Синонимдердің мағыналық реңкі
Қазақ тіліндегі реңктік уәжділігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Синонимдердің мағыналық
реңкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7
1. Синонимдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...7
1.2 Лексикалық
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...9
1.3 Синтаксистік
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
6
1.4 Фразеологиялық
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2 Синонимдердің стильдік және қолданыстық
реңкі ... ... ... ... ... ...35
2.1 Синонимдердің функционалдық стильде қолданылуы ... ... ... ..35
2.2 Көркем әдебиет стиліндегі
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .38
2.3 Синонимдердің қолданыстық
реңкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .66
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдегі синонимдер – қоғамдық-әлеуметтік
факторларға байланысты өзгеріп отыратын кұбылыс. Жалпы тіл білімінде
синонимия құбылысына қатысты бірқатар зерттеулер бар. Оған қазақ тіл
білімінде - Ә.Болғанбаев, Ғ. Мұсабаев, Ғ. Қалиев, М. Серғалиев, Ф.
Оразбаева, А. Османова, орыс тіл білімінде - С.Г.Бережан, Ю.Д.Апресян,
А.П.Евгеньева, В.А.Новиков, түркітануда Г.Амиров, Б.Абдуллаев, А.Ходжиев,
т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Сондай-ақ синонимдердің жеке
ақын-жазушылар тіліндегі қызметін, сөйлем жүйесінде сөз мағынасын
кұбылтудағы ерекшеліктерін, жасалу жолдарын теориялық тұрғыдан саралаған
ғылыми зерттеулердің де бар екендігі белгілі.
Қазақ тіл білімінде синонимдер, оның ішінде сөз мағынасының дамуы
нәтижесінде пайда болатын лексикалық синонимдердің жалпы мәселелері
зерттеліп жүргенімен, синонимдердің мағыналық, стильдік, қолданыстық
реңктері осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болған емес. Синонимдердің
басқа да тілдік құбылыстардан айырмашылығы, тіркесімділік, үйлесімділік
қасиеттері олардың стильдік қызметімен тікелей қарым-қатынаста болып
келеді. Сондықтан сиионимдердің мағыналық тепе-теңдік, орын ауыстырымдылық
қасиеттерін саралау, мағыналық, стильдік және қолданыстық қызметін анықтау
дипломдық жұмыстың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының нысаны. Синонимдер, олардың парадигматикасы мен
синтагматикасы, көп мағыналылығы, жасалу тәсілдері, синонимдік қатардағы
үйлесімділік, гипонимия, доминант мәселелері, сонымен қатар синонимдердің
қолданылу ерекшеліктерін, стильдік қызметі тұрғысынан анықтау диплом
жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Лексикалық синонимдердің
лингвистикалық сипатын, стильдік, қолданымдық ерекшеліктерін анықтау және
тіл біліміндегі жалпы синонимияға қатысты үйлесімділік, гипонимия,
полисемия тәрізді күрделі мәселелердің тілдік табиғатын ашу. Осы мақсат
барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- лексикалық синонимдердің парадигматикалық және синтагматикалық
ерекшеліктерін айқындау;
- синонимдердің үйлесімділік қасиеттерін, айырым белгілерін ажырату;
- көнерген сөздер мен кірме сөздерден, диалектизмдерден жасалған
синонимдердің қазіргі тілдік қолданыстағы мүмкіндіктерін, үлес салмағын
көрсету;
- фразеологиялық синонимдер қатарын белгілеп, олардың лексикалық және
синтаксистік синонимдерден арақатынасын саралау;
- көркем шығармалардағы синонимдердің стильдік ерекшеліктерін
дәйектеу;
- синонимдердің қолданыстық ерекшеліктерін зерделеу.
Диплом жұмысының дереккөздері. Тіл ғылымының іргелі зерттеулері, соны
бағыттары және синонимдердің стильдік реңктерін анықтау барысында көркем
туындылар дереккөз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының әдістері. Синонимдердің жасалу тәсілдерін, мағыналық,
стильдік және қолданыстық ерекшеліктерін анықтау барысында компоненттік
талдау, тарихи-салыстырмалы, сипаттама, стильдік талдау әдістері
қолданылды.
Жұмыстың әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында тіл ғылымының іргелі
зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды. Жұмыстың ғылыми
және әдіснамалық негізі ретінде жалпы тіл білімі, орыс және қазақ тіл
біліміндегі синонимдерге қатысты теориялық қағидалар мен лексикология,
стилистика, көркем әдебиет тілі бойынша жазылған зерттеу жұмыстарындағы
ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Диплом жұмысында
жасалған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ лексикологиясындағы синонимдер
туралы ғылыми пікірлерді толықтырып, нақтылай түседі. Синонимдердің семалық
талдау негізінде анықталған семантикалық, стильдік ерекшеліктері және жеке
жазушы тіліндегі лексикалық синонимдер жөнінде айтылған ой-пікірлер
негізінде жасалған зерттеу нәтижелері тілдің лингвопоэтикалық құралдарын
зерттеуге, функционалды стилистиканың дамуына қосылған үлес болып табылады.
Көркем мәтін лингвистикасы, стилистикасы, когнитивтік лингвистика
бойынша оқылатын дәрістер және арнайы курстар мен семинарларда, ғылыми-
зерттеу жұмыстарында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде синонимдердің
тіл жүйесіндегі орны, олардың семантикалық парадигматикасы мен көркем
шығармадағы стильдік ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан зерттелуі
лингвистикалық стилистикадағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Осының негізінде зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми жаңалықтар қатарына
мыналарды жатқызуға болады:
- синонимдердің мағыналық реңктері парадигматикалық тұрғыдан талданды;
- синонимдік қатардағы сөздердің семантикалық арақатынасы,
үйлесімділік дәрежесі анықталды;
- синонимдердің тепе-теңдігі ұғым-түсініктің бірдейлігіне қатысты
екендігі және сөздің семантикалық өзгеріске түсуі нәтижесінде мағына
бірдейлігі алшақтай түсетіндігі дәлелденді;
- синонимдік қатардағы сөздердің байланысы мен жүйелілігі арақатынасы
айқындалды;
- синонимдердің стильдік ерекшеліктері ашылды;
- синонимдердің қолданыстық реңктері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- тіл жүйесіндегі синонимдер мағыналас, мәндес болуы арқылы бір ұғым
төңірегінде синонимдік қатар құрап, ортақ парадигмалық мағынаға
негізделеді;
- синонимдік қатардағы сөздер үйлесімділік айырмалары арқылы
түсіндіріледі;
- синонимдердің тепе-теқдік ұғымы лексемалардың мағыналық
бөлшектерінің (сема) өзгешеліктерімен анықталады;
- лексикалық синонимдер ақын-жазушы стилінде ұғым-түсініктің атауын
нақтылау үшін қолданылады;
- вариант сөздер мағыналық жағынан сараланып, семантикалық өзгеріске
түсуі арқылы бірте-бірте синоним бола алады;
- мағынасы активтене бастаған көнерген сөздер лексикалық синонимдер
жасау мүмкіндігіне ие бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1. Синонимдердің мағыналық реңкі
1. Синонимдердің зерттелуі
Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын,
мәндес сөздердің жүйелі тобы – синонимдік парадигманы құрайды.
Синонимдердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, іргелес ұғымдарды
анықтайды, семантикалық белгілері әр түрлі сипатта болып, сырттай
дифференцияланып тұрады.
Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама зерттелген. Тілімізде
кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан,
көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтама беріліп, тілдік сипаты
талданған.
Ең алғаш қазақ тіл білімінде Ахмет Байтұрсынов: Тіл қисыны атты
мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл
тауып, айқындап айтып береді. Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін
білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу
деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білу және сөздерді
сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып
шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде әркім әр түрлі сөз
қолданады. Бәрінің де ой мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ, әркім әр
түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша
тұтынған сөздер сол адамның тілі болады [1, 14 б.], - дейді ғалым.
Синонимдерді алғаш зерттеген ғалым – Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы
жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер [2] атты зертттеу
еңбегінен бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер [3], Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі [4]. атты еңбектері жарық көрген. Етістік синонимдерді
М.Серғалиев, О.Жұмашев, А.Османова, сын есім синонимдері Ф.Оразбаева сияқты
ғалымдар зерттеді.
Қазақ тілі білімінде фразеологизмдердің синонимдерге қатысы жөнінде
Г.Смағұлова, Ө.Айтбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде талданады.
Синонимдердің көркем шығарма тіліндегі стильдік қызметі Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, Б.Шалабай, Ф.Мұсабекова сияқты ғалымдар еңбектерінде сөз
болады.
Тіл білімінде синонимдердің белгілі бір салаларға, тіл білімінің
тарауларына байланысты дараланып бөлінетіні сияқты (лексикалық синонимдер,
морфологиялық синонимдер, синтаксистік синонимдер), сөздердің мағыналық
айшықтарына, айтушының не жазушының сөз саптау шеберлігіне қарай, қысқасы,
стилистикалық тұрғыдан синонимдердің басқа атаулармен жұмсалатын тағы
түрлері бар. Авторлық, индивидуальдық немесе стилистикалық синонимдер, бір
сөзбен айтқанда, контекстік синонимдер осындай қасиеттерімен, белгілерімен
көрінеді [5, 29 б.].
Ә.Болғанбаев: Синоним сөздердің кез келген контексте бірінің орнына
бірі жалпылама ауыстырылып қолданыла беруі шартты айырым-белгілерге
міндетті заң болып енбейді [3, 260 б.],-дейді.
Әдебиеттанушы ғалым Қ.Жұмалиев синонимге мынадай анықтама береді:
Тілдегі айтылуы, түрі басқа болса да, мағынасы бір-біріне жақын сөздерді
синоним, қазақша мәндес сөздер-деп, ал лингвистикалық түсіндірме
сөздігінде грек сөзі Synonymos,-аталуы бірдей – мағыналары толық не
жартылай сәйкес келетін, бір сөз табына жататын сөздер - деген анықтама
берілетіндігін түсіндіреді [6, 124 б.].
Тілші ғалымдардың синонимдер жайлы айтқан құнды пікірлері толып жатыр.
Мысалы, 18 ғасырда өмір сүрген француз ғалымы Д. Аламбер: Түптеп келгенде,
бірінің қызметін бірі мүлтіксіз орындайтын синонимдер әсте болмайды.
Тілдегі әрбір екі сөз бір ұғымның мәнін толық жеткізе алады деп мойындаудың
өзі бір ғана тілде екі бірдей тілдің қаз-қатар өмір сүруін мойындаумен пара-
пар деп түйген еді.
Синонимдер жайлы орыс ғалымдары да бағалы пікірлер айтқан.
Д.И.Фонвизин: Бір мағыналы сөздер өмірде тіптен кездеспейді.Егер он шақты
не одан да көбірек сөздер бір ғана идеяны білдірген болса, онда одан өткен
сорақы байлық болмас еді,- деген еді [7, 95 б.].
Профессор А.И.Ефимов: Синонимика дегеніміз – бұл сөз жаңалаудың
шексіз мүмкіншіліктерінің айналымы. Мұнымен жазу біткеннің барлығы да басын
қатырып, сөз михнатын шектіретін тілдік құрал - дейді [8, 15 б.].
Синонимдерді тіл білімінде терең зерттеген ғалымның бірі –
Ю.Д.Апресян. Ол синонимдердің белгілерін төмендегіше топтастырады:
1) чтобы они имели полностью совпадающее толкование, т.е. переводились
в одно и то же выражение семантического языка;
2) чтобы они имели одинаковое число активных семантических
валентностей, причем таких, что валентности с одним и тем же номером имеют
одинаковые роли;
3) чтобы они принадлежали к одной и той же части речи [9, 29 б.].
Синоним термині тіл білімінде кең мағынада қолданылады: морфемалардың
синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фразеологиялық
бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б.
Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, синоним
омонимге қарама-қарсы тұрған лексика-семантикалық тілдік құбылыстар.
Омонимдер ұғымы басқа, дыбысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе,
синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер
тобын қамтиды. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір
ғана сөз тобына қатысты болады.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
1) сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет;
2) сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек;
3) сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі –
сөздерді синоним деп танудағы басты шарт;
4) бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада
келуі мен мәнмәтінде бірін-бірі алмастырған жағдайда, бір ғана сөйлем
мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді [10,
97-98 бб.].
Бұл пікірлерден шығатын қорытынды, синонимдер өзара мағынасы жуық
сөздер болғанмен, оларды бірдей сөздер деп тануға болмайды, өйткені
синонимдес сөздердің мағынасында ұқсастық болғанмен, стильдік реңкінде аз
да болса айырмашылық міндетті түрде кездеседі.
1.2 Лексикалық синонимдер
Зерттеушілер синонимдер түр-тұлғасы ұқсас, бір түбірден таралған
немесе варианттас дублеттердің өздері де бір-бірінен сәл де болса
өзгешелігі болатындығын айтады. Мысалы: садақа мен садаға, жаңқа мен жоңқа,
шұқыр мен шұңқыр, қыстау мен қыстақ мағына жағынан дәл бірдей деп айтуға
болмайды. Дублет пен синоним деген терминдердің бір-бірімен өте ұқсас
жақтарымен қатар, әрқайсысын даралап бөлетіндей өзгешеліктер де жоқ емес.
Бұл екі терминнің ұқсастығы сыртқы дыбыстық формасы мен мағыналық
бірлестігінде.
Синонимдерге қойылатын басты шарт – олар дыбыстық формасы жағынан бір-
бірінен дараланып, белгілі бір ұғымды білдіруі қажет. Синонимдердің сыртқы
тұлғалық ерекшелігі ұқсаспай да келе береді. Азамат-жігіт, ақылды-есті,
бүкіл-күллі, құмар-құштар, одыраю-адыраю т.б. Синонимдерде кездесетін осы
белгілер дублеттерден де табылады. Синонимнің не екенін ажыратып білмей,
дублетті түсіну мүмкін емес.
Бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің де бір-бірінен сәл мағыналық
айырмашылығы болады. Мәселен, бір сөз бір сөзден мағына жағынан сәл жоғары
немесе сәл төмен болуы мүмкін. Мысалы: алып-алпауыт, атқыш-мерген, белсену-
құлшыну т.б.
Мәндес сөздердің бір сыңары көп мағыналы, қалған сыңары бір мағыналы
болуы мүмкін. Мысалы: ат – есім. Синонимдердің біреуі деректі, нақтылы ұғым
тудырса, екінші сыңары дерексіз жалпы ұғымда қолданылады. Мысалы: маңдай –
пешене т.б.
Синонимдер түбірлері әр түрлі болғанымен, беретін мағыналары жағынан
жуықтас, жақындас болып келеді. Көп жағдайда оларды өзара алмастыруға да
болар еді, алайда әрдайым бұлай бола бермейді. Қалай болғанда да, мағыналық
жақындық көзге түсіп тұрады. Мысалы: Әркім арманын, қиялын іске асыруға
тырысады деген сөйлемде арман және қиял деген сөздердің мағыналық
жуықтастығы дау туғызбаса керек.
Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ
әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл
ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер. Яғни сөздер бір ғана
ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним
деп танылады. Өз ара мәндес сөздерден синонимдік қатар құра алады. Мысалы:
абырой – бедел – кәдір, азайту – алу – кеміту – шегеру, батыл – өжет –
өткір т. б.
Синоним сөздер - әр басқа ұғымды емес, бір ұғымды әр түрлі белгілейтін
атаулар. Мысалы, 1.уақыт, мезет, мезгіл. 2.Мәлімет, ақпарат т.б. синонимдік
қатардың құрамындағы сөздер өзара мәндес болғанымен, олардың бір-бірінен
мағыналық жағынан қалайда бір айырмашылығы болады.
Өмір ағысының қалай тез өтетінін, қызықпен жүргенде, адам байқамай
қалады екен [4, 106 б.]. Бір жерден екінші жерге аударғанда, қой жылдам
түгіл, жасамыс адамдардың өзі механизмді шапшаң үйреніп келеді [7, 95 б.].
Болат дереу конвертті ашып, ішінен бір бет қағазды суырып алып судыратып
оқи жөнелді [4, 106 б.]. Алғашқы жауған ақша қар таңертеңгілікте еріп,
лезде қатып, мұзға айналды. [4, 106 б.]. Сөйтіп, осы заманғы паром сияқты
сол қайықтар әп сәтте әзір болды [4, 106 б.].
Сәнменен қыз-келіншек алдан шығып,
Заматта түрге түсті ауылдары [11, 19 б.].
Достары да орыс, қазақ, сан ұлттар,
Кетті демде мінез-құлқы үйлесіп [11, 56 б.].
Бұл жұмысты шұғыл қолға алып, таяу арада аяқтап шығуымыз керек.
Зереден Әлім жол сұрасып,
Көп тұрмай жүріп кетті жедел басып [11, 28 б.].
Синонимдес сөздердің бір-бірінен мағыналық жағынан айырмашылығы
көбінесе сәл ғана, нәзік айырмашылық түрінде болады да, мұның өзі бірден
ашық айқын аңғарыла бермеуі мүмқін. Мысалы: мәлім, мағлұм, аян, белгілі.
Осы ерекшелігіне қарап, синоним сөздерге мынадай да анықтама беріліп жүр.
Синоним деп – әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл ерекшеліктері бар,
бір сөз табынан болған сөздерді айтады.
Тіл-тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай
екендігін көрсетеді. Сөздік құрам неғұрлым бай, әр тарапты болса, тіл де
соғұрлым бай, орамды болады. Мысалы; бір бет сөзінің жиырмадан астам
синонимі бар. Бет, жүз, түр, түс, келбет, көрік, өң, ажар, шырай, пішін,
кейіп, кейін, дидар, нұсқа, рең, рай, әлпет, ұсқын, мүсін, сүрең, сиық,
сұрық, тұрпат, сықпыт т.б.
Өзара мәндес сөздердің топтары – синонимдік қатар, немесе синонимдік
ұя делінеді. Синонимдік қатардың құрамына өзара мәндес бірнеше сөз енеді.
Синонимдік қатар болу үшін кемінде екі сөзден кем болмау керек. Мысалы: ақ,
шаңқан, ел, халық, жұрт, әлеумет, халайық т.б.
Синонимдік қатар сөздердің жалпы мағыналық негізіне қарай
топтарыстырылады. Сөздердің жалпы сырт көрінісіне бой ұрып жеке сөздерді
механикалық түрде бірінен соң бірін синоним деп тізе беруге болмайды.
Мәндес сөздер тобының ішінен мағынасы жағынан айрықша көзге түсіп
топтағы сөздердің барлығына бірдей ортақ, күллісіннің жалпылама мағынасын
ашық-айқын аңғартатын сөз доминант (тірек сөз) деп аталады. Мысалы: халық,
ел, жұрт, әлеумет дегенде, синонимдік ұяның халық дегені доминант синоним
болады.
Доминант сөз синонимдік қатарды сөздердің ішіндегі жалпы халықтық
тілде ең жиі қолданылатын, стильдік мәні бейтарап сөз болға тиіс. Мысалы:
ауру, сырқат, науқас, дерт деген синонимдік қатардың доминант синонимі –
ауру сөзі, бұл –жалпы халықтық тілде жиі қолданылатын сөз11
Ә.Болғанбаев Қазақ тіліндегі синонимдер деген енбегінде доминант
сөздерге лайықты мына сияқты белгілерін атайды:
1. Доминант синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі ең жиі
қолданылатын, стильдік мәні бейтарап сөз болуға тиіс. Мысалы: ат-есім,
ныспы.
2. Доминант синонимдік қатардағы сөздердің барлығына мағыналық арқау
болатындай болу керек. Ерлік – батырлық, қаһармандық, жауынгерлік т.б.
3. Неологизм мен көнерген сөз қатар келгенде, доминатқа жаңа сөзді алу
керек. Мысалы: оқушы – шәкірт, жауынгер –сарбаз т.б.
4. Жалпы халықтық сөз бен диалектизм қатар келгенде, доминантқа әдеби
тілге бейімі алынады. Мысалы: көйлек – жейде, мата – кездеме.
5. Жеке сөз бан тұрақты сөз тіркестері синоним болып қолданғанда
доминантқа көбінесе жеке сөз алынады. Мысалы: лезде- көзді ашып жұмғанша,
қас пен көздің арасында, қас қаққанша [3, 14 б.].
Жалпы ұғымды білдіретін сөздер синоним бола алмайды. Мысалы: ағаш,
қайың, терек, қарағай деген сөздер бір-біріне синоним бола алмайды.
Тіл-тілдің лексикалық қолдануға байланыссыз жеке тұрып та лексикалық
единица ретінде бірі-бірімен синоним болып келетін тұрақты синоним сөздер
бар. Мысалы: үлкен, зор дегендер. Жеке тұрып та бір-бірімен синоним бола
алмайтын, тек қолдануына қарай бір-бірімен мәндес болып келетін сөздер бар.
Мысалы: үлкен мен зор деген сөздердің орнына кейде алпамсадай, еңгезердей,
соқталдай, абажадай, добалдай деген сөздер қолданылып айтылады. Бірақ солай
бола тұрса да, бұл сөздер үлкен, зор сөздеріне тұрақты синоним бола
алмайды. Бұлар аталған сөздермен тек қолданылу ыңғайына мәндес болып
келеді.
Синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар (сөздер) бір-бірінен белгілі
бір стильге икемделіп теліну жағынан ажыратылып шектелсе, қайсыбір
синонимдік қатарлардың құрамындағы сыңарлар бір-бірінен басқа сөздермен
тіркесу мүмкіншілігі жағынан ажыратылып шектеледі. Енді бір синонимдік
қатардың құрамындағы мәндес сөздер бір-бірінен сапа мен белгіні білдіру
дәрежесі жағынан ажыратылады. Мысалы, қарт деген сөз бен кәрі деген сөз
өзара мәндес, синонимдес сөздер болғанымен, екеуінің өрісі, жұмсалу шеңбері
бірдей емес. Қарт деген адам, кісі сөздерімен тіркеседі де, басқа сөздермен
мүлдем тіркеспейді. Кәрі деген сөз көптеген сөздермен тіркестіп қолданыла
береді. Мысалы: кәрі деген сөзді жоғарыда аталған адам, кісі деген
сөздермен де тіркестіріп кәрі адам, кәрі кісі, сөндай ақ, кәрі жылқы, кәрі
қой деп айта беруге болады. Ал қарт деген сөзді қарт жылқы, қарт қой деп
тіркестіріп айтуға болмайды. Сол сияқты қысқа, келте, шолақ сөздері де бір-
біріне белгілі жағдайда ғана синоним бола алады.
Сонымен, белгілі бір синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар (сөздер)
қолданылу шеңбері, сөздермен тіркесу мүмкіншілігі жағынан әр түрлі болады.
Синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлардың кейбіреулері көптеген сөздермен
тіркесіп, қолданылу шеңбері кең болады да, қайсыбіреулерінің сөздермен
тіркесуі шектеулі болады.
Сөздің мағыналық жақтан дамуы синонимдік қатардың жасалуына әсер
етеді. Тілде көп мағыналы сөздер мен синоним сөздердің қарым-қатынасы,
өзара байланысы болып тұрады. Көпмағыналы сөз әр мағынасында шеңберін
кеңейтіп отырады. Мысалы, әр мағынада жұмсалатын бет деген сөз бір
мағынасында жүз, дидар, ажар деген сөздермен синонимдес болса, екінші бір
мағынасында беткей, төскей деген сөздермен синонимдес болады. Енді бір
мағынасында бағыт, бет алыс сөздерімен синонимдес болып келеді. (Осы бетің
дұрыс – бағытың дұрыс).
Тілде кейбір синоним сөздер өзара қатар келіп, алдыңғысы соңғысын
айкындай түсіп, не соңғысы алдыңғысын айқындап, бірін-бірі күшейте түседі.
Осындай сөз тізбегін плеонастикалық синтагма дейді. Мысалы: Ежелгі ескі
досым. Айдын шалқар көл, құр бекер, әуел баста, тең тұсым, сәске түс, шет
жаға, орасан зор т.б.
Кейбір синоним сөздер қабаттаса біріге келіп, мағынасы жағынан әбден
жымдасып кетеді. Мысалы: көнетоз, көйлек т.б.
Қасиетті болмайды ондай жігіт,
Әншейін құр бекерге жыртақтаған [12, 23 б.].
Осында отырған қырық үйлі жоқ-жітікті сұрасаң, менің тең тұсым екен
[13, 19 б.].
Терезе ашық, таудан самал жел соғып тұр [14, 23 б.].
Осы мысалдардағы құр бекер, тең, тұсым, самал жел дегендердің
әрқайсысы - өзара мәндес, синонимдердің тіркестінен жасалған плеонатикалық
синтагмалар.
Бұлардың ішінде кейбіреулері жеке сөздерге де синоним болып келеді.
Мысалы: тең тұсым плеоназмі құрдас, замандас сөзіне синоним де, құр бекер
деген плеонзм бостан босқа деген тіркестерге синоним.
Ғылыми әдебиеттерде синонимдердің пайда болуы мен жасалуының мынадай
жолдары көрсетілген:
1) синонимдер сөз тудыру тәсілдері, аффикс арқылы жасалады;
2) кірме сөздер арқылы пайда болады;
3) диалектизмдердің есебінен көбейеді;
4) фразеологиялық тіркестердің жеке сөзбен синонимдес келуі арқылы
жасалады;
5) байырғы төл сөз бен сөз тіркестері термин сөздермен мәндес келіп,
синоним жасалады.
6) эвфемизм, дисфемизм какофемизмдер басқа бір сөздермен не сөз
тіркестерімен мәндес келіп, синонимдер жасалады;
7) сөздің мағыналық жақтан қосымша жаңа мағыналарға ие болуы, не
сөздердің ауыс мағынада қолданылуы синонимдік қатардың жасалуына әсер
етеді.
Заттар мен құбылыстардың айрықша белгілермен қасиеттерің ашып, олардың
нәзік ренін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады да,
тілдің бүтін лексикасы даму, баю күйінде болады.
Синонимдердің пайда болуының өнімді бір жолы аффикстік тәсіл қалпында
болады. Мысалы: жаз бен көк сөздерді түбір қалпында синоним емес сөздер
екені аян. Ал соы сөздердің аффикстік тәсіл жазғытұрым көктем тәрізді
туынды түрлері өзара мәндас, синонимдес сөздер болып табылады.
Синоним сөздер жасайтын құнарлы жұрнақтар мыналар:
–с, -іс, -ыс. Жиналыс, мәжіліс; кеңес, отырыс.
– ма,- ме, -ба, -бе, -па, -пе. Тапсырма, міндеттеме кеспе, салма.
– ым, - ім, - м. Бітім, келісім; наным, сенім; өнім, түсім.
– у. Сүйеу, демеу, медеу.
– лы, лі, ды, ді, ты, ті. Жазалы, айыпты т.б.
Белгілі бір тілдің лексикасы басқа тілдірен енген сөздермен де
толығып, байып отырады. Қейде басқа тілдерден енген сөздер сол тілдің
байырғы сөздермен мәндес келіп, соның нәтижесінде сөздердің қатары
молығады. Мысалы: сом –теңге, мұржа –тұрба, ыңғайы –реті, кеспек-бөшке
(бочка), ілгек – күршек (крючок), пішін –порым (форма), ауыз үй –сенек
(сени, сенник). Бұлардың соңғылары орыс тілі арқылы пайда болған.
Сол сияқты, араб, парсы және иран тілдерінен енген сөздер де байырғы
сөздерімізбен мәндес келіп, синоним сөздер түзейді. Мысалы: көк-аспан
(парсы сөзі), қатын -әйел (араб сөзі), ереже –қағида (араб сөзі), жаратылыс
–табиғат (араб сөзі), оқымысты –ғалым (араб сөзі), тұқым, тек –нәсіл (араб
сөзі), ауыл-аймақ (монғол сөзі) т.б.
Әдеби тіл лексикасынынң диалект сөздердің есесінен толығуы нәтижесінде
де синонимдер жасалады. Мысалы: үлкен –нән; әйдек; кілт-ашар; ықтимал-
етмал; дәстүр-үрдіс; ұрпақ- кебек; қатарлас-жебейлес; кішкнтай-пыштай; ұсақ-
түйек-түйтік т.б. осындағы синоним сөздердің екінші сыңары диалект сөздер.
Тіл-тілдердің жеке сөдердің айрықша синонимі ретінде қолданылатын
тұрақты сөз тіркестері де жиі ұшырасады. Мәселен, қой аузынан шөп алмас –
момын.
Жалпы синонимдес болып келетіндер фразеологиялық тіркестері де өзара
бір-бірімен синонимдес болып келе береді. Мысалы: сағы сыну, тауы шағылу,
қанаты қайырылу деген тұрақты сөз мәндес мағынлары жағынан бір-біріне жуық,
өзара мәндес синонимдік тұрақты сөз тіркестері болып табылады. Сондай-ақ
тайға таңба басқандай, соқырға таяқ ұстатқандай дегендер ашық, айқын
деген мағынада бір-біріне синоним болып тұр.
Әдеби тілдегі сөздер мен термин сөздер мәндес келу арқылы синоним сөз
жасалады. Мысалы: табиғат суреті-пейзаж, бейне – образ, жыр-эпос, сықақ-
сатира, қиял-фантазия, құрлық-континент, қор-фонд, қалам ақы-гонорар т.б.
Тілде белгілі эвфемизм, дисфемизм, какофемизмдер басқа бір сөздермен
немесе сөз тіркестерімен келіп, синонимдер жасалады.
Бір нәрсенің не құбылыстың аттарын тура айтуға қолайсыз болғанда,
сөлекет болып қөрінгенде, олардың сыпайы, құлаққа жағымды синонимін тауып
ауыстырып қолдану керек болады. Мысалы: өлді деудің орнына жүріп кетті,
дүниеден қайтты, жан тәсілім қылды деген сыпайы эвфемизм түрі қолданылады.
Ауру деудің орнына сырқат, науқас дейді. Ұрланыпты деудің орнына қолды
болыпты деп айтады.
Күнделікті өмірде қолдануда мағынасы жағымсыз сөздерді сыпайы
сөздермен алмастырып айта беретініміз сияқты, сыпайы сөздерді дөрекі
сөздермен де ауыстырып қолдану тәсілдері болады. Мұндай тәсілді тіл
білімінде дисфемизм немесе какофемизм деп атайды.
Дисфемизм тәсілімен сөз қолдану – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-
қарсы. Эвфемизм сөздің ұғыммын сыпайлап, әдемілесе, дисфемизм, керісінше,
сөздің жағымды, жұмсақ мағынасын дөрекілейді. Мысалы: ат арыса – тулақ, жас
әйелді –шүйкебас, бала дегенді – шикі өкпе дейді.
Сөздің мағыналық жақтан дамуы, қосымша жаңа мағынаға ие болуы
нәтижесінде де синоним сөздер толығады.
Адам баласы қоғамының даму барысында танылып болмаған алуан түрлі
заттар мен құбылыстар, олардыңбір-біріне қарым-қатынасы біртіндеп танылып
отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстардың тілде сөзбен аталу
қажеттігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейді. Олар көбінесе тілдің
сөздік қорында бұрыннан бар сөздермен аталады. Осының нәтижесінде ол
сөздердің бұрынғы, қалыптасқан, дағдылы мағынасының үстіне қосымша мағына
үстеледі де, синоним болып қолданыла береді.
Сөздің туынды мағынасы оның негізгі тура мағыналы арқылы, соның
негізінде ұғынылады. Негізгі тура мағыналар әр түрлі туынды, келтірінді
мағыналарының тірегі, ең негізіг арқауы болып табылады.
Сөздерді ауыс мағынада қолдану арқылы да синонимдес сөздер көбейеді.
Сөздің түрлі-түрлі мағынада қолданылуға икемділігі оның жалпылауыш
(обощающий) қасиетімен тығыз байланысты. Сөздің сыры жалқылық пен
даралықтың бірлігінен көрінеді. Сөздің жалқылауыш қасиеті оның бұрынғы
негізгі мағынасының үстіне қосымша жаңа мағыналардың үстелуіне мүмкіндік
береді. Сөз белгілі бір заттың не құбылыстың арнаулы атауы бола отырып,
ұқсас белгілері бар басқа да затқа не құбылысқа атау бола алады, осыдан
келіп жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға қосылғанда, бұрыннан
тілде бар сөздердің мағыналарымен қарым-қатынасқа түсіп, солармен
синонимдік байланыста жұмсалады. Соның нәтижесінде лексикада бұрынды-соңды
тілде болып көрмеген жаңа синонимдік қатарлар пайда болады. Атап айтқанда:
метафоралық, метонимиялық және синекдохалық қолданыстар арқылы.
1. Метафора белгілерінің түр-түс ұқсасты негізінде болады. Мысалы:
Өзің қыз танымайтын жігіт екенсің, Алмаң Жанатқа астар бола ала ма? [15, 26
б.]. Осындағы астар сөзі метафоралы қолданылып тең сөзбен синонимдік
қатынасқа түсіп тұр. Жалпы халықтық тілде астар сөзі-сырт киімнің ішкі
қабатына айтылады. Жоғарыдағы сөйлемде астар сөзауыс мағынада қолданылатып
тұр.
2. Метонимияда іргелес, шектес екі ұғым бірінің сонына екіншісі
алмасып қолданыла береді. Мысалы: Шығанақ Құрманғазыны тарта отырып сөйледі
[15, 14 б.]. Мұнда Құрмағазының күйінің орнына өзі аулатылып синонимдік
болып тұр.
3. Синекдохада ұғымды алмастыруда іргелес, шектестік бар, бірақ мұның
негізінде сандық ұғым жатады. Мысалы, Сейфолланың бір өзін ауырлаған жоқ
еді, енді бұлар үшеу ғой. Ауыз көбейді, ауырсынды ма қалай [16, 36 б.].
Мұнда, ауыз сөзі ауыс мағынада қолданылып, жан, бас сөздерінің синонимі
болып тұр.
Сөздердің бұл сықылды ауыс мағынасы – тілде тұрақты синонимдердің
қатарына енбейді, тек контекстік синоним бола алады.
Синонимдік қатардың қарамындағы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан
жақын, өзара мәндес болумен бірге, барлығының бір сөз табына енетін
сөздермен жасаулы шарт. Әр түрлі сөз табына қатысты сөздерден синонимдік
қатар жасалмайды. Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін оның
құрамына енетін сыңарлардың барлығы да бірөңкей зат есім сөздерден, не
бірөңкей сын есімдерден, немесе бірөңкей етістік сөздерден не үстеуден
болуы керек. Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар.
Зат есімдерден болған синонимдер: бет, өң, түр, түз, келбет, пішін,
ажар, мүсін, көрік, әлепт, кескін, рең, дидар, шырай т.б.
Сын есімдерден болған синонимдер: салмақты, сабырлы, байыпты,
байсалды, ұстамды т.б.
Етістіктен болған синонимдер: сауығу, жазылу, айығу және жолығу,
кездесу, ұшырасу т.б.
Есімдіктен болған синонимдер; барлық, барша, бүкіл, күллі, түгел,
тамам, бәрі т.б.
Үстеулерден болған синонимдер: таяуда, жуырда, жақында, жуықта т.б.
Кейбір ғалымдардың айтуынша, қазақ тіліндегі сөз табының ішінде
синонимдерге ең байы – етістік, онан зат есім мен сын есім сөздері
көрінеді.
Синоним сөздер мағыналарының жалпы жақындығына қарай бір топқа
жинақталуы синонимдік қатар деп аталады. Синонимдік қатар жасалғанда таңдап
алынған сөзге мағына жағынан ең жақыны, мәндесінен басталып жазылып, бірте-
бірте толықтырыла береді. Осы жүйеде алғашқы таңдалып алынған сөз бен соңғы
сөз арасында мағына жуықтығы да алыстай түседі. Тілде дара сөзге тұрақты
сөз тіркестері де синоним бола алады. Мысалы: жүрегі ұшу, журегі зу ету,
төбе шашы тік тұру, қорқу, шошу, үрейлену т.б.
Синонимдес сөздердің бір-бірінен мағыналық жағынан айырмашылығы
көбінесе сәл ғана, нәзік айырмашылық түрінде болады да, мұның өзі бірден
ашық айқын аңғарыла бермеуі мүмкін. Мысалы: мәлім, мағлұм, аян, белгілі.
Сөйтіп, синонимдерің молдығы – тілдің байлығын, мәнерлегіш мүмкіндігінің
молдығын, әр тарапылығын, тілдің дамыған тіл екендігін көрсетеді.
1.3 Синтаксистік синонимдер
Синтаксистік синонимдерді зерттеген ғалым М.Серғалиев: Біздің
ұғымымызда синтаксистік синоним дегеніміз – екі немесе одан да көп
синтаксистік конструкцияның лексикалық құрамы бірдей мазмұны бір, бірыңғай
синтаксистік қатынаста келіп, құрылымы әр түрлі болып, соған сай нәзік
мағыналық айырмашылығы байқалатын синтаксистік параллелизмнің түрі.
Синонимде конструкцияларының арасындағы айырмашылық олардың қолданысындағы
жиілік, сиректіктен және стилистикалық жағынан аңғарылуы тиіс,-деп
анықтама береді [17, 13 б.].
Синтаксистік синонимдерді жүйелі және мәнмәтіндік деп бөлу тіл
білімінде Е.П.Шендельстен бастау алады. Ғалымның сипаттауына қарағанда,
жүйелі синоним дегеніміз – контекстің мазмұнынан тысқары жағдайда,
өздерінің потенциалдық-маргиналдық мағыналарында синонимдік қатынасқа түсе
алатын конструкциялардың синонимі Мұндай синонимияны жүйелі деп есептеуге
болмайды: құрылымдарының жақындығы сөйлеу кезінде ғана, белгілі бір
контекст жайында ғана аңғарылады. Сондықтан мәнмәтіндік синонимия деген
атауды ұсынуға болады. Ол құрылымдардың мағыналарының мол мүмкіндігіне
негізделеді... [18, 23 б. ]. Мұның өзі әдеби тілде көпшілікке ұғынықты
қолданылып жүрген сөз тіркестері мен сөйлемдердің өз іштерінде синоним
болып табылады.
Күле сөйлеу мен күліп сөйлеу деген сө тіркестерін алатын болсақ,
бағыныңқы сыңарларының екеуі де пысықтауыштық қатынаста, одан әрі саралай
келгенде, амалдық қатынастың ішінде тәсілді білдіретін бір ғана етістіктің
түрінде тұрғанына қарамастан, күле динамикалық, күліп статистикалық күйді
танытады. Бұл жөнінде профессор М.Балақаев былай дейді: Ол үшін көсемшенің
кез келген тұлғасының бірін жұмсаса да болады деп қарау дұрыс емес. Олардың
әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері бар екенін сө тіркесі құрамында
анықтауға болады [19, 65 б. ].
Тілімізде мынындай мысалдар кездеседі: Қызылша жинау жұмыстарын
шығармашылықпен жүргізу керек. Бізде қазіргі кезде өз пәндерін жақсы
білетін мұғалімдер жұмыс істейді. Олар жұмысты шығармашылық түрде, оқу
әдістері мен тәсілдерін түрлендіріп жүргізуге тырысады. Ауызекі сөйлеу
тілінде болсын, көркем әдебиетте болсын, тіпті іс қағаздарының стилінде де
шығармашылық түрдегіге қарағанда, шығармашылықпен жиі қолданылады. Демек,
синонимдік қатардағы конструкциялар тек мағыналық жағынан ғана емес,
қолданылу көлемі мен мағынасы жағынан да ерекшеленеді.
Мұндай айырмашылықты стилистикалық жағынан да еске алу керек. Ал
мәнмәтіндік синоним, өзінің аталуына қарай, белгілі мәнмәтінге байланысты
болады. Мәнмәтіндік синонимдер автордың сөз қолдану ерекшелігін, ауызекі
сөйлеу тіліндегі жұмсалатын өзгешеліктерді танытады. Мысалы: Сөйтіп
дағдарып тұрғанымызда, арт жақтан үздік-создық шиқылдап өгіз арба қуып
жетсін деген сөйлемнің баяндауышына қарап, келер шақтағы іс-әрекет туралы
сөз болып тұр деп ойлауымызға болады. Шынында, автор мақаласында өткен
шақтағы сөздің орнына қолданылған. Демек, баяндауыш бүкіл сөйлемнің бір
сыңарына әсер етіп тұр да, келер шақ тұлғасы өткен шақтың мағынасын
білдіретін сөздің орнында тұр. Сөйтіп дағдарып тұрғанымызда, арт жақтан
үздік-создық шиқылдап өгіз арба қуып жетті деген сөйлемнің синонимі және
мәнмәтіндік синонимі болады.
Қазақ тілінде жүрелей отыру немесе жүресінен отыру деген тіркестер
бар: Бекназар жүрелей отырып қадала қарады; Сатан шалдың алдына қарапайым
жүресінен отыра қалды; Ал Ілияс Жансүгіров әйгілі Құлагер поэмасында
жүресінде отырады деген тіркесті қолданған:
Созылған сөз құйылды жүйесіне
Байланды тағы қайта күресуге.
Ананы, еркек болса, алып кел деп,
Отырды жүнді қара жүресінде [20, 65 б. ]. .
Мәнмәтіндік синонимдер көбінесе поэзиялық шығармаларда кездеседі.
Ақындар өлең немесе поэманың буын санын, ырғағын сақтау мақсатында
қолданыста көп ұшыраса бермейтін тұлғаларды таңдауы мүмкін. Жайшылықта
өмірді мақтау дер едік. Ғ.Қайырбеков өз шығармасында:
Сүйсіне бастық мақтайды,
Өзі өткен осы өмірден.
Әбекең ептеп аттайды,
Табанда жатқан көмірден [11, 125 б. ].
Сөйтіп, шығармада жатыс септіктің орнына шығыс септік дағдына тыс
қолданылған. Осы арқылы бұлар әдетте қолданылатын сөз тіркестерімен синоним
болады. Бұның ешбір оғаштығы жоқ, керісінше қаламгердің шеберлігіне,
талғамына байланысты болады.
Жоғарыда аталып кеткендей, жүйелі және мәнмәтіндік синонимдер –
синтаксистік синонимдердің түрлері. Айырмашылығы – бірінің бір сөйлемнің
құрамынан тыс алып қарағанда, біршама синонимдік қасиетін сақтай
алатындығында да, екіншісінің мәнмәтіннен тыс жерде синоним бола
алмайтындығында.
Ал лексикалық синонимдер мен синтаксистік синонимдердің ұқсастығын
немесе айырмашылығына тоқталатын болсақ, олардың арақатынасы сөз етілу
тиіс.
Лексикалық және синтаксистік синонимдердің ұқсастық белгілерін
М.Серғалиев төмендегідей белгілейді:
1) тілде атқаратын қызметі – сөз қолданудың икемділікті, ыңғайлықты,
оралымдықты танытатындығы;
2) синонимдік қатардың мағыналық жақындығы, жуықтығы;
3) синонимдердің пайда болу, баю жолындағы ұқсастық жағынан үш
факторды атауға болады: а) синонимдердің ана тіліміздің дағдылы
қолданысында бар, жалпыға түсінікті сөздерден жасалатындығы; ә) синонимдік
қатардағы сөздердің бірі ана тіліміздегі сөздер болса, екіншісі орыс
тілінінен немесе орыс тілі арқылы басқа тілдерден немесе шығыс тілдерінен
енген сөздер болатындығы; б) синонимдердің жергілікті тіл ерекшеліктері
есебінен байып отыратындығы [17, 45 б.].
Бұлар лексикалық синонимдер мен синтаксистік синонимдердің сырттай
алғандағы қасиеттерінен байқалатын ұқсастықтар болса, енді олардың бір-
бірінен айырмашылықтары айқындалып, ара жігі ашыла түседі. Осындай
айырмашылықтар ретінде төмендегілерді атап кетуге болады:
1) лексико-фразеологиялық синонимдер болмыстағы заттардың,
құбылыстардың және олардың сынының, қасиетінің, белгісінің т.б. аттарын
білдірсе, синтаксистік синонимдер сол заттар мен құбылыстардың немесе
олардың сынының қасиетінің, белгісінің арасындағы қатынастарды көрсетеді;
2) лексикалық синонимдерде тұлғалық ұқсастық міндетті деп саналады да,
синтаксистік синонимдерде, керісінше, әр тұлғалық басты шарттардың бірі
болып есептелінеді; бірақ морфологиялық тұлғасы әртүрлі болғанымен,
синтаксистік синонимдерде де ол сөздердің бір сөз табы бола беруі әбден
мүмкін, соның өзінде бұл тұлғалық сақталуы тиіс;
3) лексикалық синонимдерде сөздердің бәрі сөз табы болуға шарт деп
танылса, синтаксистік синонимдерде сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларының
бір сөз табынан болуға да, әр сөз табынан болуға да еркінділігі бар;
4) синтаксистік синоним жасайтын конструкциялар екі компонентті
болады, бұл – синтаксистік синонимдерді лексикалық синонимдерден ажырататын
басты қасиет.
Қазақ тілінің стилистикасы деген оқулықта [19] Синтаксистік
синонимдер деген арнайы тақырыпша берілген. Осы тақырыпша үш бөлімнен
тұрады. Үшінші бөлімде өтінді-жабысты; айтып шықты- баяндап шықты; мәлімдеп
берді- әңгімелеп берді; ісіндің-кебіндің; қысылмай-жасқанбай-именбей;
ұғынбайды – ұғынғысы келмейді сияқты сөздер мен сөз тіркестері берілген.
Осы мысалдарды синтаксистік синонимдердің фактілері деп қабылдауымызға
болады. Алайда, автордың ойы айқын: белгілі сөз зергерлерінің сөйлем
ішіндегі сөздерді немесе тіркестерді синоним болатын қасиетіне сай,
бірыңғай мүшелер ретінде үйіп-төгіп қолданатынын айтады, соны дәлелдейді.
Яғни, бұл жерде лексикалық синонимдердің стилистикалық қасиеттері туралы
айтылып отырғанын аңғаруымызға болады.
Енді синтаксистік синонимдер мен морфологиялық синонимдердің
арақатынасына тоқталатын болсақ, морфология мен синтаксис грамматиканы
құрайтын болғандықтан, синонимикада да синонимнің бұл екі түрін
грамматикалық синонимдер деп жалпы атау үрдісі бар. Дегенмен, оларды айыра
білудің маңызы зор.
Салыстырғалы отырған конструкциялардың мағыналық ортақтығын ескермеген
жағдайда синтаксистік синонимика проблемасы туралы сөз болуы мүмкін емес.
Дәл сол сияқты, синтаксиске қатыссыз болып, логика-семант негізге құрылмауы
да синтаксистік синонимнің лексикалық синонимнен айырмашылығы болып
табылады [21, 81 б.].
Синтаксистік синонимдер нақтылы морфологиялық категорияларға тиесілі
болып келетін және жалпы грамматикалық мағынаның реңктері арқылы
ажыратылатын морфологиялық синонимдерден өзгеше болып келеді [22, 95 б.].
Өкінішке орай қазақ тілі материалында морфологиялық синонимдер бойынша
арнайы зерттеулер жоқтың қасы. Бұл ретте біз Грамматикалық синонимдерді
ғана айта аламыз. Мұнда: ...мағыналас болып келу жеке сөздер ғана емес,
қосымшалар мен синтаксистік тіркестерде ғана кездеседі. Бірақ грамматикалық
синонимнің лексика тұрғысынан баяндалып жүрген синонимнен айырмасы, өзіндік
ерекшеліктері бар. Бұл, әсіресе, етістік сөз табынан айқынырақ байқалады
[23]. А.Хасенова етістіктің табиғатына арналған монографиясында Синоним
модельдер деген тақырыпша береді және кеңес етті – кеңесті, сөйлес қылып-
сөйлесіп тәрізді аналитикалық формалар мен синтетикалық формалардың жарыса
қолданылуын да, аларып-алайып, ұзар-ұзай, кішір-кішірей сияқты синтетикалық
формалардың қатарласа жұмсалуын да, ұмыт қалғандай боп – ұмыт боп сияқты
аналитикалық формалардың алмасу мүмкіндіктерін де синонимдікке жатқызады
[23, 155-162 бб.]. Бұл жерден де морфологиялық тұлғалар мен категориялардың
синонимдігін етістік сөздерден көреміз. Демек, етістік сөздердің
морфологиялық тұрғыдан синоним болу қабілеті дәлелденеді.
Ғылыми әдебиеттерді саралау барысында көз жеткізген түйініміз –
морфологиялық синонимдер бір түбірден жасалу керек. Мұнысы оны синтаксистік
синонимге жақындатқанымен, синтаксистік синонимдердің екі компонентті болуы
– олардың морфологиялық синонимдерден негізгі айырмашылығы.
Айта берсең, ол – тас та емес, тас емес те емес. Тас дейін десең,
діңгектің үстіне өскен, жабағыдай ұйысқан бетеге, бетегелердің арасына
өскен бұйра тобылғы. Тас емес дейін десең, желді күні айнала ұрып жатқан
толқындар діңгектің бетін шаймайды [24, 29 б.].
Берілген мысалда емес екі рет қайталанып, теріске шығару теріске
шығару жолымен сол заттың өзі ұғындырылған. Мысалдан байқағанымыз, болымды
мағыналардың тұлғалық жағынан өзгеру нәтижесінде синонимдер жасалған.
Болымдылық сияқты, болымсыздықты білдіруде де морфологиялық синонимдер
кездеседі. Абай Қарамолаға көп жолдас ерткен жоқ – Оразбай қасына ешкімді
ертпеді; Омар тымырайып үн қатқан жоқ, басқалар барғанын мақұлдайтынын
білдіреді – Мұрат қолайсызданып, үн қата қоймады. [25, 128 б.].
Бұл мысалдардан өткен шақтағы қимыл, әрекеттің жүзеге аспағанын,
болмағандығын білеміз. Соның өзінде тұлғалық айырмашылық байқалады: бір
сыңарында есімдерден де, етістіктерден де кейін келе беретін жоқ сөзі
болса, екіншісіне –ма, -ме жұрнақтары тиісті қызмет атқарып тұр. Мағыналық
жағынан олар болымсыздықты білдіруден гөрі, қимыл-әрекеттің ұшты-күйлі іске
аспағандығы, яғни болымсыздықтың барынша айқын танылу қасиеті білініп тұр.
Етістіктің шақ категориясының жасалу жолы да синоним құруға бейім.
Мысалы, мақсатты келер шақтың –мақ формалары етістік пен –ғы, -гі қалау
райдың көмекші етістікпен селбесіп келуі өзара синоним болады. Мысалы:
Өлген малдың дәлі қанша? Және сол мал қасындағы бүгінгі жағдай қайсы? Соны
білмекпін. Бұл – бір. Екіншісі, осы жұрттың себебін білгім келеді. Тұлғалық
айырмашылығы көрініп тұр.
Мұндай мысалдарды көптеп келтірумізге болады: Сағат сегізде келу –
сегізде келу; астық тапсыру мөлшерін миллиард пұтқа жеткізді – миллиардқа
жеткізді; елу гектарға жеткізсеңдер – елуге жеткізсеңдер, нұр үстіне нұр
болар және т.б.
Адамның жас мөлшеріне байланысты жас сөзінің түсіріліп айтылуын,
әсіресе, мақал-мәтелдерден жиі ұшыратамыз:
Отызда орда бұзбасаң,
Қырқыңда қамал алмассың.
Баланың сегізінде тісі түседі,
Сексенінде ердің ерге ісі түседі.
Сөйтіп, сөздер әр түрлі тұлғалық өзгерістерге ұшырағанымен, олардың
өздері тіркескен сөздермен қандай мағыналық қатынасқа түскендігіне қарай
синтаксистік синонимнің белгісін ажырата аламыз.
Тілге бай, сөзі жатық кісілер ана тілінің мүмкіншілігін молынан
пайдаланады. Соның бірі – синтаксистік синонимдер. Мәндес сөздер, мәндес
грамматикалық тұлғалар мен синтаксистік тәсілдер өз орнында дұрыс
қолданылса, тілге ерекше өң береді. Қазақ тілі синтаксисінің сондай
мүмкіншілігін байқау үшін бірнеше мысал келтірейік:
1. Істің мақсатын білдіру үшін, егер: Мен Алматыға оқуға келдім десек,
осыны тағы қалай айтуға болады? деген сұрақ туады. Осы сөйлемнің
пысықтауышы “оқуға” дегеннің синонимдерін тауып, сол сөйлемді былай
өзгертіп айтуға болады:
1. Мен Алматыға оқу мақсатымен келдім.
2. Мен Алматыға оқу үшін келдім.
3. Мен Алматыға оқығалы келдім.
4. Мен Алматыға оқиын деп келдім.
5. Мен Алматыға оқысам деп келдім.
6. Мен Алматыға оқиыншы деп келдім.
7. Мен Алматыда оқысам қайтер екен деп келдім.
Осылардағы мақсат пысықтауыштардың тұлғалары әр түрлі болғанмен,
сөйлемдердің негізгі мағыналары (мақсаттық) бірдей сияқты, бірақ стильдік
өңі бірдей емес. Стилистика үшін осындай бірдей еместердің үлкен мәні бар.
Егер бұл пысықтауыштың сөйлемдерде білдіретін мағыналары барлық жерде
біріне-бірі тепе-тең болса, онда олардың бәрі жапа-тармағай жиі
қолданылмаған болар еді. Дұрысында, олардың ептеп болса да айырмашылықтары
бар. Мысалы, оқуға келдім, оқу үшін келдім – бір емес. Соңғыда мақсат баса
айтылады. Сондықтан оларды қалай болса солай, бірінің орнына бірін қолдана
салмаймыз.
Абайдың Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін дегенін басқаша айтуға
болмайды. Сол сияқты Келмеп пе едің жол тосып, жолығуға аулаққа (Абай)
дегендердегі мақсат пысықтауышты басқа синониммен ауыстыра салуға болмайды.
Оның себебі екі түрлі: біріншіден, бұл синтаксистік синонимдердің
мағыналарында стильдік елеулі айырмашылық бар, екінші, мұндай синонимдердің
бәрі бірдей кез келген етістікпен тіркесе бермейді. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Синонимдердің мағыналық
реңкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7
1. Синонимдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...7
1.2 Лексикалық
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...9
1.3 Синтаксистік
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
6
1.4 Фразеологиялық
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2 Синонимдердің стильдік және қолданыстық
реңкі ... ... ... ... ... ...35
2.1 Синонимдердің функционалдық стильде қолданылуы ... ... ... ..35
2.2 Көркем әдебиет стиліндегі
синонимдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .38
2.3 Синонимдердің қолданыстық
реңкі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .66
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдегі синонимдер – қоғамдық-әлеуметтік
факторларға байланысты өзгеріп отыратын кұбылыс. Жалпы тіл білімінде
синонимия құбылысына қатысты бірқатар зерттеулер бар. Оған қазақ тіл
білімінде - Ә.Болғанбаев, Ғ. Мұсабаев, Ғ. Қалиев, М. Серғалиев, Ф.
Оразбаева, А. Османова, орыс тіл білімінде - С.Г.Бережан, Ю.Д.Апресян,
А.П.Евгеньева, В.А.Новиков, түркітануда Г.Амиров, Б.Абдуллаев, А.Ходжиев,
т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады. Сондай-ақ синонимдердің жеке
ақын-жазушылар тіліндегі қызметін, сөйлем жүйесінде сөз мағынасын
кұбылтудағы ерекшеліктерін, жасалу жолдарын теориялық тұрғыдан саралаған
ғылыми зерттеулердің де бар екендігі белгілі.
Қазақ тіл білімінде синонимдер, оның ішінде сөз мағынасының дамуы
нәтижесінде пайда болатын лексикалық синонимдердің жалпы мәселелері
зерттеліп жүргенімен, синонимдердің мағыналық, стильдік, қолданыстық
реңктері осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болған емес. Синонимдердің
басқа да тілдік құбылыстардан айырмашылығы, тіркесімділік, үйлесімділік
қасиеттері олардың стильдік қызметімен тікелей қарым-қатынаста болып
келеді. Сондықтан сиионимдердің мағыналық тепе-теңдік, орын ауыстырымдылық
қасиеттерін саралау, мағыналық, стильдік және қолданыстық қызметін анықтау
дипломдық жұмыстың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының нысаны. Синонимдер, олардың парадигматикасы мен
синтагматикасы, көп мағыналылығы, жасалу тәсілдері, синонимдік қатардағы
үйлесімділік, гипонимия, доминант мәселелері, сонымен қатар синонимдердің
қолданылу ерекшеліктерін, стильдік қызметі тұрғысынан анықтау диплом
жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Лексикалық синонимдердің
лингвистикалық сипатын, стильдік, қолданымдық ерекшеліктерін анықтау және
тіл біліміндегі жалпы синонимияға қатысты үйлесімділік, гипонимия,
полисемия тәрізді күрделі мәселелердің тілдік табиғатын ашу. Осы мақсат
барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- лексикалық синонимдердің парадигматикалық және синтагматикалық
ерекшеліктерін айқындау;
- синонимдердің үйлесімділік қасиеттерін, айырым белгілерін ажырату;
- көнерген сөздер мен кірме сөздерден, диалектизмдерден жасалған
синонимдердің қазіргі тілдік қолданыстағы мүмкіндіктерін, үлес салмағын
көрсету;
- фразеологиялық синонимдер қатарын белгілеп, олардың лексикалық және
синтаксистік синонимдерден арақатынасын саралау;
- көркем шығармалардағы синонимдердің стильдік ерекшеліктерін
дәйектеу;
- синонимдердің қолданыстық ерекшеліктерін зерделеу.
Диплом жұмысының дереккөздері. Тіл ғылымының іргелі зерттеулері, соны
бағыттары және синонимдердің стильдік реңктерін анықтау барысында көркем
туындылар дереккөз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының әдістері. Синонимдердің жасалу тәсілдерін, мағыналық,
стильдік және қолданыстық ерекшеліктерін анықтау барысында компоненттік
талдау, тарихи-салыстырмалы, сипаттама, стильдік талдау әдістері
қолданылды.
Жұмыстың әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысында тіл ғылымының іргелі
зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды. Жұмыстың ғылыми
және әдіснамалық негізі ретінде жалпы тіл білімі, орыс және қазақ тіл
біліміндегі синонимдерге қатысты теориялық қағидалар мен лексикология,
стилистика, көркем әдебиет тілі бойынша жазылған зерттеу жұмыстарындағы
ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Диплом жұмысында
жасалған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ лексикологиясындағы синонимдер
туралы ғылыми пікірлерді толықтырып, нақтылай түседі. Синонимдердің семалық
талдау негізінде анықталған семантикалық, стильдік ерекшеліктері және жеке
жазушы тіліндегі лексикалық синонимдер жөнінде айтылған ой-пікірлер
негізінде жасалған зерттеу нәтижелері тілдің лингвопоэтикалық құралдарын
зерттеуге, функционалды стилистиканың дамуына қосылған үлес болып табылады.
Көркем мәтін лингвистикасы, стилистикасы, когнитивтік лингвистика
бойынша оқылатын дәрістер және арнайы курстар мен семинарларда, ғылыми-
зерттеу жұмыстарында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде синонимдердің
тіл жүйесіндегі орны, олардың семантикалық парадигматикасы мен көркем
шығармадағы стильдік ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан зерттелуі
лингвистикалық стилистикадағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Осының негізінде зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми жаңалықтар қатарына
мыналарды жатқызуға болады:
- синонимдердің мағыналық реңктері парадигматикалық тұрғыдан талданды;
- синонимдік қатардағы сөздердің семантикалық арақатынасы,
үйлесімділік дәрежесі анықталды;
- синонимдердің тепе-теңдігі ұғым-түсініктің бірдейлігіне қатысты
екендігі және сөздің семантикалық өзгеріске түсуі нәтижесінде мағына
бірдейлігі алшақтай түсетіндігі дәлелденді;
- синонимдік қатардағы сөздердің байланысы мен жүйелілігі арақатынасы
айқындалды;
- синонимдердің стильдік ерекшеліктері ашылды;
- синонимдердің қолданыстық реңктері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- тіл жүйесіндегі синонимдер мағыналас, мәндес болуы арқылы бір ұғым
төңірегінде синонимдік қатар құрап, ортақ парадигмалық мағынаға
негізделеді;
- синонимдік қатардағы сөздер үйлесімділік айырмалары арқылы
түсіндіріледі;
- синонимдердің тепе-теқдік ұғымы лексемалардың мағыналық
бөлшектерінің (сема) өзгешеліктерімен анықталады;
- лексикалық синонимдер ақын-жазушы стилінде ұғым-түсініктің атауын
нақтылау үшін қолданылады;
- вариант сөздер мағыналық жағынан сараланып, семантикалық өзгеріске
түсуі арқылы бірте-бірте синоним бола алады;
- мағынасы активтене бастаған көнерген сөздер лексикалық синонимдер
жасау мүмкіндігіне ие бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1. Синонимдердің мағыналық реңкі
1. Синонимдердің зерттелуі
Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын,
мәндес сөздердің жүйелі тобы – синонимдік парадигманы құрайды.
Синонимдердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, іргелес ұғымдарды
анықтайды, семантикалық белгілері әр түрлі сипатта болып, сырттай
дифференцияланып тұрады.
Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама зерттелген. Тілімізде
кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан,
көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтама беріліп, тілдік сипаты
талданған.
Ең алғаш қазақ тіл білімінде Ахмет Байтұрсынов: Тіл қисыны атты
мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл
тауып, айқындап айтып береді. Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін
білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу
деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білу және сөздерді
сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып
шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде әркім әр түрлі сөз
қолданады. Бәрінің де ой мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ, әркім әр
түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша
тұтынған сөздер сол адамның тілі болады [1, 14 б.], - дейді ғалым.
Синонимдерді алғаш зерттеген ғалым – Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы
жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер [2] атты зертттеу
еңбегінен бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер [3], Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі [4]. атты еңбектері жарық көрген. Етістік синонимдерді
М.Серғалиев, О.Жұмашев, А.Османова, сын есім синонимдері Ф.Оразбаева сияқты
ғалымдар зерттеді.
Қазақ тілі білімінде фразеологизмдердің синонимдерге қатысы жөнінде
Г.Смағұлова, Ө.Айтбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде талданады.
Синонимдердің көркем шығарма тіліндегі стильдік қызметі Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, Б.Шалабай, Ф.Мұсабекова сияқты ғалымдар еңбектерінде сөз
болады.
Тіл білімінде синонимдердің белгілі бір салаларға, тіл білімінің
тарауларына байланысты дараланып бөлінетіні сияқты (лексикалық синонимдер,
морфологиялық синонимдер, синтаксистік синонимдер), сөздердің мағыналық
айшықтарына, айтушының не жазушының сөз саптау шеберлігіне қарай, қысқасы,
стилистикалық тұрғыдан синонимдердің басқа атаулармен жұмсалатын тағы
түрлері бар. Авторлық, индивидуальдық немесе стилистикалық синонимдер, бір
сөзбен айтқанда, контекстік синонимдер осындай қасиеттерімен, белгілерімен
көрінеді [5, 29 б.].
Ә.Болғанбаев: Синоним сөздердің кез келген контексте бірінің орнына
бірі жалпылама ауыстырылып қолданыла беруі шартты айырым-белгілерге
міндетті заң болып енбейді [3, 260 б.],-дейді.
Әдебиеттанушы ғалым Қ.Жұмалиев синонимге мынадай анықтама береді:
Тілдегі айтылуы, түрі басқа болса да, мағынасы бір-біріне жақын сөздерді
синоним, қазақша мәндес сөздер-деп, ал лингвистикалық түсіндірме
сөздігінде грек сөзі Synonymos,-аталуы бірдей – мағыналары толық не
жартылай сәйкес келетін, бір сөз табына жататын сөздер - деген анықтама
берілетіндігін түсіндіреді [6, 124 б.].
Тілші ғалымдардың синонимдер жайлы айтқан құнды пікірлері толып жатыр.
Мысалы, 18 ғасырда өмір сүрген француз ғалымы Д. Аламбер: Түптеп келгенде,
бірінің қызметін бірі мүлтіксіз орындайтын синонимдер әсте болмайды.
Тілдегі әрбір екі сөз бір ұғымның мәнін толық жеткізе алады деп мойындаудың
өзі бір ғана тілде екі бірдей тілдің қаз-қатар өмір сүруін мойындаумен пара-
пар деп түйген еді.
Синонимдер жайлы орыс ғалымдары да бағалы пікірлер айтқан.
Д.И.Фонвизин: Бір мағыналы сөздер өмірде тіптен кездеспейді.Егер он шақты
не одан да көбірек сөздер бір ғана идеяны білдірген болса, онда одан өткен
сорақы байлық болмас еді,- деген еді [7, 95 б.].
Профессор А.И.Ефимов: Синонимика дегеніміз – бұл сөз жаңалаудың
шексіз мүмкіншіліктерінің айналымы. Мұнымен жазу біткеннің барлығы да басын
қатырып, сөз михнатын шектіретін тілдік құрал - дейді [8, 15 б.].
Синонимдерді тіл білімінде терең зерттеген ғалымның бірі –
Ю.Д.Апресян. Ол синонимдердің белгілерін төмендегіше топтастырады:
1) чтобы они имели полностью совпадающее толкование, т.е. переводились
в одно и то же выражение семантического языка;
2) чтобы они имели одинаковое число активных семантических
валентностей, причем таких, что валентности с одним и тем же номером имеют
одинаковые роли;
3) чтобы они принадлежали к одной и той же части речи [9, 29 б.].
Синоним термині тіл білімінде кең мағынада қолданылады: морфемалардың
синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фразеологиялық
бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б.
Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, синоним
омонимге қарама-қарсы тұрған лексика-семантикалық тілдік құбылыстар.
Омонимдер ұғымы басқа, дыбысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе,
синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер
тобын қамтиды. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір
ғана сөз тобына қатысты болады.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
1) сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет;
2) сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек;
3) сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі –
сөздерді синоним деп танудағы басты шарт;
4) бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада
келуі мен мәнмәтінде бірін-бірі алмастырған жағдайда, бір ғана сөйлем
мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді [10,
97-98 бб.].
Бұл пікірлерден шығатын қорытынды, синонимдер өзара мағынасы жуық
сөздер болғанмен, оларды бірдей сөздер деп тануға болмайды, өйткені
синонимдес сөздердің мағынасында ұқсастық болғанмен, стильдік реңкінде аз
да болса айырмашылық міндетті түрде кездеседі.
1.2 Лексикалық синонимдер
Зерттеушілер синонимдер түр-тұлғасы ұқсас, бір түбірден таралған
немесе варианттас дублеттердің өздері де бір-бірінен сәл де болса
өзгешелігі болатындығын айтады. Мысалы: садақа мен садаға, жаңқа мен жоңқа,
шұқыр мен шұңқыр, қыстау мен қыстақ мағына жағынан дәл бірдей деп айтуға
болмайды. Дублет пен синоним деген терминдердің бір-бірімен өте ұқсас
жақтарымен қатар, әрқайсысын даралап бөлетіндей өзгешеліктер де жоқ емес.
Бұл екі терминнің ұқсастығы сыртқы дыбыстық формасы мен мағыналық
бірлестігінде.
Синонимдерге қойылатын басты шарт – олар дыбыстық формасы жағынан бір-
бірінен дараланып, белгілі бір ұғымды білдіруі қажет. Синонимдердің сыртқы
тұлғалық ерекшелігі ұқсаспай да келе береді. Азамат-жігіт, ақылды-есті,
бүкіл-күллі, құмар-құштар, одыраю-адыраю т.б. Синонимдерде кездесетін осы
белгілер дублеттерден де табылады. Синонимнің не екенін ажыратып білмей,
дублетті түсіну мүмкін емес.
Бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің де бір-бірінен сәл мағыналық
айырмашылығы болады. Мәселен, бір сөз бір сөзден мағына жағынан сәл жоғары
немесе сәл төмен болуы мүмкін. Мысалы: алып-алпауыт, атқыш-мерген, белсену-
құлшыну т.б.
Мәндес сөздердің бір сыңары көп мағыналы, қалған сыңары бір мағыналы
болуы мүмкін. Мысалы: ат – есім. Синонимдердің біреуі деректі, нақтылы ұғым
тудырса, екінші сыңары дерексіз жалпы ұғымда қолданылады. Мысалы: маңдай –
пешене т.б.
Синонимдер түбірлері әр түрлі болғанымен, беретін мағыналары жағынан
жуықтас, жақындас болып келеді. Көп жағдайда оларды өзара алмастыруға да
болар еді, алайда әрдайым бұлай бола бермейді. Қалай болғанда да, мағыналық
жақындық көзге түсіп тұрады. Мысалы: Әркім арманын, қиялын іске асыруға
тырысады деген сөйлемде арман және қиял деген сөздердің мағыналық
жуықтастығы дау туғызбаса керек.
Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ
әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл
ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер. Яғни сөздер бір ғана
ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним
деп танылады. Өз ара мәндес сөздерден синонимдік қатар құра алады. Мысалы:
абырой – бедел – кәдір, азайту – алу – кеміту – шегеру, батыл – өжет –
өткір т. б.
Синоним сөздер - әр басқа ұғымды емес, бір ұғымды әр түрлі белгілейтін
атаулар. Мысалы, 1.уақыт, мезет, мезгіл. 2.Мәлімет, ақпарат т.б. синонимдік
қатардың құрамындағы сөздер өзара мәндес болғанымен, олардың бір-бірінен
мағыналық жағынан қалайда бір айырмашылығы болады.
Өмір ағысының қалай тез өтетінін, қызықпен жүргенде, адам байқамай
қалады екен [4, 106 б.]. Бір жерден екінші жерге аударғанда, қой жылдам
түгіл, жасамыс адамдардың өзі механизмді шапшаң үйреніп келеді [7, 95 б.].
Болат дереу конвертті ашып, ішінен бір бет қағазды суырып алып судыратып
оқи жөнелді [4, 106 б.]. Алғашқы жауған ақша қар таңертеңгілікте еріп,
лезде қатып, мұзға айналды. [4, 106 б.]. Сөйтіп, осы заманғы паром сияқты
сол қайықтар әп сәтте әзір болды [4, 106 б.].
Сәнменен қыз-келіншек алдан шығып,
Заматта түрге түсті ауылдары [11, 19 б.].
Достары да орыс, қазақ, сан ұлттар,
Кетті демде мінез-құлқы үйлесіп [11, 56 б.].
Бұл жұмысты шұғыл қолға алып, таяу арада аяқтап шығуымыз керек.
Зереден Әлім жол сұрасып,
Көп тұрмай жүріп кетті жедел басып [11, 28 б.].
Синонимдес сөздердің бір-бірінен мағыналық жағынан айырмашылығы
көбінесе сәл ғана, нәзік айырмашылық түрінде болады да, мұның өзі бірден
ашық айқын аңғарыла бермеуі мүмқін. Мысалы: мәлім, мағлұм, аян, белгілі.
Осы ерекшелігіне қарап, синоним сөздерге мынадай да анықтама беріліп жүр.
Синоним деп – әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының
өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл ерекшеліктері бар,
бір сөз табынан болған сөздерді айтады.
Тіл-тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай
екендігін көрсетеді. Сөздік құрам неғұрлым бай, әр тарапты болса, тіл де
соғұрлым бай, орамды болады. Мысалы; бір бет сөзінің жиырмадан астам
синонимі бар. Бет, жүз, түр, түс, келбет, көрік, өң, ажар, шырай, пішін,
кейіп, кейін, дидар, нұсқа, рең, рай, әлпет, ұсқын, мүсін, сүрең, сиық,
сұрық, тұрпат, сықпыт т.б.
Өзара мәндес сөздердің топтары – синонимдік қатар, немесе синонимдік
ұя делінеді. Синонимдік қатардың құрамына өзара мәндес бірнеше сөз енеді.
Синонимдік қатар болу үшін кемінде екі сөзден кем болмау керек. Мысалы: ақ,
шаңқан, ел, халық, жұрт, әлеумет, халайық т.б.
Синонимдік қатар сөздердің жалпы мағыналық негізіне қарай
топтарыстырылады. Сөздердің жалпы сырт көрінісіне бой ұрып жеке сөздерді
механикалық түрде бірінен соң бірін синоним деп тізе беруге болмайды.
Мәндес сөздер тобының ішінен мағынасы жағынан айрықша көзге түсіп
топтағы сөздердің барлығына бірдей ортақ, күллісіннің жалпылама мағынасын
ашық-айқын аңғартатын сөз доминант (тірек сөз) деп аталады. Мысалы: халық,
ел, жұрт, әлеумет дегенде, синонимдік ұяның халық дегені доминант синоним
болады.
Доминант сөз синонимдік қатарды сөздердің ішіндегі жалпы халықтық
тілде ең жиі қолданылатын, стильдік мәні бейтарап сөз болға тиіс. Мысалы:
ауру, сырқат, науқас, дерт деген синонимдік қатардың доминант синонимі –
ауру сөзі, бұл –жалпы халықтық тілде жиі қолданылатын сөз11
Ә.Болғанбаев Қазақ тіліндегі синонимдер деген енбегінде доминант
сөздерге лайықты мына сияқты белгілерін атайды:
1. Доминант синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі ең жиі
қолданылатын, стильдік мәні бейтарап сөз болуға тиіс. Мысалы: ат-есім,
ныспы.
2. Доминант синонимдік қатардағы сөздердің барлығына мағыналық арқау
болатындай болу керек. Ерлік – батырлық, қаһармандық, жауынгерлік т.б.
3. Неологизм мен көнерген сөз қатар келгенде, доминатқа жаңа сөзді алу
керек. Мысалы: оқушы – шәкірт, жауынгер –сарбаз т.б.
4. Жалпы халықтық сөз бен диалектизм қатар келгенде, доминантқа әдеби
тілге бейімі алынады. Мысалы: көйлек – жейде, мата – кездеме.
5. Жеке сөз бан тұрақты сөз тіркестері синоним болып қолданғанда
доминантқа көбінесе жеке сөз алынады. Мысалы: лезде- көзді ашып жұмғанша,
қас пен көздің арасында, қас қаққанша [3, 14 б.].
Жалпы ұғымды білдіретін сөздер синоним бола алмайды. Мысалы: ағаш,
қайың, терек, қарағай деген сөздер бір-біріне синоним бола алмайды.
Тіл-тілдің лексикалық қолдануға байланыссыз жеке тұрып та лексикалық
единица ретінде бірі-бірімен синоним болып келетін тұрақты синоним сөздер
бар. Мысалы: үлкен, зор дегендер. Жеке тұрып та бір-бірімен синоним бола
алмайтын, тек қолдануына қарай бір-бірімен мәндес болып келетін сөздер бар.
Мысалы: үлкен мен зор деген сөздердің орнына кейде алпамсадай, еңгезердей,
соқталдай, абажадай, добалдай деген сөздер қолданылып айтылады. Бірақ солай
бола тұрса да, бұл сөздер үлкен, зор сөздеріне тұрақты синоним бола
алмайды. Бұлар аталған сөздермен тек қолданылу ыңғайына мәндес болып
келеді.
Синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар (сөздер) бір-бірінен белгілі
бір стильге икемделіп теліну жағынан ажыратылып шектелсе, қайсыбір
синонимдік қатарлардың құрамындағы сыңарлар бір-бірінен басқа сөздермен
тіркесу мүмкіншілігі жағынан ажыратылып шектеледі. Енді бір синонимдік
қатардың құрамындағы мәндес сөздер бір-бірінен сапа мен белгіні білдіру
дәрежесі жағынан ажыратылады. Мысалы, қарт деген сөз бен кәрі деген сөз
өзара мәндес, синонимдес сөздер болғанымен, екеуінің өрісі, жұмсалу шеңбері
бірдей емес. Қарт деген адам, кісі сөздерімен тіркеседі де, басқа сөздермен
мүлдем тіркеспейді. Кәрі деген сөз көптеген сөздермен тіркестіп қолданыла
береді. Мысалы: кәрі деген сөзді жоғарыда аталған адам, кісі деген
сөздермен де тіркестіріп кәрі адам, кәрі кісі, сөндай ақ, кәрі жылқы, кәрі
қой деп айта беруге болады. Ал қарт деген сөзді қарт жылқы, қарт қой деп
тіркестіріп айтуға болмайды. Сол сияқты қысқа, келте, шолақ сөздері де бір-
біріне белгілі жағдайда ғана синоним бола алады.
Сонымен, белгілі бір синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлар (сөздер)
қолданылу шеңбері, сөздермен тіркесу мүмкіншілігі жағынан әр түрлі болады.
Синонимдік қатарды құрастырушы сыңарлардың кейбіреулері көптеген сөздермен
тіркесіп, қолданылу шеңбері кең болады да, қайсыбіреулерінің сөздермен
тіркесуі шектеулі болады.
Сөздің мағыналық жақтан дамуы синонимдік қатардың жасалуына әсер
етеді. Тілде көп мағыналы сөздер мен синоним сөздердің қарым-қатынасы,
өзара байланысы болып тұрады. Көпмағыналы сөз әр мағынасында шеңберін
кеңейтіп отырады. Мысалы, әр мағынада жұмсалатын бет деген сөз бір
мағынасында жүз, дидар, ажар деген сөздермен синонимдес болса, екінші бір
мағынасында беткей, төскей деген сөздермен синонимдес болады. Енді бір
мағынасында бағыт, бет алыс сөздерімен синонимдес болып келеді. (Осы бетің
дұрыс – бағытың дұрыс).
Тілде кейбір синоним сөздер өзара қатар келіп, алдыңғысы соңғысын
айкындай түсіп, не соңғысы алдыңғысын айқындап, бірін-бірі күшейте түседі.
Осындай сөз тізбегін плеонастикалық синтагма дейді. Мысалы: Ежелгі ескі
досым. Айдын шалқар көл, құр бекер, әуел баста, тең тұсым, сәске түс, шет
жаға, орасан зор т.б.
Кейбір синоним сөздер қабаттаса біріге келіп, мағынасы жағынан әбден
жымдасып кетеді. Мысалы: көнетоз, көйлек т.б.
Қасиетті болмайды ондай жігіт,
Әншейін құр бекерге жыртақтаған [12, 23 б.].
Осында отырған қырық үйлі жоқ-жітікті сұрасаң, менің тең тұсым екен
[13, 19 б.].
Терезе ашық, таудан самал жел соғып тұр [14, 23 б.].
Осы мысалдардағы құр бекер, тең, тұсым, самал жел дегендердің
әрқайсысы - өзара мәндес, синонимдердің тіркестінен жасалған плеонатикалық
синтагмалар.
Бұлардың ішінде кейбіреулері жеке сөздерге де синоним болып келеді.
Мысалы: тең тұсым плеоназмі құрдас, замандас сөзіне синоним де, құр бекер
деген плеонзм бостан босқа деген тіркестерге синоним.
Ғылыми әдебиеттерде синонимдердің пайда болуы мен жасалуының мынадай
жолдары көрсетілген:
1) синонимдер сөз тудыру тәсілдері, аффикс арқылы жасалады;
2) кірме сөздер арқылы пайда болады;
3) диалектизмдердің есебінен көбейеді;
4) фразеологиялық тіркестердің жеке сөзбен синонимдес келуі арқылы
жасалады;
5) байырғы төл сөз бен сөз тіркестері термин сөздермен мәндес келіп,
синоним жасалады.
6) эвфемизм, дисфемизм какофемизмдер басқа бір сөздермен не сөз
тіркестерімен мәндес келіп, синонимдер жасалады;
7) сөздің мағыналық жақтан қосымша жаңа мағыналарға ие болуы, не
сөздердің ауыс мағынада қолданылуы синонимдік қатардың жасалуына әсер
етеді.
Заттар мен құбылыстардың айрықша белгілермен қасиеттерің ашып, олардың
нәзік ренін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады да,
тілдің бүтін лексикасы даму, баю күйінде болады.
Синонимдердің пайда болуының өнімді бір жолы аффикстік тәсіл қалпында
болады. Мысалы: жаз бен көк сөздерді түбір қалпында синоним емес сөздер
екені аян. Ал соы сөздердің аффикстік тәсіл жазғытұрым көктем тәрізді
туынды түрлері өзара мәндас, синонимдес сөздер болып табылады.
Синоним сөздер жасайтын құнарлы жұрнақтар мыналар:
–с, -іс, -ыс. Жиналыс, мәжіліс; кеңес, отырыс.
– ма,- ме, -ба, -бе, -па, -пе. Тапсырма, міндеттеме кеспе, салма.
– ым, - ім, - м. Бітім, келісім; наным, сенім; өнім, түсім.
– у. Сүйеу, демеу, медеу.
– лы, лі, ды, ді, ты, ті. Жазалы, айыпты т.б.
Белгілі бір тілдің лексикасы басқа тілдірен енген сөздермен де
толығып, байып отырады. Қейде басқа тілдерден енген сөздер сол тілдің
байырғы сөздермен мәндес келіп, соның нәтижесінде сөздердің қатары
молығады. Мысалы: сом –теңге, мұржа –тұрба, ыңғайы –реті, кеспек-бөшке
(бочка), ілгек – күршек (крючок), пішін –порым (форма), ауыз үй –сенек
(сени, сенник). Бұлардың соңғылары орыс тілі арқылы пайда болған.
Сол сияқты, араб, парсы және иран тілдерінен енген сөздер де байырғы
сөздерімізбен мәндес келіп, синоним сөздер түзейді. Мысалы: көк-аспан
(парсы сөзі), қатын -әйел (араб сөзі), ереже –қағида (араб сөзі), жаратылыс
–табиғат (араб сөзі), оқымысты –ғалым (араб сөзі), тұқым, тек –нәсіл (араб
сөзі), ауыл-аймақ (монғол сөзі) т.б.
Әдеби тіл лексикасынынң диалект сөздердің есесінен толығуы нәтижесінде
де синонимдер жасалады. Мысалы: үлкен –нән; әйдек; кілт-ашар; ықтимал-
етмал; дәстүр-үрдіс; ұрпақ- кебек; қатарлас-жебейлес; кішкнтай-пыштай; ұсақ-
түйек-түйтік т.б. осындағы синоним сөздердің екінші сыңары диалект сөздер.
Тіл-тілдердің жеке сөдердің айрықша синонимі ретінде қолданылатын
тұрақты сөз тіркестері де жиі ұшырасады. Мәселен, қой аузынан шөп алмас –
момын.
Жалпы синонимдес болып келетіндер фразеологиялық тіркестері де өзара
бір-бірімен синонимдес болып келе береді. Мысалы: сағы сыну, тауы шағылу,
қанаты қайырылу деген тұрақты сөз мәндес мағынлары жағынан бір-біріне жуық,
өзара мәндес синонимдік тұрақты сөз тіркестері болып табылады. Сондай-ақ
тайға таңба басқандай, соқырға таяқ ұстатқандай дегендер ашық, айқын
деген мағынада бір-біріне синоним болып тұр.
Әдеби тілдегі сөздер мен термин сөздер мәндес келу арқылы синоним сөз
жасалады. Мысалы: табиғат суреті-пейзаж, бейне – образ, жыр-эпос, сықақ-
сатира, қиял-фантазия, құрлық-континент, қор-фонд, қалам ақы-гонорар т.б.
Тілде белгілі эвфемизм, дисфемизм, какофемизмдер басқа бір сөздермен
немесе сөз тіркестерімен келіп, синонимдер жасалады.
Бір нәрсенің не құбылыстың аттарын тура айтуға қолайсыз болғанда,
сөлекет болып қөрінгенде, олардың сыпайы, құлаққа жағымды синонимін тауып
ауыстырып қолдану керек болады. Мысалы: өлді деудің орнына жүріп кетті,
дүниеден қайтты, жан тәсілім қылды деген сыпайы эвфемизм түрі қолданылады.
Ауру деудің орнына сырқат, науқас дейді. Ұрланыпты деудің орнына қолды
болыпты деп айтады.
Күнделікті өмірде қолдануда мағынасы жағымсыз сөздерді сыпайы
сөздермен алмастырып айта беретініміз сияқты, сыпайы сөздерді дөрекі
сөздермен де ауыстырып қолдану тәсілдері болады. Мұндай тәсілді тіл
білімінде дисфемизм немесе какофемизм деп атайды.
Дисфемизм тәсілімен сөз қолдану – мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-
қарсы. Эвфемизм сөздің ұғыммын сыпайлап, әдемілесе, дисфемизм, керісінше,
сөздің жағымды, жұмсақ мағынасын дөрекілейді. Мысалы: ат арыса – тулақ, жас
әйелді –шүйкебас, бала дегенді – шикі өкпе дейді.
Сөздің мағыналық жақтан дамуы, қосымша жаңа мағынаға ие болуы
нәтижесінде де синоним сөздер толығады.
Адам баласы қоғамының даму барысында танылып болмаған алуан түрлі
заттар мен құбылыстар, олардыңбір-біріне қарым-қатынасы біртіндеп танылып
отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстардың тілде сөзбен аталу
қажеттігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейді. Олар көбінесе тілдің
сөздік қорында бұрыннан бар сөздермен аталады. Осының нәтижесінде ол
сөздердің бұрынғы, қалыптасқан, дағдылы мағынасының үстіне қосымша мағына
үстеледі де, синоним болып қолданыла береді.
Сөздің туынды мағынасы оның негізгі тура мағыналы арқылы, соның
негізінде ұғынылады. Негізгі тура мағыналар әр түрлі туынды, келтірінді
мағыналарының тірегі, ең негізіг арқауы болып табылады.
Сөздерді ауыс мағынада қолдану арқылы да синонимдес сөздер көбейеді.
Сөздің түрлі-түрлі мағынада қолданылуға икемділігі оның жалпылауыш
(обощающий) қасиетімен тығыз байланысты. Сөздің сыры жалқылық пен
даралықтың бірлігінен көрінеді. Сөздің жалқылауыш қасиеті оның бұрынғы
негізгі мағынасының үстіне қосымша жаңа мағыналардың үстелуіне мүмкіндік
береді. Сөз белгілі бір заттың не құбылыстың арнаулы атауы бола отырып,
ұқсас белгілері бар басқа да затқа не құбылысқа атау бола алады, осыдан
келіп жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға қосылғанда, бұрыннан
тілде бар сөздердің мағыналарымен қарым-қатынасқа түсіп, солармен
синонимдік байланыста жұмсалады. Соның нәтижесінде лексикада бұрынды-соңды
тілде болып көрмеген жаңа синонимдік қатарлар пайда болады. Атап айтқанда:
метафоралық, метонимиялық және синекдохалық қолданыстар арқылы.
1. Метафора белгілерінің түр-түс ұқсасты негізінде болады. Мысалы:
Өзің қыз танымайтын жігіт екенсің, Алмаң Жанатқа астар бола ала ма? [15, 26
б.]. Осындағы астар сөзі метафоралы қолданылып тең сөзбен синонимдік
қатынасқа түсіп тұр. Жалпы халықтық тілде астар сөзі-сырт киімнің ішкі
қабатына айтылады. Жоғарыдағы сөйлемде астар сөзауыс мағынада қолданылатып
тұр.
2. Метонимияда іргелес, шектес екі ұғым бірінің сонына екіншісі
алмасып қолданыла береді. Мысалы: Шығанақ Құрманғазыны тарта отырып сөйледі
[15, 14 б.]. Мұнда Құрмағазының күйінің орнына өзі аулатылып синонимдік
болып тұр.
3. Синекдохада ұғымды алмастыруда іргелес, шектестік бар, бірақ мұның
негізінде сандық ұғым жатады. Мысалы, Сейфолланың бір өзін ауырлаған жоқ
еді, енді бұлар үшеу ғой. Ауыз көбейді, ауырсынды ма қалай [16, 36 б.].
Мұнда, ауыз сөзі ауыс мағынада қолданылып, жан, бас сөздерінің синонимі
болып тұр.
Сөздердің бұл сықылды ауыс мағынасы – тілде тұрақты синонимдердің
қатарына енбейді, тек контекстік синоним бола алады.
Синонимдік қатардың қарамындағы сөздер бір-бірімен мағыналық жақтан
жақын, өзара мәндес болумен бірге, барлығының бір сөз табына енетін
сөздермен жасаулы шарт. Әр түрлі сөз табына қатысты сөздерден синонимдік
қатар жасалмайды. Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін оның
құрамына енетін сыңарлардың барлығы да бірөңкей зат есім сөздерден, не
бірөңкей сын есімдерден, немесе бірөңкей етістік сөздерден не үстеуден
болуы керек. Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар.
Зат есімдерден болған синонимдер: бет, өң, түр, түз, келбет, пішін,
ажар, мүсін, көрік, әлепт, кескін, рең, дидар, шырай т.б.
Сын есімдерден болған синонимдер: салмақты, сабырлы, байыпты,
байсалды, ұстамды т.б.
Етістіктен болған синонимдер: сауығу, жазылу, айығу және жолығу,
кездесу, ұшырасу т.б.
Есімдіктен болған синонимдер; барлық, барша, бүкіл, күллі, түгел,
тамам, бәрі т.б.
Үстеулерден болған синонимдер: таяуда, жуырда, жақында, жуықта т.б.
Кейбір ғалымдардың айтуынша, қазақ тіліндегі сөз табының ішінде
синонимдерге ең байы – етістік, онан зат есім мен сын есім сөздері
көрінеді.
Синоним сөздер мағыналарының жалпы жақындығына қарай бір топқа
жинақталуы синонимдік қатар деп аталады. Синонимдік қатар жасалғанда таңдап
алынған сөзге мағына жағынан ең жақыны, мәндесінен басталып жазылып, бірте-
бірте толықтырыла береді. Осы жүйеде алғашқы таңдалып алынған сөз бен соңғы
сөз арасында мағына жуықтығы да алыстай түседі. Тілде дара сөзге тұрақты
сөз тіркестері де синоним бола алады. Мысалы: жүрегі ұшу, журегі зу ету,
төбе шашы тік тұру, қорқу, шошу, үрейлену т.б.
Синонимдес сөздердің бір-бірінен мағыналық жағынан айырмашылығы
көбінесе сәл ғана, нәзік айырмашылық түрінде болады да, мұның өзі бірден
ашық айқын аңғарыла бермеуі мүмкін. Мысалы: мәлім, мағлұм, аян, белгілі.
Сөйтіп, синонимдерің молдығы – тілдің байлығын, мәнерлегіш мүмкіндігінің
молдығын, әр тарапылығын, тілдің дамыған тіл екендігін көрсетеді.
1.3 Синтаксистік синонимдер
Синтаксистік синонимдерді зерттеген ғалым М.Серғалиев: Біздің
ұғымымызда синтаксистік синоним дегеніміз – екі немесе одан да көп
синтаксистік конструкцияның лексикалық құрамы бірдей мазмұны бір, бірыңғай
синтаксистік қатынаста келіп, құрылымы әр түрлі болып, соған сай нәзік
мағыналық айырмашылығы байқалатын синтаксистік параллелизмнің түрі.
Синонимде конструкцияларының арасындағы айырмашылық олардың қолданысындағы
жиілік, сиректіктен және стилистикалық жағынан аңғарылуы тиіс,-деп
анықтама береді [17, 13 б.].
Синтаксистік синонимдерді жүйелі және мәнмәтіндік деп бөлу тіл
білімінде Е.П.Шендельстен бастау алады. Ғалымның сипаттауына қарағанда,
жүйелі синоним дегеніміз – контекстің мазмұнынан тысқары жағдайда,
өздерінің потенциалдық-маргиналдық мағыналарында синонимдік қатынасқа түсе
алатын конструкциялардың синонимі Мұндай синонимияны жүйелі деп есептеуге
болмайды: құрылымдарының жақындығы сөйлеу кезінде ғана, белгілі бір
контекст жайында ғана аңғарылады. Сондықтан мәнмәтіндік синонимия деген
атауды ұсынуға болады. Ол құрылымдардың мағыналарының мол мүмкіндігіне
негізделеді... [18, 23 б. ]. Мұның өзі әдеби тілде көпшілікке ұғынықты
қолданылып жүрген сөз тіркестері мен сөйлемдердің өз іштерінде синоним
болып табылады.
Күле сөйлеу мен күліп сөйлеу деген сө тіркестерін алатын болсақ,
бағыныңқы сыңарларының екеуі де пысықтауыштық қатынаста, одан әрі саралай
келгенде, амалдық қатынастың ішінде тәсілді білдіретін бір ғана етістіктің
түрінде тұрғанына қарамастан, күле динамикалық, күліп статистикалық күйді
танытады. Бұл жөнінде профессор М.Балақаев былай дейді: Ол үшін көсемшенің
кез келген тұлғасының бірін жұмсаса да болады деп қарау дұрыс емес. Олардың
әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері бар екенін сө тіркесі құрамында
анықтауға болады [19, 65 б. ].
Тілімізде мынындай мысалдар кездеседі: Қызылша жинау жұмыстарын
шығармашылықпен жүргізу керек. Бізде қазіргі кезде өз пәндерін жақсы
білетін мұғалімдер жұмыс істейді. Олар жұмысты шығармашылық түрде, оқу
әдістері мен тәсілдерін түрлендіріп жүргізуге тырысады. Ауызекі сөйлеу
тілінде болсын, көркем әдебиетте болсын, тіпті іс қағаздарының стилінде де
шығармашылық түрдегіге қарағанда, шығармашылықпен жиі қолданылады. Демек,
синонимдік қатардағы конструкциялар тек мағыналық жағынан ғана емес,
қолданылу көлемі мен мағынасы жағынан да ерекшеленеді.
Мұндай айырмашылықты стилистикалық жағынан да еске алу керек. Ал
мәнмәтіндік синоним, өзінің аталуына қарай, белгілі мәнмәтінге байланысты
болады. Мәнмәтіндік синонимдер автордың сөз қолдану ерекшелігін, ауызекі
сөйлеу тіліндегі жұмсалатын өзгешеліктерді танытады. Мысалы: Сөйтіп
дағдарып тұрғанымызда, арт жақтан үздік-создық шиқылдап өгіз арба қуып
жетсін деген сөйлемнің баяндауышына қарап, келер шақтағы іс-әрекет туралы
сөз болып тұр деп ойлауымызға болады. Шынында, автор мақаласында өткен
шақтағы сөздің орнына қолданылған. Демек, баяндауыш бүкіл сөйлемнің бір
сыңарына әсер етіп тұр да, келер шақ тұлғасы өткен шақтың мағынасын
білдіретін сөздің орнында тұр. Сөйтіп дағдарып тұрғанымызда, арт жақтан
үздік-создық шиқылдап өгіз арба қуып жетті деген сөйлемнің синонимі және
мәнмәтіндік синонимі болады.
Қазақ тілінде жүрелей отыру немесе жүресінен отыру деген тіркестер
бар: Бекназар жүрелей отырып қадала қарады; Сатан шалдың алдына қарапайым
жүресінен отыра қалды; Ал Ілияс Жансүгіров әйгілі Құлагер поэмасында
жүресінде отырады деген тіркесті қолданған:
Созылған сөз құйылды жүйесіне
Байланды тағы қайта күресуге.
Ананы, еркек болса, алып кел деп,
Отырды жүнді қара жүресінде [20, 65 б. ]. .
Мәнмәтіндік синонимдер көбінесе поэзиялық шығармаларда кездеседі.
Ақындар өлең немесе поэманың буын санын, ырғағын сақтау мақсатында
қолданыста көп ұшыраса бермейтін тұлғаларды таңдауы мүмкін. Жайшылықта
өмірді мақтау дер едік. Ғ.Қайырбеков өз шығармасында:
Сүйсіне бастық мақтайды,
Өзі өткен осы өмірден.
Әбекең ептеп аттайды,
Табанда жатқан көмірден [11, 125 б. ].
Сөйтіп, шығармада жатыс септіктің орнына шығыс септік дағдына тыс
қолданылған. Осы арқылы бұлар әдетте қолданылатын сөз тіркестерімен синоним
болады. Бұның ешбір оғаштығы жоқ, керісінше қаламгердің шеберлігіне,
талғамына байланысты болады.
Жоғарыда аталып кеткендей, жүйелі және мәнмәтіндік синонимдер –
синтаксистік синонимдердің түрлері. Айырмашылығы – бірінің бір сөйлемнің
құрамынан тыс алып қарағанда, біршама синонимдік қасиетін сақтай
алатындығында да, екіншісінің мәнмәтіннен тыс жерде синоним бола
алмайтындығында.
Ал лексикалық синонимдер мен синтаксистік синонимдердің ұқсастығын
немесе айырмашылығына тоқталатын болсақ, олардың арақатынасы сөз етілу
тиіс.
Лексикалық және синтаксистік синонимдердің ұқсастық белгілерін
М.Серғалиев төмендегідей белгілейді:
1) тілде атқаратын қызметі – сөз қолданудың икемділікті, ыңғайлықты,
оралымдықты танытатындығы;
2) синонимдік қатардың мағыналық жақындығы, жуықтығы;
3) синонимдердің пайда болу, баю жолындағы ұқсастық жағынан үш
факторды атауға болады: а) синонимдердің ана тіліміздің дағдылы
қолданысында бар, жалпыға түсінікті сөздерден жасалатындығы; ә) синонимдік
қатардағы сөздердің бірі ана тіліміздегі сөздер болса, екіншісі орыс
тілінінен немесе орыс тілі арқылы басқа тілдерден немесе шығыс тілдерінен
енген сөздер болатындығы; б) синонимдердің жергілікті тіл ерекшеліктері
есебінен байып отыратындығы [17, 45 б.].
Бұлар лексикалық синонимдер мен синтаксистік синонимдердің сырттай
алғандағы қасиеттерінен байқалатын ұқсастықтар болса, енді олардың бір-
бірінен айырмашылықтары айқындалып, ара жігі ашыла түседі. Осындай
айырмашылықтар ретінде төмендегілерді атап кетуге болады:
1) лексико-фразеологиялық синонимдер болмыстағы заттардың,
құбылыстардың және олардың сынының, қасиетінің, белгісінің т.б. аттарын
білдірсе, синтаксистік синонимдер сол заттар мен құбылыстардың немесе
олардың сынының қасиетінің, белгісінің арасындағы қатынастарды көрсетеді;
2) лексикалық синонимдерде тұлғалық ұқсастық міндетті деп саналады да,
синтаксистік синонимдерде, керісінше, әр тұлғалық басты шарттардың бірі
болып есептелінеді; бірақ морфологиялық тұлғасы әртүрлі болғанымен,
синтаксистік синонимдерде де ол сөздердің бір сөз табы бола беруі әбден
мүмкін, соның өзінде бұл тұлғалық сақталуы тиіс;
3) лексикалық синонимдерде сөздердің бәрі сөз табы болуға шарт деп
танылса, синтаксистік синонимдерде сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларының
бір сөз табынан болуға да, әр сөз табынан болуға да еркінділігі бар;
4) синтаксистік синоним жасайтын конструкциялар екі компонентті
болады, бұл – синтаксистік синонимдерді лексикалық синонимдерден ажырататын
басты қасиет.
Қазақ тілінің стилистикасы деген оқулықта [19] Синтаксистік
синонимдер деген арнайы тақырыпша берілген. Осы тақырыпша үш бөлімнен
тұрады. Үшінші бөлімде өтінді-жабысты; айтып шықты- баяндап шықты; мәлімдеп
берді- әңгімелеп берді; ісіндің-кебіндің; қысылмай-жасқанбай-именбей;
ұғынбайды – ұғынғысы келмейді сияқты сөздер мен сөз тіркестері берілген.
Осы мысалдарды синтаксистік синонимдердің фактілері деп қабылдауымызға
болады. Алайда, автордың ойы айқын: белгілі сөз зергерлерінің сөйлем
ішіндегі сөздерді немесе тіркестерді синоним болатын қасиетіне сай,
бірыңғай мүшелер ретінде үйіп-төгіп қолданатынын айтады, соны дәлелдейді.
Яғни, бұл жерде лексикалық синонимдердің стилистикалық қасиеттері туралы
айтылып отырғанын аңғаруымызға болады.
Енді синтаксистік синонимдер мен морфологиялық синонимдердің
арақатынасына тоқталатын болсақ, морфология мен синтаксис грамматиканы
құрайтын болғандықтан, синонимикада да синонимнің бұл екі түрін
грамматикалық синонимдер деп жалпы атау үрдісі бар. Дегенмен, оларды айыра
білудің маңызы зор.
Салыстырғалы отырған конструкциялардың мағыналық ортақтығын ескермеген
жағдайда синтаксистік синонимика проблемасы туралы сөз болуы мүмкін емес.
Дәл сол сияқты, синтаксиске қатыссыз болып, логика-семант негізге құрылмауы
да синтаксистік синонимнің лексикалық синонимнен айырмашылығы болып
табылады [21, 81 б.].
Синтаксистік синонимдер нақтылы морфологиялық категорияларға тиесілі
болып келетін және жалпы грамматикалық мағынаның реңктері арқылы
ажыратылатын морфологиялық синонимдерден өзгеше болып келеді [22, 95 б.].
Өкінішке орай қазақ тілі материалында морфологиялық синонимдер бойынша
арнайы зерттеулер жоқтың қасы. Бұл ретте біз Грамматикалық синонимдерді
ғана айта аламыз. Мұнда: ...мағыналас болып келу жеке сөздер ғана емес,
қосымшалар мен синтаксистік тіркестерде ғана кездеседі. Бірақ грамматикалық
синонимнің лексика тұрғысынан баяндалып жүрген синонимнен айырмасы, өзіндік
ерекшеліктері бар. Бұл, әсіресе, етістік сөз табынан айқынырақ байқалады
[23]. А.Хасенова етістіктің табиғатына арналған монографиясында Синоним
модельдер деген тақырыпша береді және кеңес етті – кеңесті, сөйлес қылып-
сөйлесіп тәрізді аналитикалық формалар мен синтетикалық формалардың жарыса
қолданылуын да, аларып-алайып, ұзар-ұзай, кішір-кішірей сияқты синтетикалық
формалардың қатарласа жұмсалуын да, ұмыт қалғандай боп – ұмыт боп сияқты
аналитикалық формалардың алмасу мүмкіндіктерін де синонимдікке жатқызады
[23, 155-162 бб.]. Бұл жерден де морфологиялық тұлғалар мен категориялардың
синонимдігін етістік сөздерден көреміз. Демек, етістік сөздердің
морфологиялық тұрғыдан синоним болу қабілеті дәлелденеді.
Ғылыми әдебиеттерді саралау барысында көз жеткізген түйініміз –
морфологиялық синонимдер бір түбірден жасалу керек. Мұнысы оны синтаксистік
синонимге жақындатқанымен, синтаксистік синонимдердің екі компонентті болуы
– олардың морфологиялық синонимдерден негізгі айырмашылығы.
Айта берсең, ол – тас та емес, тас емес те емес. Тас дейін десең,
діңгектің үстіне өскен, жабағыдай ұйысқан бетеге, бетегелердің арасына
өскен бұйра тобылғы. Тас емес дейін десең, желді күні айнала ұрып жатқан
толқындар діңгектің бетін шаймайды [24, 29 б.].
Берілген мысалда емес екі рет қайталанып, теріске шығару теріске
шығару жолымен сол заттың өзі ұғындырылған. Мысалдан байқағанымыз, болымды
мағыналардың тұлғалық жағынан өзгеру нәтижесінде синонимдер жасалған.
Болымдылық сияқты, болымсыздықты білдіруде де морфологиялық синонимдер
кездеседі. Абай Қарамолаға көп жолдас ерткен жоқ – Оразбай қасына ешкімді
ертпеді; Омар тымырайып үн қатқан жоқ, басқалар барғанын мақұлдайтынын
білдіреді – Мұрат қолайсызданып, үн қата қоймады. [25, 128 б.].
Бұл мысалдардан өткен шақтағы қимыл, әрекеттің жүзеге аспағанын,
болмағандығын білеміз. Соның өзінде тұлғалық айырмашылық байқалады: бір
сыңарында есімдерден де, етістіктерден де кейін келе беретін жоқ сөзі
болса, екіншісіне –ма, -ме жұрнақтары тиісті қызмет атқарып тұр. Мағыналық
жағынан олар болымсыздықты білдіруден гөрі, қимыл-әрекеттің ұшты-күйлі іске
аспағандығы, яғни болымсыздықтың барынша айқын танылу қасиеті білініп тұр.
Етістіктің шақ категориясының жасалу жолы да синоним құруға бейім.
Мысалы, мақсатты келер шақтың –мақ формалары етістік пен –ғы, -гі қалау
райдың көмекші етістікпен селбесіп келуі өзара синоним болады. Мысалы:
Өлген малдың дәлі қанша? Және сол мал қасындағы бүгінгі жағдай қайсы? Соны
білмекпін. Бұл – бір. Екіншісі, осы жұрттың себебін білгім келеді. Тұлғалық
айырмашылығы көрініп тұр.
Мұндай мысалдарды көптеп келтірумізге болады: Сағат сегізде келу –
сегізде келу; астық тапсыру мөлшерін миллиард пұтқа жеткізді – миллиардқа
жеткізді; елу гектарға жеткізсеңдер – елуге жеткізсеңдер, нұр үстіне нұр
болар және т.б.
Адамның жас мөлшеріне байланысты жас сөзінің түсіріліп айтылуын,
әсіресе, мақал-мәтелдерден жиі ұшыратамыз:
Отызда орда бұзбасаң,
Қырқыңда қамал алмассың.
Баланың сегізінде тісі түседі,
Сексенінде ердің ерге ісі түседі.
Сөйтіп, сөздер әр түрлі тұлғалық өзгерістерге ұшырағанымен, олардың
өздері тіркескен сөздермен қандай мағыналық қатынасқа түскендігіне қарай
синтаксистік синонимнің белгісін ажырата аламыз.
Тілге бай, сөзі жатық кісілер ана тілінің мүмкіншілігін молынан
пайдаланады. Соның бірі – синтаксистік синонимдер. Мәндес сөздер, мәндес
грамматикалық тұлғалар мен синтаксистік тәсілдер өз орнында дұрыс
қолданылса, тілге ерекше өң береді. Қазақ тілі синтаксисінің сондай
мүмкіншілігін байқау үшін бірнеше мысал келтірейік:
1. Істің мақсатын білдіру үшін, егер: Мен Алматыға оқуға келдім десек,
осыны тағы қалай айтуға болады? деген сұрақ туады. Осы сөйлемнің
пысықтауышы “оқуға” дегеннің синонимдерін тауып, сол сөйлемді былай
өзгертіп айтуға болады:
1. Мен Алматыға оқу мақсатымен келдім.
2. Мен Алматыға оқу үшін келдім.
3. Мен Алматыға оқығалы келдім.
4. Мен Алматыға оқиын деп келдім.
5. Мен Алматыға оқысам деп келдім.
6. Мен Алматыға оқиыншы деп келдім.
7. Мен Алматыда оқысам қайтер екен деп келдім.
Осылардағы мақсат пысықтауыштардың тұлғалары әр түрлі болғанмен,
сөйлемдердің негізгі мағыналары (мақсаттық) бірдей сияқты, бірақ стильдік
өңі бірдей емес. Стилистика үшін осындай бірдей еместердің үлкен мәні бар.
Егер бұл пысықтауыштың сөйлемдерде білдіретін мағыналары барлық жерде
біріне-бірі тепе-тең болса, онда олардың бәрі жапа-тармағай жиі
қолданылмаған болар еді. Дұрысында, олардың ептеп болса да айырмашылықтары
бар. Мысалы, оқуға келдім, оқу үшін келдім – бір емес. Соңғыда мақсат баса
айтылады. Сондықтан оларды қалай болса солай, бірінің орнына бірін қолдана
салмаймыз.
Абайдың Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін дегенін басқаша айтуға
болмайды. Сол сияқты Келмеп пе едің жол тосып, жолығуға аулаққа (Абай)
дегендердегі мақсат пысықтауышты басқа синониммен ауыстыра салуға болмайды.
Оның себебі екі түрлі: біріншіден, бұл синтаксистік синонимдердің
мағыналарында стильдік елеулі айырмашылық бар, екінші, мұндай синонимдердің
бәрі бірдей кез келген етістікпен тіркесе бермейді. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz