РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Гуманитарлық факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні
тақырыптың аты
Орындаған _________ Зейнелгабдылов О.Е. ______2018 ж.
қолы Аты-жөні, тегі
Ғылыми жетекші т.ғ.к., аға оқытушы _________ Толамисов А.Ғ.
ғылыми дәрежесі қолы Аты-жөні, тегі
______2018 ж.
Қорғауға жіберілсін:
Кафедра меңшерушісі т.ғ.к., доцент - - - _________ Буланов Е.О.
ғылыми дәрежесі қолы Аты-жөні, тегі
______2018 ж.
Факультет: Гуманитарлық
Кафедра: Қазақстан тарихы
Мамандығы: 6М011400 - Тарих
Магистрлік диссертацияны орындаудағы
ТАПСЫРМА
Магистрант Зейнелгабдылов Олжас Ерланович
Аты-жөні, тегі
Магистрлік диссертация тақырыбы: Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні
№___ ___ ___20___ж. Университеттің Ғылыми Кеңесінің отырысында бекітілген.
Магистрлік диссертацияны тапсыру мерзімі ___ ____20___ж.
Диссертацияның шығыс мәліметтері: Елбасы және мәдениет: Сборник материалов и документов. (қазақ және орыс тілдерінде). - Алматы: ОФ Ел-шежіре, 2012. - 312 с., Нурсултан Назарбаев - Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру (статьи, интервью, выступления, экспертные комментарии и справочно-аналитические материалы) - Астана: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2017. - 512 с., Олкотт М.Б. Казахстан: непройденный путь Моск. Центр Карнеги. - М.: Гендальф, 2003. - 88-90 бб.
Диссертация тарауларының мазмұны (тараулардың аталуы)
КІРІСПЕ
1.РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс
1.2 Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы
2.РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси аспектісі
2.2 Мәдени-ағартушылық контексттегі Қазақстанның үшінші жаңғыруы
2.3 Рухани жаңғыру идеясының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тапсырма берілген уақыт ___ - - ________20___ж.
ЖООКББО директоры ____________ Х.Т.Наубаева
Кафедра меңгерушісі ____________ Е.О.Буланов
Ғылыми жетекші ____________ А.Ғ.Толамисов
Магистрант ____________ О.Е.Зейнелгабдылов
РЕЗЮМЕ
на магистерскую диссертацию подготовленный для получения академической степени магистр педагогических наук
Тема диссертаций: Социально-политическое, культурно-просветительское и историческое значение идеи Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания
Зейнелгабдылов Олжас Ерланович
Специальность 6М011400 - История (профильный)
В магистерской диссертации всесторонне излагаются исторические предпосылки культурного изменения казахского народа и их последствия, а также экономические, политические, культурные преобразования Казахстана после обретения независимости и идея Духовного Возрождения, его направления и возможности.
Диссертация состоит из введения, двух разделов, заключения и списка использованной литературы.
В первом разделе диссертации рассматриваются историческое начало русификаций казахского народа, а также влияние Российской империй и Советского Союза на казахов. Далее исследованы реформы независимого Казахстана в сфере экономики, политики и культуры.
Во втором разделе диссертации рассматриваются основные проекты идеи Духовного Возрождения на сегодняшний день. Также идея духовного возрождения обсуждается в социально-политическом, культурно-образовательном и историческом контексте.
В заключении подведены итоги исследования, в рамках поставленных целей и задач сделаны выводы по теме магистерской диссертации.
SUMMARY
On the master`s thesis prepared for the academic degree Master of Pedagogical Sciences
Theme of dissertations: The socio-political, cultural, educational and historical significance of the idea Orientation for the future: spiritual revival
Zeinelgabdylov Olzhas Erlanovich
Speciality 6M011400 - History (profile)
The master's thesis comprehensively sets forth the historical preconditions for the cultural change of the Kazakh people and their consequences, as well as the economic, political, cultural transformations of Kazakhstan after independence and the idea of the "Spiritual Renaissance", its direction and possibilities.
The thesis consists of an introduction, two sections, a conclusion and a list of used literature.
The first section of the dissertation examines the historical beginning of the "russification" of the Kazakh people, as well as the influence of the Russian empires and the Soviet Union on the Kazakhs. Further, the reforms of independent Kazakhstan in the sphere of economy, politics and culture were investigated.
In the second part of the thesis the main projects of the idea of "Spiritual Revival" are considered today. Also the idea of spiritual revival is discussed in the socio-political, cultural-educational and historical context.
In conclusion, the results of the study have been summed up, conclusions on the theme of the master's thesis have been made within the framework of the goals and tasks.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1. Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2. Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2. РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
2.1. Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси аспектісі ... ... ... ... ..
54
2.2. Мәдени-ағартушылық контексттегі Қазақстанның үшінші жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
2.3. Рухани жаңғыру идеясының тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
99
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шамамен 27 жыл бұрын әлемдік саяси картада - Қазақстан Республикасы деген жаңа мемлекет пайда болды. Ол біртұтас, кеңестік, коммунистік мемлекеттің бөлігі болған жаңа тәуелсіз мемлекеттермен бірге пайда болды. Осы жағдайларда Қазақстан негізгі мәселелерге жауап беруі керек болды.
Сондай тәуелсіз Қазақстанның күн тәртібіндегі бір мәселе - ұлттық сананың терең құрылымдық модернизациясы.Тәуелсіздік алғанға дейін түрлі әрекеттер мен апаттар нәтижесінде қазақтар этникалық азшылық деңгейіне жетті. Жаңғыртудың кеңестік нұсқасы негізінен аумақ пен ресурстарды пайдалануға бағытталды. Әрине, бұл тәжірибе пайдасыз және мағынасыз болмады. Үлкен жетістіктер болды, сонымен қатар үлкен сәтсіздіктер мен қайғылы оқиғалар болды. Тек қана адам өмірімен төленген жобаның құны туралы сұрақ туады. Бүгінде қазақтар - халықтың басым бөлігін құрайтын урбандалған халық болып табылады. Тұтастай алғанда, кеңестік биліктің 70 жылдан астам уақытында елеулі өзгерістерге ұшыраған ұлттық сана-сезімді өзгерту қажет болды. Бұл өзгерістерге нарықтық психологияны орнықтыру арқылы жетті. Алайда тек қана сананың экономикалық үлгісін ғана өзгерту дұрыс болмады. Ұлттық кодты өзгерту үшін қоғамдық сананың ішіне тереңдей ену керек болды. Себебі қоғам заманауи жағдайларда мүлдем қолайсыз болып табылатын көптеген қиындықтар, қорқыныштар мен стереотиптерді өткеннен мұра етіп алды. Екінші жағынан, табиғи прагматизм мен қазақы ұлттық сана-сезім тазалығы сияқты біздің ұлттық артықшылықтарымызды жаңа деңгейге көтеру қажет болды. Осыған орай, қазір Қазақстанда әлемнің тоғызыншы аумағында тұратын жаңа ұлттың - қазақстандықтардың қалыптасу үдерісін аяқтауға арналған Рухани жаңғыру бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қоғамдық сананы модернизациялау туралы қазіргі әлемдегі рухани дамудың басымдығына ерекше көзқарас танытуы қазіргі Қазақстандағы мемлекеттік және қоғамдық ой-өрістерді дамытуда маңызды серпіліс болып табылады.
Бұл заманауи бағдарламалық құжат терең реализм және прагматизммен ерекшеленеді. Әлемнің жаһандануы және келесі онжылдықтағы адамзат өмірінің түбегейлі өзгерісі өздерінің өткенін, бүгіні мен болашағын бағаламайтын адамдар үшін нақты қауіп және қиындықтар әкеледі. Қоғамдық сананың бейімделуі - әлемдік деңгейде бәсекелесе алатын әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртулардың негізі болып табылады. Қоғамдық санамен мемлекеттік жұмыс істеу мәселесі қазір өркениеттік артта қалудың салдарынан және тарихи циклдың белгісіздігінен құтқару жолдарының бірі ретінде басым мәртебеге ие болып отыр.
Ел Президентінің ұлттың сана-сезімінің және оны жаңғырту бағыттарының негізгі көрінісі арқасында біздің заманауи дәуіріміздің идеясы өзгерді. Бәсекеге қабілеттілік, прагматизм, ұлттық сәйкестікті сақтау, білімге ұмтылу, әлемдік өркениеттер жүйесіндегі Қазақстанның эволюциялық дамуы, сананың ашықтығы - болашақта ұлттың өзін-өзі қамтамасыз етуге және дамытуға қабілетті ерекшеліктері болып табылады. Сонымен бірге, бұл факторлар еліміздің планетарлық табысқа жету жолы.
Бәсекеге қабілеттілік, ең алдымен, әлеуметтік категорияда, содан кейін экономикалық тұрғыда қарастырылады. Нарыққа үлкен сұраныс затын ұсыну үшін, нарықты шынайы бағасы анықталған, адами капиталдың беріктігі бірінші орынға шығатын сапалы әлеуметтік негізбен қамтамасыз ету қажет. Бұл екі көрсеткіш - өзінің аумағы және ұлт табысына әсері бойынша барлық материалдық игіліктерді басып озады. Себебі тарих беттерінде ұлттың күші мен ақылына сүйенгендер, оның даму жолында еркін таңдау мен гүлденуді қамтамасыз еткендер ғана қалатыны тарихпен дәлелденген. Президент ХХІ ғасырдың өкілі, заманауи бәсекеге қабілетті қазақстандықтың бойындағы қабілеттер жиынтығына бекер назар аударып отырған жоқ.
Нарықтық қарым-қатынастың басымдылығына негізделген қазіргі қоғамдағы өмірді мәдени ашықтық пен мәдениетаралық қарым-қатынастан тыс елестетуге болмайды. Жаһанданудың дамуы және одан туындайтын салдарлар мәдени иммунитетті қалыптастыруды талап етеді. Нақты мәдени қоғамдастық өкілінің қадір-қасиетін және құқықтарын ескере отырып, тең негізде сөйлесу тек жеке тұлғаның ғана емес, сондай-ақ бүкіл елдер мен халықтардың табысты ілгерілеуінің кілті болып табылады. Сонымен қатар, бұл әлем және болашаққа апаратын жолдар туралы бүтін көзқарастың қалыптасуына ықпал етеді.
Нұрсұлтан Назарбаевтың прагматизмге деген көзқарасы біздің отандастарымыздың дүниетанымдарындағы түбегейлі бетбұрысты, ұлттық ысырапшылықтан кетуді көздейді. Шын мәнінде, қазіргі заманғы мағынада прагматизм жеке деңгейде идеологиялық көзқарасты дамытуды білдіреді. Реализм және прагматизм адамзатты өзін-өзі жойып жіберетін жолдардан құтылуға шақырады.
Сондықтан бұл тақырыпты тереңнен талдау қазіргі қоғамның сұранысы және талабы болып отыр. Рухани жаңғыру идеясы Қазақстанды жаңа сатыға көтергені анық. Осы орайда Рухани жаңғыруға қатысты түрлі сұрақтар туады. Осы зерттеу жұмысында сол сұрақтарды талдап, жіктеп және жауап беруге тырысамыз.
Міне, жоғарыдағы Президент мақаласының бүгінгі күн тәртібінде ең елеулі оқиға екенін ескере отырып, Рухани жаңғыру идеясының алғышарттарын, қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи маңызын зерттеу тек тарих ғылымының өкілдері үшін ғана емес, сонымен қатар барша Қазақстан қоғамы үшін өзекті тақырып болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі (тарихнамасы). Қазіргі кезде Президент мақаласына пікір білдірген отандық және шетелдік әріптестеріміздің мақалалары едауір көп. Және бұл еңбектердің көп бөлігі Рухани жаңғыру идеясының ішкі тақырыптарына арналған. Алайда Рухани жаңғыру идеясы жайында арнайы жан-жақты жүргізілген кешенді зерттеу жұмыстары бірең-сараң. Ескере кететін бір нәрсе, ол Рухани жаңғыру идеясы туралы жазбаған мерзімді баспасөз кемде-кем. Сондықтан бұл тақырыптың зерттелу ауқымы өте кең десек болады.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының 2017 жылы шығарған Нұрсұлтан Назарбаев - Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру жинағында Рухани жаңғыру идеясына қатысты отандық және шетелдік әр түрлі маман өкілдерінің мақалалары, сұхбаттары, сөз сөйлеулері, сараптамалық түсініктемелері және анықтамалық және аналитикалық материалдары жарияланды [1].
Мемлекет басшының Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласындағы ұлттық бірегейлікті сақтау, азаматтар санасының ашықтығы мен білімге баулу, бәсекеге қабілеттілікті арттыру секілді міндеттерге қатысты мазмұнды ақпараттар мен тағылымды деректерді енді бір жерден таба алатындай етіліп, осы бағытта Ruh.kz сайты ашылды. Қазақстандағы рухани құндылықтың жандануына бағытталған интернет-ресурс Туған жер, Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы, Заманауи Қазақстан мәдениеті, 100 жаңа тұлға секілді тақырыптардан тұрады [2].
Парламент Мәжілісінің депутаты, әлеуметтік ғылымдар докторы, профессор Серік Сейдумановтың 2017 жылғы Казахстанская правда газетінің 20 қарашадағы номерінде жарық көрген Рухани жаңғыру - ответ на вызовы современности мақаласында Рухани жаңғыру идеясының алғышарттары жөнінде баяндап өтеді [3].
Тарих ғылымдарының кандидаты Р.Р.Оспанованың Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар сериясы, №4(55) номерінде жарияланған Рухани жаңғыру тəуелсіз Қазақстанның жаңа қарқынды даму кепілі мақаласында Президент мақаласын жан-жақты талдап, оның негізгі бағыттары төңірегінде пікір білдірді [4].
Тарих ғылымдарының кандидаты, профессор, академик, "Интеллект Орда" әлеуметтік-гуманитарлық зерттеулер ықпалдастығы халықаралық институтының бас директоры Саттар Мажитовтың Литер газетіндегі Забота о силе и разуме нации мақаласында қоғамдық сананы жаңғыртудағы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасына баға береді [5].
Ресейдің Еуразиялық зерттеулер орталығының директоры Юрий Кофнер өзінің Модернизация общества по-евразийски деген мақаласында Елбасы мақаласының әр тарауына өзіндік пікірін білдіріп, терең талдау жасайды [6].
Әлеуметтік ғылымдар докторы, профессор, ҚР Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының әлеуметтік-экономикалық зерттеу орталығының жетекшісі Ләззат Нұрқатованың Экспрес-К газетіндегі 2017 жылдың 10-шы қазанындағы Прорыв в межкультурное мировое пространство атты мақаласында Латын қарпіне ауысу Қазақстан қоғамында қалай қабылданып жатқанын және осы тақырып бойынша басқа да сұрақтарға жауап береді [7].
Рухани жаңғыру идеясының зерттелу деңгейіне жалпы шолу жасай келіп, мынадай ғылыми тұжырымға келдік:
Рухани жаңғыру идеясы шетелдік және отандық ғылыми қауым тарапынан да, оқырмандар тарапынан да нақты бағасын алып, мерзімді баспасөз беттерінде және ғылыми басылымдарда бүгінгі күнге дейін мақалалар жарық көруде. Тіпті әлеуметтік желілерде көпшілік тарапынан түрлі пікірлер жариялануда.Жалпы алғанда Қазақстан халқының көпшілік бөлігі және шетел сарапшылары Президенттің бұл бастамасын қолдайтыны анықталып отыр.
Магистрлік зерттеу жұмысының дерек қоры. Диссертациялық жұмыстың деректік негізі ретінде әртүрлі мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген материалдар, еліміздің баспаларынан басылып шыққан ғылыми еңбектердің дерек, мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының 2017 жылы шығарған Нұрсұлтан Назарбаев - Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру жинағы кеңінен пайдаланылды. Бірнеше тараудан тұратын аталған жинақта Рухани жаңғыру идеясына қатысты отандық және шетелдік әр түрлі маман өкілдерінің мақалалары, сұхбаттары, сөз сөйлеулері, сараптамалық түсініктемелері және анықтамалық және аналитикалық материалдары келтірілген [1, 1-2 бб.].
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай жазылған Қазақстанның Беларусь Республикасындағы Елшілігінің кеңесші уәкілі, саясаттану ғылымдарының докторы Мұрат Лаумулиннің Қазақстанның және Орталық Азияның әлемдік ориенталистикадағы тарихы атты 4 кітаптан тұратын еңбегі Қазақ халқының тарихи тағдырын тақырыптық жағынан жүйелеуге және Қазақ қоғамының өзгеруін саралауға мүмкіндік берді [8].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының Независимый Казахстан: настоящее и будущее, Казахстан сегодня, Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мəселелері: мақалалар, Послание Президента РК Н.А.Назарбаева Новый Казахстан в новом мире - стратегия очередного этапа развития страны: Материалы круглого стола, Конституционная реформа - новый этап в развитии Казахстана: Материалы круглого стола, Казахстан в современном мире: реалии и перспективы атты жинақтары мен еңбектері қоғамдағы үрдістерді саралауда және олардың мәнін ашуда зерттеу жұмысында пайдаланылды.
Сондай-ақ, Казахстанская правда, Аргументы и факты, Литер, Экспресс-К, Деловой Казахстан, ҚарМУ хабаршысы және т.б. газеттер мен ғылыми-әдістемелік журналдарда әр түрлі авторлардың көзқарастарында жазылған қызықты мәліметтер келтірілген.
Елбасының Жолдаулары мен Тарих толқынында, Ғасырлар тоғысында еңбектері Қазақстандағы реформалардың елімізді дамытуға қосқан үлесін саралауға көмектесті.
Магистрлік зерттеу жұмысының нысаны - Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні.
Магистрлік зерттеу жұмысының пәні - ХІХ-ХХ ғасырдағы Қазақ қоғамының өзгеру тарихы, Қазақтанның тәуелсіздіктен кейін экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы, рухани жаңғыру идеясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диссертациялық зерттеу жұмысының басты мақсаты - әртүрлі деректер мен әр жылдары еліміздің баспалары арқылы жарық көрген кітаптары, мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми еңбектері арқылы Рухани жаңғыру идеясының түпкі мәнін және маңызын ашып көрсетіп, тарихи талдау жасау. Сол арқылы қазіргі Қазақстан қоғамын жаңа сатыға көтерудің негізі болған Президент мақаласын сарапқа салу - зерттеу жұмысының басты өзегі болып табылады.
Сонымен бірге, XVIII-XIX ғасырдағы отаршылдық кезеңі мен ХХ ғасырдағы Кеңес одағының саясаты нәтижесіндеҚазақ халқының мәдениетінде, салт-дәстүрінде жәнеҚазақ қоғамындағы орыстандыру үдерісінің орнығуын қарастыра отырып, қазақтардың біртіндеп көшпелі далалық мәдениеттен айырылу процессіне жүйелі түрде талдау жасау, сондай-ақ, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан қоғамындағы жалпы өзгерістерді саяси, экономикалық және мәдени сарындарға жіктеп, отаршылдықтан қазіргі күнге дейінгі қазақ халқының басынан өткен мәдени үрдістерді шетел авторларының еңбектеріндегі деректерге сүйене отырып, маңызын ашып көрсету, оларды жан-жақты сараптау және арнайы түрде зерттеу - осы диссертацияның негізгі бағыт-бағдары болып табылады.
Осыған орай зерттеу жұмысының алдына төмендегідей нақты міндеттер қойылды:
- Рухани жаңғыру бағдарламасының тарихи алғышарттарын саралап, идеяның түп негізін анықтау;
- Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдырын, яғни көшпелі қазақ қоғамының өзгеруін айқындап, тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс үрдісін талдау;
- Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануын сараптау және осы реформалардың жаңа Қазақстанның қалыптасуына тигізген әсерін көрсету;
- Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласын талдау және мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен пікірлерге баға беру;
- Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси қандай маңызға ие екенін анықтау;
- Қазіргі Қазақстан қоғамындағы болып жатқан үрдістердің мәдени-ағартушылық сипатына талдау жүргізу;
- Қазақстанның кириллицадан латын әліпбиіне көшуін тарихи тұрғыда саралау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиясы тарихилық, жан-жақты салыстырмалы талдау мен жинақтау, шынайы жүйелілік және тағы да басқа ғылыми методикалық принциптер басшылыққа алына отырып, жазылды. Шетелдік ғалымдардың Қазақстан туралы еңбектерін талдауда логикалық әдіс кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, салыстырмалы-тарихи әдіс қазақтардың көшпеліліктен біртіндеп отырықшылыққа ауысу процессінің тереңдігін ашып көрсетуге, даму заңдылықтарын нақты айқындауға, пайымдауларды таразылауға, тарихи даму бағыттарын көре білуге жағдай жасады.
Рухани жаңғыру идеясын талдау кезінде, оның дамуындағы белгілі себептерді айқындауға, тақырыпауқымын кеңейтуге, бұрын зерттелмеген тақырыптарды шығаруға,жаңа пікірлерді, пайымдауларды, қорытындыларды қалыптастыруға қажетті алғы шарттарды іздеуге бағытталған зерттеулер нақтыландыру әдісі бойынша жүргізілді. Оған қоса диссертацияда жасалған тұжырымдар мен айтылған пікірлердің бірі-бірімен үйлесім тауып, логикалық жағынан байланысып тұруына айрықша мән берілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қазіргі қоғамдағы ең актуалды тақырып - Рухани жаңғыру идеясының Қазақстан қоғамын дамытуға қосқан мол үлесі қазіргі заманның талаптарына сәйкес, жаңаша көзқараспен талданып, ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр. Рухани жаңғыру туралы көптеген еңбектер жазылса да, отандық ғылымда оның жалпы бейнесін ашу кешенді түрде арнайы қарастырылмаған немесе зерттеушілердің көпшілігі жекелеген мәселелер бойынша қысқаша шолумен ғана шектелген. Зерттеу жұмысында нақты түрде төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткіздік:
- Тек тарих ғылымын ғана емес, жалпы гуманитарлық ғылымдардың өзге де салаларын қамтитын Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саси, мәдени-ағартушылық және тарихи сипатына баға берілген;
- Қазақ алфавитін кириллицадан латын қарпіне ауыстыру жөніндегі шетелдік және отандық зерттеушілердің тұжырымдамалық ой-пікірлері сарапталып, жаңа жүйеге түсірілді;
- ХІХ ғасырдан басталған Қазақ қоғамының деградациялануы жеке-жеке проблемалық тұрғыда қарастырылып, көшпелі қоғамдағы мәдени өзгерістердің жалпы эволюциясы сипатталды.
- Сондай-ақ, Тәуелсіздіктен кейінгі мемлекет басшылығының жаңа мемлекет құру бойынша ұстанған ішкі саясаттың негізгі бағыттары (векторлары) бойынша басымдылықтары айқындалды;
- Көптеген жылдар бойы жүргізілген реформалардың еліміздің трансформациялануын қаншалықты іске асырғаны және оның нәтижелері тәуелсіз ой-пікірлер тұрғысында қарастырылып, обективті пікір қалыптастыру мақсатында оның нәтижелері сарапталды;
- Рухани жаңғыру идеясы қазіргі қазақ қоғамында болып жатқан жаһандану үрдістерінің алдында ұлтты қаншалықты қорғап қала алатыны жан-жақты сараланып, бағдарламаның нақты әсер ету ауқымы анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- Қазіргі кездегі Қазақстан тарихы бойынша жалпыұлттық және аймақтық деңгейдегі мәселелерді шешу мен одан әрі зерттеу жолдары көрсетілді.
- Қазақстанның тәуелсіздіктен бергі тарихы экономикалық, саяси және мәдени үрдіс шеңберінде зерттелді.
- Рухани жаңғыру идеясы Қазақстан қоғамын жаңа белеске көтерді.
- ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақ қоғамының өзгеруі Батыстық саясаттанушылар көзқарасымен жазылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында жасалған негізгі тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында тарих, әлеуметтану, саясаттану пәндері және арнайы курстар бойынша пайдалануға болады. Сондай-ақ, ғылыми-зерттеу жұмысының материалдарын мектеп оқушылары, жас ұрпақ арасында өткізілетін, олардың бойында отансүйгіштік қасиет қалыптастыруға арналған іс-шараларда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Ұсынылып отырған диссертациялық деңгейдегі ғылыми-зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдағаннан бүгінгі күнге дейін, 1731-2018 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның ішінде бірінші тарау екі тармақшадан, ал екінші тарау үш тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс
Әлем үлкен өзгерістердің табалдырығында тұрғаны белгілі. Болашаққа деген алаңдаушылық әлем басшыларының көбісін айналып өтпеді. Сан түрлі халықаралық мәселелер, оның ішінде тек қана экономикалық ғана емес, ең алдымен рухани мәселелер - бүгінгі күннің бірінші кезектегі тақырыбы болып отыр. Осы орайда басқаларды оза бірінші іске кіріскендердің бірі - біздің Президентіміз. Яғни, Елбасы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында ұлттық өзін-өзі анықтауға ерекше назар аудара отырып, бар теріс үрдістерді еңсеру бойынша қадамдық бағдарламаны ұсынды. Бұл үндеуді мемлекеттіліктің құрылуымен байланысты қазіргі заман тарихындағы ұлттық жаңғырудың үшінші кезеңі деуге болады.
Бірінші кезең жеке меншік институтын құру және жеке кәсіпкердің психологиясын қалыптастыру болып табылады. Біз өткеннің догмаларын еңсере алдық және жеке меншік институтын құрдық, жеке кәсіпкердің психологиясын қалыптастырдық, осылайша нарықтық қатынастардың негізін анықтадық. Бүгінде біздің экономикамыз толығымен осыған бағдарланған.
Жаңғырудың екінші кезеңі біздің әсем қала - Астанамыз. Үлкен елдің орталығына жаңа қала салу арқылы біз бүкіл әлемге біздің мемлекеттілігіміздің байыпты және тұрақты екендігін дәлелдедік. Астананың салынуымен Қазақстан экономикасы жаңа кезеңге қадам басқан болатын. Бүгінде ұлттық жаңғырудың екі өткен кезеңі оның үшінші кезеңін - рухани жаңару және ұлттық өзін-өзі тану кезеңін қалыптастыру бағытында жұмыс істеуі керек. Әйтпесе, қоғам ретінде біз жаһандану қысымына төтеп бере алмаймыз.
Өзінің бағдарламасында Елбасы бізге бейнелі түрде тұқымды топаннан бөліп алуды үйренуге шақырады. Яғни әлемнің озық елдерінің экономиканы, техниканы, технологияны, басқаруды, сауда-саттықты дамыту саласындағы жинақтаған барлық білімдерін ең дамыған отыз елдің қатарына кіру үшін пайдалану. Бірақ, сонымен бірге, өзіміздің ұлттық ерекшелігімізді сақтауымыз қажет. Патриотизм туған жеріңді білу мен оған деген сүйіспеншіліктен басталады. Сондықтан Елбасы мақаласындағы басты идея - Қазақстан халқы ұлттық дәстүр мен рухани құндылықтарға негізделген өзіндік рухани бағдарға ие болуы керек [9].
Қазақстан Республикасы - азаматтық қоғамға негізделген құқықтық, əлеуметтік, зайырлы, демократиялық мемлекет құруды мұрат тұтқан ел. Əрине, 70 жылдан астам үстемдік еткен ескі Кеңестік жүйенің орнына биліктің жаңа құрылымдарын Қазақстанда орнату жылдам əрі жеңіл жүзеге аса қойған жоқ. Бұл өте күрделі жəне ұзақ үдеріс екені адамзат тарихынан белгілі. Елімізде 26 жыл бұрын басталған демократиялық қайта құрулар, саяси жаңарулар нəтижесіне ел болашағы тəуелді еді. Сөйтіп жоғарыда басталған саяси жаңару Қазақстанның жаңа сапада, яғни тəуелсіз, егеменді мемлекет ретінде дамуын анықтады. Басты мақсат жаңа саяси институттар, құрылымдарды ендіріп қана қою емес, оларды жаңа жағдайда жұмыс жасату болды. Жаңа мемлекеттің өмірге келуін жаңа жұлдыздың тууына ұқсатуға болады. Азаматтық жолдың жарқын да айқын болып қалыптасуы, əрине, белгілі бір уақытты қажет ететіні заңдылық. 26 жыл адамзат өркениетінің тарихы үшін қас қағым сəт. Бірақ біздің тәуелсіздікке жетуіміз бұл тек жаңа мемлекеттің пайда болуы ғана емес, одан да үлкен оқиғаның куәгері. Яғни, қазақ ұлтының қайта дүниеге келуі десек те болады. Ендеше Қазақстан тарихы да өзінің бай тарихи мұрасымен құнды. Қазақстандағы мемлекеттілік тарихының тамыры тереңде жатқаны белгілі. Еуразиядағы ерте мемлекеттердің тарихы көне түріктерден бастау алады. Əлемдік өркениет тарихында Алтын Орданың алатын орны ерекше. XV ғасырдың екінші жартысында тарихи аренаға Қазақ хандығы шықты. Ол біртіндеп ғасыр соңына қарай Орталық Азия аймағындағы қуатты мемлекеттің біріне айналғандығы өздеріңізге белгілі. Көшпелі Қазақ хандығы өзінің басқа көршілеріне қарағанда дəстүрлі институттары тəн орталықтандырылған мемлекет ретінде қалыптасты. Сұлтандардың оқшаулануына жол берілмей, дала конституциясы ретінде дəстүрлі əдеттегі құқық қолданылды. Кез келген мемлекеттік құрылым сияқты қазақтың дəстүрлі институттары да, тарихи кезеңдерде тар жол тайғақ кешуден өткені белгілі, бірақ олардың өз заманына бейімделген, икемді саяси жүйе болғанын мойындауымыз қажет. XVI ғасырда Қазақ хандығының шекарасы Алтайдан Еділге дейін, Оңтүстік Сібірден Ташкенге дейін созылып жатты. Осы кезеңде өзіне тəн елементтері бар қазақ этносы қалыптасып біткен болатын. Мемлекеттік институттар біртіндеп əлсіреп, XVIII ғасырда Ресей империясының күшейуінің арқасында, оның қол астына өтті [10]. Қазақтардың Ресей патшалығының қол астына өтуімен дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамы өзгеріске ұшырады.
Осы сәттен бастап қазақ халқының тарихында жаңа кезең басталған болатын. Өйткені қазіргі Қазақстан қоғамындағы болып жатқан саяси өзгерістердің түп тамыры осы тарихи кезеңнен бастау алады. Бұл тақырыбымызды баяндайтын отандық тарихшылардың еңбектері мол болғанымен, шетелдік авторлардың көзқарасымен жеткізуді жөн көрдік. Тәуелсіздік жылдарында қазіргі Қазақстан туралы батыста бай тарихи контексттегі бірқатар кітаптар жарық көрді. Ірі еңбектердің қатарында: Қазақтар - Марта Олкот, АҚШ (екінші және толықтырылған басылым, 1995 ж.); Формирование казахской идентичности - от племени к государству Ширин Акинер, Ұлыбритания (1995); Современные казахи Ингвар Сванбергтің редакциясымен, Швеция мен Ұлыбритания (1999); Казахстан Катрин Пужоль, Франция(2000); Казахстан: отношения между центром и периферией Салли Каммингс,Ұлыбритания(2000); Казахстан: 1993 -- 2000 Неміс экономист топтары (2001); Строительство государства и нации в Казахстане (2002) Мари-Карин фон Гумппенберг, Германия; Смена элит и политическая динамика в Казахстане Андреи Шмитц (2003) ГФР;және, тағы да Марта Олкоттың кітабы Казахстан: непройденный путь, АҚШ және Ресей (2002-03) [11].
Ш.Акинер Формирование казахской идентичности еңбегінде XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы жаппай славяндық иммиграция алдында өлкедегі Ресей халқының саны және оның ықпалы да аз болды деп баяндайды. Соған қарамастан, XVIII ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің Сібір жеріне орнығуы қазақ даласының солтүстік бөлігіндегі экономикалық, мәдени және саяси өмірге әсер ете бастады. Көшпеліліктің отырықшы өмір салтына өзгеруінің еріксіз процесі осылай басталған болатын. Оңтүстікте, Ресейдің ықпалы әлсіз болғандықтан, онда отарлау үдерісі кейінірек басталды және көшпелі өмір салтының ыдырауы көрші мұсылман қауымдарының ықпалымен жүрді. XIX ғасырдың басында Ресей Кіші және Орта жүз аумағында бірқатар түбегейлі саяси реформаларды жүзеге асыра алуға қауқарлы еді. Ол реформалар Ресейге аймақтың тікелей басқарылуын және отарлауды күшейтуге мүмкіндік берді, бірақ сонымен қатар, тайпалық жүйенің географиялық, экономикалық және әлеуметтік іргетастарына елеулі әсер етті. Ресей реформаторларының жоспары бойынша дәстүрлі тайпалық топтармен сәйкес келетін аумақтық қағидаға сәйкес салынған әкімшілік бірліктерді енгізді, бірақ олар ұзақ уақыт бойы қалыптасқан көшпелі бағыттарды ескермеді. Сұлтандардың саяси күші толығымен жойылды; алайда Ресей әкімшілігімен ынтымақтасқандар жаңа әкімшілік аппараттарға қосылып, іс жүзінде Ресейдің мемлекеттік қызметкерлеріне айналды. Олардың ақсүйектік деңгейлері сақталып қалды, және әскери мен азаматтық шендері еңбек өтілі мен атақтарына қарай берілді. Ш.Акинер Ресей үкіметінің Қазақстанды империяның басқа территорияларымен толықтай біріктіруге тырысқан мақсатына қарамастан, 1867-1868 жылдардағы жаңа әкімшілік бөлініс өз алдарына қазақ жерінің бір әкімшілік бірлікке бірігуіне жол бермеу туралы тапсырмалар қойғанын айтады. Нақтырақ айтсақ Қазақстан әрқайсысы әртүрлі генерал-губернаторлықтың әкімшілік басқаруындағы үш аймаққа бөлінді: Орынбор (Орал және Торғай), Батыс Сібір (Ақмола және Семей), Түркістан (Сырдария және Жетісу облыстары). Мұндай бағыныштылық жүздердің дәстүрлі шекарасына мүлдем сәйкес келмеді, және ескі тайпалық байланыстарды бұзды. Жаңа әкімшілік щекаралар бұрынғы экономикалық байланыстарды ескермеді, рулар мен жүздердің арасына кедергі келтірді. Жаңадан пайда болған әкімшілік құрылымдардан тысқары орналасқан көшпелілердің дәстүрлі қозғалысына кедергі келтіретін жаңа бюрократияны тудырды. Автордың айтуынша, 1860 жылдардағы әкімшілік құрылымның Қазақстанның болашақ тағдыры үшін тағы бір қасіретті салдары болды: Солтүстік - неғұрлым индустрияландырылған аймақтың бір бөлігі болып қалыптасты; Оңтүстік аграрлы сипатта және Исламның күшті ықпалында қалды. Бүгінде, жүз жылдан астам уақыт өтсе де, бұл тарихи айырмашылық әлі де сезіледі. (Акинер, 1995, 23-24 бб.)
Осы орайда Пюжоль өткен тарихпен келіп жеткен қазақ халқының өзіндік ерекшелігі дуалистік сипатқа ие болған деп ой қорытады. Қазақстанды басқалардан ерекшелендіретін бұл екімәнділік - ол, әлі де болса шаманизм қалдығынан айырылмаған, отырықшылық процесін басынан өткізген, күштеп секуляризацияға ұшыраған, көпұлтты және көпконфессиялық дәстүрлі түркі-мұсылмандық негізбен Ресейден келген европалық модельдің біте қайнасуында (Poujol, 2000, 93 б.) [8, 211 б.].
Ресей империясының одан қалса Кеңес Одағының саясатынан кейін, оларға қатысты қазақтардың бойында күрделі сезімдер қалыптасты. Өткен дәуірдің көшпелілік дәстүрі жоғалуға айналып, уақыт өте келе қазақтардың өз жеріне деген қарым-қатынасы түбегейлі өзгерді. Тек ерекше жағдайларда ғана олар бұрынғы көшпелі дәстүр мен дәстүрлі тағамдарын еске алады, бірақ енді сол өткенге шындап оралу туралы ешкім тіс жармайды. Бірақ патшалық Ресеймен Кеңестік биліктің қазақтарға тигізген ең үлкен көңіл қаларлық істері - қазақтар өздерінің жаңа тәуелсіз мемлекеттерінде ұлттық азшылық топ (90-жж. ортасы) болып қалды, - деп М.Олкотт қазақтар туралы өзінің пікірін білдіреді [12].
Ресей өзінің саясатын әкішілік-экономикалық әдістермен жүргізді. Бірақ мәдени сала да ұмытылмады. Ш.Акинер Ресей бірнеше арналар арқылы мәдени ықпал етуді жүзеге асырды, -деп есептейді. Оның біріншісі мемлекет қаржыландырған білім саласы болды. Бірінші орыс орта мектебі XVIII ғасырдың екінші жартысында Омбы, Орынбор, Петропавл және Жәмішев бекіністерінде ашылды. Олардың міндеті әскери және азаматтық әкімшіліктің қажеттіліктері мен мүдделерін қамтамасыз ету болды. 1789 жылдан бастап империяның жоғары оқу орындарында қазақтың ақсүйектерін оқыту практикасы ресейліктермен азияттықтарды жақындастыруды нығайту, Ресейге деген сүйіспеншілік пен құрмет сезімін нығайту, отаршыл басқару үшін кадрларды даярлау мақсатында жүргізілді. Осы саясаттың нәтижесінде ең алдымен солтүстіктегі қазақтар арасында білім беруді ынталандыру, орыс тілін, орыс мәдениетін және еуропалық білім беру жүйесінің бастамаларын енгізу қалыпты құбылысқа айналды. 1895 жылы 37 орыс-қазақ бастауыш мектептері болса, 1913 жылы олардың саны 157-ге жетті. Алайда бұл тек орыс халқының шоғырланған аймағында ғана мүмкін болды.
Орыс мәдениетінің екінші ықпал ету арнасы - киім, тұрмыстық заттар мен жиһаздарды және европалық әдеттерді игеру болды. Қазақ аристократтары француз тілін үйренді, француз сәнін көрді, еуропалық стильде биледі және өздерінің мінез-құлқын орыстық қалыпқа ұқсатуға тырысты. Төменгі деңгейдегі шаруалар да материалдық мәдениеттің жаңа элементтерін - айналар, самоварлар, тігін машиналары, шамдар, кереуеттер, орындықтар мен үстелдерге бейімделе бастады.
Бұрынғы ауылдық ұсталар қоғамның бірте-бірте ұлғайып келе жатқан сұраныстарын қанағаттандыра алмады. Ресей нарығымен қоса көшпелілер үшін жұмыс істейтін кәсіби суретшілермен қолөнершілердің табы қалыптасты. Көпұлттың басы қосылған жәрмеңкелерде айтыс немесе бәйге сияқты дәстүрлі ойын-сауықтар бұрынғыға қарағанда әлдеқайда азайды. Уақыт өте келе олар көзге елестетерлік халықтық мәдениет ұғымына айналды.
Ресейлік ықпалдың тағы бір көзі, сонымен қатар ең бастысы - ол, қалалардағы интеллектуалды өмір болды. Олар 1820 жылдардан бастап империяның түрлі бөліктерінен қазақ даласына революциялық рухты алып келген дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер, ғалымдар және саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар (әсіресе, украиндар мен поляктар) еді. Бұл топтар өздерінің ғылыми қызығушылықтарына қарай қалаларда үйірмелер ұйымдастырды. Олар метрополияның ғылыми және мәдени өміріне қатысып, сайып келгенде, Қазақстанның қалаларында баспа қызметін дамытуға негіз қалап берді. Орыстық білім алған қазақ элитасы көшіп келген иммигранттармен жиі достыққа ұласатын тығыз қарым-қатынаста болды. Мұндай байланыстар жас қазақстандық интеллигенцияның көкжиектерін кеңейтіп, орыс мәдениетінің ең көрнекті идеялары мен ойшылдарына тікелей қосылуға мүмкіндік берді (мұнда Акинер М.Достоевскиймен Ш.Уалихановтың достығын меңзеп отыр). Қазақ мәдениетінің орыс мәдениетімен байланысының жағымды салдары болған төртінші сала, ол - көшпелілер мұрасын жазып, жіктеп, түсіндірген орыс фольклористері мен этнографтарының қызметі болды. Кенеттен жарыққа шығарылған Египет мумиялары сияқты, Ресей мемлекетімен байланысқан көшпелі өмір салты да сондай жылдамдықпен ыдырай бастады. Алайда Акинер басқасына қарағанда колониальді режимдегі діннің жағдайына баса назар аударады. Себебі бір қарағанда парадоксальді көрінгенімен, Ресейдің ықпалымен бірге қазақ даласында Исламның да рөлі өсе түскен. Патша өкіметі екі жүзжылдық бойы империя құрамында болған татар миссионерлерімен уағыздалған Ислам дінін қазақ жерінде нығайтуға тырысты. Мемлекет мешіттер салу және діни әдебиеттерді басып шығару үшін қаражат бөле бастады. Бірақ Исламның сүнниттік бағыты, Ханафи мектебінің өкілдерінен болған барлық молдалардың шыққан тегі оңтүстіктен, яғни Түркістан мен Ташкенттен еді. Ал татарлар болса XIX ғасырдың басында Солтүстік Қазақстандағы қазақтар мен орыстар арасындағы шекаралық делдалдардың рөлін атқарған болатын. XIX ғасырдың екінші жартысында ресейлік билік қазақтар арасында исламның нығаюына бейжай қарап отыра алмады және оларды христиан дініне айналдыру науқанын бастады. Бірақ бұл идеяның қазақтарға көп әсері бола қоймады. Ең алдымен, Ресей әкімшілігі молдалардың санын шектеуге тырысты. Мешіттер мен мұсылман мектептерін ашу биліктің ресми рұқсатымен ғана мүмкін болды. Вақфқа және одан да басқа діни салықтарға тыйым салынды. Бірақ, бұл шараларға қарамастан, мұсылман мектептерінің саны өсе берді: 1895 жылы Қазақстанда мектеп деген атаумен 31 бастауыш білім беру орны болса, 1913 жылы - олардың саны 267-ге жетті; барлық ірі қалаларда екінші деңгейлі мектеп-медреселер болды.
Бұдан басқа Орыс мәдениеті ықпалынан қазақ мәдениетіндегі өзгерістер туралы Т. Уиннердің Қазақтың ауызша шығармашылығы мен әдебиеті кітабында жазылған. Уиннер орыс ықпалы қазақ фольклорына екіұдай әсер етті деп есептейді. Бір жағынан ол Кеңестік тарихнамада қазақ ағартушылығы деп аталған, мәдениеттегі тұтас бір бағытты дүниеге әкелді. Екінші жағынан, алғашқы Ресейлік ықпалдың өзі қазаққа жат барлық нәрселерді жоққа шығаратын көтерілістер поэзиясы бағытын тудырды. Революциядан кейін қазақ мәдениеті мен қазақтар тоталитарлық режимде дамығанымен, қазақ мәдениетінде ауызша шығармашылық дәстүрінің әсері сезіліп тұрды. Өз кезегінде бұл жағдай қазақ халқының өзіндік ерекшелігін сақтап қалу туралы айтуға мүмкіндік берді.
Олкотт өз тұрғысынан ХХ ғасырдың басындағы қазақстандық қоғамның саяси және әлеуметтік-мәдени өміріндегі бірқатар маңызды процестерді анықтайды. Ол біріншісіне қазақ даласындағы Ислам дінінің таралуын жатқызады. Исламның дәстүрлі түрде қазақтардың мәдени өмірінде (оңтүстіктен басқа) шағын орынға ие болғаны туралы пікірге қарамастан, Олкоттың пайымдауынша, исламның позициясын нығайтуға, біріншіден, Екатеринадан басталған Санкт-Петербургтың қазақтардың арасында Исламды жаю саясаты әсер етті. Екіншіден, ХХ ғасырдың басында империяның діни және жалпы қоғамдық өміріндегі шектеулердің алынуы Қазақстанға да әсер етті.
Қазақтардың арасында Исламның беделінің өсуімен қатар, зайырлы элитаның қалыптасу процесі де қатар жүрді. Бұған европалық ықпалдың көрінісі болған орыстық ықпалдың әсері болғаны сөзсіз. Осы үдерістердің тоғысуы Исламизмның өсуі мен қоғамды жаңғырту үшін қазақ интеллигенциясының өсіп келе жатқан тілегі арасында қақтығыс тудырды. Мәдени мұраның бір бөлігі ретінде Исламмен даму немесе қазақтардың европалануы үшін одан бас тарту. Қазақ интеллигенциясы осындай үшіншісі жоқ екі таңдауда қалған болатын. Сондай-ақ Қазақстан Жадидизмнің мәдени алаңына да қатыстырылды, бірақ бұл мәселені толығымен тек революция ғана шешіп берді [13].
Осылайша қазақтың басына тағы бір нәубетті кезең Кеңестік билік орнады. 1920-1930 жылдардағы қасіретті белес меншік қатынастарын бұрын соңды болмаған мемлекеттік қатынастарға айналдыру жөніндегі кеңестік эксперименттің басталуы болатын. Сталиндік аграрлық революция (ұжымдастыру) мен бүкіл өнеркәсіптік инфрақұрылымды мемлекет меншігіне айналдыру (индустрияландыру) қоғамды ұзақ онжылдықтар бойына құрсауланған, оны саяси тоталитаризм мен иррационалдық экономикалық болмыстың озбыр өктемдігінде болуға душар еткен жүйені дүниеге әкелді.
Хрущевтың саяси және әлеуметтік-экономикалық жылымығы сталинизмнің мұз құрсауын аздап жібіткенімен, қоғам өмірінің қалыпты ережесін өзгерте алмады. Қоғамдық қағидат әкімшіл-әміршіл жүйенің бұрынғысынша тамыр соғысынан қуат алып өзін сергек сезінді.
Алайда оның жалған экономикалық тонының өңі айналып, шын тұрпаты көріне бастады. Брежнев командасы қоғамның күткеніне етене деп кеңінен насихаттап үлгерген кезекті реформаторлық шара да, сол сылбыр ишарадан аспады.
КСРО сияқты көп ұлтты мемлекетте бірыңғай және міндетті мемлекеттік тіл туралы, яки қатынасуға болатын, материалдық-мәдени құндылықтарды алмасуға көмектесетін делдал тіл туралы мәселе объективті түрде туындады. Сонымен қатар өзінің қуатты мәдени әлеуеті арқасында әлемдік тіл мәртебесін жеңіп алған орыс тілі оны иемдену арқылы жалпы адамзаттық өркениетті құндылықтарға қол жеткізетін кілт берді, ал кері байланыс ретінде орыс емес халықтардың өзі жайында ғаламдық ауқымда көріну мүмкіндігін қамтамасыз етті. Кеңестік лингвистикалық ортада тілдер тең құқыққа ие бола алатын, бірақ әрқашанда бірдей тең құндылығы болмайтын өзіндік еңбек бөлінісі болды, өйткені олар тек өздерінің өмірлік мүдделері шегінде ғана пайдалану артықшылығымен шектелді [14]. Орталық Азия тілдері мәнінің тұрмыстық қатынас деңгейіне дейін төмендеуі орын алды, мұнда әлеуметтік-саяси, педагогикалық және ғылыми-техникалық сипаттағы сөздер мен сөз тіркестерінің 70-80%-ы орыс тілінен алынды [15].
КОКП-ның ұлттық саясаты оның өкіметті монополияландыруы кезеңінен бастап 80-жылдардың ортасына дейін қандай да болсын өзгерістерге онша ұшырай қоймады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Гуманитарлық факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні
тақырыптың аты
Орындаған _________ Зейнелгабдылов О.Е. ______2018 ж.
қолы Аты-жөні, тегі
Ғылыми жетекші т.ғ.к., аға оқытушы _________ Толамисов А.Ғ.
ғылыми дәрежесі қолы Аты-жөні, тегі
______2018 ж.
Қорғауға жіберілсін:
Кафедра меңшерушісі т.ғ.к., доцент - - - _________ Буланов Е.О.
ғылыми дәрежесі қолы Аты-жөні, тегі
______2018 ж.
Факультет: Гуманитарлық
Кафедра: Қазақстан тарихы
Мамандығы: 6М011400 - Тарих
Магистрлік диссертацияны орындаудағы
ТАПСЫРМА
Магистрант Зейнелгабдылов Олжас Ерланович
Аты-жөні, тегі
Магистрлік диссертация тақырыбы: Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні
№___ ___ ___20___ж. Университеттің Ғылыми Кеңесінің отырысында бекітілген.
Магистрлік диссертацияны тапсыру мерзімі ___ ____20___ж.
Диссертацияның шығыс мәліметтері: Елбасы және мәдениет: Сборник материалов и документов. (қазақ және орыс тілдерінде). - Алматы: ОФ Ел-шежіре, 2012. - 312 с., Нурсултан Назарбаев - Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру (статьи, интервью, выступления, экспертные комментарии и справочно-аналитические материалы) - Астана: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2017. - 512 с., Олкотт М.Б. Казахстан: непройденный путь Моск. Центр Карнеги. - М.: Гендальф, 2003. - 88-90 бб.
Диссертация тарауларының мазмұны (тараулардың аталуы)
КІРІСПЕ
1.РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс
1.2 Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы
2.РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси аспектісі
2.2 Мәдени-ағартушылық контексттегі Қазақстанның үшінші жаңғыруы
2.3 Рухани жаңғыру идеясының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тапсырма берілген уақыт ___ - - ________20___ж.
ЖООКББО директоры ____________ Х.Т.Наубаева
Кафедра меңгерушісі ____________ Е.О.Буланов
Ғылыми жетекші ____________ А.Ғ.Толамисов
Магистрант ____________ О.Е.Зейнелгабдылов
РЕЗЮМЕ
на магистерскую диссертацию подготовленный для получения академической степени магистр педагогических наук
Тема диссертаций: Социально-политическое, культурно-просветительское и историческое значение идеи Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания
Зейнелгабдылов Олжас Ерланович
Специальность 6М011400 - История (профильный)
В магистерской диссертации всесторонне излагаются исторические предпосылки культурного изменения казахского народа и их последствия, а также экономические, политические, культурные преобразования Казахстана после обретения независимости и идея Духовного Возрождения, его направления и возможности.
Диссертация состоит из введения, двух разделов, заключения и списка использованной литературы.
В первом разделе диссертации рассматриваются историческое начало русификаций казахского народа, а также влияние Российской империй и Советского Союза на казахов. Далее исследованы реформы независимого Казахстана в сфере экономики, политики и культуры.
Во втором разделе диссертации рассматриваются основные проекты идеи Духовного Возрождения на сегодняшний день. Также идея духовного возрождения обсуждается в социально-политическом, культурно-образовательном и историческом контексте.
В заключении подведены итоги исследования, в рамках поставленных целей и задач сделаны выводы по теме магистерской диссертации.
SUMMARY
On the master`s thesis prepared for the academic degree Master of Pedagogical Sciences
Theme of dissertations: The socio-political, cultural, educational and historical significance of the idea Orientation for the future: spiritual revival
Zeinelgabdylov Olzhas Erlanovich
Speciality 6M011400 - History (profile)
The master's thesis comprehensively sets forth the historical preconditions for the cultural change of the Kazakh people and their consequences, as well as the economic, political, cultural transformations of Kazakhstan after independence and the idea of the "Spiritual Renaissance", its direction and possibilities.
The thesis consists of an introduction, two sections, a conclusion and a list of used literature.
The first section of the dissertation examines the historical beginning of the "russification" of the Kazakh people, as well as the influence of the Russian empires and the Soviet Union on the Kazakhs. Further, the reforms of independent Kazakhstan in the sphere of economy, politics and culture were investigated.
In the second part of the thesis the main projects of the idea of "Spiritual Revival" are considered today. Also the idea of spiritual revival is discussed in the socio-political, cultural-educational and historical context.
In conclusion, the results of the study have been summed up, conclusions on the theme of the master's thesis have been made within the framework of the goals and tasks.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1. Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2. Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
2. РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
2.1. Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси аспектісі ... ... ... ... ..
54
2.2. Мәдени-ағартушылық контексттегі Қазақстанның үшінші жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
2.3. Рухани жаңғыру идеясының тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
99
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шамамен 27 жыл бұрын әлемдік саяси картада - Қазақстан Республикасы деген жаңа мемлекет пайда болды. Ол біртұтас, кеңестік, коммунистік мемлекеттің бөлігі болған жаңа тәуелсіз мемлекеттермен бірге пайда болды. Осы жағдайларда Қазақстан негізгі мәселелерге жауап беруі керек болды.
Сондай тәуелсіз Қазақстанның күн тәртібіндегі бір мәселе - ұлттық сананың терең құрылымдық модернизациясы.Тәуелсіздік алғанға дейін түрлі әрекеттер мен апаттар нәтижесінде қазақтар этникалық азшылық деңгейіне жетті. Жаңғыртудың кеңестік нұсқасы негізінен аумақ пен ресурстарды пайдалануға бағытталды. Әрине, бұл тәжірибе пайдасыз және мағынасыз болмады. Үлкен жетістіктер болды, сонымен қатар үлкен сәтсіздіктер мен қайғылы оқиғалар болды. Тек қана адам өмірімен төленген жобаның құны туралы сұрақ туады. Бүгінде қазақтар - халықтың басым бөлігін құрайтын урбандалған халық болып табылады. Тұтастай алғанда, кеңестік биліктің 70 жылдан астам уақытында елеулі өзгерістерге ұшыраған ұлттық сана-сезімді өзгерту қажет болды. Бұл өзгерістерге нарықтық психологияны орнықтыру арқылы жетті. Алайда тек қана сананың экономикалық үлгісін ғана өзгерту дұрыс болмады. Ұлттық кодты өзгерту үшін қоғамдық сананың ішіне тереңдей ену керек болды. Себебі қоғам заманауи жағдайларда мүлдем қолайсыз болып табылатын көптеген қиындықтар, қорқыныштар мен стереотиптерді өткеннен мұра етіп алды. Екінші жағынан, табиғи прагматизм мен қазақы ұлттық сана-сезім тазалығы сияқты біздің ұлттық артықшылықтарымызды жаңа деңгейге көтеру қажет болды. Осыған орай, қазір Қазақстанда әлемнің тоғызыншы аумағында тұратын жаңа ұлттың - қазақстандықтардың қалыптасу үдерісін аяқтауға арналған Рухани жаңғыру бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қоғамдық сананы модернизациялау туралы қазіргі әлемдегі рухани дамудың басымдығына ерекше көзқарас танытуы қазіргі Қазақстандағы мемлекеттік және қоғамдық ой-өрістерді дамытуда маңызды серпіліс болып табылады.
Бұл заманауи бағдарламалық құжат терең реализм және прагматизммен ерекшеленеді. Әлемнің жаһандануы және келесі онжылдықтағы адамзат өмірінің түбегейлі өзгерісі өздерінің өткенін, бүгіні мен болашағын бағаламайтын адамдар үшін нақты қауіп және қиындықтар әкеледі. Қоғамдық сананың бейімделуі - әлемдік деңгейде бәсекелесе алатын әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртулардың негізі болып табылады. Қоғамдық санамен мемлекеттік жұмыс істеу мәселесі қазір өркениеттік артта қалудың салдарынан және тарихи циклдың белгісіздігінен құтқару жолдарының бірі ретінде басым мәртебеге ие болып отыр.
Ел Президентінің ұлттың сана-сезімінің және оны жаңғырту бағыттарының негізгі көрінісі арқасында біздің заманауи дәуіріміздің идеясы өзгерді. Бәсекеге қабілеттілік, прагматизм, ұлттық сәйкестікті сақтау, білімге ұмтылу, әлемдік өркениеттер жүйесіндегі Қазақстанның эволюциялық дамуы, сананың ашықтығы - болашақта ұлттың өзін-өзі қамтамасыз етуге және дамытуға қабілетті ерекшеліктері болып табылады. Сонымен бірге, бұл факторлар еліміздің планетарлық табысқа жету жолы.
Бәсекеге қабілеттілік, ең алдымен, әлеуметтік категорияда, содан кейін экономикалық тұрғыда қарастырылады. Нарыққа үлкен сұраныс затын ұсыну үшін, нарықты шынайы бағасы анықталған, адами капиталдың беріктігі бірінші орынға шығатын сапалы әлеуметтік негізбен қамтамасыз ету қажет. Бұл екі көрсеткіш - өзінің аумағы және ұлт табысына әсері бойынша барлық материалдық игіліктерді басып озады. Себебі тарих беттерінде ұлттың күші мен ақылына сүйенгендер, оның даму жолында еркін таңдау мен гүлденуді қамтамасыз еткендер ғана қалатыны тарихпен дәлелденген. Президент ХХІ ғасырдың өкілі, заманауи бәсекеге қабілетті қазақстандықтың бойындағы қабілеттер жиынтығына бекер назар аударып отырған жоқ.
Нарықтық қарым-қатынастың басымдылығына негізделген қазіргі қоғамдағы өмірді мәдени ашықтық пен мәдениетаралық қарым-қатынастан тыс елестетуге болмайды. Жаһанданудың дамуы және одан туындайтын салдарлар мәдени иммунитетті қалыптастыруды талап етеді. Нақты мәдени қоғамдастық өкілінің қадір-қасиетін және құқықтарын ескере отырып, тең негізде сөйлесу тек жеке тұлғаның ғана емес, сондай-ақ бүкіл елдер мен халықтардың табысты ілгерілеуінің кілті болып табылады. Сонымен қатар, бұл әлем және болашаққа апаратын жолдар туралы бүтін көзқарастың қалыптасуына ықпал етеді.
Нұрсұлтан Назарбаевтың прагматизмге деген көзқарасы біздің отандастарымыздың дүниетанымдарындағы түбегейлі бетбұрысты, ұлттық ысырапшылықтан кетуді көздейді. Шын мәнінде, қазіргі заманғы мағынада прагматизм жеке деңгейде идеологиялық көзқарасты дамытуды білдіреді. Реализм және прагматизм адамзатты өзін-өзі жойып жіберетін жолдардан құтылуға шақырады.
Сондықтан бұл тақырыпты тереңнен талдау қазіргі қоғамның сұранысы және талабы болып отыр. Рухани жаңғыру идеясы Қазақстанды жаңа сатыға көтергені анық. Осы орайда Рухани жаңғыруға қатысты түрлі сұрақтар туады. Осы зерттеу жұмысында сол сұрақтарды талдап, жіктеп және жауап беруге тырысамыз.
Міне, жоғарыдағы Президент мақаласының бүгінгі күн тәртібінде ең елеулі оқиға екенін ескере отырып, Рухани жаңғыру идеясының алғышарттарын, қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи маңызын зерттеу тек тарих ғылымының өкілдері үшін ғана емес, сонымен қатар барша Қазақстан қоғамы үшін өзекті тақырып болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі (тарихнамасы). Қазіргі кезде Президент мақаласына пікір білдірген отандық және шетелдік әріптестеріміздің мақалалары едауір көп. Және бұл еңбектердің көп бөлігі Рухани жаңғыру идеясының ішкі тақырыптарына арналған. Алайда Рухани жаңғыру идеясы жайында арнайы жан-жақты жүргізілген кешенді зерттеу жұмыстары бірең-сараң. Ескере кететін бір нәрсе, ол Рухани жаңғыру идеясы туралы жазбаған мерзімді баспасөз кемде-кем. Сондықтан бұл тақырыптың зерттелу ауқымы өте кең десек болады.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының 2017 жылы шығарған Нұрсұлтан Назарбаев - Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру жинағында Рухани жаңғыру идеясына қатысты отандық және шетелдік әр түрлі маман өкілдерінің мақалалары, сұхбаттары, сөз сөйлеулері, сараптамалық түсініктемелері және анықтамалық және аналитикалық материалдары жарияланды [1].
Мемлекет басшының Рухани жаңғыру бағдарламалық мақаласындағы ұлттық бірегейлікті сақтау, азаматтар санасының ашықтығы мен білімге баулу, бәсекеге қабілеттілікті арттыру секілді міндеттерге қатысты мазмұнды ақпараттар мен тағылымды деректерді енді бір жерден таба алатындай етіліп, осы бағытта Ruh.kz сайты ашылды. Қазақстандағы рухани құндылықтың жандануына бағытталған интернет-ресурс Туған жер, Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы, Заманауи Қазақстан мәдениеті, 100 жаңа тұлға секілді тақырыптардан тұрады [2].
Парламент Мәжілісінің депутаты, әлеуметтік ғылымдар докторы, профессор Серік Сейдумановтың 2017 жылғы Казахстанская правда газетінің 20 қарашадағы номерінде жарық көрген Рухани жаңғыру - ответ на вызовы современности мақаласында Рухани жаңғыру идеясының алғышарттары жөнінде баяндап өтеді [3].
Тарих ғылымдарының кандидаты Р.Р.Оспанованың Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар сериясы, №4(55) номерінде жарияланған Рухани жаңғыру тəуелсіз Қазақстанның жаңа қарқынды даму кепілі мақаласында Президент мақаласын жан-жақты талдап, оның негізгі бағыттары төңірегінде пікір білдірді [4].
Тарих ғылымдарының кандидаты, профессор, академик, "Интеллект Орда" әлеуметтік-гуманитарлық зерттеулер ықпалдастығы халықаралық институтының бас директоры Саттар Мажитовтың Литер газетіндегі Забота о силе и разуме нации мақаласында қоғамдық сананы жаңғыртудағы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасына баға береді [5].
Ресейдің Еуразиялық зерттеулер орталығының директоры Юрий Кофнер өзінің Модернизация общества по-евразийски деген мақаласында Елбасы мақаласының әр тарауына өзіндік пікірін білдіріп, терең талдау жасайды [6].
Әлеуметтік ғылымдар докторы, профессор, ҚР Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының әлеуметтік-экономикалық зерттеу орталығының жетекшісі Ләззат Нұрқатованың Экспрес-К газетіндегі 2017 жылдың 10-шы қазанындағы Прорыв в межкультурное мировое пространство атты мақаласында Латын қарпіне ауысу Қазақстан қоғамында қалай қабылданып жатқанын және осы тақырып бойынша басқа да сұрақтарға жауап береді [7].
Рухани жаңғыру идеясының зерттелу деңгейіне жалпы шолу жасай келіп, мынадай ғылыми тұжырымға келдік:
Рухани жаңғыру идеясы шетелдік және отандық ғылыми қауым тарапынан да, оқырмандар тарапынан да нақты бағасын алып, мерзімді баспасөз беттерінде және ғылыми басылымдарда бүгінгі күнге дейін мақалалар жарық көруде. Тіпті әлеуметтік желілерде көпшілік тарапынан түрлі пікірлер жариялануда.Жалпы алғанда Қазақстан халқының көпшілік бөлігі және шетел сарапшылары Президенттің бұл бастамасын қолдайтыны анықталып отыр.
Магистрлік зерттеу жұмысының дерек қоры. Диссертациялық жұмыстың деректік негізі ретінде әртүрлі мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген материалдар, еліміздің баспаларынан басылып шыққан ғылыми еңбектердің дерек, мәліметтері іріктеліп, сұрыптала отырып, пайдаланылды.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының 2017 жылы шығарған Нұрсұлтан Назарбаев - Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру жинағы кеңінен пайдаланылды. Бірнеше тараудан тұратын аталған жинақта Рухани жаңғыру идеясына қатысты отандық және шетелдік әр түрлі маман өкілдерінің мақалалары, сұхбаттары, сөз сөйлеулері, сараптамалық түсініктемелері және анықтамалық және аналитикалық материалдары келтірілген [1, 1-2 бб.].
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай жазылған Қазақстанның Беларусь Республикасындағы Елшілігінің кеңесші уәкілі, саясаттану ғылымдарының докторы Мұрат Лаумулиннің Қазақстанның және Орталық Азияның әлемдік ориенталистикадағы тарихы атты 4 кітаптан тұратын еңбегі Қазақ халқының тарихи тағдырын тақырыптық жағынан жүйелеуге және Қазақ қоғамының өзгеруін саралауға мүмкіндік берді [8].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының Независимый Казахстан: настоящее и будущее, Казахстан сегодня, Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мəселелері: мақалалар, Послание Президента РК Н.А.Назарбаева Новый Казахстан в новом мире - стратегия очередного этапа развития страны: Материалы круглого стола, Конституционная реформа - новый этап в развитии Казахстана: Материалы круглого стола, Казахстан в современном мире: реалии и перспективы атты жинақтары мен еңбектері қоғамдағы үрдістерді саралауда және олардың мәнін ашуда зерттеу жұмысында пайдаланылды.
Сондай-ақ, Казахстанская правда, Аргументы и факты, Литер, Экспресс-К, Деловой Казахстан, ҚарМУ хабаршысы және т.б. газеттер мен ғылыми-әдістемелік журналдарда әр түрлі авторлардың көзқарастарында жазылған қызықты мәліметтер келтірілген.
Елбасының Жолдаулары мен Тарих толқынында, Ғасырлар тоғысында еңбектері Қазақстандағы реформалардың елімізді дамытуға қосқан үлесін саралауға көмектесті.
Магистрлік зерттеу жұмысының нысаны - Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық және тарихи мәні.
Магистрлік зерттеу жұмысының пәні - ХІХ-ХХ ғасырдағы Қазақ қоғамының өзгеру тарихы, Қазақтанның тәуелсіздіктен кейін экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануы, рухани жаңғыру идеясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диссертациялық зерттеу жұмысының басты мақсаты - әртүрлі деректер мен әр жылдары еліміздің баспалары арқылы жарық көрген кітаптары, мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми еңбектері арқылы Рухани жаңғыру идеясының түпкі мәнін және маңызын ашып көрсетіп, тарихи талдау жасау. Сол арқылы қазіргі Қазақстан қоғамын жаңа сатыға көтерудің негізі болған Президент мақаласын сарапқа салу - зерттеу жұмысының басты өзегі болып табылады.
Сонымен бірге, XVIII-XIX ғасырдағы отаршылдық кезеңі мен ХХ ғасырдағы Кеңес одағының саясаты нәтижесіндеҚазақ халқының мәдениетінде, салт-дәстүрінде жәнеҚазақ қоғамындағы орыстандыру үдерісінің орнығуын қарастыра отырып, қазақтардың біртіндеп көшпелі далалық мәдениеттен айырылу процессіне жүйелі түрде талдау жасау, сондай-ақ, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан қоғамындағы жалпы өзгерістерді саяси, экономикалық және мәдени сарындарға жіктеп, отаршылдықтан қазіргі күнге дейінгі қазақ халқының басынан өткен мәдени үрдістерді шетел авторларының еңбектеріндегі деректерге сүйене отырып, маңызын ашып көрсету, оларды жан-жақты сараптау және арнайы түрде зерттеу - осы диссертацияның негізгі бағыт-бағдары болып табылады.
Осыған орай зерттеу жұмысының алдына төмендегідей нақты міндеттер қойылды:
- Рухани жаңғыру бағдарламасының тарихи алғышарттарын саралап, идеяның түп негізін анықтау;
- Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдырын, яғни көшпелі қазақ қоғамының өзгеруін айқындап, тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс үрдісін талдау;
- Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан трансформациялануын сараптау және осы реформалардың жаңа Қазақстанның қалыптасуына тигізген әсерін көрсету;
- Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласын талдау және мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар мен пікірлерге баға беру;
- Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саяси қандай маңызға ие екенін анықтау;
- Қазіргі Қазақстан қоғамындағы болып жатқан үрдістердің мәдени-ағартушылық сипатына талдау жүргізу;
- Қазақстанның кириллицадан латын әліпбиіне көшуін тарихи тұрғыда саралау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиясы тарихилық, жан-жақты салыстырмалы талдау мен жинақтау, шынайы жүйелілік және тағы да басқа ғылыми методикалық принциптер басшылыққа алына отырып, жазылды. Шетелдік ғалымдардың Қазақстан туралы еңбектерін талдауда логикалық әдіс кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, салыстырмалы-тарихи әдіс қазақтардың көшпеліліктен біртіндеп отырықшылыққа ауысу процессінің тереңдігін ашып көрсетуге, даму заңдылықтарын нақты айқындауға, пайымдауларды таразылауға, тарихи даму бағыттарын көре білуге жағдай жасады.
Рухани жаңғыру идеясын талдау кезінде, оның дамуындағы белгілі себептерді айқындауға, тақырыпауқымын кеңейтуге, бұрын зерттелмеген тақырыптарды шығаруға,жаңа пікірлерді, пайымдауларды, қорытындыларды қалыптастыруға қажетті алғы шарттарды іздеуге бағытталған зерттеулер нақтыландыру әдісі бойынша жүргізілді. Оған қоса диссертацияда жасалған тұжырымдар мен айтылған пікірлердің бірі-бірімен үйлесім тауып, логикалық жағынан байланысып тұруына айрықша мән берілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қазіргі қоғамдағы ең актуалды тақырып - Рухани жаңғыру идеясының Қазақстан қоғамын дамытуға қосқан мол үлесі қазіргі заманның талаптарына сәйкес, жаңаша көзқараспен талданып, ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр. Рухани жаңғыру туралы көптеген еңбектер жазылса да, отандық ғылымда оның жалпы бейнесін ашу кешенді түрде арнайы қарастырылмаған немесе зерттеушілердің көпшілігі жекелеген мәселелер бойынша қысқаша шолумен ғана шектелген. Зерттеу жұмысында нақты түрде төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткіздік:
- Тек тарих ғылымын ғана емес, жалпы гуманитарлық ғылымдардың өзге де салаларын қамтитын Рухани жаңғыру идеясының қоғамдық-саси, мәдени-ағартушылық және тарихи сипатына баға берілген;
- Қазақ алфавитін кириллицадан латын қарпіне ауыстыру жөніндегі шетелдік және отандық зерттеушілердің тұжырымдамалық ой-пікірлері сарапталып, жаңа жүйеге түсірілді;
- ХІХ ғасырдан басталған Қазақ қоғамының деградациялануы жеке-жеке проблемалық тұрғыда қарастырылып, көшпелі қоғамдағы мәдени өзгерістердің жалпы эволюциясы сипатталды.
- Сондай-ақ, Тәуелсіздіктен кейінгі мемлекет басшылығының жаңа мемлекет құру бойынша ұстанған ішкі саясаттың негізгі бағыттары (векторлары) бойынша басымдылықтары айқындалды;
- Көптеген жылдар бойы жүргізілген реформалардың еліміздің трансформациялануын қаншалықты іске асырғаны және оның нәтижелері тәуелсіз ой-пікірлер тұрғысында қарастырылып, обективті пікір қалыптастыру мақсатында оның нәтижелері сарапталды;
- Рухани жаңғыру идеясы қазіргі қазақ қоғамында болып жатқан жаһандану үрдістерінің алдында ұлтты қаншалықты қорғап қала алатыны жан-жақты сараланып, бағдарламаның нақты әсер ету ауқымы анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- Қазіргі кездегі Қазақстан тарихы бойынша жалпыұлттық және аймақтық деңгейдегі мәселелерді шешу мен одан әрі зерттеу жолдары көрсетілді.
- Қазақстанның тәуелсіздіктен бергі тарихы экономикалық, саяси және мәдени үрдіс шеңберінде зерттелді.
- Рухани жаңғыру идеясы Қазақстан қоғамын жаңа белеске көтерді.
- ХІХ-ХХ ғасырлардағы Қазақ қоғамының өзгеруі Батыстық саясаттанушылар көзқарасымен жазылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында жасалған негізгі тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында тарих, әлеуметтану, саясаттану пәндері және арнайы курстар бойынша пайдалануға болады. Сондай-ақ, ғылыми-зерттеу жұмысының материалдарын мектеп оқушылары, жас ұрпақ арасында өткізілетін, олардың бойында отансүйгіштік қасиет қалыптастыруға арналған іс-шараларда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Ұсынылып отырған диссертациялық деңгейдегі ғылыми-зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдағаннан бүгінгі күнге дейін, 1731-2018 жылдар аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, оның ішінде бірінші тарау екі тармақшадан, ал екінші тарау үш тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Отаршылдық кезеңдегі қазақ халқының тарихи тағдыры және тәуелсіздіктен кейінгі Қазақтық ренессанс
Әлем үлкен өзгерістердің табалдырығында тұрғаны белгілі. Болашаққа деген алаңдаушылық әлем басшыларының көбісін айналып өтпеді. Сан түрлі халықаралық мәселелер, оның ішінде тек қана экономикалық ғана емес, ең алдымен рухани мәселелер - бүгінгі күннің бірінші кезектегі тақырыбы болып отыр. Осы орайда басқаларды оза бірінші іске кіріскендердің бірі - біздің Президентіміз. Яғни, Елбасы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында ұлттық өзін-өзі анықтауға ерекше назар аудара отырып, бар теріс үрдістерді еңсеру бойынша қадамдық бағдарламаны ұсынды. Бұл үндеуді мемлекеттіліктің құрылуымен байланысты қазіргі заман тарихындағы ұлттық жаңғырудың үшінші кезеңі деуге болады.
Бірінші кезең жеке меншік институтын құру және жеке кәсіпкердің психологиясын қалыптастыру болып табылады. Біз өткеннің догмаларын еңсере алдық және жеке меншік институтын құрдық, жеке кәсіпкердің психологиясын қалыптастырдық, осылайша нарықтық қатынастардың негізін анықтадық. Бүгінде біздің экономикамыз толығымен осыған бағдарланған.
Жаңғырудың екінші кезеңі біздің әсем қала - Астанамыз. Үлкен елдің орталығына жаңа қала салу арқылы біз бүкіл әлемге біздің мемлекеттілігіміздің байыпты және тұрақты екендігін дәлелдедік. Астананың салынуымен Қазақстан экономикасы жаңа кезеңге қадам басқан болатын. Бүгінде ұлттық жаңғырудың екі өткен кезеңі оның үшінші кезеңін - рухани жаңару және ұлттық өзін-өзі тану кезеңін қалыптастыру бағытында жұмыс істеуі керек. Әйтпесе, қоғам ретінде біз жаһандану қысымына төтеп бере алмаймыз.
Өзінің бағдарламасында Елбасы бізге бейнелі түрде тұқымды топаннан бөліп алуды үйренуге шақырады. Яғни әлемнің озық елдерінің экономиканы, техниканы, технологияны, басқаруды, сауда-саттықты дамыту саласындағы жинақтаған барлық білімдерін ең дамыған отыз елдің қатарына кіру үшін пайдалану. Бірақ, сонымен бірге, өзіміздің ұлттық ерекшелігімізді сақтауымыз қажет. Патриотизм туған жеріңді білу мен оған деген сүйіспеншіліктен басталады. Сондықтан Елбасы мақаласындағы басты идея - Қазақстан халқы ұлттық дәстүр мен рухани құндылықтарға негізделген өзіндік рухани бағдарға ие болуы керек [9].
Қазақстан Республикасы - азаматтық қоғамға негізделген құқықтық, əлеуметтік, зайырлы, демократиялық мемлекет құруды мұрат тұтқан ел. Əрине, 70 жылдан астам үстемдік еткен ескі Кеңестік жүйенің орнына биліктің жаңа құрылымдарын Қазақстанда орнату жылдам əрі жеңіл жүзеге аса қойған жоқ. Бұл өте күрделі жəне ұзақ үдеріс екені адамзат тарихынан белгілі. Елімізде 26 жыл бұрын басталған демократиялық қайта құрулар, саяси жаңарулар нəтижесіне ел болашағы тəуелді еді. Сөйтіп жоғарыда басталған саяси жаңару Қазақстанның жаңа сапада, яғни тəуелсіз, егеменді мемлекет ретінде дамуын анықтады. Басты мақсат жаңа саяси институттар, құрылымдарды ендіріп қана қою емес, оларды жаңа жағдайда жұмыс жасату болды. Жаңа мемлекеттің өмірге келуін жаңа жұлдыздың тууына ұқсатуға болады. Азаматтық жолдың жарқын да айқын болып қалыптасуы, əрине, белгілі бір уақытты қажет ететіні заңдылық. 26 жыл адамзат өркениетінің тарихы үшін қас қағым сəт. Бірақ біздің тәуелсіздікке жетуіміз бұл тек жаңа мемлекеттің пайда болуы ғана емес, одан да үлкен оқиғаның куәгері. Яғни, қазақ ұлтының қайта дүниеге келуі десек те болады. Ендеше Қазақстан тарихы да өзінің бай тарихи мұрасымен құнды. Қазақстандағы мемлекеттілік тарихының тамыры тереңде жатқаны белгілі. Еуразиядағы ерте мемлекеттердің тарихы көне түріктерден бастау алады. Əлемдік өркениет тарихында Алтын Орданың алатын орны ерекше. XV ғасырдың екінші жартысында тарихи аренаға Қазақ хандығы шықты. Ол біртіндеп ғасыр соңына қарай Орталық Азия аймағындағы қуатты мемлекеттің біріне айналғандығы өздеріңізге белгілі. Көшпелі Қазақ хандығы өзінің басқа көршілеріне қарағанда дəстүрлі институттары тəн орталықтандырылған мемлекет ретінде қалыптасты. Сұлтандардың оқшаулануына жол берілмей, дала конституциясы ретінде дəстүрлі əдеттегі құқық қолданылды. Кез келген мемлекеттік құрылым сияқты қазақтың дəстүрлі институттары да, тарихи кезеңдерде тар жол тайғақ кешуден өткені белгілі, бірақ олардың өз заманына бейімделген, икемді саяси жүйе болғанын мойындауымыз қажет. XVI ғасырда Қазақ хандығының шекарасы Алтайдан Еділге дейін, Оңтүстік Сібірден Ташкенге дейін созылып жатты. Осы кезеңде өзіне тəн елементтері бар қазақ этносы қалыптасып біткен болатын. Мемлекеттік институттар біртіндеп əлсіреп, XVIII ғасырда Ресей империясының күшейуінің арқасында, оның қол астына өтті [10]. Қазақтардың Ресей патшалығының қол астына өтуімен дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамы өзгеріске ұшырады.
Осы сәттен бастап қазақ халқының тарихында жаңа кезең басталған болатын. Өйткені қазіргі Қазақстан қоғамындағы болып жатқан саяси өзгерістердің түп тамыры осы тарихи кезеңнен бастау алады. Бұл тақырыбымызды баяндайтын отандық тарихшылардың еңбектері мол болғанымен, шетелдік авторлардың көзқарасымен жеткізуді жөн көрдік. Тәуелсіздік жылдарында қазіргі Қазақстан туралы батыста бай тарихи контексттегі бірқатар кітаптар жарық көрді. Ірі еңбектердің қатарында: Қазақтар - Марта Олкот, АҚШ (екінші және толықтырылған басылым, 1995 ж.); Формирование казахской идентичности - от племени к государству Ширин Акинер, Ұлыбритания (1995); Современные казахи Ингвар Сванбергтің редакциясымен, Швеция мен Ұлыбритания (1999); Казахстан Катрин Пужоль, Франция(2000); Казахстан: отношения между центром и периферией Салли Каммингс,Ұлыбритания(2000); Казахстан: 1993 -- 2000 Неміс экономист топтары (2001); Строительство государства и нации в Казахстане (2002) Мари-Карин фон Гумппенберг, Германия; Смена элит и политическая динамика в Казахстане Андреи Шмитц (2003) ГФР;және, тағы да Марта Олкоттың кітабы Казахстан: непройденный путь, АҚШ және Ресей (2002-03) [11].
Ш.Акинер Формирование казахской идентичности еңбегінде XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басындағы жаппай славяндық иммиграция алдында өлкедегі Ресей халқының саны және оның ықпалы да аз болды деп баяндайды. Соған қарамастан, XVIII ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің Сібір жеріне орнығуы қазақ даласының солтүстік бөлігіндегі экономикалық, мәдени және саяси өмірге әсер ете бастады. Көшпеліліктің отырықшы өмір салтына өзгеруінің еріксіз процесі осылай басталған болатын. Оңтүстікте, Ресейдің ықпалы әлсіз болғандықтан, онда отарлау үдерісі кейінірек басталды және көшпелі өмір салтының ыдырауы көрші мұсылман қауымдарының ықпалымен жүрді. XIX ғасырдың басында Ресей Кіші және Орта жүз аумағында бірқатар түбегейлі саяси реформаларды жүзеге асыра алуға қауқарлы еді. Ол реформалар Ресейге аймақтың тікелей басқарылуын және отарлауды күшейтуге мүмкіндік берді, бірақ сонымен қатар, тайпалық жүйенің географиялық, экономикалық және әлеуметтік іргетастарына елеулі әсер етті. Ресей реформаторларының жоспары бойынша дәстүрлі тайпалық топтармен сәйкес келетін аумақтық қағидаға сәйкес салынған әкімшілік бірліктерді енгізді, бірақ олар ұзақ уақыт бойы қалыптасқан көшпелі бағыттарды ескермеді. Сұлтандардың саяси күші толығымен жойылды; алайда Ресей әкімшілігімен ынтымақтасқандар жаңа әкімшілік аппараттарға қосылып, іс жүзінде Ресейдің мемлекеттік қызметкерлеріне айналды. Олардың ақсүйектік деңгейлері сақталып қалды, және әскери мен азаматтық шендері еңбек өтілі мен атақтарына қарай берілді. Ш.Акинер Ресей үкіметінің Қазақстанды империяның басқа территорияларымен толықтай біріктіруге тырысқан мақсатына қарамастан, 1867-1868 жылдардағы жаңа әкімшілік бөлініс өз алдарына қазақ жерінің бір әкімшілік бірлікке бірігуіне жол бермеу туралы тапсырмалар қойғанын айтады. Нақтырақ айтсақ Қазақстан әрқайсысы әртүрлі генерал-губернаторлықтың әкімшілік басқаруындағы үш аймаққа бөлінді: Орынбор (Орал және Торғай), Батыс Сібір (Ақмола және Семей), Түркістан (Сырдария және Жетісу облыстары). Мұндай бағыныштылық жүздердің дәстүрлі шекарасына мүлдем сәйкес келмеді, және ескі тайпалық байланыстарды бұзды. Жаңа әкімшілік щекаралар бұрынғы экономикалық байланыстарды ескермеді, рулар мен жүздердің арасына кедергі келтірді. Жаңадан пайда болған әкімшілік құрылымдардан тысқары орналасқан көшпелілердің дәстүрлі қозғалысына кедергі келтіретін жаңа бюрократияны тудырды. Автордың айтуынша, 1860 жылдардағы әкімшілік құрылымның Қазақстанның болашақ тағдыры үшін тағы бір қасіретті салдары болды: Солтүстік - неғұрлым индустрияландырылған аймақтың бір бөлігі болып қалыптасты; Оңтүстік аграрлы сипатта және Исламның күшті ықпалында қалды. Бүгінде, жүз жылдан астам уақыт өтсе де, бұл тарихи айырмашылық әлі де сезіледі. (Акинер, 1995, 23-24 бб.)
Осы орайда Пюжоль өткен тарихпен келіп жеткен қазақ халқының өзіндік ерекшелігі дуалистік сипатқа ие болған деп ой қорытады. Қазақстанды басқалардан ерекшелендіретін бұл екімәнділік - ол, әлі де болса шаманизм қалдығынан айырылмаған, отырықшылық процесін басынан өткізген, күштеп секуляризацияға ұшыраған, көпұлтты және көпконфессиялық дәстүрлі түркі-мұсылмандық негізбен Ресейден келген европалық модельдің біте қайнасуында (Poujol, 2000, 93 б.) [8, 211 б.].
Ресей империясының одан қалса Кеңес Одағының саясатынан кейін, оларға қатысты қазақтардың бойында күрделі сезімдер қалыптасты. Өткен дәуірдің көшпелілік дәстүрі жоғалуға айналып, уақыт өте келе қазақтардың өз жеріне деген қарым-қатынасы түбегейлі өзгерді. Тек ерекше жағдайларда ғана олар бұрынғы көшпелі дәстүр мен дәстүрлі тағамдарын еске алады, бірақ енді сол өткенге шындап оралу туралы ешкім тіс жармайды. Бірақ патшалық Ресеймен Кеңестік биліктің қазақтарға тигізген ең үлкен көңіл қаларлық істері - қазақтар өздерінің жаңа тәуелсіз мемлекеттерінде ұлттық азшылық топ (90-жж. ортасы) болып қалды, - деп М.Олкотт қазақтар туралы өзінің пікірін білдіреді [12].
Ресей өзінің саясатын әкішілік-экономикалық әдістермен жүргізді. Бірақ мәдени сала да ұмытылмады. Ш.Акинер Ресей бірнеше арналар арқылы мәдени ықпал етуді жүзеге асырды, -деп есептейді. Оның біріншісі мемлекет қаржыландырған білім саласы болды. Бірінші орыс орта мектебі XVIII ғасырдың екінші жартысында Омбы, Орынбор, Петропавл және Жәмішев бекіністерінде ашылды. Олардың міндеті әскери және азаматтық әкімшіліктің қажеттіліктері мен мүдделерін қамтамасыз ету болды. 1789 жылдан бастап империяның жоғары оқу орындарында қазақтың ақсүйектерін оқыту практикасы ресейліктермен азияттықтарды жақындастыруды нығайту, Ресейге деген сүйіспеншілік пен құрмет сезімін нығайту, отаршыл басқару үшін кадрларды даярлау мақсатында жүргізілді. Осы саясаттың нәтижесінде ең алдымен солтүстіктегі қазақтар арасында білім беруді ынталандыру, орыс тілін, орыс мәдениетін және еуропалық білім беру жүйесінің бастамаларын енгізу қалыпты құбылысқа айналды. 1895 жылы 37 орыс-қазақ бастауыш мектептері болса, 1913 жылы олардың саны 157-ге жетті. Алайда бұл тек орыс халқының шоғырланған аймағында ғана мүмкін болды.
Орыс мәдениетінің екінші ықпал ету арнасы - киім, тұрмыстық заттар мен жиһаздарды және европалық әдеттерді игеру болды. Қазақ аристократтары француз тілін үйренді, француз сәнін көрді, еуропалық стильде биледі және өздерінің мінез-құлқын орыстық қалыпқа ұқсатуға тырысты. Төменгі деңгейдегі шаруалар да материалдық мәдениеттің жаңа элементтерін - айналар, самоварлар, тігін машиналары, шамдар, кереуеттер, орындықтар мен үстелдерге бейімделе бастады.
Бұрынғы ауылдық ұсталар қоғамның бірте-бірте ұлғайып келе жатқан сұраныстарын қанағаттандыра алмады. Ресей нарығымен қоса көшпелілер үшін жұмыс істейтін кәсіби суретшілермен қолөнершілердің табы қалыптасты. Көпұлттың басы қосылған жәрмеңкелерде айтыс немесе бәйге сияқты дәстүрлі ойын-сауықтар бұрынғыға қарағанда әлдеқайда азайды. Уақыт өте келе олар көзге елестетерлік халықтық мәдениет ұғымына айналды.
Ресейлік ықпалдың тағы бір көзі, сонымен қатар ең бастысы - ол, қалалардағы интеллектуалды өмір болды. Олар 1820 жылдардан бастап империяның түрлі бөліктерінен қазақ даласына революциялық рухты алып келген дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер, ғалымдар және саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар (әсіресе, украиндар мен поляктар) еді. Бұл топтар өздерінің ғылыми қызығушылықтарына қарай қалаларда үйірмелер ұйымдастырды. Олар метрополияның ғылыми және мәдени өміріне қатысып, сайып келгенде, Қазақстанның қалаларында баспа қызметін дамытуға негіз қалап берді. Орыстық білім алған қазақ элитасы көшіп келген иммигранттармен жиі достыққа ұласатын тығыз қарым-қатынаста болды. Мұндай байланыстар жас қазақстандық интеллигенцияның көкжиектерін кеңейтіп, орыс мәдениетінің ең көрнекті идеялары мен ойшылдарына тікелей қосылуға мүмкіндік берді (мұнда Акинер М.Достоевскиймен Ш.Уалихановтың достығын меңзеп отыр). Қазақ мәдениетінің орыс мәдениетімен байланысының жағымды салдары болған төртінші сала, ол - көшпелілер мұрасын жазып, жіктеп, түсіндірген орыс фольклористері мен этнографтарының қызметі болды. Кенеттен жарыққа шығарылған Египет мумиялары сияқты, Ресей мемлекетімен байланысқан көшпелі өмір салты да сондай жылдамдықпен ыдырай бастады. Алайда Акинер басқасына қарағанда колониальді режимдегі діннің жағдайына баса назар аударады. Себебі бір қарағанда парадоксальді көрінгенімен, Ресейдің ықпалымен бірге қазақ даласында Исламның да рөлі өсе түскен. Патша өкіметі екі жүзжылдық бойы империя құрамында болған татар миссионерлерімен уағыздалған Ислам дінін қазақ жерінде нығайтуға тырысты. Мемлекет мешіттер салу және діни әдебиеттерді басып шығару үшін қаражат бөле бастады. Бірақ Исламның сүнниттік бағыты, Ханафи мектебінің өкілдерінен болған барлық молдалардың шыққан тегі оңтүстіктен, яғни Түркістан мен Ташкенттен еді. Ал татарлар болса XIX ғасырдың басында Солтүстік Қазақстандағы қазақтар мен орыстар арасындағы шекаралық делдалдардың рөлін атқарған болатын. XIX ғасырдың екінші жартысында ресейлік билік қазақтар арасында исламның нығаюына бейжай қарап отыра алмады және оларды христиан дініне айналдыру науқанын бастады. Бірақ бұл идеяның қазақтарға көп әсері бола қоймады. Ең алдымен, Ресей әкімшілігі молдалардың санын шектеуге тырысты. Мешіттер мен мұсылман мектептерін ашу биліктің ресми рұқсатымен ғана мүмкін болды. Вақфқа және одан да басқа діни салықтарға тыйым салынды. Бірақ, бұл шараларға қарамастан, мұсылман мектептерінің саны өсе берді: 1895 жылы Қазақстанда мектеп деген атаумен 31 бастауыш білім беру орны болса, 1913 жылы - олардың саны 267-ге жетті; барлық ірі қалаларда екінші деңгейлі мектеп-медреселер болды.
Бұдан басқа Орыс мәдениеті ықпалынан қазақ мәдениетіндегі өзгерістер туралы Т. Уиннердің Қазақтың ауызша шығармашылығы мен әдебиеті кітабында жазылған. Уиннер орыс ықпалы қазақ фольклорына екіұдай әсер етті деп есептейді. Бір жағынан ол Кеңестік тарихнамада қазақ ағартушылығы деп аталған, мәдениеттегі тұтас бір бағытты дүниеге әкелді. Екінші жағынан, алғашқы Ресейлік ықпалдың өзі қазаққа жат барлық нәрселерді жоққа шығаратын көтерілістер поэзиясы бағытын тудырды. Революциядан кейін қазақ мәдениеті мен қазақтар тоталитарлық режимде дамығанымен, қазақ мәдениетінде ауызша шығармашылық дәстүрінің әсері сезіліп тұрды. Өз кезегінде бұл жағдай қазақ халқының өзіндік ерекшелігін сақтап қалу туралы айтуға мүмкіндік берді.
Олкотт өз тұрғысынан ХХ ғасырдың басындағы қазақстандық қоғамның саяси және әлеуметтік-мәдени өміріндегі бірқатар маңызды процестерді анықтайды. Ол біріншісіне қазақ даласындағы Ислам дінінің таралуын жатқызады. Исламның дәстүрлі түрде қазақтардың мәдени өмірінде (оңтүстіктен басқа) шағын орынға ие болғаны туралы пікірге қарамастан, Олкоттың пайымдауынша, исламның позициясын нығайтуға, біріншіден, Екатеринадан басталған Санкт-Петербургтың қазақтардың арасында Исламды жаю саясаты әсер етті. Екіншіден, ХХ ғасырдың басында империяның діни және жалпы қоғамдық өміріндегі шектеулердің алынуы Қазақстанға да әсер етті.
Қазақтардың арасында Исламның беделінің өсуімен қатар, зайырлы элитаның қалыптасу процесі де қатар жүрді. Бұған европалық ықпалдың көрінісі болған орыстық ықпалдың әсері болғаны сөзсіз. Осы үдерістердің тоғысуы Исламизмның өсуі мен қоғамды жаңғырту үшін қазақ интеллигенциясының өсіп келе жатқан тілегі арасында қақтығыс тудырды. Мәдени мұраның бір бөлігі ретінде Исламмен даму немесе қазақтардың европалануы үшін одан бас тарту. Қазақ интеллигенциясы осындай үшіншісі жоқ екі таңдауда қалған болатын. Сондай-ақ Қазақстан Жадидизмнің мәдени алаңына да қатыстырылды, бірақ бұл мәселені толығымен тек революция ғана шешіп берді [13].
Осылайша қазақтың басына тағы бір нәубетті кезең Кеңестік билік орнады. 1920-1930 жылдардағы қасіретті белес меншік қатынастарын бұрын соңды болмаған мемлекеттік қатынастарға айналдыру жөніндегі кеңестік эксперименттің басталуы болатын. Сталиндік аграрлық революция (ұжымдастыру) мен бүкіл өнеркәсіптік инфрақұрылымды мемлекет меншігіне айналдыру (индустрияландыру) қоғамды ұзақ онжылдықтар бойына құрсауланған, оны саяси тоталитаризм мен иррационалдық экономикалық болмыстың озбыр өктемдігінде болуға душар еткен жүйені дүниеге әкелді.
Хрущевтың саяси және әлеуметтік-экономикалық жылымығы сталинизмнің мұз құрсауын аздап жібіткенімен, қоғам өмірінің қалыпты ережесін өзгерте алмады. Қоғамдық қағидат әкімшіл-әміршіл жүйенің бұрынғысынша тамыр соғысынан қуат алып өзін сергек сезінді.
Алайда оның жалған экономикалық тонының өңі айналып, шын тұрпаты көріне бастады. Брежнев командасы қоғамның күткеніне етене деп кеңінен насихаттап үлгерген кезекті реформаторлық шара да, сол сылбыр ишарадан аспады.
КСРО сияқты көп ұлтты мемлекетте бірыңғай және міндетті мемлекеттік тіл туралы, яки қатынасуға болатын, материалдық-мәдени құндылықтарды алмасуға көмектесетін делдал тіл туралы мәселе объективті түрде туындады. Сонымен қатар өзінің қуатты мәдени әлеуеті арқасында әлемдік тіл мәртебесін жеңіп алған орыс тілі оны иемдену арқылы жалпы адамзаттық өркениетті құндылықтарға қол жеткізетін кілт берді, ал кері байланыс ретінде орыс емес халықтардың өзі жайында ғаламдық ауқымда көріну мүмкіндігін қамтамасыз етті. Кеңестік лингвистикалық ортада тілдер тең құқыққа ие бола алатын, бірақ әрқашанда бірдей тең құндылығы болмайтын өзіндік еңбек бөлінісі болды, өйткені олар тек өздерінің өмірлік мүдделері шегінде ғана пайдалану артықшылығымен шектелді [14]. Орталық Азия тілдері мәнінің тұрмыстық қатынас деңгейіне дейін төмендеуі орын алды, мұнда әлеуметтік-саяси, педагогикалық және ғылыми-техникалық сипаттағы сөздер мен сөз тіркестерінің 70-80%-ы орыс тілінен алынды [15].
КОКП-ның ұлттық саясаты оның өкіметті монополияландыруы кезеңінен бастап 80-жылдардың ортасына дейін қандай да болсын өзгерістерге онша ұшырай қоймады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz