Салық жүйесінің элементтері мен салық салу қағидалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ
Макроэкономика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанның салық салу жүйесінің ерекшеліктері: даму мен жетілдіру мәселелері
Орындаған: Гму 19-3 оқу тобының студенті
Жүсіпбек Айжан
Қабылдаған:________________________ ___
Қорғауға жіберілді:_____________________
Қорғалды:__________________________ ___
Бағасы:____________________________ ___
Қызылорда, 2020 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Салық жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Салық жүйесінің элементтері мен салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... .
9
1.3
Салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ..
15
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... .
18
2.2
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтар рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.3
Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі қызмет ету тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
КІРІСПЕ
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтық жүйе мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі болып табылады.Салықтар - бұл мемлекеттік табысының негізгі көзі ғана емес, бұл қоғамның барлық салаларына әсер ететін нарық түріндегі экономиканы басқару жүйесінің әрекеттегі әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1991 жылы 25-желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заңы тәуелсіз еліміздің салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істің бірегейі болып табылады. Соған байланысты еліміздің экономикасында елімізде бұрын болмаған жаңа құрылыстар мен өзгерістер енгізіле бастады. Оларды атап айтатын болсақ шаруашылық жүргізу еркіндігі, меншік түрлерінің бір-бірімен теңдігі, шаруашылық жүргізушімен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізі жүргізілді. Бұл заң салық жүйесін құрудың басты қағидаларының салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері республикалық және жергілікті органдардың салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын белгіленді. 1995 жылдан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. 1995 жыл сәуір айында Қазақстан Республикасы Президентінің қабылдауымен заң күші бар Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы жарлығы қабылданып, Қазақстан Республика-сының 1995 жылғы 1 шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.
Салық мәселесімен А.Нұрымов, Б.Ермекбаева, Н.Мамыров, К.Ілиясов, Ө.Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі күні салық жүйесі - бұл тек қана салықтар тізімі, олардың мөлшерлемелері, субъектілері, объектілері ғана емес. Бұл экономикаға әсер етудің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүруін экономикалық сипаттауын бейнелейді деп К. Маркс әділ көрсетеді. Салықтық жүйенің дұрыс құрылуына, салықтар мен мөлшерлемелер үйлесімділігі ұлттық экономиканың жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қалыптасудың барлық кезеңдеріндегі елдің экономикасы үшін салықтық жүйенің маңызын, оның нарықтық өзгерістерге, экономикалық өсімге инвестицияларды тарту, кәсіпкерлікті дамытуға әсерін және дүниежүзілік салықтық жүйелерге әсерін анықтаумен сипатталады және Қазақстан Республикасының экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу алға қойылды:
- салық жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау;
- салық жүйесінің шаруашылық субъект қызметіне әсер етуін талдау;
- салықтардың мемлекеттік бюджеттегі орнын қарастырып, талдау және салықтың экономикалық маңызын ашу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмысым кіріспеден, екі тараудан, алты бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихы, салық жүйесінің элементтері мен салық қағидалары және салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы, оның мемлекеттік бэджетті қалыптастырудағы салықтар рөлі талданып, Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі қызмет ету тиімділігін бағалау ұсынылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы
Салықтар-бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнге тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі-құдайға беру бес кітапта келесідей жазылған: "Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір ондығына Құдай ие". Осыған байланысты салықтың алғашқы мөлшерлемесі табыстан 10%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Бірінші кезең-бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму, мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ. Мемлекет тек қана алғысы келетін қаражаттардың жалпы сомасын ғана анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI - XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлекеттік мекемелер жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болып, мемлекет қызметтердің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін бақылайды.
Үшінші кезең-қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшілік ролін атқарады.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндік әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі ортағасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты) мемлекетінің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы) оған байланысты вассалды тайпалардың барлық еркектері-сюзерене тайпасының сұрамына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-тайпалары, олар сюзерен тайпасына тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.
Қарахандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына, бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардан жиналатын салықтарды иеленуге құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысының шаруашылық және саяси өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктодорлардың құқықтарын белгілеу нақты анықталады. Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды: жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
X-XII ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан сақтау мақсатында байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырлған мемлекеттік билік ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық түлікпен қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз - күтілген салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың барлығы өздерінің табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері қарапайым көшпелі-малшылар (шаруалар), жермен айналысушылар, қарапайым тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды. Оларға көптеген салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал иелерінен-ұшыр, тоғар, баж, хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі өзгерісі Ресей империясына қосылу кезеңінде жүргізілді. Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды. 1880 жылы олар 90,5% , ал 1897 жылы - 82% құрады. Қазақ тұрғындарынан мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен Сырдария отбасында бір күркеден-2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды салықтар)-бірлік ақшалай жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді малдардан қолма-қол ақшалары бар орыс көпестеріне өте арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын сепке алмай енгізді. Бұл айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай "салықтық ауыртпалық" нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы - үздіксіз қорлық тарихы: мал алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33 % кулак шаруашылықтарын 4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылықтарының 0,6% мал шаруашылығы салығының барлық сомадан 25% төледі. Ауылдағы бір шаруашылық орташа мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек "өзіндік салық" деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал шаруашылығымен айналысушылар салық ауыртпалығын көтере алмай шет елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет үкіметінің салық жүйесі құрамында дамыды. Мұнда "дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет" құруды көздегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ. "Американы адам басына өнім өндіруден озамыз" ұраны бойынша тұрғындар жоғарғы салықтар төледі. Ауыл шаруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады. Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
жалпы мемлекеттік салықтар - 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар - 11,
жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің 1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
1.2 Салық жүйесінің элементтері мен салық салу қағидалары
Салық салу - бұл нарықтық экономиканың дамуының маңызды факторларынының бірі. Бекітілген тәртіпте алынатын салықтармен, алымдардың және басқа да төлемдердің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Қазақстандағы салық жүйесі мыналардан тұрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар;
2. Жергілікті салықтар мен алымдар;
Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарға жатады:
1. Табыс салығы;
2. ҚҚС;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздарды эммиссиясын тіркеу үшін алымдар;
Жергілікті салықтар мен алымдарға:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардан мүлікке салық;
3. Транспортқа салық.
Сонымен қатар, бюджетке келесідей алымдар төленеді:
oo заңды тұлғаларды тіркеу үшін алымдар;
oo кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алымдар;
oo қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін алымдар;
oo аукциондық сатулардан алымдар.
Салық қоғамның класстарға бөлінуімен және мемлекеттің қалыптасуымен, ... билікті ұстап тұру үшін қажетті, адамдардың алымдары ретінде пайда болды ....
Қоғамның даму тарихында бірде-бір мемлекет салықсыз қызмет ете алмады, себебі ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша өз функцияларын орындау үшін белгілі-бір сомада ақша қаражаттары қажет болады, олар салықтар есебінен ғана жинақталуы мүмкін. Осыдан келе, салық мөлшері мемлекеттің өз функцияларының минимумын орындауға жұмсалатын шығындар сомасымен анықталады. Бұл функцияларға мыналар жатады: басқару, қорғаныс, сот, тәртіп сақтау. Мемлекетке неғұрлым көп функция жүктелсе, ол соғұрлым көп салық жинауы керек.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық жүйесі құрылуының жалпы қағидаларын, салықтарды, алымдар мен басқа төлемдерді, сонымен бірге салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттерін, құқықтарын және жауапкершілігін анықтайды.
Мұнда салық, алым және басқа төлем деп сәйкес деңгейдегі бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті салым деп түсіндіріледі. Осыған сәйкес салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың міндеттерін көрсетеді.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың элементтері белгіленеді:
Салық элементтері
Салықты төлеушілер, жеке және заңды тұлғалар.
Салық субъектісі
Салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер, т.б.
Салық объектісі
Салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл - жалақы, кіріс, дивиденттер, яғни салық неден төленеді.
Салық көзі
Салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салық мөлшері
Заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден толық босату.
Салық жеңілдіктері
Салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді
Салық ставкасы
Салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.
Салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжат.
Салықты есептеудің 5 кезеңі бар: салық салынатын объектіні есепке алу, салық салу объектісінен салық базасын есептеу, салық ставкаларын қолдану, салық сомасын есептеу.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық сомасы есептеледі.
Салық есептілігі
Салықты төлеу тәртібі
Салықты есептеу тәртібі
Салық кезеңі
Сурет 1. Салық элементтері
Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықталық қағидаты);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды және төмендегідей болып жүйеленді:
1. Салық салудың міндеттілік қағидасы - салық төлеуші салықтық міндеттерді толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті дегенді білдіреді.
2. Салық салудағы әділеттілік қағидалары 2 жақты қарастырылады:
- көлденең тепе - теңдікке жету, салық төлеушілердің барлық шығындарының, олар қалай табылатындығына және жұмсалатындығына байланыссыз, біркелкі тең жағдайларда салықтануын талап етеді;
- заң алдында табыстарының әр түрлі деңгейі бар салық төлеушілердің міндеттері бойынша тура тепе - теңдікті сақтау.
3. Салық салудың айқындылық қағидасы. Салық салудың айқындылығы салықтық заңдағы барлық негіздерді және салық төлеушінің салықтық міндеттерінің туындауын, орындалуын және тоқтатылуын белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Салықтардың айқындылығы - елдің барлық аумағына қолданылатын барлық шаруашылық субъектілері үшін алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың теңдігі.
4. Салықтық жүйе бірлігі қағидасы - Қазақстан Республикасының салық жүйесі барлық салық төлеушілерге қатысты Қазақстан Республикасының барлық аумағына бірдей болып табылады.
5. Жариялылық қағидасы салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік - құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жарық көруі тиіс.
Салық жүйесінің экономикалық мәніне келетін болсақ, ол салықтардың жіктелуінен көрінеді.
Салықтарды жіктеу
Салықтарды төлеуіне қарай
Тұрақты салықтар, салық төлеуші тұрақты түрде салық төлейді.
Үйлестірме салықтар, салық төлеушілергі тең үлеспен бөлінеді
Активті салықтар, салық төлеушілердің белсенділігі
Пассивті салықтар, салық төлеушілердің қызметтеріне және тәртібіне сәйкес емес
Салықты салық төлеушілердің арасында бөлуге орай
Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай
Жай салықтар, мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданылады.
Қызметақылы салық, салық органдары салық сомасын есептейді.
Төтенше салықтар, мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда қолданылады.
Қолдану қызметтеріне қарай
Жеке тұлғалардың салықтары, жеке тұлға төлейді.
Заңды тұлғалардың салықтары, заңды тұлға төлейді.
Ақшалай салықтар, салықты ақша түрінде төлейді.
Заттай салықтар, салықты затпен немесе тауармен төлейді.
Салық субъектілеріне қарай
Салықтарды төлеуге байланысты
Мақсатты - белгілі бір мақсатқа арналған сомалар
Жалпы - бір қазынаға түсетін салық сомалары.
Жергілікті салық сомасы жергілікті бюджетке түседі.
Республикалық салық сомалары республикалық бюджетке түседі.
Салықты пайдалану ретіне қарай
Салық сомасына түсетін бюджет деңгейіне қарай
Кемімелі салық - салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады.
Үдемелі салық - салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады.
Үйлесімді салық - табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады.
Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша
Табысқа салық
Тұтынуға салық
Кедендік баж
Қазыналық монополия
Жеке жанама салықтар
Әмбебап жанама салықтар
Дербессалық
Нақты салық
Экономикалық белгілері бойынша
Тікелей салық - тікелей табыс немесе мүлік алушылардан алынады.
Жанама салық - тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады.
Өндіріп алу тәсілі бойынша
Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша
Қызметақысыз салық, салық төлеушілердің өздері есептейді.
Санды салықтар, салық төлеушінің мүмкіндігіне қарай салық салынады
Бір жолғы салықтар, салық төлеуші салықты бір рет қана төлейді.
Сурет 2. Салықтардың жіктелуі
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар мен белгілер бойынша жіктеледі:
oo салық салу объекті және салық төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынастары бойынша;
oo салықты алатын органға қарай;
oo пайдалану тәртібі бойынша;
oo объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды.
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастыры-лады: а) деңгейлес теңдікке жету салық төлеушілердің табыс-тарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. ә) сатылас теңдікті сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессив-ті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, қызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашқақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айла-шарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.
5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар эко-номиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прог-рессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріп-тес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Осы қағидаттарға сәйкес қазіргі кезде салықтардың мынадай негізгі кызметтері (функциялары) бар:
oo фискалдық;
oo реттеушілік;
oo қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі - фискалдық. немесе бюджеттік қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, корғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Сурет 3. Салық механизмінің элементтері
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау. Салықтардың қайта бөлу қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық қайта бөлуді тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық, және уақтылы, бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
1.3 Салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қаласы бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері - билік пен басқару органдарының салық заңна-масымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жа-сырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айып-пұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімпұлдар түрінде санкциялар қолданылады.
Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б. әсер ете алды.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1)Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және бекіту;
2)Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3)Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4)Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген тәртіптерді сақтай отырып, салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды, ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5) Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6) Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7) Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне тексеріс жүргізуге;
8) Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9) Тексерілетін салық төлеуші - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10) Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11) Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым жасауға;
13) Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
1. Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
2.Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін, салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
3.Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін түсіндіруге;
4.Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
5.Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
6.Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
7.Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
8.Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз етуге;
9.Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
10.Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын алу;
11.Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік Қаржы министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік Қаржы министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселелерді реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті - Салық кодексін әзірлеу жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті орган - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Қаржы министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Қаржы министрлігі мен үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар салық төлеушілер үшін міндетті мәні болмайды.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Салықтық жүйе Қазақстанда 90-жылдардың басында енгізілді. Қолданылып отырған жүйені жедел және түбірімен өзгерістерге Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды қалыптастырумен экономикалық саясаттағы өзгерістерге негіз болады.
Экономикалық реформаны Қаржы министрлігінің бағдарламасы бойынша өңдеу және осы реформаларды Қазақстан экономикасына енгізу, нарықтық жүйені дамыту мақсат болып табылады. Нарықтық жағдайға өту экономиканың ашықтығы мен макроэкономикалық тұрақтылықты кез келген құралдармен либерализациялау жеткілікті және осыдан кейін нарық барлық проблемаларды жедел түрде шешеді деп есептелді. Осы кезде кейбір экономистер Қазақстан үшін Жапонияда, Қытайда және басқа да мемлекеттерде қолданылып келген жоспарлы нарық қолайлы деп есептеледі, ал шын мәнінде Қазақстан экономикасының спецификасының үй тәжірибесі талап етілмеген болып табылады.
Нарыққа өту кезінде теориялық тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа қолдан-ған заңдарын қолдану қажет болғанды. Батыс Еуропа салық жүйесі 10 жыл қызмет ету нәтижесінде қалыптасып, экономиканың тұрақтылықтарына салыстырмалы әсер етті. Қазақстанда нарықта реформаны жүргізу барысын-да мұндай экономикалық жағдай болған жоқ сондықтан да батыс тәжірибесін қолдану Қазақстан экономикасының нарық жағдайына ұзақ уақыт әсер ете алмады. Бұл кезде нарық құрылымы бірқалыпты қарастырған жоқ.
Нарықтық жағдайға өту қай жағынан болса да жаңа салық жүйесі заңдылықтарын, ережелері мен инструкцияларын, оның қызметтерін, осы жүйені басқаруға мүмкіндік беретін және де салық механизмін құруға әсер ететін шараларды талап етеді. Қазақстандық жағдай 90-жылдардың басында салық жүйесі американдық үлгіні таңдады. Салықтық қатынастар құрылымында әкімшілік командалық жүйенің орнына жаңа салықтық жүйе елдегі нарықтық құрылымға сәйкес болды.Сәйкесінше,бұрын қолданылып келген салықтың экономикалық мазмұны өзгерді.
Осы салық жүйесі енгізілгеннен бастап біршама жыл өтті. Осы уақытта саясатта, экономикада , әлеуметтік ортада түбегеді сапалы өзгерістер болды. Бұл жерде айта кету керек, Қазақстан экономикасы нарыққа өту процесі біршама қателіктер жіберді. Оның ішінде ең бастысы жаңа құрылымдар құру ғана емес, көне акценттердің бұзылуы еді. Осы кезде Қазақстан экономика-сының тиімділігін көтеруде салық жүйесі әсер етуші құрал болып табылады.
Салықтық жүйенің сол кездегі ең ірі жетіспеушілігі болып ондағы фискалдық бағыттың шектен тыс кендігі табылды., салық жүйесінің басқа функцияларын орындамады. Салық дәрежесінің қысымы салық төлеушіге мүмкіндік бермеді. Қайта құру кезінің басында экономикалық және салықтық саясатқа қосымша құн салығының мөлшерлемесі жоғары көрсетілді. Жоғары салық мөлшерлемесінің жиынтығы теріс жағдайлар туғызды:
oo отандық өндірістің құлдырауына және оның құрылымдарының нашар-лауына, халықаралық ішкі нарықта Қазақстандық тауар өндірушілердің әлсіреуіне әкеп соқты;
oo барлық формадағы өндірушілердің салық төлеуден қашуына әсер етті;
oo шетелге капиталдың кетуіне әсер етті;
oo көлеңкелі экономиканың өсуіне, шаруашылық өмірдің қарақшылауына әсер етті;
Басқаша сөзбен айтқанда, салық жүйесі түбегейлі өзгерісті қажет етті. Бірақ бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформаның курстарын өзгерту керек еді.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы бұзу емес, Қазақстан азаматтарының әлеуметтік жағдайларын көтеру, ұлттық байлықты ұлғайту, жаңғырту процесі болатын. Бұдан келіп салық реформасының жағдайы, олардың бағыттылығы, мақсаты, іске асыру жарамдылықтары көрінетін. Бұл жағдайларды ашып көрсететін болсақ:
1. Салық жүйесі мемлекетті оның әлеуметтік-экономикалық проблема-ларын шешуді қамтамасыз етуі және салық жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА УНИВЕРСИТЕТІ
Макроэкономика пәні бойынша
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанның салық салу жүйесінің ерекшеліктері: даму мен жетілдіру мәселелері
Орындаған: Гму 19-3 оқу тобының студенті
Жүсіпбек Айжан
Қабылдаған:________________________ ___
Қорғауға жіберілді:_____________________
Қорғалды:__________________________ ___
Бағасы:____________________________ ___
Қызылорда, 2020 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Салық жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Салық жүйесінің элементтері мен салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... .
9
1.3
Салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... . ..
15
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... .
18
2.2
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтар рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.3
Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі қызмет ету тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
КІРІСПЕ
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Салықтық жүйе мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі болып табылады.Салықтар - бұл мемлекеттік табысының негізгі көзі ғана емес, бұл қоғамның барлық салаларына әсер ететін нарық түріндегі экономиканы басқару жүйесінің әрекеттегі әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1991 жылы 25-желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заңы тәуелсіз еліміздің салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істің бірегейі болып табылады. Соған байланысты еліміздің экономикасында елімізде бұрын болмаған жаңа құрылыстар мен өзгерістер енгізіле бастады. Оларды атап айтатын болсақ шаруашылық жүргізу еркіндігі, меншік түрлерінің бір-бірімен теңдігі, шаруашылық жүргізушімен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізі жүргізілді. Бұл заң салық жүйесін құрудың басты қағидаларының салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып табылады.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері республикалық және жергілікті органдардың салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын белгіленді. 1995 жылдан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. 1995 жыл сәуір айында Қазақстан Республикасы Президентінің қабылдауымен заң күші бар Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы жарлығы қабылданып, Қазақстан Республика-сының 1995 жылғы 1 шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.
Салық мәселесімен А.Нұрымов, Б.Ермекбаева, Н.Мамыров, К.Ілиясов, Ө.Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен түйінделгенін ұғынамыз. Президент биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қалай қосылуы жолындағы негізгі жеті басым бағытты айқындаған екен. Сол басымдардың ішінде салық мәселесіне біршама өзгерістер енгізілді. Екінші басым бағыт Қазақстанды жаңа белеске көтеру-тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы болмақ. Яғни экономикалық саланы жаңарту және жаңғырту, қарқынды дамыту жолдарын ұстануымыз қажет деп қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі күні салық жүйесі - бұл тек қана салықтар тізімі, олардың мөлшерлемелері, субъектілері, объектілері ғана емес. Бұл экономикаға әсер етудің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік биліктің тиімді формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүруін экономикалық сипаттауын бейнелейді деп К. Маркс әділ көрсетеді. Салықтық жүйенің дұрыс құрылуына, салықтар мен мөлшерлемелер үйлесімділігі ұлттық экономиканың жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қалыптасудың барлық кезеңдеріндегі елдің экономикасы үшін салықтық жүйенің маңызын, оның нарықтық өзгерістерге, экономикалық өсімге инвестицияларды тарту, кәсіпкерлікті дамытуға әсерін және дүниежүзілік салықтық жүйелерге әсерін анықтаумен сипатталады және Қазақстан Республикасының экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салық жүйесінің алатын орны мен рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеудің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу алға қойылды:
- салық жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау;
- салық жүйесінің шаруашылық субъект қызметіне әсер етуін талдау;
- салықтардың мемлекеттік бюджеттегі орнын қарастырып, талдау және салықтың экономикалық маңызын ашу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмысым кіріспеден, екі тараудан, алты бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының теориялық және практикалық өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаттары мен міндеттері, зертеудің объектісі анықталып, қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми жаңалықтары келтірілген.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихы, салық жүйесінің элементтері мен салық қағидалары және салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы, оның мемлекеттік бэджетті қалыптастырудағы салықтар рөлі талданып, Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшіліктендірудің қазіргі кездегі қызмет ету тиімділігін бағалау ұсынылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Салық жүйесінің даму тарихы
Салықтар-бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнге тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз. Салықтың ежелгі түрі-құдайға беру бес кітапта келесідей жазылған: "Ағаш жемістері және жердегі тұқымның әрбір ондығына Құдай ие". Осыған байланысты салықтың алғашқы мөлшерлемесі табыстан 10%-ы мешіт қызметкерлеріне берілді, кейінірек мемлекетпен алынатын салықтар пайда болды.
Салықтарды алудың әдістері мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Бірінші кезең-бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму, мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ. Мемлекет тек қана алғысы келетін қаражаттардың жалпы сомасын ғана анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI - XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлекеттік мекемелер жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болып, мемлекет қызметтердің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін бақылайды.
Үшінші кезең-қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшілік ролін атқарады.
Қазақстан территориясында салықтар мен салық салудың дамуы өзіндік әдістемелік теориясына ие, бұл мүмкін көшпелі тайпалар көшпелі емес халықтарға қарағанда меншік, айырбас және ақша формаларын ерте дамытады деген К.Маркстің тұжырымдамасына байланысты шығар.
Ертедегі ортағасырлық (батыс түрік және түркеш қағанаты) мемлекетінің дамуы кезеңінде жеке меншік көрінісі ретіндегі әскери міндеттілік туралы мәселе жазбаша мәселелерде шектелген. Соған қарамастан негізгі әскери міндеттіліктің бірі соғыстық (басқаша айтқанда қан салығы) оған байланысты вассалды тайпалардың барлық еркектері-сюзерене тайпасының сұрамына енгізілгені белгілі. Құл-тайпалар бұл вассал-тайпалары, олар сюзерен тайпасына тері, жүн түрінде алым төлеуге міндетті болды.
Қарахандықтар мемлекетінде маңызды әлеуметтік-саяси институт болып әскери тайпалық жүйе болып табылады. Хандар өздерінің жақындарына, бұрын мемлекетке төленетін, тұрғындардан жиналатын салықтарды иеленуге құқық береді. Бұл жағдай икта деп аталып, ал оны ұстанушы араб терминімен мухта, немесе иктадар деп атады. Икта институты Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысының шаруашылық және саяси өмірінде маңызды роль атқарады. Икта мазмұны және иктодорлардың құқықтарын белгілеу нақты анықталады. Низам-Аль-Мульканың Иктасы бар мукта өзінің заңды салымын ғана жинауы тиіс, ал халыққа байланысты оларға ештеңе бұйрық берілмеген деген сөзі айтылған. Вакфтық жерлерден (мұсылмандық дін басылардың жерлері) мемлекет пайдасына салықтар алынған жоқ. Отырықшы елдерден сыбағаластық алынды: жиналған өнімнің салық түріндегі белгілі бір бөлігі.
X-XII ғасырларда комендациялар институты кеңінен тарады: ұсақ меншік иесі жерлерін басқа феодалдар мен шенеуліктердің зарлығынан сақтау мақсатында байларға қамқорлыққа берді, ол үшін белгілі салық мөлшерін төледі.
Салық салуда күрделі өзгерістер моңғол шапқыншылығы кезеңінде жүргізілді: олар бірінші болып орталықтандырлған мемлекеттік билік ұсынысын енгізді, сәйкесінше қазақ даласына да ортақ салық жүйесі енгізілді. Моңғолдар Қазақстан территориясында дифференциалды салықтар жүйесін бекітті: құлшыр-лан үйінің пайдасына салықтар, хардж-отырықшы аудандардың жер салығы, зекет-малдан салық, әскерді азық түлікпен қамтамасыз ету үшін натуралды сипаттағы тагар салық, авариз - күтілген салық. Шыңғыс хан империясында тұрғындардың барлығы өздерінің табыстарынан 10% мөлшерінде салық төлеуге мәжбүр болды. Зерттеушілер моңғолдармен белгіленген салықтың 20 түрін есептейді.
Қазақ қоғамының салық жүйесінде салықтың негізгі төлеушілері қарапайым көшпелі-малшылар (шаруалар), жермен айналысушылар, қарапайым тұрғындар ұсақ саудагерлер және райаттар болды. Оларға көптеген салықтар мен алымдар төлеу міндеттемесі жүктелді: мал иелерінен-ұшыр, тоғар, баж, хараж.
Қазақстан территориясындағы салық жүйесінің келесі күрделі өзгерісі Ресей империясына қосылу кезеңінде жүргізілді. Территориялық-әкімшілік құрылымда және әлеуметтік-экономикалық дамудағы өзгерістер колониялық империя қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа салық жүйесіне қабылдаумен негізделді. Отырықшылық өсімінің қарқынына қарамастан көшпенділер салық төлеушілердің негізгі тобы болып табылды. 1880 жылы олар 90,5% , ал 1897 жылы - 82% құрады. Қазақ тұрғындарынан мемлекеттік салық формасы ретінде күркелік алым болды (Жетісу мен Сырдария отбасында бір күркеден-2 сом 75 тиын, ал дала жерлерінде -3сом). Бөкей ордасында салық салудың ерекше түрі қалыптастырылды. Мұнда ертеде алынатын зекеттен соғым (натуралды салықтар)-бірлік ақшалай жинаққа-малдан алымға көшірілді. Бұл көшпенділерді малдардан қолма-қол ақшалары бар орыс көпестеріне өте арзанға сатуға мәжбүр етті.
Салық заңдылығы салықтарды алудың пропорционалды жүйесін әртүрлі топтардың материалдық қамтамасыздығын сепке алмай енгізді. Бұл айқын бейнеленген саяси сипаттама болды. Кейінірек қатаң, әділсіз салық саясаты 1868 жылғы Торғай және Орал облыстарындағы қазақтардың көтерілісінің себептерінің бірі болды.
Қазақстандағы 1918-1920 жылдар кезеңі әскери коммунизм және азық-түлік диктатурасы саясатымен байланысты болды. Бұл саясат арнайы әскери күштермен жүргізіліп, кедей тұрғындардан асырғы азықтары тартып алынды. Соның нәтижесінде аштық басталды. Мұндай "салықтық ауыртпалық" нәтижесі 1921 жылғы көтеріліс болды.
20-30 жылдардағы Қазақстан тарихы - үздіксіз қорлық тарихы: мал алу, отырықшылыққа көшуге күштеу, репрессия және аштық. Күш көрсету саясатын іске асыру үшін мемлекет салықтық қарыз ауыртпалығы Қазақстан ауылдарына түсті. Сонымен, 1927-1928 жылдары ауыл шаруашылық салығының шаруа қожалықтарына есептелген барлық соманың 33 % кулак шаруашылықтарын 4% ғана төледі.
Осы шаруашылық жылында ірі мал шаруашылықтарының 0,6% мал шаруашылығы салығының барлық сомадан 25% төледі. Ауылдағы бір шаруашылық орташа мөлшерде 239 сом, ал ауылда 323 сом төлеп отырды. Бұдан бөлек "өзіндік салық" деп аталатын, ауыл шаруашылық салығынан 4 есе көп салық енгізілді.
Салық нормасынан өсімі әсерінен шаруашылықтардың көп бөлігі қалаға кетті немесе табыс көздерін және қызмет түрлерін ауыстырды. Мал шаруашылығымен айналысушылар салық ауыртпалығын көтере алмай шет елдерге қашып кетіп жатты.
Қазақстанның салық жүйесі Совет үкіметінің салық жүйесі құрамында дамыды. Мұнда "дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет" құруды көздегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ. "Американы адам басына өнім өндіруден озамыз" ұраны бойынша тұрғындар жоғарғы салықтар төледі. Ауыл шаруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
XX ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады. Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.
Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:
жалпы мемлекеттік салықтар - 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар - 11,
жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің 1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
1.2 Салық жүйесінің элементтері мен салық салу қағидалары
Салық салу - бұл нарықтық экономиканың дамуының маңызды факторларынының бірі. Бекітілген тәртіпте алынатын салықтармен, алымдардың және басқа да төлемдердің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Қазақстандағы салық жүйесі мыналардан тұрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар;
2. Жергілікті салықтар мен алымдар;
Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдарға жатады:
1. Табыс салығы;
2. ҚҚС;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздарды эммиссиясын тіркеу үшін алымдар;
Жергілікті салықтар мен алымдарға:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардан мүлікке салық;
3. Транспортқа салық.
Сонымен қатар, бюджетке келесідей алымдар төленеді:
oo заңды тұлғаларды тіркеу үшін алымдар;
oo кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алымдар;
oo қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін алымдар;
oo аукциондық сатулардан алымдар.
Салық қоғамның класстарға бөлінуімен және мемлекеттің қалыптасуымен, ... билікті ұстап тұру үшін қажетті, адамдардың алымдары ретінде пайда болды ....
Қоғамның даму тарихында бірде-бір мемлекет салықсыз қызмет ете алмады, себебі ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру бойынша өз функцияларын орындау үшін белгілі-бір сомада ақша қаражаттары қажет болады, олар салықтар есебінен ғана жинақталуы мүмкін. Осыдан келе, салық мөлшері мемлекеттің өз функцияларының минимумын орындауға жұмсалатын шығындар сомасымен анықталады. Бұл функцияларға мыналар жатады: басқару, қорғаныс, сот, тәртіп сақтау. Мемлекетке неғұрлым көп функция жүктелсе, ол соғұрлым көп салық жинауы керек.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық жүйесі құрылуының жалпы қағидаларын, салықтарды, алымдар мен басқа төлемдерді, сонымен бірге салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттерін, құқықтарын және жауапкершілігін анықтайды.
Мұнда салық, алым және басқа төлем деп сәйкес деңгейдегі бюджетке немесе бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті салым деп түсіндіріледі. Осыған сәйкес салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың міндеттерін көрсетеді.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың элементтері белгіленеді:
Салық элементтері
Салықты төлеушілер, жеке және заңды тұлғалар.
Салық субъектісі
Салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер, т.б.
Салық объектісі
Салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл - жалақы, кіріс, дивиденттер, яғни салық неден төленеді.
Салық көзі
Салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салық мөлшері
Заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден толық босату.
Салық жеңілдіктері
Салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді
Салық ставкасы
Салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.
Салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжат.
Салықты есептеудің 5 кезеңі бар: салық салынатын объектіні есепке алу, салық салу объектісінен салық базасын есептеу, салық ставкаларын қолдану, салық сомасын есептеу.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық сомасы есептеледі.
Салық есептілігі
Салықты төлеу тәртібі
Салықты есептеу тәртібі
Салық кезеңі
Сурет 1. Салық элементтері
Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықталық қағидаты);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды және төмендегідей болып жүйеленді:
1. Салық салудың міндеттілік қағидасы - салық төлеуші салықтық міндеттерді толық көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті дегенді білдіреді.
2. Салық салудағы әділеттілік қағидалары 2 жақты қарастырылады:
- көлденең тепе - теңдікке жету, салық төлеушілердің барлық шығындарының, олар қалай табылатындығына және жұмсалатындығына байланыссыз, біркелкі тең жағдайларда салықтануын талап етеді;
- заң алдында табыстарының әр түрлі деңгейі бар салық төлеушілердің міндеттері бойынша тура тепе - теңдікті сақтау.
3. Салық салудың айқындылық қағидасы. Салық салудың айқындылығы салықтық заңдағы барлық негіздерді және салық төлеушінің салықтық міндеттерінің туындауын, орындалуын және тоқтатылуын белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Салықтардың айқындылығы - елдің барлық аумағына қолданылатын барлық шаруашылық субъектілері үшін алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың теңдігі.
4. Салықтық жүйе бірлігі қағидасы - Қазақстан Республикасының салық жүйесі барлық салық төлеушілерге қатысты Қазақстан Республикасының барлық аумағына бірдей болып табылады.
5. Жариялылық қағидасы салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік - құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жарық көруі тиіс.
Салық жүйесінің экономикалық мәніне келетін болсақ, ол салықтардың жіктелуінен көрінеді.
Салықтарды жіктеу
Салықтарды төлеуіне қарай
Тұрақты салықтар, салық төлеуші тұрақты түрде салық төлейді.
Үйлестірме салықтар, салық төлеушілергі тең үлеспен бөлінеді
Активті салықтар, салық төлеушілердің белсенділігі
Пассивті салықтар, салық төлеушілердің қызметтеріне және тәртібіне сәйкес емес
Салықты салық төлеушілердің арасында бөлуге орай
Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай
Жай салықтар, мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданылады.
Қызметақылы салық, салық органдары салық сомасын есептейді.
Төтенше салықтар, мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда қолданылады.
Қолдану қызметтеріне қарай
Жеке тұлғалардың салықтары, жеке тұлға төлейді.
Заңды тұлғалардың салықтары, заңды тұлға төлейді.
Ақшалай салықтар, салықты ақша түрінде төлейді.
Заттай салықтар, салықты затпен немесе тауармен төлейді.
Салық субъектілеріне қарай
Салықтарды төлеуге байланысты
Мақсатты - белгілі бір мақсатқа арналған сомалар
Жалпы - бір қазынаға түсетін салық сомалары.
Жергілікті салық сомасы жергілікті бюджетке түседі.
Республикалық салық сомалары республикалық бюджетке түседі.
Салықты пайдалану ретіне қарай
Салық сомасына түсетін бюджет деңгейіне қарай
Кемімелі салық - салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады.
Үдемелі салық - салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады.
Үйлесімді салық - табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады.
Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша
Табысқа салық
Тұтынуға салық
Кедендік баж
Қазыналық монополия
Жеке жанама салықтар
Әмбебап жанама салықтар
Дербессалық
Нақты салық
Экономикалық белгілері бойынша
Тікелей салық - тікелей табыс немесе мүлік алушылардан алынады.
Жанама салық - тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады.
Өндіріп алу тәсілі бойынша
Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша
Қызметақысыз салық, салық төлеушілердің өздері есептейді.
Санды салықтар, салық төлеушінің мүмкіндігіне қарай салық салынады
Бір жолғы салықтар, салық төлеуші салықты бір рет қана төлейді.
Сурет 2. Салықтардың жіктелуі
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар мен белгілер бойынша жіктеледі:
oo салық салу объекті және салық төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынастары бойынша;
oo салықты алатын органға қарай;
oo пайдалану тәртібі бойынша;
oo объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды.
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастыры-лады: а) деңгейлес теңдікке жету салық төлеушілердің табыс-тарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. ә) сатылас теңдікті сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессив-ті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, қызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашқақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айла-шарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.
5. Салық салудың экономикалық қолайлылығы. Салықтар эко-номиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прог-рессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріп-тес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Осы қағидаттарға сәйкес қазіргі кезде салықтардың мынадай негізгі кызметтері (функциялары) бар:
oo фискалдық;
oo реттеушілік;
oo қайта бөлу.
Салықтардың бірінші қызметі - фискалдық. немесе бюджеттік қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, корғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.
Сурет 3. Салық механизмінің элементтері
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау. Салықтардың қайта бөлу қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық қайта бөлуді тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық, және уақтылы, бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
1.3 Салық қызмет ұйымдарының құқықтары мен міндеттері
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қаласы бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері - билік пен басқару органдарының салық заңна-масымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жа-сырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айып-пұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімпұлдар түрінде санкциялар қолданылады.
Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай, салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б. әсер ете алды.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
1)Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және бекіту;
2)Салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
3)Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
4)Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген тәртіптерді сақтай отырып, салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды, ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
5) Салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
6) Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
7) Орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне тексеріс жүргізуге;
8) Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
9) Тексерілетін салық төлеуші - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру.
10) Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
11) Салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым жасауға;
13) Сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге;
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
1. Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
2.Мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін, салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
3.Қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін түсіндіруге;
4.Салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
5.Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
6.Салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
7.Салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
8.Бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз етуге;
9.Мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
10.Салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын алу;
11.Әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдауды талап етеді.
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік Қаржы министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік Қаржы министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселелерді реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті - Салық кодексін әзірлеу жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады. Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті орган - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Қаржы министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Қаржы министрлігі мен үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар салық төлеушілер үшін міндетті мәні болмайды.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Салықтық жүйе Қазақстанда 90-жылдардың басында енгізілді. Қолданылып отырған жүйені жедел және түбірімен өзгерістерге Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды қалыптастырумен экономикалық саясаттағы өзгерістерге негіз болады.
Экономикалық реформаны Қаржы министрлігінің бағдарламасы бойынша өңдеу және осы реформаларды Қазақстан экономикасына енгізу, нарықтық жүйені дамыту мақсат болып табылады. Нарықтық жағдайға өту экономиканың ашықтығы мен макроэкономикалық тұрақтылықты кез келген құралдармен либерализациялау жеткілікті және осыдан кейін нарық барлық проблемаларды жедел түрде шешеді деп есептелді. Осы кезде кейбір экономистер Қазақстан үшін Жапонияда, Қытайда және басқа да мемлекеттерде қолданылып келген жоспарлы нарық қолайлы деп есептеледі, ал шын мәнінде Қазақстан экономикасының спецификасының үй тәжірибесі талап етілмеген болып табылады.
Нарыққа өту кезінде теориялық тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа қолдан-ған заңдарын қолдану қажет болғанды. Батыс Еуропа салық жүйесі 10 жыл қызмет ету нәтижесінде қалыптасып, экономиканың тұрақтылықтарына салыстырмалы әсер етті. Қазақстанда нарықта реформаны жүргізу барысын-да мұндай экономикалық жағдай болған жоқ сондықтан да батыс тәжірибесін қолдану Қазақстан экономикасының нарық жағдайына ұзақ уақыт әсер ете алмады. Бұл кезде нарық құрылымы бірқалыпты қарастырған жоқ.
Нарықтық жағдайға өту қай жағынан болса да жаңа салық жүйесі заңдылықтарын, ережелері мен инструкцияларын, оның қызметтерін, осы жүйені басқаруға мүмкіндік беретін және де салық механизмін құруға әсер ететін шараларды талап етеді. Қазақстандық жағдай 90-жылдардың басында салық жүйесі американдық үлгіні таңдады. Салықтық қатынастар құрылымында әкімшілік командалық жүйенің орнына жаңа салықтық жүйе елдегі нарықтық құрылымға сәйкес болды.Сәйкесінше,бұрын қолданылып келген салықтың экономикалық мазмұны өзгерді.
Осы салық жүйесі енгізілгеннен бастап біршама жыл өтті. Осы уақытта саясатта, экономикада , әлеуметтік ортада түбегеді сапалы өзгерістер болды. Бұл жерде айта кету керек, Қазақстан экономикасы нарыққа өту процесі біршама қателіктер жіберді. Оның ішінде ең бастысы жаңа құрылымдар құру ғана емес, көне акценттердің бұзылуы еді. Осы кезде Қазақстан экономика-сының тиімділігін көтеруде салық жүйесі әсер етуші құрал болып табылады.
Салықтық жүйенің сол кездегі ең ірі жетіспеушілігі болып ондағы фискалдық бағыттың шектен тыс кендігі табылды., салық жүйесінің басқа функцияларын орындамады. Салық дәрежесінің қысымы салық төлеушіге мүмкіндік бермеді. Қайта құру кезінің басында экономикалық және салықтық саясатқа қосымша құн салығының мөлшерлемесі жоғары көрсетілді. Жоғары салық мөлшерлемесінің жиынтығы теріс жағдайлар туғызды:
oo отандық өндірістің құлдырауына және оның құрылымдарының нашар-лауына, халықаралық ішкі нарықта Қазақстандық тауар өндірушілердің әлсіреуіне әкеп соқты;
oo барлық формадағы өндірушілердің салық төлеуден қашуына әсер етті;
oo шетелге капиталдың кетуіне әсер етті;
oo көлеңкелі экономиканың өсуіне, шаруашылық өмірдің қарақшылауына әсер етті;
Басқаша сөзбен айтқанда, салық жүйесі түбегейлі өзгерісті қажет етті. Бірақ бұған қол жеткізу үшін экономикалық реформаның курстарын өзгерту керек еді.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы бұзу емес, Қазақстан азаматтарының әлеуметтік жағдайларын көтеру, ұлттық байлықты ұлғайту, жаңғырту процесі болатын. Бұдан келіп салық реформасының жағдайы, олардың бағыттылығы, мақсаты, іске асыру жарамдылықтары көрінетін. Бұл жағдайларды ашып көрсететін болсақ:
1. Салық жүйесі мемлекетті оның әлеуметтік-экономикалық проблема-ларын шешуді қамтамасыз етуі және салық жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz