуге жетіп артылады. Құранда Аллаһ
тағала Болашақта дәлелдерімізді ғаламзат және жаратылыстарында
көрсетеміз.Сол кезде олар оның (құранның) ақиқат екендігіне анық көздері
жетеді. (Фуссилат,4153).[11],[22].[9]. Бұл аяттан, келешекте адамзаттың
күллі болмысымен құран арасындағы тылсым байланысты түгел зерттеп ақыр
соңында, Құранның Ұлы жаратушысының кітабы екендігіне нағыз ақыл иелерінің
көздері жетеді деген мағына шығады.
Құранның бұрынғы кітаптардан тағы бір ерекшелігі алғашқы түскен
парақтармен барлық кітаптардың мазмұнын қамтуында.
Құран әрі адамзаттың тәрбиешісі. Құранның басты мақсаты адам
болмысының жан тәнін кірден арылтып, рухына ғайыптық қанат тағып, жаннатқа
лайық ету. Негізінде құраннан тәлім-тәрбие алған адам рухының бұл дүниесі
де жаннатқа ұқсас. Өйткені адамның жандүниесі мен болмысын тәрбиелеуде ең
кәміл әдісті адамды жоқтан жаратқан Аллаһ тағала ғана біледі. Құран күллі
адамзаттың заттық әрі рухани қажеттіліктеріне сай, кең ауқымға ие қасиетті
дара кітап. Құран адам өміріне немқұрайлықпен қарамай,оның қажеттіліктерін
қамтыған кітап. Адам баласы дүрбелең өмірдегі бөгеттермен асулардан соның
көмегімен өтіп, дерттің дауасын, рұхтың азығын Құраннан ғана табады.
Құран әлем мәдениетінің ең үлкен байлығы, бүкіл мұсылмандардың
қасиетті кітабы. Араб тілінде қирағат-оқу деген мағынаны білдіретін
Құран жүз он төрт сүреден тұрады.
Құран адамдарды татулыққа, ізгілікке, теңдікке шақырады. Адамдарды
жақсылыққа шақырып, жамандықтардан тиым салады. Құран адамгершілікті,
сүйіспеншілікті, көркем мінез, рухани және мағынауи пәктікті, адал еңбек
етумен жақсы өмір сүруді әмір етеді. Құранның тәрбиесіне қарай отырып
адамның рухани кәмілденуіне қаншалықты маңызы бар екендігін көруге болады.
Баршамызға мәлім кәміл адам өзінің білімділігімен танылады.
Комунистік тәрбие кезінде, білімді кісі тек дінсіз болу керек, өйткені
адамның білімі артқан сайын діннің бос екендігін түсінеді деп келінді.
Алайда ислам мұсылмандарды дамуға білім алуға әмір етеді. Өйткені жеке адам
және қоғам білімменен кәмілдікке жетеді. Адамдарды ғылымға тарту мақсатында
Зүмәр сүресі 9 аятында былай делінеді: “Білетіндер мен білмейтіндер еш
уақытта бір бола ма? Шындығында ақыл иелері ғана насихат алады”. Исламда
адам ақылының дамуына қатты көңіл береді. Ғылым және ақиқатты айғақтар мен
дәлелдеуде, исламның рационалдық, ақылға сүйенетін дін екендігі айқын
көрінеді. Шын мәнінде де Құран еш бір нәрсені дәлелсіз қабылдамау
керектігін айтады. Еліктеу арқылы сенуге жол бермейді. Бұған Құрандағы 250
жерде “Ақылдарыңды қолданбайсыңдар ма? ойланбайсыңдар ма?”- деген аяттары
дәлел болады. Құран еш бір нәрсені дәлелсіз қабылдамау керектігін айта
отырып еліктеу арқылы сенуге жол бермейді.
Құрандағы негізгі тақырыптарды ислам ғалымдары үшке бөліп
қарастырған. Олар мыналар:
1. Иман (сенім).
2. Ахлақ (көркем мінез-құлық).
3. Муамелат (қарым-қатынас, іс-әрекет).
1. Иман (сенім) мәселесі. Ислам дінінде сенім мәселесі мұсылманшылықтың ең
алғашқы шарттарынан болып табылады. Иман сөзі араб тілінде әмәнә
түбірінен шыққан. Сену, нану деген мағынаны білдіреді. Ислам дінінде
оның негізгі алты шарты бар. Олар мыналар:
1. Аллаһтың барлығы мен бірлігіне сену.
2. Періштелерге сену.
3. Кітаптарына сену.
4. Пайғамбарларға сену.
5. Өлгеннен кейін қайтадан тірілуге сену.
6. Тағдырға, жақсымен жаманның Аллаһ тағаладан екеніне сену.
Абай атамыз, Иман-бұл Аллаһу тәбәрака уа тағаланың бірлігіне және
барлығына, Мухаммед пайғамбардың хақ екендігіне сену деп түсіндіреді.[18].
Иман екі түрлі болады:
1. Тақлиди иман.(Еліктеу арқылы сену).
2. Тахқиқи иман (Шынайы сену).
Тахқиқи иман дегеніміз әр бір нәрсенің ақиқатын толық үйреніп оның
дұрыстығына қол жеткізу. Құранда Сондай сөзге құлақ салып, сонда оның ңе
көркеміне ілетесіңдер. Міне солар Аллаһ өздерін тура жолға салғандар. Ал
міне солар ақыл иесі.(Зүмәр,18).[22]. Бұл аяттың нәтижесінде әр бір
пікірді ойлап, түсініп кейін оларға амал еткендер, міне солар Аллаһ һидаят
еткен кісілер деген мағына шығады. Әрине ілім ақыл жәрдемімен жүзеге
асады. Сондықтан да Құранда ақылға қатты мән беріліп оның үлкен құрмет
екендігі айтылады.
Тақлиди иман дегеніміз басқа біреудің айтқанына, сенгеніне еліктеп
ақыл қолданбай, ой жүргізмей сену. Бұл иман әлсіз және тез жойылып кетуі
мүмкін.
Иман тек сеніммен шектелмейді. Иман жақсы амалдарды да қажет
еттіреді. Өйткені иман болған жерде ар-ұят, намыс болады. Намыстылық бар
жерде мейірімділік, тыныштық болады. Құранда: Шын мәнінде адамдар
жаманшылықта. Тек Аллаһқа иман етіп жақсы ғамал жасағандардан басқа деп
айтылады.(Аср,2-3). [9],[22].
Құрандағы екінші басты мәселе бұл ахлақ мәселесі. Ахлақ дегеніміз
көркем мінез-құлық дегенді білдіреді. Құран әдеп, ахлақ, этика, эстетика
мәселелеріне кеңінен тоқталады. Қоғамның дамуымен ілгерілеуінде адамның
жеке мінез құлқы маңызды роль ойнайды. Өйткені қоғам мүшесі болған әр бір
жақсы мінез-құлықты азаматтың қоғамға қаншалықты пайдасы болса, жаман мінез-
құлықты адам да қоғамға одан да көп зиянын тигізеді.
Мухаммед пайғамбарымыздан бір кісі Ислам дегеніміз не?-деп сұрағанда
Ислам көркем ахлақ деп жауап береді.
Құран адамдардың құндылықтарын жоғары бағалай отырып, құрметке ең лайық
әке-шешелерді айтады.Құранда әке-шеше хақы белгіленіп қойылған.
Әл-Исраа сүресі 24-25 аяттарында әке-шешеге жақсылық жасау, Аллаһ
тағалаға ғибадат етуден кейінгі екінші орында тұрады.Раббың өзіне ғана
ғибадат етулеріңді, әке-шешеге жақсылық жасауларыңды әмір етті. Ал егер ол
екеуінің бірі немесе екеуі де жандарыңда кәрілікке жетсе, түһ деме
сондай-ақ ол екеуіне зекіме де, ол екеуіне сыпайы сөз сөйле. Ол екеуіне
кішірейіп мерхамет құшағын жай да, Раббым ол екеуі мені кішкентайда
тәрбиелегендей, сен де оларды мерхаметіңе бөлей көр.
Жоғарыдағы аятта әке-шешеге бес түрлі мейірім және құрмет көрсету
керек екендігін көреміз:
1. Бала әке-шеше іс-әрекеттерінен ауырсынып оларды зекімеу.
2. Бала әке-шешеге мейірім-шапағатта болу.
3. Ата-анаға әр қашан құрмет көрсету.
4. Ата-анамен сөйлескенде оларға ауыр тиетін сөздер сөйлемеу.
5. Бала әр қашан олардың бақытты әрі рахатты болу үшін дұға етіп жүру.
Құранда тек ата-анаға ғана емес, отбасының басқа да мүшелеріне,
туысқандарға, көршілерге, жетімдерге, кедейлерге жақсылық жасауды әмір
етеді.
Құранда Ниса сүресі 36 аятында: Әке-шешеге, жақындарға, жетімдерге,
міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жакын жолдасқа, жолда
қалғандарға және қол астарындағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Аллаһ
тағала тәкаппар мақтанышты жақсы көрмейді деп адамдарды бір-біріне
жақсылық жасауға шақырады.Бұл аят қоғамдық ахлақи маңызға ие.[22],
[9].[13]
XX ғасыр адамзат үшін ғылым техниканың дамуы, көптеген ғылыми
техникалық жаңалықтардың ашылу кезеңі болды. Бірақ та дамуды тек ғылыми
жетістік деп ойлаумыз қате. Шынайы даму бұл қоғамдық өмірдегі
сүйіспеншілік, құрметтілік, және мейірімділікпен байланысты. Егер қоғамда
жоғары қасиеттер болмайтын болса, қоғам тоқырауға ұшырап өмірі қысқа болуы
мүмкін.
Құран адамдарға сабырлы болуды әмір етеді. Сабыр қанағат адамдардың ең
жоғары қасиеттерінен болып табылады. Сабыр, Құрандағы ең көп айтылған
тақырыптардан. Эй, Мухаммед, қиыншылықтарға сабыр ет. Расында Аллаһ тағала
жақсылық істеушілердің еңбегін жоймайды.(Худ,15).[9], [23].[12].
Егер сабыр етіп,Аллаһтан қорықсаңдар құтыласыңдар ( Али Имран,186).[9].
Сабырдың үш түрі бар:
1. Күнәлардан қашу арқылы сабыр ету.
2. Ғибадаттаарды, құлшылықтарды орындаудағы сабыр.
3. Қиыншылық аурулардан сабыр ету.
Шын мәнінде сабырлы адам оның түбінде сары алтын табады, бүкіл
қиыншылықтарға шыдап дұрыс жолды таңдай алады. Құран адамдардағы ең үлкен
сипаттардан болған шыншылдық туралы сөз қозғайды. Шыншылдық сенімділікті
әкеледі. Ал отбасымен қоғам тек сенімділік пен ғана жалғасады.
Құран адамды достыққа татулыққа шақырады. Ислам адамдардың
бойындағы дұшпандық, жек көрушілік сезімін төмендегідей тәрбиелеуді
ұсынады. Егер қастық жасағың келсе, ішіңдегі қара ниетке қарсы шық. Соны
құртуға тырыс. Саған ең көп зияны тиген жүгенсіз нәпсің мен
құлқыңқұмарлығың мен күрес, тәрбиелеуге тырыс. Сүйіспеншілік қасиеттің өзі,
сүйіспеншілікке лайық. Жауыздық қасиеттің өзі ең әуелі жауыздыққа лайық.
Егер жауыңды жеңгің келсе оның істеген жамандығына жақсылықпен жауап бер.
Жамандық жасасаң одан сайын жауласа бересің. Жеңген болып көрінсең де
жүрегі мұздап саған кек сақтайды. Қастандығы жалғаса береді. Егер жақсылық
жасасаң өзі де өкініп райынан қайтады. Шын мәнінде өмір бірлік пен
ынтымақтықтың нәтижесі. Тату-тәтті ынтымақ кеткен кезде рухани өмір де
күйрейді. Құран әдемі сөйлеу, өзгелер мен жақсы қарым-қатынаста болуға
шақырады. Мұны төмендегі аяттардан көруге болады. Адамдарға жақсы сөздер
айтыңдар, Қашан сендерге сәлем берілсе сендер одан да жақсырақ түрде
жауап қайтарыңдар. (Ниса,86).[3].[9].
Құрандағы тәрбиелік мәңге ие болған әмірлерді қысқаша шолып өттік.
Құранда әмірлер мен тиымдар да бар. Құран адамдардың ілгерілеуіне,
жоғарылауына кедергі болатын арақ ішу, жала жабу, өтірік айту, өсек сияқты
жаман қасиеттерді айта отырып бұлардан аулақ болуды әмір етеді.
Тәкаппарлық туралы Құранда Жер жүзінде даңдайсып жүрме, өйткені сен
жерді, әсте жара алмайсың да бой жағынан тауларға да жете алмайсың.
Исра,37.[22].
Такаппар адам әуелі өзін жақсы көреді. Өз пайдасы үшін барлық нәрсені
пида етеді. Өзінің байлығы және мал дүниесі мен мақтанады. Мұндай
кісілереге
Құранда: Жер жүзінде орынсыз даңдайсығандарды ұзақтастырамын. Егер
олар барлық белгілерді көрсе де оған сенбейді. Сондай ақ олар тура жолды
көрсе, оны жол қылып алады. Бұл олардың аяттарымызды өтірік деп одан ғапыл
болғандықтары.(Ағраф,146).[22].
Жоғарыда айтқанымыздай, тәкаппар адам әуелі өзін жақсы көреді. Өзін
жақсы көрген адам, басқаларды сүйе алмайды. Сырттай жақсы көрсе де, шынайы
түрде сүйе алмайды. Оның пайдасы немесе ләззаты үшін сүйуі мүмкін. Әр қашан
өзін басқаларға көрсетуге жан сүйдіруге тырысып, кемшіліктерді өзіне алғысы
келмейді. Сол арқылы өтірікке және жасанды әрекеттерді жасауға мәжбүр
болады.
Біреуді жамандау, айып және нашар қылық екенін, жиіркеніштілігін
Құран бір ғана аятымен ғайбат, өсектің қаншалықты жаман нәрсе екендігін
ашық түрде көрсетеді. Өсек, ғайбат айту адамның ақылы жүрегі,
адамгершілігі, жаратылысы сүймейтін және халық алдында да жаман қылық
екендігі айтады. Шынымен де ғайбат қоғамдық өмірде алауыздыққа, кек
сақтауға себеп болатын, адамдардың арасындағы достықты бұзатын-у. Ғайбат-
қара ниетті күншіл және қырсық адамдардың өте көп қолданатын жексұрын
қаруы. Ар намысты адамның бұл лас қаруды қолдануға ұшданы шыдамас. Атақты
бір кісі былай деген екен: Душпанымды ғайбатпен жазалаудан бойымды аулақ
салдым. Пасық пен арсыздың лас қаруын қолыма неге алайын?.
Құран ұлтшылдық пен нәсілшілікке тиым салады. Бір ұлттың немесе
нәсілдің басқа ұлттан үстемдігін қабылдамайды. Аллаһ тағала жаратқан
адамдардың бәрін бірдей көреді.
Марқұм Ибраһим Құнанбайұлы ұлтшылдықтың, нәсілшіліктің адам болмысына
жат нәрсе екенін былайша паш еткен. Адам баласына адам баласының бәрі
дос. Не үшін десек, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, қазаң, дене бітімің,
шыққан жерің, бармақ жерің, бәрі бірдей ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің,
шіруің, махшарда сұралуың, бәрі бірдей екі дүниенің қайғысына, пәлесіне
қаупің, екі дүние жақсылығына рахатың, бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің
бар ма, жоқ па? [19].
Үстемдікті тек моралдік, рухани, ахлақи сапаларда іздейді, яғни таза
адам, адал адам, тақуалықты берік ұстайтын адамның ғана Жартушысының
алдында дәрежесі жоғары болмақ. Адамдарды қорлаған такаппарлық жасаған
залымдардың қай ұлттың иесі болмасын түкке керек емес. Аллаһ тағала
Құранда бір еркекпен әйелден жаратқанын, соң оларды бірін бірі оңай
танып білуі үшін қауымдарға бөлгенін хабарлайды. (Хужурат,13). Ей,
адамдар! Шынында біз сендерді бір еркекпен әйелден жараттық және бір-
бірлерің мен танысуларың үшін сендерді қауымдарға және тайпаларға бөлдік.
Ал Аллаһтың құзырында ең қымбаттылырың, одан ең көп қорқатындарың! Күмән
жоқ Аллаһ біледі. Ол әр нәрседен хабардар. [9],[14].
Әлем тарихын парақтағанымызда мұсылмандардың әр дәйім бейбітшілік
жағында болғанын көреміз. Әлемдік бейбітшіліктің басты кепілі мұсылман
үмбеті десек қателеспейміз. Ортағасырда европалық шіркеулерде әйелдердің
құқықтары бар ма, жоқ па? деген сұраққа жауап іздеп, таласып жүргенде
Мухаммед Пайғамбар сонау 7-ғасырда Жәннат аналар аяқтарының астында деп
әйелдің құрметтеуге тұтарлық екендігін айтқандады.
Құран ашкөздікке көре алмаушылыққа тиым салады. Мұсылман өміріне
аса қатерлі аурудың ашкөздік екенін айтады. Ашкөздік адамның мақұрым
қалуына себепші болады. Ол да бір дерт және қорлық.Ашкөздік адамды
құралақан қалдырып, қайыршылыққа ұшыратады. Ашкөздік деген бәле
тіршіліктегі ең үлкен ортадан бастап, ең ұсақ нәрсеге дейін жағымсыз әсерін
қалдырады. Ал тәуекел етіп несібесін табуға тырысу-бақыт көзі. Барлық
жерде жағымды әсерін қалдырады.
Ысырап- адамды ашкөздікке дұшар етеді. Ашкөздіктің үш салдары бар:
1. Қанағатсыздық, ол адамның жұмысқа болған ынтасын жояды. Шүкіршілік
етудің орнына шағымданады. Адамды жалқаулыққа итермелейді.
2. Үнемді пайдаланбаудың салдарынан тұтынушылар артып, өндірушілер
азаяды.Жұрттың бәрі үкімет аузына қарайтын болады. Сөйтіп, әлеуметтік
өмірдің тірегі болып табылатын өнеркәсіп, сауда, ауыл шаруашылық
салалары тоқырауға ұшырайды. Бұндай ел дамымай керісінше құлдырап
жоқшылыққа нәтиже береді.
3. Түңілу мен зиянға ұшырау. Мақсатына жете алмай жағымсыз атану,
жеңілдік пен жәрдемнен құр қалу. Тіпті, халқымызда ашкөздік- зиянға
ұшырау мен сәтсіздіктің себебі деген нақыл сөздер де бар. Өмірге
ықыласты да жояды.
Демек, ысыраптан қанағатсыздық пайда болады екен. Ал қанағатсыздық
еңбекке деген ынтаны жойып, жалқаулыққа үйретеді. Тұрмысына риза болмай,
әр уақыт шағымданады. Қанағатсыздық ықыластың сағын сындырып екі жүзділікке
итермелейді. Құран осыны бір аятпенен адамның бақыттылығы қанағаттылықта,
ал ысырап адамды жарға құлатып жақсылықтан мақұрым қалатындығын баяндайды.
1.2. Мухаммед Пайғамбардың ислам тәрбиесіндегі орны.
Ислам тәрбиесінің екінші қайнар көзі хадис болып табылады.
Алдымен хадис және сүннеттің мағынасын түсіндіріп кетейін. Сүннет сөзі
–жол, мінез, ахлақ, тура жол, әдіс, үлгі мағыналарды білдіреді. Мухаммед
Пайғамбар хадисінде тура жол, өнеге болу мағынасында сүнет сөзі қолданған.
Менен кейін әр түрлі келіспеушіліктер ортаға шығады. Кім осы оқиғаларға
тап болса, менің сүннетім немесе тура жолда болған рашид халифалардың
сүннетіне мойын сұнуларыңды ұсынамын. Мухаммед Пайғамбардың сүннеті деп
оның ұстанған жолы, ахлақы және қарым-қатынастарына айтамыз. Оның сүннетін
үшке бөліп қарастыруға болады:
1. Қаули сүннет. Мухаммед Пайғамбардың айтқан бүкіл сөздері осы түр
сүннетке жатады.
2. Фиғли сүннет. Мухаммед Пайғамбардың жасаған бүкіл іс-әрекеттері.
3. Тақрири сүннет. Мухаммед Пайғамбардың құзырында айтылған сөздер мен
жасаған іс-әрекеттерге Пайғамбарымыз қарсылық білдірмей қабыл еткен
сүннеттерге айтылады.
Хадис сөзінің сөздік мағынасы -сөз деген мағынаны білдіреді. Хадис
ғылымында болса Мухаммед Пайғамбардың сөз,іс-әрекет, жағдайларына қатысты
хабарларға айтылады.
Мухаммед Пайғамбар Аллаһтың әмірлерін адамдарға жеткізуге
міндеттелген исламның алғашқы мұғалімі. Бүкіл мұсылмандарға үлгі. Мешітте
имам, мешіт сыртында жолбасшы, соғыста болса қолбасшы, соғыссыз кезде
муршид(дұрыс жолды көрсетуші) еді. Шын мәнінде Мухаммед пайғамбардың өмірін
терең зерттейтін болсақ, әр бір іс-әрекетінде, қимылдарында адамның
кәмілденуіне, жетілуіне пайда беретін дәрістер алуға болады. Оның немересі
Хусейн Мухаммед пайғамбардың мінезін түсіндірген кезде былай деп
айтушы еді: “Хз. Пайғамбар үнемі күлімсіреп, әрі кішіпейілділікті
ұстанатын. Бақырып-шақырмай орта жолда жүретін. Ұнатпайтын нәрселерді көрсе
де көрмегендей сыңай танытатын. Үгіт етіп жүргендердің көңілін түсірмейтін.
Мына үш жайтты ешқашан істемейтін. Ешкімнің намысын таптамайтын, ешкімнің
қатесін қазбаламайтын, пайдасыз сөз сөйлемейтін. Ол сөйлеген кезде барлығы
оны мұқият құлақ салып тыңдайтын. Ол сөзін бітіргенде өзгелерге сөз
беретін. Одан ешкім қысылып-қымтырылмайтын. Жанындағы жолдастары не нәрсеге
күлсе ол да күлетін, не нәрсеге таңырқаса ол да таңырқайтын. Бөгде
адамдардың әдепсіздігі мен басынуына сабыр ететіндігі соншалық,
жанындағылар сабырсызданатын. Бір нәрсеге мұқтаж болғандарға анаған жәрдем
беріңдер дейтін. Ешкімнің сөзін бөлмейтін, егер жөн-жоқсыз сөйлер болса
ғана тыңдамай кетіп қалатын еді. Әрбір қауымның басшысына сый-сыяпат беріп,
көңілдерін аулайтын. Әр дайым жылы лебіз танытып жүретін. [15],[18].
А) Мухаммед пайғамбардың қыз балаларға көрсеткен құрмет.
Кей бір қоғамдарда ер балалар қыздардан жоғары саналған. Бұл сезім
жәһилия(исламнан бұрынғы кезең) кезеңіндегі арабтарда одан да қатты
күшейген. Қыз балаларды тірілей көмуге дейін барып, бұл аянышты жағдай жәй,
қарапайым, әр кімнің де істеуіне рұқсат етілген іс-әрекетке айналды.
Мухаммед пайғамбар Құран Кәримдегі аяттарменен қоғамдағы әйел-еркек
теңсіздігіне тиым салып, ер баланы жоғары санау дәстүрін жоюға тырысты.
Уақыт өте келе жоғарыдағы айтылған түсініктер Қыз бала болсын, ер бала
болсын Аллаһтың берген бір сыйлығы хадисіне сәйкес қыз балалар да
құрметтеле бастады. Бұл жерде Мухаммед пайғамбардың өз қыз-балаларына
болған қарым-қатынасы және оларға берген үгіт-насихаттары тәрбие
мәселесінде үлкен роль ойнады. Мухаммед пайғамбар хадисінде Ер балаларды
сүйіңдер деп айтқан. Сосын одан неге қыз балаларды бірге қосып айтпадыңыз
деп сұралғанда қыздар өздерін өздері сүйдіреді, олардың жаратылысы
сүйікті деп айтқан екен. Кімнің үш қызы (кей бір деректерде екі немесе,
бір деп айтылады) болып, оларға жақсы қарым-қатынаста болса, ер балаларын
олардан жоғары санамай, оларға жақсы тәрбие берсе, Аллаһ тағала оларды әке-
шеше үшін тозаққа перде етіп, жәннатқа апарады.(Әбу Дәуіт, Жәннат,130). Осы
арада қыз балаларға мейірімділк жасаған әке-шешелердің алатын сыйлықтарын
сүйіншілейтін мына оқиғаны айта кетейін.[9], [14], [15].
Мухаммед пайғамбардың хадисінде: Адам өлгеннен кейін оның амал
дәптері жабылады. Бірақ мына үш жақтан оған сауап жазылуы жалғаса береді:
1. Жария садақа. (Адамдарға және қоғамға жиі пайдасы тиетін істер мен
құрылымдар).
2. Адамдарға қалдырған пайдалы ілімі.
3. Оған әр уақытта дұға етіп жүретін салих(жақсы тәрбиелі) бала. (Ахмет
б.Ханбел, Мүснәд,5,261).
Мухаммед пайғамбар бір хадисінде Жанұясы және балаларын қорғау
үшін, сол себептен өлтірілген адамдардың шейіт екендігін айта отырып, адам
баласының баласын қорғау сезімінің іс-әрекетке, тәжірибеге ауысуы шейіт
болу секілді үлкен сыйлыққа қол жеткізетіндігін айтады. Мухаммед
пайғамбардың балалардың қорғалу мен бірге олардың ризалықтарын қамтамасыз
етуге қатысты көптеген хадистері бар. Кішкентай баласының ризығын
қамтамасыз ету үшін әрекет еткен адам, Аллаһ жолында әрекет еткен болып
есептеледі. (Таберани,әл Мужамис сағир,2,60). [2].[18].[20].
Б) Мухаммед пайғамбардың балаларға көрсеткен сүйіспеншілігі.
Мухаммед пайғамбардың бала тәрбиесінде, оның көрсеткен іс-әрекеттерін жеке-
жеке қарастырып көрейік.
1.Балаларды құшақтауы.
Соңғы кездердегі зерттеу жұмыстарда адамдардың физикалық жақтан бір-
бірімен қол беріп амандасуының үлкен әсері бар екендігі мойындалуда. Бір
басшымен қызметшісі немесе екі дос бір-бірімен құшақтап амандасуы
сүйіспеншілік және достықтың нысаны. Адамдардың арасындағы достықтың,
шыншылдықтың нығайуына бірден бір себеп десек қателеспейміз. Сезімдердің
әлі енді дамуда болған баланың мұндай кезеңде жақсы мәміле және
сүйіспеншілік жасауға өте мұқтаж. Балалардың бұл қажеттілігін қамтамасыз
ету әке-шешенің міндеті.
2.Балаларға дұға етуі.
Үлкен кісілердің жастарға жасаған дұғалары, оларды жақсы көргендіктерінің
белгісі. Мухаммед пайғамбар басқа бір хадисінде әкенін балаға жасаған
дұғасының да қабыл болатындығын да айтып кетеді .(Бухари, Әдеьу-л
Муфред,45). Амр б.Хурейс былай дейді: Шешем мені Мухаммед пайғамбардың
жанына алып барды. Пайғамбар басымды сипап мол ризыққа қол жеткізуім үшін
дұға етті.[18].
Балаларды сүйуі.
Сүйу мәселесі Мухаммед пайғамбардың балаларға қарсы жиі қолданған
сүйіспеншілікті білдіретін іс-әрекеті. Мухаммед пайғамбардың мына сөзі
көпшіліктің назарын аудартады. Балаларды көбірек сүйіңдер, әр бір сүйу
үшін жәннатта бір мәртебе беріледі. (ӘбуДауіт,Әдеп144,Менакиб,50). Мухаммед
Пайғамбардың немересі Хасанды сүйіп жатқан кезде Акра Хабис деген кісі
бұған таң қалып былай дейді. Шындығында менің он балам бар. Бірақ еш бірін
сүйгенім жоқ. Сонда оған Мухаммед пайғамбар Қамқор болмағанға мейірімділік
жасалмайды деп жауап береді.(Бухари, Әдеп, 18;Тирмизи, Бирр,
12).[14],[18].
3. Балаларды аялауы.
Баланы аялап оған көңіл бөлуі олардың өздерін қауіпсіздікте сезінуіне және
сүйгендіктерін білуі жағынан өте маңызды. Кезкелген бала аялап оны сипаудан
үлкен қуаныш сезінеді. Мухаммед пайғамбар да тәрбиеде баланы аялап оны
еркелеткен. Оған жүрегінің тастай қаттылығынан шағымданып келген кісіге
мына ұсынысты айтады. Жетімнің басын сипап кедейді тойдыр.(Ахмед б.
Ханбел, Муснед,2,263,387).Осылайша баланы аялау адамды рухани нәзіктікке
және жүректің жұмсаруына қол жеткізіп басқаларға мейірімді болу сезімін
оятады.
4. Мухаммед пайғамбардың балаларды желкесіне міндіруі.
Мухаммед пайғамбардың баланы арқасына және желкесіне міндіргенін
ислам тарихынан жиі кездестіреміз. Әсіресе қызы Фатимаға зиратқа барған
пайғамбар немерелері Хасан менн Хусейінді желкесіне алып олармен сыр
бөлісетін еді. Мухаммед пайғамбар балаларды арқасына міндіріп, тіпті сол
күйде намаз да оқығандығын көреміз. Ол балаларды қуанту үшін қолынан
келгенше әрекет жасаған.
Мухаммед пайғамбардың бала тәрбиесіне берген маңызы.
Мухаммед пайғамбардың өмірі бала тәрбиесіне қатысты назар аударарлық
көптеген мысалдармен толы. Ол бір хадисінде: Бір әкенің балаға қалдыратын
ең құнды сыйлығы (қалдыратын ең маңызды мирасы) жақсы тәрбие деп айтады.
(Тирмизи,12).[18]. Басқа бір хадисте баланың тәрбиесімен айналысу садақа
беруден де жақсырақ. Осы жоғарыдағы принциптерге сай өзінің балаларымен
қоса басқа балаларды нәзіктік және мейірімділікпен тәрбиелеуге тырысқан.
Тәрбиеші және өнеге ретінде жіберілген Мухаммед пайғамбар шын
мәнінде бүкіл адамзатқа шынайы тәрбиеші ретінде үлгі болды. Оның өмірі
басынан соңына дейін тәрбие мен толы. Ол жаһилия кезеңі арабтардан, тарихта
жағымды із қалдырған, дүниеде қайталанбас теңдесі жоқ қоғамды дүниеге
әкелді. Құранда Аллаһ тағала Шын мәнінде Аллаһты ахирет күнін
армандайтындар және Аллаһты көп зікір ететіндер үшін сізге Аллаһтың
елшісінді өте әдемі өнеге бар деп айтады. [3].
2-тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары.
Ислам ғалымдары арасында бала тәрбиесіне қатысты ең көп еңбек
жазған әл-Ғаззали болып табылады. Әл-Ғаззали орта ғасыр ислам философы.
Ғаззалидің бала тәрбиесіне қатысты ең негізгі еңбегі Йа әййуһәл үәлад
атты еңбегі болып табылады. Ғаззали баланың жеке тұлғалық тәрбиесі, діни
және қоғамдық тәрбиесін қарапайым құралдар арқылы түсіндіруге тырысқан. Ол
өзінің еңбектерінде қазіргі заманауи бала тәрбиесіне әрең жеткен немесе
жете алмаған тәрбие туралы насихаттар мен әдістерді айтып өтеді.
Жалпы этика және тәрбие философиясында болғаны сияқты Ғаззали бала
тәрбиесі туралы әдіс-тәсілдерді Құран және хадистерден сонымен қатар,
ақыл және тәжірибеге сүйенген күрделі өмір шындықтарынан алады. Сонымен
қатар тарихтан, пайғамбарлар өмірінен, ғалым,атақты кісілердің өмірінен
пайдаланады.
Ғаззали бала тәрбиесін жанұядағы бала тәрбиесі және мектептегі
бала тәрбиесі деп екіге бөліп қарастырады.
1) Жанұядағы бала тәрбиесі.
Ғаззали бала тәрбиесін АллаҺ тағала тарапынан әке-шешеге берілген
аманат ретінде қабылдайды және бұл аманатты ең жақсы түрде
тәрбиелеуге, балалардың білім алуларына көмектесуге жауапкер екендігін
айтады. Ия, тәрбие жанұядан басталады. Төмендегі хадис бұған дәлел
болады. Балаларды жақсы тәрбиелеу, балаға жақсы есім қойу әкенің
мойнындағы парызы.
Ғаззалидің пікірінше бала туылғанда жаман болып туылмайды. Ол
жүрегі таза, барлық нәрсені қабылдауға мүмкіндігі бар жаухар сияқты,
дейді.
А) Жеке тұлғалық тәрбие.
1. Рухани тәрбие.
Бұл тәрбие баланы материалдық себептерге болмағандықтан, оларға
қасиеттілік, әділеттілік, сүйіспеншілік, жаны ашу, жақсылық пен жамандық,
батырлық пен қорқақтықтың не екендігін үйрету. Әке-шеше осы секілді рухани
сезімдерді балада қалыптастыру керек. Әке-шеше балаларға мейірімділік
көрсетіп сүйу мен сүйілуді үйретуі тиіс. Ғаззали балаларды аялаудың
мустахаб (жақсы көрілген нәрсе) екендігін айтады. Баланың жақсы іс-
әрекеттерін бойында көрген кезде, оларды материалдық және рухани
сыйлықтар мен қуантуы керек. Бұл баланы жақсылыққа ынталандырады.
Ғаззалидің пікірінше, жалпы бала алты жастарында жақсы мен жаманды
ажырата алады. Әке-шеше баланы жас кезден шектен тыс жан тыныштығына
үйретпеуі керек. Егер бұндай жасалса, үлкейген кезде рахаттылыққа
қолы жетпегендіктен үмітсіздікке түседі. Балаға жастайынан
еңбекқорлыққа тәрбиелеп ашкөздікпен дүниеқұмарлықтан барынша сақтандыруы
керек. Ақшаға болған сүйіспеншілік балаларда такаппарлық, өркөкіректік,
өзімшілдік сияқты адамгершілікке жат қасиеттерді қалыптастыруына себеп
болады. Сондықтан ақша еңбектің мақсатына айналмауы керек. Балаларды
өз еркіне, бәлкім үйленгеннен кейін дұрысталар деп жауапкершіліктен қашу
үлкен зұлымдық жасау дегенді білдіреді. Санасы қате пікірлермен
уланған адамды оңайғана,тәрбиелеу қиын жұмыс. Әлемде қаншама бұрыс
пікірлі, қате идеалогияның жетегінде жүрген адамдар бар. Кей
біреулері мұның қате екендігін түсінсе де, үйреніп қалған әдетінен шыға
алмайды. Мысалды алыстан іздемей-ақ қарапайым темекі шегуді алып
қарайтын болсақ, темекі адамның ден саулығына қаншалықты зиян, тіпті
адамның өмірінің сөнуіне әкеліп соғуы мүмкіндігі барлығымызға мәлім.
Бірақ, бұларды біле тұра адамның оны тәрік етуі өте қиын.
2. Дене және физиологиялық эстетикалық тәрбие.
Ғаззали баланың рухани тәрбиесіне мән бергені сияқты,оның
физиологиялық дене тәрбиесіне де мән береді.Ол бұл жайында ата-
аналарға төмендегі ұсыныстарды айтады:
а. Балаға күнде белгілі бір уақытта дене тәрбиесі және
жаттығулар мен шұғылдандыруы керек. Әйтпесе балада жалқаулық пайда
болады.
ә. Баланы жұмсақ көрпе жастыққа жатқызбауы керек. Әйтпесе
баланың бұлшық және дене еттері дамымайды. Денеге май басып
семіздікке алып келуі мүмкін. Бұл жерде Ғаззали баланың эстетикалық
көркемдігін айта отырып, бала үшін дене әдемілігінің маңыздылығын
түсіндіреді.
б. Баланы күндізгі уақытта емес түнде ұйықтауға ынталандыру
керек. Күндіз ұйықтау балада жалқаулықты қалыптастыруы мүмкін.
с. Балаға сабақтарынан кейін пайдалы ойындар ойнауға рұқсат
беруі керек. Бір жақтан бала дене және ми жағынан тәрбиеленсе,
екінші жақтан ойын ойнауға арманы орындалып үйдегілерден жасырын
ойнаудың алдын алған болып есептеледі. Қазіргі таңдағы жаңа тәрбие
жүйесі балаға ойынның қаншалықты маңызды екендігін айтады.
Б) Қоғамдық тәрбие.
Әке-шеше баланы қоғамдық өмірге сай түрде тәрбиелеуге міндетті.
Ғаззалидің пікірінше бұл тәрбиенің бастауы тамақ басында отырудан
бастап, адамдар мен қарым-қатынас жасауға дейінгі іс-әрекеттерді өз
ішіне қамтиды.
Ғаззалидің пікірінше, бала тәрбиесінде ең маңызды нәрсе әке-
шешенің балаларымен бірге бір ыдыстан отбасымен бірге тамақ ішуі.
Өйткені бұл бір жағынан Пайғамбарымыздың сүннеті болса, екіншіден
баланың қоғамдық өмірге үйренуіне, әлеуметтенуіне өз көмегін тигізеді.
С) Діни тәрбие.
Ғаззалидің пікірінше діни тәрбие басқа да педагогтардікі
сияқты жанұядан басталатындығын айтады. Бала алты жасына жеткенде оған
қысқа, қарапайым білімдер үйретіледі. Намаз, ораза, қажылық сияқты
құлшылықтар түсіндіріледі. Балағат жасына жеткенге дейін діни
білімдердің (намаз, ораза сияқты) басқа да парыз және уәжіптері, ақыл
және нақылдың себептері, олардың пайдалары үйретіледі.
Ғаззали бай болу және кедей болу туралы айтып өтеді. Балаға
бай болу ұсынылып оған ынталандырады. Бірақ шектен тыс ақша беріп
балаға ақша сүйіспеншілігін қалыптастырмауы керек. Қысқаша айтатын
болсақ байлық ішінде кедейлік үйретілуі керек. Еш бір уақытта балаға
кедей болу ұсынылмайды.
Ислам ғалымдары бала тәрбиесіне қатысты төмендегілерді айтады:
- Егер бала қателік жасаса оны көрмеген сияқты болуы және жасырын
кемшіліктерін жарияламауы керек. Өйткені балалар қателерін жасырғысы
келеді. Егер де бала өзіні тәрбиелеуге тырысса қателерін еш көрмеген
сияқты әрекет ету керек.
- Баланың кемшілігін дұрыстаймын деп әр бір әрекетінде балаға қарсы
келсе, бала кемшіліктеріне қырсықтанып қайтадан жасай беруі мүмкін.
H.Гинатти де дәл осы көзқарасты қолдайды. Ол баланы жазаландыру,
мәжбурлеу оны тәрбиелей алмайтын дәрежеге әкелуі мүмкін дейді.
- Жаман қылықтарды басқалардың да жасай алатынын балаға сездірмеуі
керек. Әйтпесе, бұл балаға өнеге ретінде қабылданады.
- Егер қателіктері қайталана берсе, оған жасырын түрде ескертіліп
зияндары аз-аздан түсіндіру керек. Қайта-қайта ескертулерден сақтану
керек. Бұл баланың сөзді тыңдамайтын дәрежеге әкелуі мүмкін.
- Баланы жасырын істер жасауға алып баратын кезкелген қылықтардан
аулақ болу керек. Оған жақсы іс болсын, жаман іс болсын ашық түрде
жасауына мүмкіндік беру керек. Бала жасырын іс-әрекеттердің айып
екендігін білсе, оған ашық түрде жасауға мүмкіндік берілмесе, іс-
әрекеттерін жасырын жасауға әдеттенеді.
- Балаға айтылатын ескертулер көпшілік алдында айтылмауы керек.
Өйткені бұл баланың ұялшақтығына және ұяңдық сияқты қасиеттердің
қалыптасуына мүмкіндік тудыруы мүмкін.
2) Мектептегі бала тәрбиесі.
Балаға тәрбие беруде екінші орында тұратын және баланың
мінез-құлқының қалыптасуында маңызды рол атқаратын мектеп болып
табылады.
Мұсылман ғалымдары, мұғалімдердің бала тәрбиесінде маңызды рөл
атқаратындығын айта отырып, баламен қалай қарым-қатынас жасау
керектігін мысалдар мен түсіндіреді.
- Мұғалім оқушыны өзінің баласындай қабыл етіп, мейірім-шапағат пен
қарым-қатынас жасауы керек.
- Мұғалімдер оқушыларға білім беру кезінде міндетсінбеуі тиіс.
Ізгілікпен қарым-қатынас жасай отырып тәрбиеде Мухаммед Пайғамбарды
үлгі ретінде алулары керек.
- Оқушыларға айтылуы керек болған насихаттарды ашық түрде такаппарлық
көрсетпей жасауы керек.
- Мұғалім оқушылардың қателерін мейірімділік және ескерту жолы мен
түзеп көпшіліктің алдында ұятрауы керек. Көпшілік алдында айтылған
ұрсу және ескертулер баланың ұялшақтық болуына және дұшпандық
қасиеттерінің ойануына себеп болады.
- Баланың күш-құдіреті мен қабілетін анықтап, соған қарай білім
беру керек. Әрине балаға ауыр жүк арту оны қиын жағдайға
түсіреді, нәтижеде баланың ғылымға болған құлшынысы азаяды.
2.2 Бала тәрбиесінде – жанұя орны.
Адам өмірінде қоғамның өмірі қаншалықты маңызды болса, қоғам өмірінде
де жанұяның орны ерекше. Жанұясыз адамзатты немесе қоғамды елестету қиын.
Жанұя адамзат ұрпағының жалғасуы үшін қажетті құрылым болса дүниеуи
тыныштықпен бақыттылық үшін де сондай қажет. Негізі мықты болған жанұяның
мүшелері де бақытты. Олай болатын болса ахирет өмірі сияқты дүние өмірі
үшін тыныштықпен бақыттылықтың жолдарын көрсеткен ислам дінінің дүние
бақытына негіз болған отбасы мәселесіне маңыз бермеуі мүмкін емес.
Тақырыбымызға қатысты болғандықтан оларға қысқаша тоқталып өтейік.
1. Құран Кәрим үйленуде адамдардың жеке құмарлықтары үшін емес тәрбие
шарттарына сай жанұяның құрылуын әмір етеді. Некелесетін әйел міндетті
түрде мүмин болуы шарт.Мухаммед пайғамбар да діндар әйелге үйленуді әмір
еткен. Мінез-құлқы жаман ортада өскен әдемі әйелді, лас жерде өскен қызыл
гүлге ұқсатып, ондай кісілермен үйленуден аулақ болуды талап етеді.
1. Жанұя құқықтарымен міндеттері.
Халқымызда Үйлену оңай, үй болу қиын деген сөз бар Жанұяға қатысты
мәселелер үйленумен бітпейді. Ер мен әйелдің материалдық әрі рухани дамуы,
олардың рахат және тыныштығы жанұялардың кей бір негіздердің орындалуымен
ғана жүзеге асады. Егер мұндай негіздер назарға алынбай орындалмаса
жанұяның өмірі де қысқа болады. Сол негіздердің ішіндегі ең маңыздысы
олардың бір-біріне болған міндеттері келеді.
а) Әке және оның міндеті.
Жанұяда еркек басшылық жасайды.Еркектер әйелдерді билеуші. Өйткен
Аллаһ бірін бірінен артық қылды. Сондай ақ олар малдарыан да
пайдаландырады. Бұл жердегі әйелдің еркекке үстемдігі екі нәрсеге
сүйендіріледі.
1. Еркектің табиғатындағы кей бір үстемдіктер. (дене жағынан күшті, мықты
болуы, әйелдерге қарағанда сезімдерге тез берілмейді).
2. Әйелді қамтамсыз ету. Экономикалық жақтан көбірек жауапкешілігі бар
кісінінің, үкім жүргізуде көбірек құқығы бар.
Осыған байланысты жанұя ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
1-тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС .
1. Құран және оның тәрбиелік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. Ислам тәрбиесінде Мухаммед пайғамбардың орны
... ... ... ... ... ... ... .. 12
2-тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары ... ... . 15
2. Бала тәрбиесінде – жанұя орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3. Исламда бала тәрбиесінің принциптерімен әдіс-тәсілдері
... ... ... ... ... 32
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың өзектілігі қазіргі таңда ұрпақ қамын ойлау – бүкіл
қауымға ортақ парыз. Сондықтан бала өсіру, адамгершілікке тәрбиелеу бүкіл
халыққа ортақ.Қазақ халқы ерте кезден-ақ тәрбиесіне көңіл бөлген. Шығыстың
ұлы ғалымы Әл-Фараби былай деген: Тәрбиесіз білім, білім емес яғни, ең
әуелі тәрбиең дұрыс болса, біліміңде дұрыс болады.[1].
Қазіргі замандағы тәрбие системасы, ислам тәрбиесінің
ерекшеліктерімен, артықшылығымен байқалады. Ислам бүкіл Пайғамбарлармен
кітаптар, шариғаттар, тіпті ғалымдар да , адамдарды тәрбиелеу үшін
жіберілгендігін айтады. Мұхаммед Пайғамбар бір хадисінде Ғалымдар
пайғамбарлардың мирасқорлары деп ғалымдарға да, пайғамбарлық міндет
жүктегіндігін айтады.[9].
Діни әмір мен тиымдар, харам меен халалдар барлығы тәрбие болып
есептеледі. Мұсылмандардың бастапқыда таңқаларлық табысқа қол жеткізулері
тәрбиенің арқасында деп айтуымызға болады.
Құран әр адамзаттың тәрбиешісі. Негізінде құраннан тәлім-тәрбие
алған адам рухының бұл дүниесін де, жәннатқа ұқсас. Өйткені, адамның жан
дүниесі мен болмысын тәрбиелеуде ең кәміл әдісіті адамды жоқтан жаратқан
Аллаһ Тағала ғана біледі. Құран күллі адамзаттың әрі рухани
қажеттіліктеріне сай, кең ауқымға ие қасиетті дара кітап. Адам баласы
дүрбелең өмірдегі бөгеттермен, дерттің дауасын рұхтың азығын Құраннан ғана
таба алады.Құран адамгершілікті, сүйіспеншілікті, көркем мінез, рухани және
мағынауи пәктікті, адал еңбек етумен жақсы өмір сүруді әмір етеді.
Баршамызға мәлім кәміл адам өзінің білімділігімен танылады.
Коммунистік тәрбие кезінде, білімді кісі тек дінсіз болу керек, өйткені
адамның білімі артқан сайын діннің бос екендігін түсінеді деп келінді.
Алайда ислам мұсылмандарды дамуға білім алуға әмір етеді. Өйткені, жеке
адам және қоғам білімменен кәмілділікке жетеді. Адамдарды ғылымға тарту
мақсатында Зумәр сүресі 9 аятында былай делінеді: Білетіндер мен
білмейтіндер еш уақытта бір бола ма? Шындығында ақыл иелері ғана насихат
алады .[9].
Мұхаммед Пайғамбар бір хадисінде Аллаһ сені зорлаушы ретінде емес,
керісінше сені мұғалім және жетілдіруші ретінде жіберді деп атап
көрсетті. [17] .
Тәрбие жан-ұядан басталады. Жаңа туылған баланың оң құлағына азан,
сол құлағына қамат айтылуы, таза жүректерге берген алғашқы үндеу. Әке-шеше
баланы жас кезден-ақ жақсылыққа ынталандыру, өзгелерге мұқтаж болмау және
мұқтаждықтарға көмектесуді тағы да басқа жақсы тәлім үйрету керек. Бала
үшін ең жақсы орта сүйіспеншілікпен сәнденген жанұя ортасы. Егер де әке-
шеше осындай ортаны жүзеге асыра алмаса, киім, ойыншық сиякты нәрселер бала
үшін ешқандай мәні жоқ. Өйткені, әке-шеше қателігінен өзін сенімділікте
сезіне алмай, рухани өмірі уайыммен қорқыныш ішінде өмір сүреді.
Руссел былай деген екен Тәрбиеде сүйіспеншілік болмаса , балада
мінез-құлық немесе сана еркін тұрде дами алмайды.[5].
Әр бір әке-шеше өзінің баласын жақсы тәрбиелеуді қалайды. Көркем-мінез
бұл әр халықтың армандайтын бағалы құндылықтарынан. Қоғамдық өмірдің рахат
тыныш өмір сүруі үшін тек мемлекет заңына мойынсыну жеткілікті емес. Ортақ
құндылықтармен дәстүрлердің бірлесу күшіне қажеттілік бар. Басқаша айтатын
болсақ адамгершілік құндылықтар болмай, қоғамдағы рахатты өмір
жалғаспайды. Бүкіл діндердің күнә деп есептеген нәрселерін, мемлекеттің
заңы да күнә деп есептейді. Ал бірақ та діндердің алып келген өтірік
айтпау, қонақсүйгіштік,көмектесу, құрмет сияқты құндылықтарды мемлекет
заңымен орындатуға болмайды. Мұндай қасиеттерді амалға асыруға, дұрыс
жолмен жүруге көмектесетін тек діни сеніммен тәрбие қүндылықтар болып
табылады.
Ислам діні бала тәрбиесіне жан-жақты қарастыра отырып мән береді. Ислам да
бала тәрбиесінде маңызды жайт тәрбиелеушінің балаға үлгілі бола білуі.
Балаға тілмен түндіргеннен гөрі , іс-әрекетпен, амалмен көрсете білсе, бала
тәрбиесіне жүз есе әсерлі болады. Өйткені, өзін тәрбиелей алмаған адам,
басқаны тәрбиелей алмайтыны анық.
Зерттеудің мақсаты:
- Құран және оның тәрбиелік мәнін ашу.
-Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамаларды жалпыландыру.
- бала тәрбиелеудегі ислам дінінің орны және әрекеттерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері : нақты осы тақырып бойынша ақпараттарды,
әдибиеттерді анализдеу жолымен, бала тәрбиесіне діннің орны мен әрекеттерін
анықтау.
Зерттеудің нысаны : Діннің - отбасы,бала тәрбиесіне тигізетін әсерін
зерттеу.
Зертеу пәні : Ислам діннің бала тәрбиелеу кезінде бала психологиясына
тәрбиесіне тигізер әсері.
Исламның бала тәрбиесінде алатын рөлі үлкен екендігін дәлелдеу және
тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер отбасындағы ата-ана тәрбие мәселелерін ислами тұрғыда
қарастырып, іс-тәжірибе барысында анықтап, ата-ана үшін бала тұлғасының
қалыптасуына әсер етудің исламның тиімді жолдары көрсетілсе, бүгінгі таңда
жасөспірімділер мен жастар арасындағы келеңсіз жағдайлар мен түрлі
секталардан адасуынан алдын-алуға мүмкіндік туар еді.
Зертеудің әдістері: Балалардың діни сұрақтарына жауап беру кезінде
ескерілетін принциптер.
1-тарау. ИСЛАМИ ТӘРБИЕСІНЕ ЖАЛПЫ КӨЗҚАРАС
1. Құранның тәрбиелік мәні.
Адамзат тарихына көз салсақ, алғашқы дәуірден бері адам баласы
әлемді билеген ұлы бір күшке сеніп, одан жәрдем сұрап соған құлшылық еткен.
Адамның бойында ұлы жаратушыға деген сезім болған. Бұл-адамның өз
табиғатында Аллаһ тағалаға сену мен бой ұсыну бар екендігін көрсетеді.
Ислам көзқарасы бойынша Аллаһ тағала әуелі Адам пайғамбарды жаратты.
Аллаһ тағала адам пендесіне Адам пайғамбарды осы хақ дінінің алғашқы
пайғамбары етуі- адамзаттың алғашқы дінінің тәухид (жалғыз ғана құдайға
сену) діні екендігінің айғағы. Алайда мұндай қоғамдар уақыт өте келе Аллах
Тағала сенімінен айрылып қараңғылыққа бет бұрып, көркем мінез аяқ асты
қалған еді. Сол кезде Аллаһ тағала қауымдарға пайғамбарлар жіберіп, тура
жолға шақырды.
Құран сөзі тау суындай сарқырап ағып жан мен тән, ар мен жүректі
кірден арылтып, адамзатқа бақыт әкелді. Құран арқылы әйел заты теңдікке қол
жеткіссе, әке перзентін қыз, ұл деп бөле жармай, бірдей әкелік сезіммен
қарайтын болды. Кешегі қызын тірідей көмген әкелер, енді құмырсқаға да
аяныш сезіммен қарайтын заманға қол жеткізді. Бір-бірімен қырық-пышақтасып
қырқысқан ру, тайпалар Құран арқылы арасынан қыл өтпейтін дос атанып, аға-
бауырлық қарым-қатынас орнықты. Күні кеше ата-анасына қарсы балалар
Құранның атқан орайлы таңынан кейін, оларға қарсы шықпақ түгіл үһ деп те
наразылық білдірмейтін ибалы дәрежеге жетті. Әсіресе анаға ерекше ізет
көрсетіліп Жәннат аналардың аяқтарының астында деген мәртебелі баға
беріліп ардақталды. Міне Құран бұдан он төрт ғасыр бұрын, зұлыматтың қара
түнегін сейілтіп адамзат әлемін көкжиектен көтерілген күндей нұр шұғылаға
бөледі.
Мұсылмандардың бастапқыда таңқаларлық табысқа қол жеткізулері
тәрбиенің арқасында деп айтуымызға болады. Исламның адамзатқа әкелген
тәрбие системасының,сенімі қуатты мұсылмандар тарапынан кемшіліксіз
орындалуы арқылы олар жан жақты табыстарға қол жеткізген. Бұл тұрғыдан алып
қарайтын болсақ, Исламға илаһи тәрбие (құдайдық) системасы деп сипат
беруге болады.
Негізінде Мухаммед пайғамбар өзін тәрбиеші ретінде көрсетеді. Мен
бір мұғалім, тәрбиеші ретінде жіберілдім.(Имам Малик, Муватта, хуснул
хулқ,1).[15].
Қасиетті Құранда: Егер сенсеңдер, әрине жоғарысыңдар(үстінсіңдер)
аятын ислам тәрбиесін өмірде іс-әрекеттерің мен көрсетіп нағыз мұсылман
болсаңдар, міндетті түрде жеңіске жетіп, дүниеуи жарыстарда да басқалардан
жоғары мәртебеге жетесіңдер деген мағынада түсінуіміз керек.[22].
Қазіргі замандағы тәрбие системасын зерттейтін болсақ, ислам
тәрбиесінің артықшылығын байқауға болады.Ислами түсінік бойынша адамдарды
жаратқан Аллаһ, адамдардың жаратылысына ең лайық тәрбие системасын
білдірген. Ислам, бүкіл пайғамбаарлармен кітаптар, шариғаттар тіпті
ғалымдар да адамдарды тәрбиелеу үшін жіберілгендігін айтады. Өйткені
Мухаммед пайғамбар бір хадисінде Ғалымдар пайғамбарлардың мирасқорлары
деп ғалымдарға да пайғамбарлық міндет жүктелгендігін айтады. Діни әмір мен
тиымдар, харам мен халалдар барлығы тәрбие болып есептеледі. [17], [15].
Осы жерде ислам тәрбиесінің алғашқы тәрбие негіздерінен Құран
жайлы, ол кімнің сөзі және оның басқа кітаптардан ерекшеліктерін айта
кеткен жөн.
Ислами деректердегі мағлұматтардан тұжырым жасайтын болсақ,
адамдарды жаратқан және олардың әлсіздігімен мұқтаждығын білетін Аллаһ
Тағала адамзатттың атасы. Адам пайғамбардан бастап ақыр заманның үмбетіне
дейін әр дәуірде адамзаттың қажеттілігімен сана деңгейіне қарай илаһи
хабарды сол қауым ішіндегі арнайы таңдалғаан пайғамбарлар арқылы жіберді.
Адамзаттың санасы бұрыңғыдаан гөрі дамып, толысқан уақытта ақырғы
пайғамбаар Мухаммед арқылы жиырма үш жыл бойы уаһи етіп Құранды түсірді.
Құран, адамзат қараңғылыққа көмілген заманда, қапастан құтқарып нұрға
бөлеген, нұрмен рақымға толы кітап. Құранда Аллаһ тағала былай дейді: Ол
сендерді қараңғылықтан жарыққа шығару үшін құлына ап-ашық аяттар түсірді.
Сөзсіз Аллаһ сендерге тым мейірімді, аса рақымды.(Хадид9).Біз мұсылмандарға
Құраннан шипа мен рақым түсіреміз. Бұл залымдардың зиянын ғана арттырады.
(Исра 82). [9],[7].[22].
Құран-тарихтағы өзіне дейінгі адамдардың қолымен бұрмаланған өзге
илаһи кітаптарға ұқсамаған жалғыз уаһилік кітап. Осы жағынан Құран өзге
кітап пен діндерді бағалауда жалғыз құқылы кітап. Оның нақты мәнісі-Тәурат,
Інжіл, Зәбур және Құранның бір бастаудан келуінде. Себеп, тәурат пен Інжіл
ғасырлар бойы адамдардың бұрмалауына ұшырап, Құранның әлгі күнге дейін бір
әрпі де өзгертілмей сақталуында. Кей бір ислам ғалымдары бұл кітапта шүбә
жоқ деген. Құран аятындағы кітап сөзіне түсіндірме жасаған кезде кітапты
екіге бөліп қарастырады. Үлкен және кіші кітап. Үлкен кітап бұл алып әлем
болса, кіші кітап Құран делінеді. Құран жоқтан жаратылған жеті әлем атты
алып кітаптың аудармашысы. Ұлы жаратушы әлемді өзінің ұлылығымен
құдіреттілігін таныту үшін жааратқан. Қасиетті хадисте Аллаһ тағала Мен
бір құпия қазына едім, мені танып білсін деп әлемді жараттым дейді.
Өйткені әр бір кәміл құдірет және әдемілік өзінің кәмілділігі және
әдемілігін көруді әрі көрсетуді қалайды. Сондықтан да әлем кітабын
адамзатқа арнайы ұсынып, сол кітабы арқылы адамдар мен тілдеседі. Ендеше
адам баласы алып кітапты оқып оның тылсым сырын ақтарып негізгі мақсатты
табуы шарт. Адам ақылы шектеулі. Сондықтан да сансыз болмыстың құпия сырын
адамзат ұлы жаратушысының пайғамбары арқылы жіберген кітап кілтімен ғана
аша алады. Құранның түсу кезеңін зерттейтін болсақ, ол адамзаттың сан
ғасырлар бойы санасы дамып кәмілдік деңгейге жеткен кезде түскен.
Ол осыдан он бес ғасыр бұрын түссе де, қазір де қияметке дейін
де адамзаттың барлық мәселелерін шешуге жетіп артылады. Құранда Аллаһ
тағала Болашақта дәлелдерімізді ғаламзат және жаратылыстарында
көрсетеміз.Сол кезде олар оның (құранның) ақиқат екендігіне анық көздері
жетеді. (Фуссилат,4153).[11],[22].[9]. Бұл аяттан, келешекте адамзаттың
күллі болмысымен құран арасындағы тылсым байланысты түгел зерттеп ақыр
соңында, Құранның Ұлы жаратушысының кітабы екендігіне нағыз ақыл иелерінің
көздері жетеді деген мағына шығады.
Құранның бұрынғы кітаптардан тағы бір ерекшелігі алғашқы түскен
парақтармен барлық кітаптардың мазмұнын қамтуында.
Құран әрі адамзаттың тәрбиешісі. Құранның басты мақсаты адам
болмысының жан тәнін кірден арылтып, рухына ғайыптық қанат тағып, жаннатқа
лайық ету. Негізінде құраннан тәлім-тәрбие алған адам рухының бұл дүниесі
де жаннатқа ұқсас. Өйткені адамның жандүниесі мен болмысын тәрбиелеуде ең
кәміл әдісті адамды жоқтан жаратқан Аллаһ тағала ғана біледі. Құран күллі
адамзаттың заттық әрі рухани қажеттіліктеріне сай, кең ауқымға ие қасиетті
дара кітап. Құран адам өміріне немқұрайлықпен қарамай,оның қажеттіліктерін
қамтыған кітап. Адам баласы дүрбелең өмірдегі бөгеттермен асулардан соның
көмегімен өтіп, дерттің дауасын, рұхтың азығын Құраннан ғана табады.
Құран әлем мәдениетінің ең үлкен байлығы, бүкіл мұсылмандардың
қасиетті кітабы. Араб тілінде қирағат-оқу деген мағынаны білдіретін
Құран жүз он төрт сүреден тұрады.
Құран адамдарды татулыққа, ізгілікке, теңдікке шақырады. Адамдарды
жақсылыққа шақырып, жамандықтардан тиым салады. Құран адамгершілікті,
сүйіспеншілікті, көркем мінез, рухани және мағынауи пәктікті, адал еңбек
етумен жақсы өмір сүруді әмір етеді. Құранның тәрбиесіне қарай отырып
адамның рухани кәмілденуіне қаншалықты маңызы бар екендігін көруге болады.
Баршамызға мәлім кәміл адам өзінің білімділігімен танылады.
Комунистік тәрбие кезінде, білімді кісі тек дінсіз болу керек, өйткені
адамның білімі артқан сайын діннің бос екендігін түсінеді деп келінді.
Алайда ислам мұсылмандарды дамуға білім алуға әмір етеді. Өйткені жеке адам
және қоғам білімменен кәмілдікке жетеді. Адамдарды ғылымға тарту мақсатында
Зүмәр сүресі 9 аятында былай делінеді: “Білетіндер мен білмейтіндер еш
уақытта бір бола ма? Шындығында ақыл иелері ғана насихат алады”. Исламда
адам ақылының дамуына қатты көңіл береді. Ғылым және ақиқатты айғақтар мен
дәлелдеуде, исламның рационалдық, ақылға сүйенетін дін екендігі айқын
көрінеді. Шын мәнінде де Құран еш бір нәрсені дәлелсіз қабылдамау
керектігін айтады. Еліктеу арқылы сенуге жол бермейді. Бұған Құрандағы 250
жерде “Ақылдарыңды қолданбайсыңдар ма? ойланбайсыңдар ма?”- деген аяттары
дәлел болады. Құран еш бір нәрсені дәлелсіз қабылдамау керектігін айта
отырып еліктеу арқылы сенуге жол бермейді.
Құрандағы негізгі тақырыптарды ислам ғалымдары үшке бөліп
қарастырған. Олар мыналар:
1. Иман (сенім).
2. Ахлақ (көркем мінез-құлық).
3. Муамелат (қарым-қатынас, іс-әрекет).
1. Иман (сенім) мәселесі. Ислам дінінде сенім мәселесі мұсылманшылықтың ең
алғашқы шарттарынан болып табылады. Иман сөзі араб тілінде әмәнә
түбірінен шыққан. Сену, нану деген мағынаны білдіреді. Ислам дінінде
оның негізгі алты шарты бар. Олар мыналар:
1. Аллаһтың барлығы мен бірлігіне сену.
2. Періштелерге сену.
3. Кітаптарына сену.
4. Пайғамбарларға сену.
5. Өлгеннен кейін қайтадан тірілуге сену.
6. Тағдырға, жақсымен жаманның Аллаһ тағаладан екеніне сену.
Абай атамыз, Иман-бұл Аллаһу тәбәрака уа тағаланың бірлігіне және
барлығына, Мухаммед пайғамбардың хақ екендігіне сену деп түсіндіреді.[18].
Иман екі түрлі болады:
1. Тақлиди иман.(Еліктеу арқылы сену).
2. Тахқиқи иман (Шынайы сену).
Тахқиқи иман дегеніміз әр бір нәрсенің ақиқатын толық үйреніп оның
дұрыстығына қол жеткізу. Құранда Сондай сөзге құлақ салып, сонда оның ңе
көркеміне ілетесіңдер. Міне солар Аллаһ өздерін тура жолға салғандар. Ал
міне солар ақыл иесі.(Зүмәр,18).[22]. Бұл аяттың нәтижесінде әр бір
пікірді ойлап, түсініп кейін оларға амал еткендер, міне солар Аллаһ һидаят
еткен кісілер деген мағына шығады. Әрине ілім ақыл жәрдемімен жүзеге
асады. Сондықтан да Құранда ақылға қатты мән беріліп оның үлкен құрмет
екендігі айтылады.
Тақлиди иман дегеніміз басқа біреудің айтқанына, сенгеніне еліктеп
ақыл қолданбай, ой жүргізмей сену. Бұл иман әлсіз және тез жойылып кетуі
мүмкін.
Иман тек сеніммен шектелмейді. Иман жақсы амалдарды да қажет
еттіреді. Өйткені иман болған жерде ар-ұят, намыс болады. Намыстылық бар
жерде мейірімділік, тыныштық болады. Құранда: Шын мәнінде адамдар
жаманшылықта. Тек Аллаһқа иман етіп жақсы ғамал жасағандардан басқа деп
айтылады.(Аср,2-3). [9],[22].
Құрандағы екінші басты мәселе бұл ахлақ мәселесі. Ахлақ дегеніміз
көркем мінез-құлық дегенді білдіреді. Құран әдеп, ахлақ, этика, эстетика
мәселелеріне кеңінен тоқталады. Қоғамның дамуымен ілгерілеуінде адамның
жеке мінез құлқы маңызды роль ойнайды. Өйткені қоғам мүшесі болған әр бір
жақсы мінез-құлықты азаматтың қоғамға қаншалықты пайдасы болса, жаман мінез-
құлықты адам да қоғамға одан да көп зиянын тигізеді.
Мухаммед пайғамбарымыздан бір кісі Ислам дегеніміз не?-деп сұрағанда
Ислам көркем ахлақ деп жауап береді.
Құран адамдардың құндылықтарын жоғары бағалай отырып, құрметке ең лайық
әке-шешелерді айтады.Құранда әке-шеше хақы белгіленіп қойылған.
Әл-Исраа сүресі 24-25 аяттарында әке-шешеге жақсылық жасау, Аллаһ
тағалаға ғибадат етуден кейінгі екінші орында тұрады.Раббың өзіне ғана
ғибадат етулеріңді, әке-шешеге жақсылық жасауларыңды әмір етті. Ал егер ол
екеуінің бірі немесе екеуі де жандарыңда кәрілікке жетсе, түһ деме
сондай-ақ ол екеуіне зекіме де, ол екеуіне сыпайы сөз сөйле. Ол екеуіне
кішірейіп мерхамет құшағын жай да, Раббым ол екеуі мені кішкентайда
тәрбиелегендей, сен де оларды мерхаметіңе бөлей көр.
Жоғарыдағы аятта әке-шешеге бес түрлі мейірім және құрмет көрсету
керек екендігін көреміз:
1. Бала әке-шеше іс-әрекеттерінен ауырсынып оларды зекімеу.
2. Бала әке-шешеге мейірім-шапағатта болу.
3. Ата-анаға әр қашан құрмет көрсету.
4. Ата-анамен сөйлескенде оларға ауыр тиетін сөздер сөйлемеу.
5. Бала әр қашан олардың бақытты әрі рахатты болу үшін дұға етіп жүру.
Құранда тек ата-анаға ғана емес, отбасының басқа да мүшелеріне,
туысқандарға, көршілерге, жетімдерге, кедейлерге жақсылық жасауды әмір
етеді.
Құранда Ниса сүресі 36 аятында: Әке-шешеге, жақындарға, жетімдерге,
міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жакын жолдасқа, жолда
қалғандарға және қол астарындағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Аллаһ
тағала тәкаппар мақтанышты жақсы көрмейді деп адамдарды бір-біріне
жақсылық жасауға шақырады.Бұл аят қоғамдық ахлақи маңызға ие.[22],
[9].[13]
XX ғасыр адамзат үшін ғылым техниканың дамуы, көптеген ғылыми
техникалық жаңалықтардың ашылу кезеңі болды. Бірақ та дамуды тек ғылыми
жетістік деп ойлаумыз қате. Шынайы даму бұл қоғамдық өмірдегі
сүйіспеншілік, құрметтілік, және мейірімділікпен байланысты. Егер қоғамда
жоғары қасиеттер болмайтын болса, қоғам тоқырауға ұшырап өмірі қысқа болуы
мүмкін.
Құран адамдарға сабырлы болуды әмір етеді. Сабыр қанағат адамдардың ең
жоғары қасиеттерінен болып табылады. Сабыр, Құрандағы ең көп айтылған
тақырыптардан. Эй, Мухаммед, қиыншылықтарға сабыр ет. Расында Аллаһ тағала
жақсылық істеушілердің еңбегін жоймайды.(Худ,15).[9], [23].[12].
Егер сабыр етіп,Аллаһтан қорықсаңдар құтыласыңдар ( Али Имран,186).[9].
Сабырдың үш түрі бар:
1. Күнәлардан қашу арқылы сабыр ету.
2. Ғибадаттаарды, құлшылықтарды орындаудағы сабыр.
3. Қиыншылық аурулардан сабыр ету.
Шын мәнінде сабырлы адам оның түбінде сары алтын табады, бүкіл
қиыншылықтарға шыдап дұрыс жолды таңдай алады. Құран адамдардағы ең үлкен
сипаттардан болған шыншылдық туралы сөз қозғайды. Шыншылдық сенімділікті
әкеледі. Ал отбасымен қоғам тек сенімділік пен ғана жалғасады.
Құран адамды достыққа татулыққа шақырады. Ислам адамдардың
бойындағы дұшпандық, жек көрушілік сезімін төмендегідей тәрбиелеуді
ұсынады. Егер қастық жасағың келсе, ішіңдегі қара ниетке қарсы шық. Соны
құртуға тырыс. Саған ең көп зияны тиген жүгенсіз нәпсің мен
құлқыңқұмарлығың мен күрес, тәрбиелеуге тырыс. Сүйіспеншілік қасиеттің өзі,
сүйіспеншілікке лайық. Жауыздық қасиеттің өзі ең әуелі жауыздыққа лайық.
Егер жауыңды жеңгің келсе оның істеген жамандығына жақсылықпен жауап бер.
Жамандық жасасаң одан сайын жауласа бересің. Жеңген болып көрінсең де
жүрегі мұздап саған кек сақтайды. Қастандығы жалғаса береді. Егер жақсылық
жасасаң өзі де өкініп райынан қайтады. Шын мәнінде өмір бірлік пен
ынтымақтықтың нәтижесі. Тату-тәтті ынтымақ кеткен кезде рухани өмір де
күйрейді. Құран әдемі сөйлеу, өзгелер мен жақсы қарым-қатынаста болуға
шақырады. Мұны төмендегі аяттардан көруге болады. Адамдарға жақсы сөздер
айтыңдар, Қашан сендерге сәлем берілсе сендер одан да жақсырақ түрде
жауап қайтарыңдар. (Ниса,86).[3].[9].
Құрандағы тәрбиелік мәңге ие болған әмірлерді қысқаша шолып өттік.
Құранда әмірлер мен тиымдар да бар. Құран адамдардың ілгерілеуіне,
жоғарылауына кедергі болатын арақ ішу, жала жабу, өтірік айту, өсек сияқты
жаман қасиеттерді айта отырып бұлардан аулақ болуды әмір етеді.
Тәкаппарлық туралы Құранда Жер жүзінде даңдайсып жүрме, өйткені сен
жерді, әсте жара алмайсың да бой жағынан тауларға да жете алмайсың.
Исра,37.[22].
Такаппар адам әуелі өзін жақсы көреді. Өз пайдасы үшін барлық нәрсені
пида етеді. Өзінің байлығы және мал дүниесі мен мақтанады. Мұндай
кісілереге
Құранда: Жер жүзінде орынсыз даңдайсығандарды ұзақтастырамын. Егер
олар барлық белгілерді көрсе де оған сенбейді. Сондай ақ олар тура жолды
көрсе, оны жол қылып алады. Бұл олардың аяттарымызды өтірік деп одан ғапыл
болғандықтары.(Ағраф,146).[22].
Жоғарыда айтқанымыздай, тәкаппар адам әуелі өзін жақсы көреді. Өзін
жақсы көрген адам, басқаларды сүйе алмайды. Сырттай жақсы көрсе де, шынайы
түрде сүйе алмайды. Оның пайдасы немесе ләззаты үшін сүйуі мүмкін. Әр қашан
өзін басқаларға көрсетуге жан сүйдіруге тырысып, кемшіліктерді өзіне алғысы
келмейді. Сол арқылы өтірікке және жасанды әрекеттерді жасауға мәжбүр
болады.
Біреуді жамандау, айып және нашар қылық екенін, жиіркеніштілігін
Құран бір ғана аятымен ғайбат, өсектің қаншалықты жаман нәрсе екендігін
ашық түрде көрсетеді. Өсек, ғайбат айту адамның ақылы жүрегі,
адамгершілігі, жаратылысы сүймейтін және халық алдында да жаман қылық
екендігі айтады. Шынымен де ғайбат қоғамдық өмірде алауыздыққа, кек
сақтауға себеп болатын, адамдардың арасындағы достықты бұзатын-у. Ғайбат-
қара ниетті күншіл және қырсық адамдардың өте көп қолданатын жексұрын
қаруы. Ар намысты адамның бұл лас қаруды қолдануға ұшданы шыдамас. Атақты
бір кісі былай деген екен: Душпанымды ғайбатпен жазалаудан бойымды аулақ
салдым. Пасық пен арсыздың лас қаруын қолыма неге алайын?.
Құран ұлтшылдық пен нәсілшілікке тиым салады. Бір ұлттың немесе
нәсілдің басқа ұлттан үстемдігін қабылдамайды. Аллаһ тағала жаратқан
адамдардың бәрін бірдей көреді.
Марқұм Ибраһим Құнанбайұлы ұлтшылдықтың, нәсілшіліктің адам болмысына
жат нәрсе екенін былайша паш еткен. Адам баласына адам баласының бәрі
дос. Не үшін десек, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, қазаң, дене бітімің,
шыққан жерің, бармақ жерің, бәрі бірдей ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің,
шіруің, махшарда сұралуың, бәрі бірдей екі дүниенің қайғысына, пәлесіне
қаупің, екі дүние жақсылығына рахатың, бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің
бар ма, жоқ па? [19].
Үстемдікті тек моралдік, рухани, ахлақи сапаларда іздейді, яғни таза
адам, адал адам, тақуалықты берік ұстайтын адамның ғана Жартушысының
алдында дәрежесі жоғары болмақ. Адамдарды қорлаған такаппарлық жасаған
залымдардың қай ұлттың иесі болмасын түкке керек емес. Аллаһ тағала
Құранда бір еркекпен әйелден жаратқанын, соң оларды бірін бірі оңай
танып білуі үшін қауымдарға бөлгенін хабарлайды. (Хужурат,13). Ей,
адамдар! Шынында біз сендерді бір еркекпен әйелден жараттық және бір-
бірлерің мен танысуларың үшін сендерді қауымдарға және тайпаларға бөлдік.
Ал Аллаһтың құзырында ең қымбаттылырың, одан ең көп қорқатындарың! Күмән
жоқ Аллаһ біледі. Ол әр нәрседен хабардар. [9],[14].
Әлем тарихын парақтағанымызда мұсылмандардың әр дәйім бейбітшілік
жағында болғанын көреміз. Әлемдік бейбітшіліктің басты кепілі мұсылман
үмбеті десек қателеспейміз. Ортағасырда европалық шіркеулерде әйелдердің
құқықтары бар ма, жоқ па? деген сұраққа жауап іздеп, таласып жүргенде
Мухаммед Пайғамбар сонау 7-ғасырда Жәннат аналар аяқтарының астында деп
әйелдің құрметтеуге тұтарлық екендігін айтқандады.
Құран ашкөздікке көре алмаушылыққа тиым салады. Мұсылман өміріне
аса қатерлі аурудың ашкөздік екенін айтады. Ашкөздік адамның мақұрым
қалуына себепші болады. Ол да бір дерт және қорлық.Ашкөздік адамды
құралақан қалдырып, қайыршылыққа ұшыратады. Ашкөздік деген бәле
тіршіліктегі ең үлкен ортадан бастап, ең ұсақ нәрсеге дейін жағымсыз әсерін
қалдырады. Ал тәуекел етіп несібесін табуға тырысу-бақыт көзі. Барлық
жерде жағымды әсерін қалдырады.
Ысырап- адамды ашкөздікке дұшар етеді. Ашкөздіктің үш салдары бар:
1. Қанағатсыздық, ол адамның жұмысқа болған ынтасын жояды. Шүкіршілік
етудің орнына шағымданады. Адамды жалқаулыққа итермелейді.
2. Үнемді пайдаланбаудың салдарынан тұтынушылар артып, өндірушілер
азаяды.Жұрттың бәрі үкімет аузына қарайтын болады. Сөйтіп, әлеуметтік
өмірдің тірегі болып табылатын өнеркәсіп, сауда, ауыл шаруашылық
салалары тоқырауға ұшырайды. Бұндай ел дамымай керісінше құлдырап
жоқшылыққа нәтиже береді.
3. Түңілу мен зиянға ұшырау. Мақсатына жете алмай жағымсыз атану,
жеңілдік пен жәрдемнен құр қалу. Тіпті, халқымызда ашкөздік- зиянға
ұшырау мен сәтсіздіктің себебі деген нақыл сөздер де бар. Өмірге
ықыласты да жояды.
Демек, ысыраптан қанағатсыздық пайда болады екен. Ал қанағатсыздық
еңбекке деген ынтаны жойып, жалқаулыққа үйретеді. Тұрмысына риза болмай,
әр уақыт шағымданады. Қанағатсыздық ықыластың сағын сындырып екі жүзділікке
итермелейді. Құран осыны бір аятпенен адамның бақыттылығы қанағаттылықта,
ал ысырап адамды жарға құлатып жақсылықтан мақұрым қалатындығын баяндайды.
1.2. Мухаммед Пайғамбардың ислам тәрбиесіндегі орны.
Ислам тәрбиесінің екінші қайнар көзі хадис болып табылады.
Алдымен хадис және сүннеттің мағынасын түсіндіріп кетейін. Сүннет сөзі
–жол, мінез, ахлақ, тура жол, әдіс, үлгі мағыналарды білдіреді. Мухаммед
Пайғамбар хадисінде тура жол, өнеге болу мағынасында сүнет сөзі қолданған.
Менен кейін әр түрлі келіспеушіліктер ортаға шығады. Кім осы оқиғаларға
тап болса, менің сүннетім немесе тура жолда болған рашид халифалардың
сүннетіне мойын сұнуларыңды ұсынамын. Мухаммед Пайғамбардың сүннеті деп
оның ұстанған жолы, ахлақы және қарым-қатынастарына айтамыз. Оның сүннетін
үшке бөліп қарастыруға болады:
1. Қаули сүннет. Мухаммед Пайғамбардың айтқан бүкіл сөздері осы түр
сүннетке жатады.
2. Фиғли сүннет. Мухаммед Пайғамбардың жасаған бүкіл іс-әрекеттері.
3. Тақрири сүннет. Мухаммед Пайғамбардың құзырында айтылған сөздер мен
жасаған іс-әрекеттерге Пайғамбарымыз қарсылық білдірмей қабыл еткен
сүннеттерге айтылады.
Хадис сөзінің сөздік мағынасы -сөз деген мағынаны білдіреді. Хадис
ғылымында болса Мухаммед Пайғамбардың сөз,іс-әрекет, жағдайларына қатысты
хабарларға айтылады.
Мухаммед Пайғамбар Аллаһтың әмірлерін адамдарға жеткізуге
міндеттелген исламның алғашқы мұғалімі. Бүкіл мұсылмандарға үлгі. Мешітте
имам, мешіт сыртында жолбасшы, соғыста болса қолбасшы, соғыссыз кезде
муршид(дұрыс жолды көрсетуші) еді. Шын мәнінде Мухаммед пайғамбардың өмірін
терең зерттейтін болсақ, әр бір іс-әрекетінде, қимылдарында адамның
кәмілденуіне, жетілуіне пайда беретін дәрістер алуға болады. Оның немересі
Хусейн Мухаммед пайғамбардың мінезін түсіндірген кезде былай деп
айтушы еді: “Хз. Пайғамбар үнемі күлімсіреп, әрі кішіпейілділікті
ұстанатын. Бақырып-шақырмай орта жолда жүретін. Ұнатпайтын нәрселерді көрсе
де көрмегендей сыңай танытатын. Үгіт етіп жүргендердің көңілін түсірмейтін.
Мына үш жайтты ешқашан істемейтін. Ешкімнің намысын таптамайтын, ешкімнің
қатесін қазбаламайтын, пайдасыз сөз сөйлемейтін. Ол сөйлеген кезде барлығы
оны мұқият құлақ салып тыңдайтын. Ол сөзін бітіргенде өзгелерге сөз
беретін. Одан ешкім қысылып-қымтырылмайтын. Жанындағы жолдастары не нәрсеге
күлсе ол да күлетін, не нәрсеге таңырқаса ол да таңырқайтын. Бөгде
адамдардың әдепсіздігі мен басынуына сабыр ететіндігі соншалық,
жанындағылар сабырсызданатын. Бір нәрсеге мұқтаж болғандарға анаған жәрдем
беріңдер дейтін. Ешкімнің сөзін бөлмейтін, егер жөн-жоқсыз сөйлер болса
ғана тыңдамай кетіп қалатын еді. Әрбір қауымның басшысына сый-сыяпат беріп,
көңілдерін аулайтын. Әр дайым жылы лебіз танытып жүретін. [15],[18].
А) Мухаммед пайғамбардың қыз балаларға көрсеткен құрмет.
Кей бір қоғамдарда ер балалар қыздардан жоғары саналған. Бұл сезім
жәһилия(исламнан бұрынғы кезең) кезеңіндегі арабтарда одан да қатты
күшейген. Қыз балаларды тірілей көмуге дейін барып, бұл аянышты жағдай жәй,
қарапайым, әр кімнің де істеуіне рұқсат етілген іс-әрекетке айналды.
Мухаммед пайғамбар Құран Кәримдегі аяттарменен қоғамдағы әйел-еркек
теңсіздігіне тиым салып, ер баланы жоғары санау дәстүрін жоюға тырысты.
Уақыт өте келе жоғарыдағы айтылған түсініктер Қыз бала болсын, ер бала
болсын Аллаһтың берген бір сыйлығы хадисіне сәйкес қыз балалар да
құрметтеле бастады. Бұл жерде Мухаммед пайғамбардың өз қыз-балаларына
болған қарым-қатынасы және оларға берген үгіт-насихаттары тәрбие
мәселесінде үлкен роль ойнады. Мухаммед пайғамбар хадисінде Ер балаларды
сүйіңдер деп айтқан. Сосын одан неге қыз балаларды бірге қосып айтпадыңыз
деп сұралғанда қыздар өздерін өздері сүйдіреді, олардың жаратылысы
сүйікті деп айтқан екен. Кімнің үш қызы (кей бір деректерде екі немесе,
бір деп айтылады) болып, оларға жақсы қарым-қатынаста болса, ер балаларын
олардан жоғары санамай, оларға жақсы тәрбие берсе, Аллаһ тағала оларды әке-
шеше үшін тозаққа перде етіп, жәннатқа апарады.(Әбу Дәуіт, Жәннат,130). Осы
арада қыз балаларға мейірімділк жасаған әке-шешелердің алатын сыйлықтарын
сүйіншілейтін мына оқиғаны айта кетейін.[9], [14], [15].
Мухаммед пайғамбардың хадисінде: Адам өлгеннен кейін оның амал
дәптері жабылады. Бірақ мына үш жақтан оған сауап жазылуы жалғаса береді:
1. Жария садақа. (Адамдарға және қоғамға жиі пайдасы тиетін істер мен
құрылымдар).
2. Адамдарға қалдырған пайдалы ілімі.
3. Оған әр уақытта дұға етіп жүретін салих(жақсы тәрбиелі) бала. (Ахмет
б.Ханбел, Мүснәд,5,261).
Мухаммед пайғамбар бір хадисінде Жанұясы және балаларын қорғау
үшін, сол себептен өлтірілген адамдардың шейіт екендігін айта отырып, адам
баласының баласын қорғау сезімінің іс-әрекетке, тәжірибеге ауысуы шейіт
болу секілді үлкен сыйлыққа қол жеткізетіндігін айтады. Мухаммед
пайғамбардың балалардың қорғалу мен бірге олардың ризалықтарын қамтамасыз
етуге қатысты көптеген хадистері бар. Кішкентай баласының ризығын
қамтамасыз ету үшін әрекет еткен адам, Аллаһ жолында әрекет еткен болып
есептеледі. (Таберани,әл Мужамис сағир,2,60). [2].[18].[20].
Б) Мухаммед пайғамбардың балаларға көрсеткен сүйіспеншілігі.
Мухаммед пайғамбардың бала тәрбиесінде, оның көрсеткен іс-әрекеттерін жеке-
жеке қарастырып көрейік.
1.Балаларды құшақтауы.
Соңғы кездердегі зерттеу жұмыстарда адамдардың физикалық жақтан бір-
бірімен қол беріп амандасуының үлкен әсері бар екендігі мойындалуда. Бір
басшымен қызметшісі немесе екі дос бір-бірімен құшақтап амандасуы
сүйіспеншілік және достықтың нысаны. Адамдардың арасындағы достықтың,
шыншылдықтың нығайуына бірден бір себеп десек қателеспейміз. Сезімдердің
әлі енді дамуда болған баланың мұндай кезеңде жақсы мәміле және
сүйіспеншілік жасауға өте мұқтаж. Балалардың бұл қажеттілігін қамтамасыз
ету әке-шешенің міндеті.
2.Балаларға дұға етуі.
Үлкен кісілердің жастарға жасаған дұғалары, оларды жақсы көргендіктерінің
белгісі. Мухаммед пайғамбар басқа бір хадисінде әкенін балаға жасаған
дұғасының да қабыл болатындығын да айтып кетеді .(Бухари, Әдеьу-л
Муфред,45). Амр б.Хурейс былай дейді: Шешем мені Мухаммед пайғамбардың
жанына алып барды. Пайғамбар басымды сипап мол ризыққа қол жеткізуім үшін
дұға етті.[18].
Балаларды сүйуі.
Сүйу мәселесі Мухаммед пайғамбардың балаларға қарсы жиі қолданған
сүйіспеншілікті білдіретін іс-әрекеті. Мухаммед пайғамбардың мына сөзі
көпшіліктің назарын аудартады. Балаларды көбірек сүйіңдер, әр бір сүйу
үшін жәннатта бір мәртебе беріледі. (ӘбуДауіт,Әдеп144,Менакиб,50). Мухаммед
Пайғамбардың немересі Хасанды сүйіп жатқан кезде Акра Хабис деген кісі
бұған таң қалып былай дейді. Шындығында менің он балам бар. Бірақ еш бірін
сүйгенім жоқ. Сонда оған Мухаммед пайғамбар Қамқор болмағанға мейірімділік
жасалмайды деп жауап береді.(Бухари, Әдеп, 18;Тирмизи, Бирр,
12).[14],[18].
3. Балаларды аялауы.
Баланы аялап оған көңіл бөлуі олардың өздерін қауіпсіздікте сезінуіне және
сүйгендіктерін білуі жағынан өте маңызды. Кезкелген бала аялап оны сипаудан
үлкен қуаныш сезінеді. Мухаммед пайғамбар да тәрбиеде баланы аялап оны
еркелеткен. Оған жүрегінің тастай қаттылығынан шағымданып келген кісіге
мына ұсынысты айтады. Жетімнің басын сипап кедейді тойдыр.(Ахмед б.
Ханбел, Муснед,2,263,387).Осылайша баланы аялау адамды рухани нәзіктікке
және жүректің жұмсаруына қол жеткізіп басқаларға мейірімді болу сезімін
оятады.
4. Мухаммед пайғамбардың балаларды желкесіне міндіруі.
Мухаммед пайғамбардың баланы арқасына және желкесіне міндіргенін
ислам тарихынан жиі кездестіреміз. Әсіресе қызы Фатимаға зиратқа барған
пайғамбар немерелері Хасан менн Хусейінді желкесіне алып олармен сыр
бөлісетін еді. Мухаммед пайғамбар балаларды арқасына міндіріп, тіпті сол
күйде намаз да оқығандығын көреміз. Ол балаларды қуанту үшін қолынан
келгенше әрекет жасаған.
Мухаммед пайғамбардың бала тәрбиесіне берген маңызы.
Мухаммед пайғамбардың өмірі бала тәрбиесіне қатысты назар аударарлық
көптеген мысалдармен толы. Ол бір хадисінде: Бір әкенің балаға қалдыратын
ең құнды сыйлығы (қалдыратын ең маңызды мирасы) жақсы тәрбие деп айтады.
(Тирмизи,12).[18]. Басқа бір хадисте баланың тәрбиесімен айналысу садақа
беруден де жақсырақ. Осы жоғарыдағы принциптерге сай өзінің балаларымен
қоса басқа балаларды нәзіктік және мейірімділікпен тәрбиелеуге тырысқан.
Тәрбиеші және өнеге ретінде жіберілген Мухаммед пайғамбар шын
мәнінде бүкіл адамзатқа шынайы тәрбиеші ретінде үлгі болды. Оның өмірі
басынан соңына дейін тәрбие мен толы. Ол жаһилия кезеңі арабтардан, тарихта
жағымды із қалдырған, дүниеде қайталанбас теңдесі жоқ қоғамды дүниеге
әкелді. Құранда Аллаһ тағала Шын мәнінде Аллаһты ахирет күнін
армандайтындар және Аллаһты көп зікір ететіндер үшін сізге Аллаһтың
елшісінді өте әдемі өнеге бар деп айтады. [3].
2-тарау. ИСЛАМДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1. Бала тәрбиесі туралы ислам ғалымдарының тұжырымдамалары.
Ислам ғалымдары арасында бала тәрбиесіне қатысты ең көп еңбек
жазған әл-Ғаззали болып табылады. Әл-Ғаззали орта ғасыр ислам философы.
Ғаззалидің бала тәрбиесіне қатысты ең негізгі еңбегі Йа әййуһәл үәлад
атты еңбегі болып табылады. Ғаззали баланың жеке тұлғалық тәрбиесі, діни
және қоғамдық тәрбиесін қарапайым құралдар арқылы түсіндіруге тырысқан. Ол
өзінің еңбектерінде қазіргі заманауи бала тәрбиесіне әрең жеткен немесе
жете алмаған тәрбие туралы насихаттар мен әдістерді айтып өтеді.
Жалпы этика және тәрбие философиясында болғаны сияқты Ғаззали бала
тәрбиесі туралы әдіс-тәсілдерді Құран және хадистерден сонымен қатар,
ақыл және тәжірибеге сүйенген күрделі өмір шындықтарынан алады. Сонымен
қатар тарихтан, пайғамбарлар өмірінен, ғалым,атақты кісілердің өмірінен
пайдаланады.
Ғаззали бала тәрбиесін жанұядағы бала тәрбиесі және мектептегі
бала тәрбиесі деп екіге бөліп қарастырады.
1) Жанұядағы бала тәрбиесі.
Ғаззали бала тәрбиесін АллаҺ тағала тарапынан әке-шешеге берілген
аманат ретінде қабылдайды және бұл аманатты ең жақсы түрде
тәрбиелеуге, балалардың білім алуларына көмектесуге жауапкер екендігін
айтады. Ия, тәрбие жанұядан басталады. Төмендегі хадис бұған дәлел
болады. Балаларды жақсы тәрбиелеу, балаға жақсы есім қойу әкенің
мойнындағы парызы.
Ғаззалидің пікірінше бала туылғанда жаман болып туылмайды. Ол
жүрегі таза, барлық нәрсені қабылдауға мүмкіндігі бар жаухар сияқты,
дейді.
А) Жеке тұлғалық тәрбие.
1. Рухани тәрбие.
Бұл тәрбие баланы материалдық себептерге болмағандықтан, оларға
қасиеттілік, әділеттілік, сүйіспеншілік, жаны ашу, жақсылық пен жамандық,
батырлық пен қорқақтықтың не екендігін үйрету. Әке-шеше осы секілді рухани
сезімдерді балада қалыптастыру керек. Әке-шеше балаларға мейірімділік
көрсетіп сүйу мен сүйілуді үйретуі тиіс. Ғаззали балаларды аялаудың
мустахаб (жақсы көрілген нәрсе) екендігін айтады. Баланың жақсы іс-
әрекеттерін бойында көрген кезде, оларды материалдық және рухани
сыйлықтар мен қуантуы керек. Бұл баланы жақсылыққа ынталандырады.
Ғаззалидің пікірінше, жалпы бала алты жастарында жақсы мен жаманды
ажырата алады. Әке-шеше баланы жас кезден шектен тыс жан тыныштығына
үйретпеуі керек. Егер бұндай жасалса, үлкейген кезде рахаттылыққа
қолы жетпегендіктен үмітсіздікке түседі. Балаға жастайынан
еңбекқорлыққа тәрбиелеп ашкөздікпен дүниеқұмарлықтан барынша сақтандыруы
керек. Ақшаға болған сүйіспеншілік балаларда такаппарлық, өркөкіректік,
өзімшілдік сияқты адамгершілікке жат қасиеттерді қалыптастыруына себеп
болады. Сондықтан ақша еңбектің мақсатына айналмауы керек. Балаларды
өз еркіне, бәлкім үйленгеннен кейін дұрысталар деп жауапкершіліктен қашу
үлкен зұлымдық жасау дегенді білдіреді. Санасы қате пікірлермен
уланған адамды оңайғана,тәрбиелеу қиын жұмыс. Әлемде қаншама бұрыс
пікірлі, қате идеалогияның жетегінде жүрген адамдар бар. Кей
біреулері мұның қате екендігін түсінсе де, үйреніп қалған әдетінен шыға
алмайды. Мысалды алыстан іздемей-ақ қарапайым темекі шегуді алып
қарайтын болсақ, темекі адамның ден саулығына қаншалықты зиян, тіпті
адамның өмірінің сөнуіне әкеліп соғуы мүмкіндігі барлығымызға мәлім.
Бірақ, бұларды біле тұра адамның оны тәрік етуі өте қиын.
2. Дене және физиологиялық эстетикалық тәрбие.
Ғаззали баланың рухани тәрбиесіне мән бергені сияқты,оның
физиологиялық дене тәрбиесіне де мән береді.Ол бұл жайында ата-
аналарға төмендегі ұсыныстарды айтады:
а. Балаға күнде белгілі бір уақытта дене тәрбиесі және
жаттығулар мен шұғылдандыруы керек. Әйтпесе балада жалқаулық пайда
болады.
ә. Баланы жұмсақ көрпе жастыққа жатқызбауы керек. Әйтпесе
баланың бұлшық және дене еттері дамымайды. Денеге май басып
семіздікке алып келуі мүмкін. Бұл жерде Ғаззали баланың эстетикалық
көркемдігін айта отырып, бала үшін дене әдемілігінің маңыздылығын
түсіндіреді.
б. Баланы күндізгі уақытта емес түнде ұйықтауға ынталандыру
керек. Күндіз ұйықтау балада жалқаулықты қалыптастыруы мүмкін.
с. Балаға сабақтарынан кейін пайдалы ойындар ойнауға рұқсат
беруі керек. Бір жақтан бала дене және ми жағынан тәрбиеленсе,
екінші жақтан ойын ойнауға арманы орындалып үйдегілерден жасырын
ойнаудың алдын алған болып есептеледі. Қазіргі таңдағы жаңа тәрбие
жүйесі балаға ойынның қаншалықты маңызды екендігін айтады.
Б) Қоғамдық тәрбие.
Әке-шеше баланы қоғамдық өмірге сай түрде тәрбиелеуге міндетті.
Ғаззалидің пікірінше бұл тәрбиенің бастауы тамақ басында отырудан
бастап, адамдар мен қарым-қатынас жасауға дейінгі іс-әрекеттерді өз
ішіне қамтиды.
Ғаззалидің пікірінше, бала тәрбиесінде ең маңызды нәрсе әке-
шешенің балаларымен бірге бір ыдыстан отбасымен бірге тамақ ішуі.
Өйткені бұл бір жағынан Пайғамбарымыздың сүннеті болса, екіншіден
баланың қоғамдық өмірге үйренуіне, әлеуметтенуіне өз көмегін тигізеді.
С) Діни тәрбие.
Ғаззалидің пікірінше діни тәрбие басқа да педагогтардікі
сияқты жанұядан басталатындығын айтады. Бала алты жасына жеткенде оған
қысқа, қарапайым білімдер үйретіледі. Намаз, ораза, қажылық сияқты
құлшылықтар түсіндіріледі. Балағат жасына жеткенге дейін діни
білімдердің (намаз, ораза сияқты) басқа да парыз және уәжіптері, ақыл
және нақылдың себептері, олардың пайдалары үйретіледі.
Ғаззали бай болу және кедей болу туралы айтып өтеді. Балаға
бай болу ұсынылып оған ынталандырады. Бірақ шектен тыс ақша беріп
балаға ақша сүйіспеншілігін қалыптастырмауы керек. Қысқаша айтатын
болсақ байлық ішінде кедейлік үйретілуі керек. Еш бір уақытта балаға
кедей болу ұсынылмайды.
Ислам ғалымдары бала тәрбиесіне қатысты төмендегілерді айтады:
- Егер бала қателік жасаса оны көрмеген сияқты болуы және жасырын
кемшіліктерін жарияламауы керек. Өйткені балалар қателерін жасырғысы
келеді. Егер де бала өзіні тәрбиелеуге тырысса қателерін еш көрмеген
сияқты әрекет ету керек.
- Баланың кемшілігін дұрыстаймын деп әр бір әрекетінде балаға қарсы
келсе, бала кемшіліктеріне қырсықтанып қайтадан жасай беруі мүмкін.
H.Гинатти де дәл осы көзқарасты қолдайды. Ол баланы жазаландыру,
мәжбурлеу оны тәрбиелей алмайтын дәрежеге әкелуі мүмкін дейді.
- Жаман қылықтарды басқалардың да жасай алатынын балаға сездірмеуі
керек. Әйтпесе, бұл балаға өнеге ретінде қабылданады.
- Егер қателіктері қайталана берсе, оған жасырын түрде ескертіліп
зияндары аз-аздан түсіндіру керек. Қайта-қайта ескертулерден сақтану
керек. Бұл баланың сөзді тыңдамайтын дәрежеге әкелуі мүмкін.
- Баланы жасырын істер жасауға алып баратын кезкелген қылықтардан
аулақ болу керек. Оған жақсы іс болсын, жаман іс болсын ашық түрде
жасауына мүмкіндік беру керек. Бала жасырын іс-әрекеттердің айып
екендігін білсе, оған ашық түрде жасауға мүмкіндік берілмесе, іс-
әрекеттерін жасырын жасауға әдеттенеді.
- Балаға айтылатын ескертулер көпшілік алдында айтылмауы керек.
Өйткені бұл баланың ұялшақтығына және ұяңдық сияқты қасиеттердің
қалыптасуына мүмкіндік тудыруы мүмкін.
2) Мектептегі бала тәрбиесі.
Балаға тәрбие беруде екінші орында тұратын және баланың
мінез-құлқының қалыптасуында маңызды рол атқаратын мектеп болып
табылады.
Мұсылман ғалымдары, мұғалімдердің бала тәрбиесінде маңызды рөл
атқаратындығын айта отырып, баламен қалай қарым-қатынас жасау
керектігін мысалдар мен түсіндіреді.
- Мұғалім оқушыны өзінің баласындай қабыл етіп, мейірім-шапағат пен
қарым-қатынас жасауы керек.
- Мұғалімдер оқушыларға білім беру кезінде міндетсінбеуі тиіс.
Ізгілікпен қарым-қатынас жасай отырып тәрбиеде Мухаммед Пайғамбарды
үлгі ретінде алулары керек.
- Оқушыларға айтылуы керек болған насихаттарды ашық түрде такаппарлық
көрсетпей жасауы керек.
- Мұғалім оқушылардың қателерін мейірімділік және ескерту жолы мен
түзеп көпшіліктің алдында ұятрауы керек. Көпшілік алдында айтылған
ұрсу және ескертулер баланың ұялшақтық болуына және дұшпандық
қасиеттерінің ойануына себеп болады.
- Баланың күш-құдіреті мен қабілетін анықтап, соған қарай білім
беру керек. Әрине балаға ауыр жүк арту оны қиын жағдайға
түсіреді, нәтижеде баланың ғылымға болған құлшынысы азаяды.
2.2 Бала тәрбиесінде – жанұя орны.
Адам өмірінде қоғамның өмірі қаншалықты маңызды болса, қоғам өмірінде
де жанұяның орны ерекше. Жанұясыз адамзатты немесе қоғамды елестету қиын.
Жанұя адамзат ұрпағының жалғасуы үшін қажетті құрылым болса дүниеуи
тыныштықпен бақыттылық үшін де сондай қажет. Негізі мықты болған жанұяның
мүшелері де бақытты. Олай болатын болса ахирет өмірі сияқты дүние өмірі
үшін тыныштықпен бақыттылықтың жолдарын көрсеткен ислам дінінің дүние
бақытына негіз болған отбасы мәселесіне маңыз бермеуі мүмкін емес.
Тақырыбымызға қатысты болғандықтан оларға қысқаша тоқталып өтейік.
1. Құран Кәрим үйленуде адамдардың жеке құмарлықтары үшін емес тәрбие
шарттарына сай жанұяның құрылуын әмір етеді. Некелесетін әйел міндетті
түрде мүмин болуы шарт.Мухаммед пайғамбар да діндар әйелге үйленуді әмір
еткен. Мінез-құлқы жаман ортада өскен әдемі әйелді, лас жерде өскен қызыл
гүлге ұқсатып, ондай кісілермен үйленуден аулақ болуды талап етеді.
1. Жанұя құқықтарымен міндеттері.
Халқымызда Үйлену оңай, үй болу қиын деген сөз бар Жанұяға қатысты
мәселелер үйленумен бітпейді. Ер мен әйелдің материалдық әрі рухани дамуы,
олардың рахат және тыныштығы жанұялардың кей бір негіздердің орындалуымен
ғана жүзеге асады. Егер мұндай негіздер назарға алынбай орындалмаса
жанұяның өмірі де қысқа болады. Сол негіздердің ішіндегі ең маңыздысы
олардың бір-біріне болған міндеттері келеді.
а) Әке және оның міндеті.
Жанұяда еркек басшылық жасайды.Еркектер әйелдерді билеуші. Өйткен
Аллаһ бірін бірінен артық қылды. Сондай ақ олар малдарыан да
пайдаландырады. Бұл жердегі әйелдің еркекке үстемдігі екі нәрсеге
сүйендіріледі.
1. Еркектің табиғатындағы кей бір үстемдіктер. (дене жағынан күшті, мықты
болуы, әйелдерге қарағанда сезімдерге тез берілмейді).
2. Әйелді қамтамсыз ету. Экономикалық жақтан көбірек жауапкешілігі бар
кісінінің, үкім жүргізуде көбірек құқығы бар.
Осыған байланысты жанұя ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz