Ойлау ұғымына түсініктеме

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Лекция №1
Тақырыбы: Өзін-өзі танудың мәні.

Жоспар

1. Өзін-өзі тану тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруының шарты ретінде.
2. Өзін-өзі тану пәнінің мақсаты мен міндеттері.
3. Өзін-өзі танудың мәні.

Лекцияның мақсаты: Студенттерге өзін-өзі тану пәні туралы түсінік бере
отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Қазіргі білім беру ісі жаңаша бағытта, адам санасын тазарту, оны
жоғары деңгейге көтеру үшін жұмыс істеуі тиіс. Ұлы адамдар, данышпандар,
ағартушылар, ғалымдар мен жазушылардың барлығы дерлік осы ыңғайда іс
атқарған.

Болашақ бүгіннен басталады,- дегендей еліміздің болашағы біздің
жастарымыз. Ал, сол жастардың тәрбиесі біздің қолымызда. Еліміздің жоғары
оқу орындарында Сара Алпысқызы Назарбаеваның Өзін-өзі тану бағдарламасы
енгізілген. Өзін-өзі тану бағдарламасының алатын орны ерекше. Себебі
қазіргі бүлдіршіндердің болашақта еліміздің елеулі азаматтары болу үшін, ең
алдымен өзін-өзі танулары қажет. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты -
адамның қоршаған ортаны, өзінің ішкі жан дүниесін танытып, өзін-өзі басқару
негізінде адамгершілік – рухани потенциалын дамыту. Сол себепті қазіргі
ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе тұлғаны рухани адамгершілік тұрғысынан
дамыту, ар - ұятымызды молайтып, адамгершілік қасиетімізді жетілдіру арқылы
ізгілікке, инабаттылыққа, парасаттылыққа үйрету. Жалпы адамзаттық
құндылықтар болып саналатын адамгершілік мұраларды, рухани ағартушылық
қасиеттерді бүгінгі ұрпақтың меншігіне айналдыру, ата- бабаларымыздың
дәстүрлері мен тәжірибелерін үйрену аса маңызды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Өзін-өзі тану Хрестоматия Алматы 2004 ж
2. Өзін-өзі тану 1 курс студент дәптері. Алматы 2004 ж.

Бақылау сұрақтары:
1. Өзін-өзі тану пәнінің алға қойған мақсаттары.
2. Өзін-өзі тану пәнінің Қазақстанда негізін қалаған кім?
3. Өзін-өзі тану курсының маңыздылығы неде?
4. Дүниетаным дегеніміз не?
5. Тұлғаның өзін-өзі тануы дегеніміз не?

Лекция №2

Тақырыбы: Адамның ішкі дүниесінің бірегейі

Жоспары:

1.Адамның ішкі дүниесінің бірегейі
2.Сезім түрлері
3.Адам өміріндегі достықтың мәні

Лекцияның мақсаты: Студенттерге адамның ішкі дүниесінің бірегейі

туралы түсінік бере отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы
ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым
қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның
қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-
әрекеті, әсіресе. түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте
жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жартылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.
Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік
мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш
элементтер мол болғанмен, онын таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен.
Ойлаудың қамтитын шееңбері өте кең.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Бес ғасыр жырлайды 1-5 том. А.., 1989 ж
2. Абай Құнанбаев. Өлеңдер. – Алматы: Жалын. 1990ж.
3. Абай Құнанбаев. Қара сөздер. – Алматы: 2001ж
4. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2004ж.
Бақылау сұрақтары.
1. Ойлау ұғымына түсініктеме?
2. Сезім түрлері?
3. Адам өміріндегі достықтың мәні?

Лекция №3

Тақырыбы: Позитивтік ойлау және ішкі үйлесім

Жоспар

1. Адамның ішкі ресурстары.
2. Ішкі ресурстардың түрлері мен маңыздылығы.

Лекцияның мақсаты: Студенттерге позитивтік ойлау және ішкі үйлесім

туралы түсінікбере отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады.
Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана
білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым
қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның
қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-
әрекеті, әсіресе. түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте
жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жартылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.
Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік
мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш
элементтер мол болғанмен, онын таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен.
Ойлаудың қамтитын шееңбері өте кең.
Адамның ойы әрқашан да сөз арқылы білдіріледі. Біреуекінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі.
Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес. Ой - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз - ойды
басқа адамдарға жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында
адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды,
ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланды.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын
алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін -
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесі туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - обьективтік шындық. Адамға
алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын- оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы процссс. Бұл оның
дамуының және іске асуының козғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау-сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден
жақсы байқалады. Мәселен, Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой
туғызуға негіз боларлықтай түрткі жоқ. Мұнда біреуден естіген, не керіп
білген мағлұматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не құбылысты тұспалдап
айтатыи жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесінің небір көріністерін
байқауға болады.
Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды басқа
адам да қоюы мүмкін, өмір тәжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған
міндетгі тез аңғарады да. мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын
айқындайды. Бұдан соң мәселені шешу, яғни ойдың негізгі кезеңі басталады.
Бұл адам психологиясына ерекше әсер ететін өзекті, аса мәнді кезең болып
есептеледі Ойдың кейде шындықтан ұшқыр кездері де болады. Бұл адамды
шындықтағы құбылыстар жөнінде кате көзқарасқа, теріс пікірлерге де алып
келеді. Қоғамдық тәжірибенің адам танымының тарихи дамуының барысында ғана
бұлар біртіндеп, түзетіліп отырылады. Түйсік пен қабылдауға қарағанда
ойлауда қателесуге мүмкіндік бар, әйтсе де, ойлау құбылыстардың мәнін екі
жақтан (теория мен тәжірибе) бірдей қарастырып, тереңірек біліп
отыратындықтан, қабылдау мен елестерге қарағанда әлдеқайда жоғары тұрады.
Сөйтіп, ойлау сырткы дүниені мида бейнелеудің ең жоғары формасы.

Ой тәсілдері

Ой тәсілдерінің түрлері көп. Оны төмендегі схемадан жақсы байқауға
болады.

Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Ойлау -түйсік
пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмұнға ие болған түрі. Анализ
дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардыңмәнді жақтарын жеке
бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері
біріктіріледі. Анализ бен синтез - бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз-
бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі - бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой
процесінің негізгі компонентгерінің бірі. Кез-келген сұраққа жауап табу,
қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі
қиысуларын қажететеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажыратсақ, бұл-
анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен
құрастырсақ синтез (топтастыру) болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. С.А.Назарбаева Өмір әдебі. А., 2002 ж

2. Абай. Қара сөздер А., 1993 ж

3. Қабуснама. А.., 1992 ж

4. С.А.Назарбаева. Ұстаздан ұлағат . А.., 2003 ж

Өзін-өзі бақылыу сұрақтары.

1. Адамның ішкі ресурстары

2. Ішкі ресурстардың түрлері мен маңыздылығы.

3. Ойдың түрлері.

Лекция №4

Тақырыбы: Кәсіби өсу және өзіндік даму тұлғаның жетістігінің негізі
ретінде.

Жоспар

1. Кәсіби өсу және өзіндік даму тұлғаның жетістігінің негізі ретінде.

2. Кәсіби өсу және тұлғаның өзіндік дамуының шарттары.

Лекцияның мақсаты: Студенттерге кәсіби өсу және өзіндік даму тұлғаның
жетістігінің негізі туралы түсінікбере отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіптік бағыт берудің теориялық негізін
жасап, оның ерекшелігін айқындау үшін танысып талдаған педагогикалық
еңбектердің және жоғарғы білім беруге арналған оқу жоспарларының мазмұнын
тұжырымдау барысында байқағанымыз, мұғалімдер дайындауға қойылатын талап,
негізінен мамандық бойынша оқылатын пәндердің мазмұны меңгертуге
бағытталады. Ал, болашақ мұғалімдердің кәсіби шеберлігін арттыруға
байланысты олардың іс-әрекетін арнайы талдау қарастырылмайды. Бұл әрбір
жеке пәндердің әдістемесін меңгеру арқылы мұғалімдердің кәсіби шеберлігі
артады деген пікірден туындаған болар деп ойлаймыз. Маман даярлаудағы бұл
көзқарастың дұрыс теориялық еңбектерде де ашып көрсетеді Сондықтан да
болар, Ю.К.Бабанский маман даярлау мәселесіне кешенді қарауды ұсынады.
Болашақ маман әр жеке пәннің әдістемесін және тәрбие жүйесін біртұтас
қабылдап меңгеруге тиіс деп қарайды. Педагогикалық үрдісте мұғалімнің іс-
әрекеті мен олардың кәсіби шеберлігін бағыт беру сабақтастықта жүзеге
асатын жағдайда ғана болашақ мамандарды өз дәрежесінде дайындау жүзеге
аспақ. Сонымен қорыта айтқанда қоғамдық құрылыстың жаңаруы, білім жүйесінің
жаңа мазмұны, жоғары білімді маман дайындаудың жаңа стандарты, бастауыш
буынға жаңа оқулықтардың енуі, жаңа бағытта жұмыс жасайтын жаңаша ойлайтын,
жаңалықты көре білетін бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауда оларға жаңаша
кәсіби бағдар беруді керек етіп отыр. Бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіби
бағыт беру педагог - студент, студенттер ұжымы арасындағы қарым-қатынас,
мұғалім оқушы, педагогикалық ұжым, ата-ана қоғамдық талап, мұғалімге
қойылатын педагогикалық талап жүйесі арқылы дами отырып, педагогикалық
практика барысында қалыптасады. Педагогикалық іскерліктің негізгі элементі
педагогикалық техника. Педагогикалық техника дегеніміз мәдениет біліктілігі
мен сырт бейнесінің сәйкестігі яғни ол әртүрлі тәсілдердің жиынтығы.
Педагогикалык техниканың негізгі құралдары- сөйлеу қатынасы мен сөзсіз
ишара арқылы қатынас жасауы.Педагогикалық техника ұғымы 2 түрлі
компоненттерден құралады.
1. Педагогтың өзін өзі басқара білуі. А) көңілкүйді
игерді шығармашылық көңіл күй орната білуі, зейінінбайқау және бақылау т.б.
қабілеттіліктерін жинақтап дамытабілуі, сөйлеу техникасын игеруі.
2. Педагогиканың жеке оқушыға және оқушылар ұжымына әсер етіп алуы
ұйымдастырушылық, конструктивтік және комуникативтік қабілеті.
Социологиялық зерттеулерге қарағанда жас педагог мамандарда
кездесетін қателіктер, педагогикалық техниканы игерудегі
қиындықтарға байланысты болады. Жас мұғалімдердің педагогикалық
техникасындағы кемшіліктер: сабақ барысында қорқынышты сезім, өз
сөзін, өз естуі, қолдарының ретсіз қимылы, сөзінің жансыз сезінуі,
дикциясының түсініксіздігі т.б. Педагогтың сырт бейнесі эстетикалық жағынан
мәнерлі болуы тиіс. өзіне өзі қалай болса, солай қарамай, үлкен
жауапкершілікпен қараған жөн. Киімін шашын сәндеу, косметиканы әсемдік
бұйымдарды қолдануы, өте орынды, жарасымды, үйлесімді, болуы
тиіс. Педагогтың эстетикалық мәнерлігі бет-бейнесінің сыпайлығы,
қимыл қозғалыстарының ретсіздігі балаларға үлкен әсер тигізеді. Сыныпқа
кіргеннен бастап сәлемдесуі, орындыққа отыруы т.б. ұсақ іс-
әрекеттерінің өзіне үлкен мәні беруі қажет. Мұғалімнің сабаққа дайындығы,
балалармен сөйлеу қатынасы, оның сабаққа психологиялық бейімділігінен
басталады, Ол алғашқы сәтсіздіктерде қажымай қайғырмай жүйелі
үздіксіз жұмыс жасауы қажет, Фонтамимика - дене аяқ қимылдары олардың
орынды қимылы адам образын бейнелейді.
Педагогтың мәнері, жарасымды, әдемі тұлғасы оның жеке басының
ерекшеліктерін абыройын білдіреді, оның түзу жүріп жинақылығы
педагогтың өзіне-өзі сенімділігін көрсетеді. Ол оқушылардың
алдында дұрыс тұру мәнерін қалыптастыра білуі қажет. Мұғалімнің барлық
қимыл-қозғалыстары оқушылардың қызықтырып өзіне тарта білуі
қажет. Оның жүріс-тұрысында жағымсыз қимылдар болмауы тиіс. Ерсілі-
қарсылы жүре беру, тақырыпта түсіндіріп тұрғанда қолында бөгде
заттарды ұстап қимылдар жасауы, мұрнын, құлағын ұстай беру т.б.
осындай орынсыз қимылдары болмауы керек. Мимика-ишара бет-бейнесі арқылы
өз сезімін ойын көңіл-күйін жеткізе білуі мұғалімнің бет -бейнесінің
көрінісі оқушыға ерекше әсер етеді. Оқушылар мұғалімнің бет-бейнесін
оқи алады. Сондықтан мұғалімнің мимикасы оның көңіл-күйін толық
көрсетеді. Үй шаруасындағы қақтығыстар көңілсіз жайлар мұғалім ісіне әсерін
тигізбеу керек.
Мұғалімнің бет бейнесінің қимылы әңгіменің мазмұнын, сөйлеу мәнеріне
сәйкес болуы тиіс. Мимика өз ісіне сенімділікті, құртауды, қуанышты,
қызығушылықты т.б. сезімдерді білдіреді. Мұғалімнің күлімдеуі оқушылар
арасында жақсы көңіл-күй тудырады. Мимиканы мәнерлі құралдары қас, көз
қастың көтерілуі, таңдануы, қуанышты, сұранысты білдірсе, қастардың
жақындасып жиырлуы ойлануды зейін аудару қажеттігін, тәртіпке шақыруды
білдіреді.
Мұғалімнің қоғамда алатын орны зор. Оның еңбегі өте зор, жауапты әрі
күрделі себебі, болашақ ұрпақтың тағдыры үшін өзінің жауапты сезінеді.
Баланың тәртібі, білімі қоғамнан алатын орны, адамгершілігі үшін күресетін,
оның жүрегіне жол тауып белгілі деген құштарлығымен оятатын мұғалім.
Сондықтан оны адам жанының инженері деп атайды. Мұғалім терең білімді өз
еліне шәкіртгерін сүйетін, оны дүние жүзі алдында беделін түсінетін
білімдар адамдар. Мұғалімнің кәсіби қызметіне қойылатын
талаптар;
1. Жан-жақты білімдарлық, өмірдің әртүрлі саласынан хабардар болу.
2. Педагогикамен байланысты пәндерді жақсы білу.
3. Өз кәсібіне шығармашылық көзқараспен қарауы тиіс.
4. Баланы жете білу, оның жан дүниесін түсіну, сүйе білу!
5. Педагогикалық техниканы меңгере білуі керек.
Осы талаптардың ішінде ең маңыздысы мұғалімнің
педагогикалық техниканы меңгеруі болып табылады. Педагогикалық техника
дегеніміз педагогтың мәдени біліктілігімен сырт бейнесінің сәйкестігі.
Яғни, ол әртүрлі тәсілдерінің жиынтығы. Мұғалімнің сөйлеу мәнері,
жүріс- тұрысы мен бет пішіні, өз бойндағы кемшіліктерді жоя
білуі өзін- өзі тәрбиелеудің негізі болып табылады. Ұлы
педагогтарымыздың: "жұртты тәрбиелеу үшін өзің тәрбиелі болуың қажет" деген
ұлағатты сөзі бекер айтылмаса керек.А.С.Макаренко: "мұғалім балалар ұжымын
құрып, ол арқылы өзін-өзі басқаруға, беделіне, әдептілігіне, жүріс-
тұрысындағы шеберлігін арттыру ісіне лайықты болуы керек."- деп
көрсетті. Өзін- өзі тәрбиелеу мұғалімінен аса зор
шеберлікті талап етеді. Ф.М.Достаевский: "Өзіңнен өзіңді ізде,
өзіңе- өзің бағын, өзіңді-өзің біл," деп айтқан. Демек, адам өз бойындағы
жатқылықтарды жойып, адалдыққа, әдептілікке өзін-өзі шақырып, тәрбиелеу
қажет. Қандай адам болмасын, оның ісіне немесе мінез-құлқынан бір
кемшіліктер орын алады. Міне, бұл жағдай мұғалімдерде де кездеседі. Орынсыз
күлу, бос сөздер айту, үлкендермен сөзге келу, кісінің мініне бетіне басу,
кішілірге жөнсіз ұрысу, сын айтқыш мұғалімдер бойынан табылуы мүмкін. Сол
үшін мұғалім өз-өзін енді мұндай қылықты қайталамауға, сыпайы, инабатты
болуы тәрбиелеу керек. Абай атамыз айтқандай өзінің әр ісіне баға беріп,
саралау керек. Мұғалім тек қана оқушылармен ғана емес, ата-аналармен,
мектеп ұжымымен қарым-қатынас жасайтын болғандықтан, үлкенге-ізет, кішіге
құрмет көрсетіп отыру керек. Үлкендер отырған жерде олардың алдын алып
орындап кетпей, инабат, ізет таныта білу, жөн жобаға, көңілге қарай сөз
айту, қажет кезде өзін іркіп ұстау қасиеттерін игеруе тәрбиелеуі қажет.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Бес ғасыр жырлайды 1-5 том. А.., 1989 ж
2. Абай Құнанбаев. Өлеңдер. – Алматы: Жалын. 1990ж.

3. Абай Құнанбаев. Қара сөздер. – Алматы: 2001ж

4. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2004ж.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары.

1. Мұғалімнің кәсіби қызметіне қойылатын талаптар?
2. Педагогтың идеалды бейнесі.
3. Педагогтың оқушылармен қарым-қатынасы.

Лекция №5

Тақырыбы: Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің
құралы ретінде.

Жоспар:

1. Қарым - қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің құралы
ретінде.

2. Адам өміріндегі отбасы және туыстық қатынастың рөлі.

3. Адам өміріндегі достықтың мәні.

Лекцияның мақсаты: Студенттерге достық, отбасылық қарым-қатынас туралы
түсінік бере отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас адам адамға дос, жолдас және бауыр
деген принципте құрылатын біздің елімізде адамдардың жаппай бір-біріне жат
болуы мүмкін емес. Алайда, әр түрлі себептерге байланысты, бізде де жалғыз
жүретін, достары жоқ, басқалармен қарым-катынас жасауды ерекше қажет ететін
адамдар кездесуі мүмкін.
Мұндай жағдайдың неге орын алатынын түсіну үшін, қарым-қатынас жасауда
адамға не көмектесетінін, керісінше, не кедергі келтіретінін қарастырып
көрейік.
Дұрыс қарым-қатынас дегенді қалай түсінген жөн? Жазушы В. Пронин
Ошибка в объекте повесінде сырахана маңынан шықпайтын бір топтың қарым-
қатынас сипатын былайша суреттейді; Ол жерге жақсы жігіттер келеді...
Еркектер қайда шер тарқатады, ескі достар қайда кездеседі? Мысалы, мен күн
сайын достарымды көргім келеді, ал күн сайын жайнатып дастарқан жасауға
жағдайым жоқ. Олар да олай ете алмайды.
Маған бірер сөзбен хал жағдайды сұрассам, әңгіме айтсам, әңгіме естісем
- жетіп жатыр, көңілім жай табады.
Көрінгенмен таныса кету, калай болса солай қарым-қатынас жасау, түкке
тұрмайтын хабарлар алмасу - міне, мұндай қарым-қатынасты дұрыс дей қоюға
болар ма екен.
Осы повестің басқа бір кейіпкері мұндай қарым-қатынасқа өзінің қалай
қарайтынын былайша білдіредІ: Достарыңызға құштарлығықыз туралы әдемі
айттыңыз. Әйтсе де, сөзіңіздің бәрі сыраның саптаяғына, шөлмекке, дастархан
басына тіреле береді екен... Соған қарағанда, әлгі жақсы жігіттеріңіз бос
уақытта пайдалы іспен айналысуды өздеріне ар көретін сияқты. Бір нәрсеге
ұмтылу да, қызығу да, құмарту да ештеңе де жоқ! Бұл не сонда? Тойынғандық
па? Масаттанушылық па? Үмітүзу ме? Досықмен кездессең, қызық хикая естісем
болды дейсіз Сіз... Досыңыздан басқа ештеңе күтпейсіз де. Оның қайғысы да,
қуанышы да керек емес, оның көмегі де, сенімі де қажет емес. Байқайсыз ба,
осының бәрі ешкім ешкімге ештеңеден қарыздар болмайтын қарым-қатынасқа
тіреліп тұрғанын? Досыңызды көрмей қалсаңыз, оған не болды екен деп жүгіре
жөнелесіз бе? Жүгіре жөнелмейсіз. Сізді ай, жыл, тіпті өмір бойы көрмей
кетсе де, ол да жүгіріп келмейді!,
Әрі қарай бұл мәселені қарастыруды оқушылармен әңгіме түрінде өткізген
жөн, олардың қарым-қатынастың дұрыстығын қалай түсінетіні, оның қандай
мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастыратыны туралы өзіндік пікірлерін
анықтау керек. Айтылған пікірлерге сай, оларды жинақтап қорыта келе,
мұғалім оқушылардың назарын қарым-қатынастың әр түрлі ерекшелік-теріне
аударуға тиіс. Сонымен қатар мұғалім қарым-қатынастың дұрыстығына достармен
кездесудің түрі (магнитофонға жазылғанды бірге тыңдау, кешеде бірге
серуендеу және т. б.) ғана емес, оның мазмұны да, яғни олардың бір-бірімен
не үшін кездесетінін түсінуге оқушылардыңназарын аударуы керек.Семьяның
рухани құндылықтары қатарынан ең маңызды орынды оның идеялық құндылықтары
алады. Осы жерде семьялық өмірге даярлау сабақтарында семьялық қатынас
негіздері мен семьяның ең маңызды құндылықтары, әсіресе, атап айтқанда,
оның идеялық құндылықтарына қатысты мәселелерді қарастыруға неге мұнша көп
көңіл бөлінеді деген орынды сұрақ қоюға болады. Сондай-ақ семьяның идеялық
құндылығы дегенді қалайша түсінуге болады?-деген сұрақ туады.
Мұғалімнің ұйғарымы бойынша әңгіме тақырыбына оқушыларды қызықтыру үшін
бұл сұрақтарды баяндаудан бастауға да, немесе бүкіл класқа қоюмен шектелуге
де болады. Мұғалім оқушыларды қазіргі советтік семьяның негізгі идеялық
құндылықтарының қатарына, ең алдымен, идеялық сенімділікті, советтік
патриотизмді, социалистік интернационализмді, бел-сенді азаматтық беталыс
ұстауды, жер жүзінде бейбітшілік орнату жолында күресуге талпынуды,
буржуазиялық идеология ықпалына төзгісіз қарауды, совет халқынық
революциялық, жауынгерлік және еңбек дәстүрлерімен ұштасқан семьялық
дәстүрлерді жатқызуға болады деген тұжырымға әкеледі.
Достық - адамдардың бір-бірін жаны қалап, шын жақын көріп, қалтқысыз сеніп,
тілектес, мұраттас болуы.
Ол туралы ұлы философтар мен ақын-жазушыларға қоса, ұстаздар мен
педагог-психолог ғалымдардың ой толғамағаны, оның мәнін, сырын білуге
талпынбағаны кемде-кем. Мұның өзі достықтың адам өмірінде алатын келелі
орнына, зор маңызына байланысты екені даусыз. Ерте заманның ойшылы және
асқан шешен Цицерон: "Достық бойына қаншама сан алуан пайдалы нәрселерді
біріктірген десеңші! Кайда барсаңыз да, ол сізге қызмет етеді, ол барлық
жерде бар, ол ешқашан да мезі қылмайды, ешқашан да орынсыз килігетін жері
болмайды; ол сәттілікке жаңа сәулет береді, ол ортақтасқан сәтсіздіктер де
көп мөлшерде өзінің уытын жоғалтады", - дейді. Достық - адамның өмірдің
өзіндей сан бояқты, көп қырлы қасиеті, сондықтан бірер сөзбен оның толық
анықтамасын беру мүмкін емес. Әйтсе де, ұлы шешеннің жоғарыда келтірілген
сөздерінде достық ұғымының басты мәндері көрегендікпен ашып көрсетілген.
Адамдар арасындағы достық сезімі өмірде олардың бірін-бірі
қажетсінуінен, құрмет тұтуынан, шынайы тілектестік пен өзіндей көріп
сенуінен, біріне-бірі тірек, медет болуынан, қам-қайғысыз кезде ғана емес,
әсіресе, қиын-қыстау күндерде іркілместен қасынан табылудан, риясыз,
есепсіз жомарттықтан көрінеді. Абай армандағандай, сын сағатта "Мұнан менің
қай жаным аяулы", - деп, қасында бірге тұрып қала алатын адам ғана дос
деген атқа лайық.
Бұрынғылар айтқандай, адамның адамсыз күні жоқ. Сондықтан ол жүрген
жерінде, жұмыста, елде, сапарда, бөтен жерде болсын, ұғысып, түсінісетін,
жарасып, жақын жүретін, өзара бүклесіз, сырлас жан іздейді. Бұл - өте қажет
те табиғи тілек. Әйтпесе, халық даналығы: "Көп ақшаң балғанша, көп досың
болсын", - демес еді.
Әрине, достық - әншейін дос тапқысы, дос болғысы келгендіктің нәтижесі
емес. Бір-біріне пейілі-ықыласы түскен, жан-жүрегі қалаған, көзкарасы мен
ой-ниеті үйлескен, мінездері сыйымды адамдар ғана дос бола алады. "Сен
досың кім екенін айт, мен сенің кім екеніңді айтып беремін", — деген екен
ғой бір дана кісі жана танысқан адамына. Бұл ақылды сөздің мағынасы достар
жан дүниесі, ой өрісі, талғамы мен әлеуметтік көзқарасы жағынан жақын
болады дегенге мегзейді.
Достық туыстық, жолдастық, сүйіспеншілік, сыйластық сезімдерге жақын,
кей жағынан ұқсас бола отырып, өзіндік өзгешеліктерге ие. Ол да белгілі бір
даму сатыларынан өтеді. Бұл сезім адамның бала кезінде, оның сүттей таза
жаны, кіршіксіз көңілінде пайда болады, оған ата-ананыңқарым-қатынасы,
елдегі тәртіп, отбасындағы тағылым мен көне-жаңа салт-дәстүрлер әсер етеді.
Сондықтан оныңұғымы кең әрі көп құрамды. Десе де, көбіне сол бала кезден
басталған достық өте ыстық һәм өміршең келеді. Содан да шығар: "Киімнің
жаңасы жақсы, достың көнесі жақсы", - дейді халық мақалы. Осы сияқты
ұғымөзге жұрттар-да, соның ішінде орыстарда да бар. Оларда: "Жаңа достың
екеуінен ескі достың біреуі артық", -дейді. Мұның шындығына әркім өз сезімі
арқылы да көз жеткізе алады. Қанша жылдар өтіп, қай қиырда жүрсең де,
басыннан талай-талай кызығы мен қиыны аралас тұрмыс толқынын кешсең де,
сонау ауыл аралас, қой қоралас көне жұртта, қаршадай балаң шақта егіздің
сыңарындай бірге өскен достарды елжірей еске түсіріп, жүрегің лүп-лүп
соқпай ма?! Ондайда сағынған досты аңсап, алыста жүрсе де, арнап барып,
кездесіп, мауқын басылатын кездер болып тұрмай ма? Соның арқасында о
бастағы көк өрім екі баланың немесе екі қыздың достығы келе-келе, олардың
жұбайларының, балаларының достығына айналып, жалғасын табатын жағдайлар аз
болмайды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Бес ғасыр жырлайды 1-5 том. А.., 1989 ж
2. Абай Құнанбаев. Өлеңдер. – Алматы: Жалын. 1990ж.

3. Абай Құнанбаев. Қара сөздер. – Алматы: 2001ж

4. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2004ж.

Бақылау сұрақтары.

1. Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің құралы
ретінде.

2. Адам өміріндегі отбасы және туыстық қатынастың рөлі.

3. Адам өміріндегі достықтың мәні.

Лекция №6

Тақырыбы: Дін рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.

Жоспар

1. Дін рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.

2. Адамның діни сеніміне құрмет ретінде.

3. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің II сьезініңДЕКЛАРАЦИЯСЫ

Лекцияның мақсаты: Студенттерге дін рухани мәдениеттің бөлігі туралы
түсінікбере отырып олардың ой-өрісін кеңейту.

Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының өн бойы-на көз жүгіртер болсақ,
онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып
жатқаңцығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол
қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі
болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы
соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын
халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді
сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның
әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде
болса керек. Өйткені тіпті религия, сөзінің этимологиялық бастапқы
мәнінің өзі де біріктіру, байланыстыру, қатынасты қалыптастыру
дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын
қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар
негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы
деп анықтауға болады.
Дін - қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-
мағынасын қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дін жөнінде
жазылған мақалалар, ғылыми еңбектер саны некен-саяқ. Дегенмен діннің
бастауы мен тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды. Қорқыныш-
үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де және т.с.с. да діни
сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Дінге нақты және
бір мағыналы анықтама берем деу өте қиын. Егер религия - (дін) терминіне
келер болсақ, латын тілінен дәлме-дәл аударғанда байлау, екінші қайта
оралу дегенді білдіретін көрінеді.
Цицерон шығармаларында религия сөзі халықтың тұрпайы соқыр сеніміне
қарсы қойылған ұғым ретінде пайдаланылады. Бұдан шығаратын бірден-бір
тұжырым, дін деп кез-келген сенім түрін айтпайды тек, адамды қасиетті,
мәңгілік, тапжылмас құндылықтармен байланыстыратын сенім түрін айтады.
Сенім - діннің негізін қалаушы фактор, оның субстанциясы. Сенім қарым-
қатынас, байланыс сынды ұғымдармен астарлас жатыр. Мен құдайға сенемін
деп айту үшін адам өзін сол құдаймен байланыста сезінуі қажет, оған бүкіл
жан-тәнімен бет бұруы керек. Сенім белгілі бір мағынада өзін-өзі тәрк
етуді, өзін құрбандыққа шалуды білдірері де анық. Құрбандық деп қандай да
болмасын тілек үшін белгілі бір құн төлеу қажеттілігін сезінуден туындаған
дүниені, іс-әрекетті айтады. Адам әлеуметінің ең көне рәсімі - құрбандық
шалу рәсімі.
Құрбандық не мақсатпен шалынады, оның мәні неде және т.б. деген
көптеген сұрақтар туады. Бірақ бұл жерде дінді анықтаудағы қиыншылықтар
сияқты көп бөгетке тап боламыз. Бірақ осында көпшілікке белгілі, қалыптасып
қалған көзқарас та жоқ емес - ол бойынша діни наным-сенімдердің қоғамды
реттеушілік функциясы алдыңғы қатарға шығарылған. Басқа сөзбен айтар
болсақ, ол көзқарас діннің де, сенімнің де қоғам-тудырушы рөлін анықтағысы
келетіндігі айғақ.
Адам ұжымдары қақтығыссыз өмір сүре алмайды. Адамдардың алғашқы
бірлестіктері зорлық-зомбылықсыз, бәрінің бәріне соғысынсыз (Т. Гоббс)
болып көрген де емес. Бастарын біріктіре тұра, бір-бірімен қауымдаса тұра
адамдар бөлінісіп, ыдырасып та үлгереді. Мұндай қиын-қыстау кезеңде
адамдардың жағымсыз қасиеттерін - қанды жауыздық құмарлығын өзіндік бір
жолға салып, оның қарқынын басатын бірден-бір құрал ретінде құрбан шалу
қарастырылады. Яғни діннің бір негізгі көрінісі болып табылатын құрбан шалу
әрекеті қоғамды дезинтеграция, бытыраңқылықтан сақтайтын механизм болып
табылды. Сол сияқты діннің өзінің бойынан да осы қасиетті кездестіреміз,
яғни дін де адамдар арасындағы қиратушы зорлық-зомбылық қүштеріне кері
әрекет етіп, әлемге тыныштық, келісім, жақсы лық әкелуді мақсат тұтады.
Адамдар бүкіл адамзат тарихы барысында өмірден тұрақтылық, өзгерместік,
мәңгілік пен қасиетті іздеп келеді. Әртүрлі діндер осы ізденістердің жауабы
деп түсінсек те болғандай. Дін адам Жаны-нан туындайтын дүние, ол өзінің
мазмұнын көп түрлі нәрседен жинақтайтын болғандықтан өз ретінде адам
өмірінің көптеген салаларын тәртіптеуші нормативті құрылым болып табылады.
Дін адам жан-дүниесінің талап - талпыныстары мен арман - мақсаттарының
тоғысу нүктесі бейнесінде адам өмірінің толыққандылығын танытатын категория
ретіңде де қарастырылады.
Дін - деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу және табу барысында қол
жеткізетін бірлестігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін методологиялық
механизмді атайды. Діннің негізінде рәсім тұр. Рәсім - деп жеке тұлғаның
әлеуметтік іс-әрекеті қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет
пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрып-ақ рәсім адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, қоғамдық тәртіпті сақтауға болысқан.
Дамыған діндердің ортақ мүддесі - қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру.
Бір құдайға табынушы діндердің алғашқысы - иудаизмнің өзінде қауымдастар
арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл
алынған болатын. Діни бірлестік бұл жерде қауым арасында үйлесімді тіршілік
етуді көздейтін және бейбіт-тыныш өмір сүрудің кепілдігі бола алатын
дәрежеде көрсетілген. Дін - бейбіт өмірдің субстанциясы. Дін арқылы
көпшілік арасында кең танымал бейбітсүйгіштік идеясы тарайды.
Жалпы қандай да болмасын қауымның тұрақты әрі үзіліссіз, ұдайы дамуының
және кызмет етуінің түпкі себебі сол қауым мүшелерінің әлеуметке лайық,
мақсат-мүделлі іс-әрекетіне көп байланысты екендігі кімге де болса
түсінікті нәрсе.Адамның жалған өмірінің шеңберінен тысқары орналасқан
қандай да бір түп негіздер табу - діннің болмыс етуінің алғы шарты.
Қоғамдағы адамның алдында көптеген өмірлік маңызы бар сұрақтар туары рас,
ал енді оның шешімін құдайға деген сенімсіз, дінсіз табу қиынға соғады,
әлде тіпті де мүмкін емес деуге болады. Ол мәселелер мәңгілік мәселелер
және де ол адам болмыс-бітімінің айрықша ерекшелігін құрастырады да.
Сондықтан да діннің қай кезеңінде болмасын, қандай қоғам типінде болмасын
алар рөлі ерекше.
Бастапқыда дін өкіметпен, мемлекетпен тығыз байланыста өмір сүрді.
Мысалы, қола дәуіріндегі көптеген мәдениеттерде саяси және рәсімдік немесе
діни қызметтерді бөліп жару өте қиын болатын. Көне шығыс өркениеттерінде
діни ұйымдар мемлекеттік басқару ісіне тікелей араласатын еді. Бұндай күйді
біз орта ғасырлық Еуропа тарихынан да кездестіреміз.Еуропада тек Жаңа
Дәуірдегі ірі рухани төңкерілістен кейін ғана жағдай мүлдем басқаша болып
өзгереді. Қайта Өрлеу кезеңінен басталған өзгерістер нәтижесінде еуропалық
қоғамдық-мәдени өмір шіркеу қарамағынан, оның қатал бақылауынан бірте-бірте
босана бастайды. Бұл процесс реформация нәтижесінде жылдамдап, қарқын
алады.

Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің II сьезінің
ДЕКЛАРАЦИЯСЫ

Біз, әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері, Қазақстанның
елордасы Астанада Екінші Съезде бас қосып:
2003 жылғы 23-24 қыркүйекте Астанада өтіп, дінаралық үн қатысудың
маңызды бастамасына әлемнің танымал діни лидерлерін тартқан Бірінші Съездің
табысын дамыта отырып;
- әлемдік өркениеттсрдің өзекті негіздерін білдіретін әлемдік
мәдениеттердің, діндердің және этностық топтардың өзара ықпалдастыққа үлес
қосуға тілек білдіріп, мәдени және діни айырмашылықгар негізіндегі
жанжалдарға жол бермеуге ұмтыла отырып;
- дін адам өмірі мен коғамның аса маңызды қыры ретінде жаңа
мыңжылдықтың басында жасампаздық пен бейбітшілікті сақтауда сапалық
жаңа рөлге ие болғанын негізге ала отырып;
- діни лидерлердің қазіргі және болашақ ұрпақтардың рухани тәрбиесі
мен тәлімі үшін зор жауапкершілігін, олардың өзара құрмет рухын
орнықтырудағы, осы заманғы жаңа сынақтардың алдыңда басқаларды
түсіну мен қабылдаудағы маңызды рөлін түйсіне отырып;
- әрбір дін мен мәдениеттің бірегей сипатын қуаттап, мәдени және
діни әрқилылықты адамдар қоғамының аса маңызды белгісі ретінде қарастыра
отырып;
- бейкүнә құрбандықтарға соқтыратын күш қолдануды ақтау үшін
пайдаланылатын діни және ұлттық айырмашылықтарды саудаға салушылық
туындатқан әлемдегі дінаралық және ұлтаралык шиеленістің өсуіне
алақңаушылық білдіре отырып;
- дінді шынайы түсінушіліктің және күш қолдануды жоққа шығарып
басқа халықтарды және басқа діндерді ұстанушыларды құрметтеуге және
бейбіт қатар өмір сүруге шақыратын барлық діндерді танудың
экстремизммен және фанатизммен ешқандай қатысы жоқ екенін атап көрсете
отырып;

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақтың танымдық ой-пікір антологиясы А,, 1994 ж

2. М.Шаханов Сенім патшалығы, А.., 1996 ж

3. Берн Э, Люди, которые играют в игры 1990 г

4. П.К.Иванов Детка А.., 2003 г

Өзін-өзі бақылау сұрақтары.

1. Дін рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.

2. Адамның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.