ТҰЗДАЛҒАН ЕТТІҢ САПАСЫН АНЫҚТАУ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-23.1.1101-2013
ПОӘК Ет, сүт өнімдерін өндіру гигиенасы, технологиясы және ветеринариялық санитариялық сараптау пәнінен оқу әдістемелік кешені
Басылым № 1

ЕТ ЖӘНЕ СҮТ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ГИГИЕНАСЫ ЖӘНЕ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯЛЫҚ САРАПТАУ
пәнінің 051202 -Ветеринариялық санитария мамандығына арналған

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей 2013
1.Дәріс.
Тұздалған ет өнімдерін өндеу технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық санитариялық сараптау.

ТҰЗДАЛҒАН ЕТТІҢ САПАСЫН АНЫҚТАУ

Тұздалған ет дегеніміз - тұздалып- сақталған, тағамға қолдануға арналған сиыр, қой және шошқаның кесек еттері.
Тұздауға негізінен сау малдардан алынған сапалы ет қана жарамды. Бірақ та, кейбір жағдайларда, әсіресе өндірісте ветеринариялық-санитариялық қадағалаушылардың құзырымен еріксіз сойылған мал етін де тұздауға рұқсат етіледі.
Төмендегідей жағдайларда етті тұздауға рұқсат етілмейді:
- жаңа сойылған мал еті;
- бауыздағаннан 2 сағат өткеннен кейін ғана ішек-қарын алынған мал еті;
- екі рет мұздатылған ет;
- бұқа, қошқар және қабан еттері;
- алты айлығынан кеш піштірілген мал еті
Етті ұзақ сақтау мақсатында және ет дәмін жоғарлату үшін тек қана ас тұзы пайдаланады. Ас тұзы орташа ұсақталып, бөгде иіс және таза болуы талап етіледі.
Тұздау үшін тұздан басқа қосымша бірақ міндетті түрде натрий нитраты және қант қосылады. Бұлардан басқа ет дәмін арттыра түсетін аскорбин қышқылын және әртүрлі дәмдеуіштерді де қосуға болады.
Натрий нитриті (NaNO3) өте улы заттар қатарына жатқызылып, адам организіміне кері әсерін тигізгенімен, еттің табиғи түсін өзгертпейтін негізгі қоспа ретінде әліде қолданылып келеді. Сондықтан да, өте аз мөлшерде қолданылады. Оған қоса ол ас тұзының етті сақтау қасиетін жоғарылата түседі деп те саналады. Дайын 100 г ет өнімдері құрамында нитриттің мөлшері 5 мг-нан көп болмауы тиісті.
Тұздыққа қант, тұз дәмін әлсірету үшін және нитритті тотығудан сақтау үшін қосылады. Етті ұзақ сақтауға ас тұзының қосылуы шіріткіш микроороганизмдердің өсуін баяулату қасиетіне негізделген.

Тұздаудың мәні

Ет тұздау өте күрделі үрдіс. Өйткені, етте тұз жинақталып, ал еттен су, экстративті заттар ерітілетін белоктар және витаминдердің біраз мөлшері бөлінетінін қамтамасыз ететін диффузды - осмотикалық үрдістер қатарына жатқызылады.
Ет дәмінің өзгеруі және микро-денелердің төзімділігі ет құрамындағы тұз мөлшеріне тікелей байланысты болады.
Тұздау тәсілдері
Етті өндірісте құрғақ тұзбен тұздау, тұздықта тұздау және аралас тұздау тәсілдері кеңінен қолданылады.
Құрғақ тұзбен тұздау. Бұл тәсіл бойынша ет кесектерін құрғақ тұзбен не құрғақ тұз, нитрит және қант қоспасымен ысқылап, жағады. Сонан соң ет өнімдерін бір ыдысқа салып не бірінің үстіне бірін жинақтайды. Бірақ та әрбір қатардың арасына тұз сеуіп қояды.
Бұл тәсілдің кемшілігі:
етке тұз біркелкі болып сіңбеуі мүмкін - ет өте тұзды және тығыз болады;
Тәсілдің тиімділігі:
- құрғақ тұзбен тұздау құрамында май ұлпалары көп ет өнімдерін тұздау өте тиімді деп саналады (шошқаның тері асты майы (шпик), бекон және т.б);
- ет өнімдері ұзақ уақыт бойы сақталады;
Тұздау уақыты - 20 күн.

Тұздықта тұздау
Ет өнімдерін тұздықта тұздағанда етке ас тұзы біркелкі сіңеді және тұздың құрамын өзгерте отырып, еттегі тұз мөлшерін реттеп отыруға болады.
Бұл тәсілдің кемшілігі, сонда ет өнімдерінің ылғалдылығы жоғары болады да, тұздықсыз ұзақ уақытқа сақтауға жарамайды.
Тұздықта тұздау үшін алдымен ет өнімдерін ағаш, темір ыдыстарға салып үстіне тұздық құйылады. Ет және ет өнімдерінің жылдам тұздалып, арасына қоспалар біркелкі енуі үшін жақсылап араластырып отырады, не болмаса шприцтеу әдісін қолданады.

Аралас тұздау

Аралас тұздау дегеніміз - құрғақ тұзбен және тұздықпен тұздауды араластырып қолдану.
Алғашқыда ет өнімдеріне құрғақ тұз жағып бірінің үстіне бірін жинап қояды. Сонан соң ет өнімдерін ыдысқа салып, үстіне тұздық құяды. өнімнің дайын болу уақыты - 20 күн.
Тұздалған өнімдердің сапасын тексеру төмендегідей жағдайларда жүргізіледі:
- өнімнің бұзылғаны жайлы күдіктенгенде;
- сақтау уақыты өтіп кеткенде;
- ыдыстан тұздықтың ағып кеткенінде;
Зертханалық зерттеулерге еттің жоғарғы, ортаңғы және төменгі қатарынан 400 г кесек ет сынамасын алады, оған қоса тұздықтың сапасы да тексеріледі. Ол үшін 200 мл тұздық алынады.

Зерттеу әдістері

Тұздықтың сезімдік көрсеткіштері
Сапалы тұздалған еттің тұздығы қызыл түсті, мөлдір, көбіктенбеген, үлпектері жоқ, сапалы тұздалған етке тән иісі бар. Тұздалған еттің сапасы нашар болғанында тұздық қан қызыл, не қоңыр түсті, бұлыңғыр, көбіктенген, құрамында үлпектер болуы мүмкін, шіріген иісті не болмаса аммиак, не қышқыл иісі байқалады.

Тұздықты зертханада зерттеу
Тұздықты пробиркаға құйып, белоктар ұйығанша (70°С) су ваннасында қыздырады. Белоктар тұнбаға түскен соң, тұздықты сүзеді. Сүзінді мен тұздықтың РН-н анықтайды және бензидин сынамасын қояды.
Сапалы тұздалған еттің тұздығы пероксидаза ферменті реакциясына оң реакция береді, ал РН көрсеткіші 6,2- ден көп болмайды.
Сапасы күмәнді тұздалған ет пероксидаза ферменті реакциясына өте баяу оң нәтиже береді, ал РН көрсеткіші 6,3 - 6,8 мөлшерінде болады.
Тұздалған еттің сапасы нашар болғанында пероксидаза ферментінің мәні - теріс, ал РН көрсеткіші- 6,9 және одан да көп.

Тұздалған еттің сезімдік көрсеткіштері
Тұздалған еттің сезімдік көрсеткіштеріне еттің сыртқы түрі және кескендегі түсі, жұмсақ- қаттылығы, иісі жатады. Тұздалған сиыр және қой еттерінің сапасы жоғары болғанда сыртқы түсі таза, көгермеген, қызыл не қою қызыл түсті, арасын кескенде қызыл түсті, боялуы біркелкі, тығыз, тұздалған етке тән жағымды иісі бар.
Сапасы күмәнді тұздалған еттің сыртқы түсі қызыл-қоңыр түсті, ылғалды, кескенде боялуы біркелкі емес, шеттері қою түске боялып қоршау тәрізденіп тұрады, жұмсақтау, әлсіз қышқыл иісі болады.
Тұздалған еттің сапасы нашарлағанында ет сырты қою қызыл-қоңыр түсті, қоймалжың сұйықпен қапталған, аздап зең саңырауқұлақтары басқан (көктенген) кескенде ет арасының боялуы біркелкі емес, сұр, қою қызыл, не қоңыр түстер болуы мүмкін. Консистенциясы өте жұмсақ, өткір қышқылды, не шіріген, не аммиак иісті.

Тұздалған етті зертханада зерттеу
Бактериоскопия. Жалпы қабылданған әдістерге сәйкес тұздалған еттен жұғынды жасалынады. Бактериоскопиялау кезінде жұғындының боялу қоюлығына және ондағы микрофлораның санына және сапасына назар аударады.
Сапалы тұздалған және тұздалып ысталған еттен ен жасалынған жұғынды өте әлсіз боялады. Микроскоптың бір көру аймағында еттің сыртынан бір-екі микроб денелерінің байқалуы мүмкін, ал еттің ішкі қабатынан жасалынған жұғындыда микроб денелері жоқ.
Сапасы күмәнді тұздалған еттің жұғындысы анық болады. Еттің сыртынан және ішкі жағынан жасалынған жұғындыда 10-20 коккилер мен таяқшалар болады.
Тұздалған еттің сапасы нашар болғанында жұғынды өте қою болып боялады. Жұғындының бір көру аймағында 20-дан артық таяқша тәрізді микроорганизмдер болады.

Тотияйын реакциясы

Тұздалған еттің сапасын тотияйн реакциясымен анықтау, еттің балаусалығын анықтауға ұқсас. (Еттің жас екендігін (балаусалығын) анықтау тақырыбын қараңыз). Кейбір жағдайларда, тұздалған еттің сорпасында қоймалжың тұнба түскенінде, тез арада тағамға қолданылуы қажет.
РН - ты анықтау

Тұздалған еттен судың сығындысын (1: 4) дайындағанда: сапалы өнімдер - 5,8 - 6,4; сапасы күмәнді тұздалған ет - 6,5-6,6; сапасы нашар болса - 6,7 және одан да жоғары. (Анықтау әдісін Жануарлардың етінің жас екендігін анықтау бөлімінен қараңыз).

Пероксидаза реакциясы

Тұздалған еттің сапасы жоғары болғанында сүзінді алғашқы минутта жасыл-көк түске күмәнді болғанында әлсіз жасыл түс 1-2 минутта түзілгенімен, тез арада бұлыңғыр қоңыр түске боялады, ал тұздалған еттің сапасы нашар болғанында сүзінді түсі өзгермейді. Пероксидаза ферментінің мәні, сүзіндінің рН көрсеткіші 6,4 болса оң нәтиже береді, рН 6,4-6,5 аралығында болса, әлсіз оң реакция, ал 6,5 не одан көп болғанында - теріс реакция береді.
Пероксидаза ферментінің теріс мәні егерде тұздалған етте шіріген бұзылу болмағанында, ет ауру малдан алынғандығын көрсетеді.

Несслер ерітіндісімен аммиакты анықтау
Бұл әдіс еттегі аммиак пен аммоний тұздарының Несслер ерітіндісімен иодидті меркураммоний түзіліп, қосындының бұлыңғыр - сары түске боялуына негізделген.
Зерттеу тәртібі
Ұсақталған 5 г ет сынамасын колбаға салып, үстіне 20 мл дистилденген су құяды да, 5 минут өткен сайын жақсылап араластыра отырып, 15 минутқа тұндырып қояды. Сонан соң сүзіп, сүзіндіден 1 мл алып, үстіне 10 тамшы Несслер ерітіндісін тамызады. Қосындыны жақсылап араластырып, түсінің өзгеруіне назар аударып және мөлдірлігін анықтайды.
Қосынды жасыл сары түске боялып, не алғашқы қалпында қалса, не әлсіз бұлыңғыр болса, тұздалған ет сапалы деп саналады.
Қосынды түсі сарыға боялып, не бұлыңғыр тартса, тұздалған еттің сапасы күмәнді деп есептеледі.
Қосынды қою сары не қоңыр-сары түске боялып, үлпектер пайда болып тұнбаға түссе тұздалған еттің сапасы өте нашар деп бағаланады.
2 дәріс.
Жылқы етінің химиялық құрамы. Қасиеті. Дәмдік қасиеті

Ет баптау

Сиыр мен жылқының төстігін төс ет деп атайды және ол төстен бөлек алынып қақталады. Төс сүйек қазанға салынарда етегінен бөлектенеді және төс сүйектің өзі, ірі шеміршектері екі-үш бөлек етіп жүйеленеді. Төсетек 3 - 4 күннен көп тұратын болса тұздалады. Жылқы төсінде етек, шеміршектер қазыға кетеді де, төстің соқа басы қалдырылады. Ол қазанға бөлшектеп салынады.
Жая - жылқының қалың сауыр еті, сүйексіз бөлек алынады, тұздап сүрленеді, көп сақталады. Төс ет пен жаяны тілімдегенде оның сыртқы майлы қыртысының барлық тілкемдеріне бірдей тегіс бөлінуі көзделеді. Соғым еті таусыла бастағанда қонақтарға жаяны жамбас, қазы орнына береді. Егер табақ туралып келетін болса, төс ет пен жаяның еті біркелкі жапырақталып табақтың бетіне қойылады.
Ертеректе қазақтар соғым етінен жентек, түймеш, парша (орысша фарш) деген тағамдар жасаған. Жентек пен түймештің жасалуы бірдей. Олардың екеуіне де арналған етті дөңбекке салып, ағаш балға, қолтоқпақ сияқты ұрғылармен жаныштап ұрып, жентектеп алып, тұз, бұрыш салады. Қуырылған үн, бидайдың, тарының талқанын қосып илеп қатырады. Кейде үлкен керсенге салып сақтайды. Бұл кәдімгі осы заманғы отбивной, шницель деген тамақтардың ұлттық түрлері. Ұлттық паршаның екі түрлі жасалу түрі бар. Оның біріншісі сорғыған, кепкен етті кеспеше кесіп, ұзынша талшықтар формасына келтіру. Ал екіншісі астауға салып балтамен шауып ұсақтау. Қазіргі заман әдісінде ет машинаға (мясорубкаға) тартылады. Мұндай тартқан ет тұшпара (пельмен), манты жасауға, нанның арасына салып самса, котлет сияқты тағамдар жасауға пайдаланылады. Кейде парша, түймеш жентектерді ұнға аздап аунатып, табаға қыздырып та тамақ (котлет) жасайды. Бұл тәсіл қазіргі асханаларда да кездеседі. Қазір ондай табалар арнаулы үлгі бойынша ұялы, қалыпты болып жасалған. Оларды шаруашылық заттарын сататын дүкендерден әр уақытта табуға болады

Етті сақтау әдістері

Көп мерзімге сақталатын мол ет - соғым еті. Оны сақтаудың түрлі әдісі бар. Мысалы, кейін жас сорпа әзірлеу үшін малдың еті, айталық, саны, қолы тұтас күйінде, аязға қатырып тасталады. Етті қатырғанда оны сол ыстық күйінде аязға шығармай, әуелі қоңыржай салқын жерде сорықтырып, содан кейін шығару керек. Тоңазып әбден қатқан соң етханаға жинап, қымтап жауып ұсталады. Жас еттің дәмін кетіріп алмас үшін желге, күнге тигізбеу қажет.
Ал, етті бүрмелеу дегеніміз - қарынға тығып сақтау. Қойдың, сиырдың еті өз қарнына сияды. Соғым кезінде олардың еті жас күйінде тұздалып қарнына салынады да, етханаға шығарып қойылады, оның қан сөлі өзіне сіңіп, қыс аяғына дейін, қатып жата береді. Дәл осы сияқты күбіге, бөшкеге салып та тұздалады, керегіне қарай үстінен алып жей береді.
Кейде қой, ешкі, торпақ сияқты семіз малдардың терісін сыпырмай, ішек-қарнын алып, үйту, құйқалау әдісі де ел арасына көп тараған. Бірақ малды үйтіп асу айт пен тойда, ас беруде қолданылмайды. Үйтілген мал етін бұзып және бұзбау бітеу сақтауға да болады. Үйтілген еттен сүр де жасалады.
Етті сүрлеп сақтау үшін, ол мүшелеп бұзылады, пияз, бұрыш қосып, ұсақ тұзбен тұздалады. Қазы, қарта, шұжық айналдырылады. Шұжық дегеніміз қазының бір түрі (қабырғасыз). Дұрыс жасалған шұжықты қазыдан да қымбат деуге болады. Өйткені қазақтардың әдісі бойынша шұжық қазының ішекте қалған майынан, қара еттің майлы кесектерінен айналдырылады, оған еттің сіңірі, тағы сондай нашар түрлері араластырылмайды. Шұжықта қазы сияқты қабырға сүйек болмайды. Кескен кезде өзінің тұтастығын сақтайды,оның артықшылығы осында. Қазымен бірдей кептіріледі, көп сақталады, сый қонақтың табағына салынады.
Жалпы етті, әсіресе қазы, шұжық пен үлпершек, жұмырларды дұрыс ұқсату, тұздай білу үлкен өнер, оған шеберлік, тәжірибе керек. Мысалы, тұзы кем болған ет көгеріп, базданып шіріп кетеді. Ал, тұзы тым көп болса да ет ысырап болады. Қойма (етхана) дегеніміз ауасы кең, төбесі ашық шошалалар болған.

Етті сүрлеу

Сүрлеу дегеніміз тұздаған етті кептіріп алу. Әдетте еттің сұрпы жағы ғана, айталық қазы, қарта, жал мен жая, омыртқа, төс ет сүрленеді. Бас, сирақ, өкпе-бауыр, ішек-қарын сүрленбейді.
Сүрленетін ет оншама қалың қақталмайды және оны ілгенде біріне - бірін тигізбей, арасына самал, түтін еркін кіре алатындай етіп іледі. Ыстап сүрлеуге арналған ет ол сорғып тобарсыған кезде арнаулы шошалаға ілініп, астына түтін салынады да, есігі жауып тасталады. Ет ыстауға жағылатын отын әдетте тобылғы, қараған, арша, шырша. Түтін тым көп сіңген ет онша дәмді болмайды, құрым татып кетеді. Демек, бұған да шеберлік керек. Белгілі мөлшерде ыс сіңген ет жәй қоңыр салқын орында кептіріледі.
Жаз уақытында етті сүрлеу үшін, ол жұқалап қақталады да, киіз үйдің іргесіне, көлеңкелі орынға іліп қойылады. Кейде жас етті тұзын татқан соң бір қайнатып алып, кептіретін де әдіс бар. Жаздыкүні етке шыбын қонбау үшін оған шекілдеуіктің немесе мақтаның майын жағып, қара бұрыш себеді. Егер еттің бұзылған жерлері байқалса, сол араны ойып алып тастап, ыстық су құйып ширатады.
Қазақтардың тәжірибесі бойынша жаз кезінде жылқы мен ешкінің етін ғана сақтауға болады.
Сүр етті асарда оны жылы сумен жуып тазарту қажет. Етті жәй кептіріп сақтау әдісі де болған. Ондайда жас етті қан-сөлімен сорғытып, жұқалап боршалайды, шыбын қонбайтын жерге немесе түнде жайып құрғатады. Бірақ, мұндай ет көп сақталмайды.
Ет тағамдары бапталуына қарай тұздалған ет, тұзсыз ет, сүр ет, ысталған ет, қақталған ет, түймеш ет, қуырған ет, кәуен шұжық, үйткен ет, жал-жая, қазы-қарта деп аталады. Шикі еттің құнарына қарай семіз, арық, жасық, көкбақа, шандыр, сақтау сапасына қарай үсіген, борсыған, босаған ет деген сияқты алуан түрлі атаулары бар.
Қазақтың ұлттық дастарқанын түрлендіретін осы сияқты ет түрлерінің өзіне тән құнары, дәмі, татымы, сіңімділігі, хош иісі, дертке шипалық қасиеттері бар.

Қақталған ет

Етті қақтау деп оны ұзақ уақыт сақтау үшін жұқалап тіліп, тұздап көлеңкеге, желге жайып немесе ыстап кептіруді айтады. Етті жаздыгүні қақтайтын болса оны міндетті түрде тұздайды. Ал, қыс кезінде аязға кептіретін етті тұздамай да қақтауға болады.
Етті жазда қақтаудың үш түрлі әдісі бар. Бірінші түрі - етті жұқалап тіліп, керегінше тұз себеді немесе тұзды суға салып, ол етке әбден сіңгенше ұстайды да, содан кейін көлеңкеге, жел, аңызақ соғатын орындағы арнайы қойылған сөре ағашқа іліп қояды. Шыбын қонбау үшін аздап күнбағыстың майын, сарымсақ салып, езген құрт, тұзқатық жағып, кейде ақ дәкемен перделеп қояды. Ет сартап болып құрғау үшін, мезгіл-мезгіл аударып жайып, керек болса астына аздап түтін салып қояды.
Екінші түрі - жас етті қайнап жатқан суға (кейде қайнап жатқан құртқа, ірімшікке, сүтке) пысытып алып, тұзын татытып, тілкімдеп кептіреді.
Үшінші түрі - жұқалап тілініп, тұздалған етті нан пештін, тандырдың немесе арналып жасалған жерошақтың қызуына іліп, пысытып кептіреді де, жел қағып тұратын орынға жайыр қояды. Осындай жолмен қақталған ет мейізденіп кеуіп, 5 - 6 ай, кейде жыл бойы сақтауға келе береді. Қақтаған етті сорпалап пісіріп, одан майлы қуырдақ, сүт қуырдақ жасауға болады.
Қақталған еттен тағам әзірлейтін аспаздардың өте көңіл бөлетін бір ісі - еттің шаң-тозаңын ыстық сумен мұқият жуып, тазарту болып табылады. Егер еттің тұзы өте ащы болса, оның алғашқы қайнаған сорпасын төгіп тастау, сондай-ақ тұзсыз иленген қамыр, картоп салып қоса қайнатып алу әдістері арқылы тұз дәмін реттеуге әбден болады.
Қақталған ет піскеннен кейін де тез сорғып, тез кебеді немесе бірнеше күн ылғалды күйінде-ақ бұзылмай сақтала береді. Қақталған ет шикідей де, піскен соң да жолазық ретінде сапарға алып шығуға өте қолайлы.

4 дәріс
Жылқы ұшасын әртүрлі бөлшектеу тәсілдері.

Мал сою

Қой сойғанда оны жығып, төрт аяғын мықтап байлап, бауыздайды, терісін сыпырып, бас, сирағын алғаннан кейін төс етін бөлек сылып алады (жас төстікті тұздап, үйтіп пісіру, бөліп жеу, үлкендерге ауыз тигізу салты бар). Содан кейін сүбеден бастап қойдың төсі сөгіп алынады, іші жарылған соң өңеші суырылып, өкпе-бауыры бір бөлек, ішек-қарыны бір бөлек шығарылады. Мал союшының көмекшілері, әйелдер ішек-қарынды бөлек алып тазалап арши береді. Ішек-қарын аршу өнер. Ол кез келген адамның қолынан келмейді, арши білмейтіндер ішек-қарынның шарбысын айырғанда оны үзіп немесе жарып алып, малдың жынын теріге, етке ағызып бүлдіреді. Сондықтан да егде, тәжірибелі әйелдер жастарды, келіндерді ішек-қарын аршуға әдейі үйретеді. Ішек-қарын аршушылар қойдың (немесе басқа малдың) ұлтабарын, тақияқарынын, жалбыршағын, үлкен қарынын аса еппен жүйелеп, жынын төгеді, содан кейін айналдырып, жылы сумен бірнеше қайтара жуады, қарынның түктерін пышақпен қырады. Түгінен арылған қарын бөгде иісінен тазарып ағарады да ет қалпына түседі. Ұлтабар айналдырғанда оны майға өте тығыздамайды, өйткені тұздың сіңбеуі, сорпаның өтпеуі мүмкін. Ішек аршу тіпті қиын. Мысалы, малдың тоқішегі (жылқыда қарта) өте майлы болады. Оны майы қатпай тұрғанда тездетіп жүйелеп, жынын ағызып, мұқият жуып айналдыру керек. Тоқ ішек өте бағалы тағам. Қартасы қонаққа беріледі. Ал, ащы ішекке келетін болсақ, ол тым ұзын, кейбір сақа қойларда 30 - 40 метр болады. Сыртындағы шарбы майы жұқа, аз келеді, сондықтан оны тазартып әуре болмай далаға шығарып тастай салады. Бұл әрине дұрыс емес. Медициналық тұрғыдан қарағанда малдың етінен гөрі ішек-қарынында әр түрлі витамин көп болады. Соның ішінде шарбы араластырып шумақтаған ащы ішекті жегеніңде байқалатын сүйкімді қышқыл дәмі соны аңғартса керек.
Осылай әзірленген ішек-қарын бауыр қосып қуырған қуырдақ таптырмайтын ас. Ал, асып пісірілген ішек-қарын, жөргемдер ет алдында бөлек табақ ретінде дастарқанға қойылады.
Ішек-қарны алынғаннан кейін кеңірдегі суырылып, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылады. Жүрек тілкемделіп ішіндегі қара қаны ағызылады, екі құлағы алып тасталады, қан-сөлі жуылады. Содан соң екі бүйрегі алынып, екі жамбастың түйіскен жері, яғни шаты ажыратылып, тік ішек пен қуықтың алынуы керек. Еркек мал болса қуықты қамшысымен бірге тік ішектен ажыратып алып тастау қажет.
Малдың іші тазартылған соң артқы аяғы бір кісіге ұстатылып қойылады да, сүбеден бастап бұғанаға дейін қабырғалар сөгіледі. Осы тәртіппен екінші жағы бұзылады, мойнынан бастап омыртқалары мүшеленеді. Әдетте қойдың құйрығы бөлек алынады, екі жамбасқа да белгілі мөлшерде құйрық қалдырылады.
Қой-ешкінің басы жағымен тұтас күйінде үйітіліп, күйесі ыстық сумен жуылады, басынан жағы ажыратылады. Бас көбінесе қонаққа тартылады. Көп жерлерде миына ұсақтап құйрық қосып, мипалау деп аталатын күшті тағам жасалып, дастарқан басындағыларға ауыз тигізіледі.
Сиыр да қой-ешкі сияқты сойылады. Бірақ ол ірі қара болғандықтан әуелі екі қол бөлек алынып, сүбелер, қара қабырғалар мен бұғаналар бөлек-бөлек сөгіледі, басы бұзылады, тілі жақтан бөлек алынады.
Түйені бауыздарда жығады да, терісін аларда шөгеріп қойып, арқасынан бастап реп сояды, мойыны ұзын болғандықтан екі жерден (сағақтан және өндіршектен) бауыздайды. Мойын терісі бітеу алынып, кей жерлерде торсық істеледі немесе қамыт тігетін, кереге көктейтін таспа ретінде пайдаланылады. Түйенің алдымен өркеші, қомы, одан кейін екі қолы алынады да, қалған жағы сиырша бұзылады. Жылқы мен семіз түйенің қазысы қалың болады, бірақ ол айналдырылмай, тілінген күйінде тұздалады. Түйенің жіліктері қазанға симайды, іші майға толы болады, ірі түйелердің бір жілігінен орта шелектей май шығады. Қазақтардың түйеге ашуланғанда Ақ шелек болғыр дейтіні осыдан шыққан. Майы шашылып кетпесін деп ақ шелектерді үлкен қазанға тұтас салып пісіруге тырысады. Қазысын, өркеші мен қомын қоса алғанда семіз түйелерден 4 - 5 пұт, кейде одан да көп май түседі.
Жылқының терісі қойша іреп сойылады, сирақтарын жалаңаштап тарамыс алады, екі қолы, төсі алынған соң қара қабырғалары сөгіледі. Қазы дейтініміз жылқының осы екі жақ қабырғасы, оның етегінің (сүбе) қалыңдығы, семіздігі елімен өлшенеді. Бір елі, екі елі, одан да семіз болса табан қазы деген атаулар бар.
Қай малды болса да, соның ішінде жылқы союға шеберлік керек. Сондықтан да қазақтар соғым сойған кездерде сондай адамдарды арнайы шақырады. Мысалы қазының қабырғаларын бөлшектегенде, омыртқаларды бұзғанда біріне тиісті майды, етті екіншісіне ауыстырмай дәлдеп, ұқсату керек. Беломыртқаға жеткен соң жаяны санның сыртынан бөлек сойып алу қажет. Мал етін бұзғанда қазақ ғұрпында балта, шот қолданылмайды, сүйектер өзінің жүйесінен пышақпен ғана ажыратылады, сондықтан сорпада ұсақ, қиыршық сүйек кездеспейді. Сою үстінде бөлектеніп қалған ұсақ еттер әсіп жасауға, шұжық айналдыруға пайдаланылады.
Қай малда да сойғанда алып тасталатын, тағамдық қасиеті жоқ, тіпті адамға зиянды бездері мен тамырлары болады. Мал союшы, ет бұзушы адамдар бұл жұмыстарын орындау кезінде етті арам бездерінен арылтуға тиіс. Қой, ешкі сойғанда төстің қалақ шеміршегін, еркек малдың қамшысын, жіліктердің бұлшық еттерінде, мойын етте болатын бездерді, қуықты, жатырды, өтті, жүректің құлақтарын алып тастауы керек. Ішек-қарындарда кездесетін ұйқы, жылауық, жыныс бездері, кейбір малдардың өкпе-бауырларында, қолқасында кездесетін бершімек, өлі қан түйірлері мұқият тазартылуы қажет.
Еттің қазақша әр түрлі мүшелері, әр түрлі атаулары бар, оның барлығын айтып жатпай кейбір негізгілерін атауға болады:
бас (ірі қарада- екі шеке);
жақ (қой-ешкіде тілмен тұтас жүреді, ірі малдардың жағы екіге айырылып, тілі бөлек мүше саналады);
жақ ет, ұрт ет (ірі қараларда бөлек алынады, көбінесе қуырдаққа пайдаланылады),
мойын ( 6 буын. Бұл қонаққа, сыйлы адамдарға арнаған табаққа салынбайды);
мойын ет ( ірі қарада бөлек сылып алынатын кесек ет, көбінесе қуырдақ қуырылады);
бұғана (екі жақта 3 талдан 6 тал. Мүше орнына саналады);
қара қабырға (6 тал. Мүшелермен бірге әр уақытта табаққа салына береді);
сүбе (етегімен алынған 6 тал қабырға. Таңдаулы мүшелердің бірі);
қазы (семіз жылқыдан 20-ға дейін қазы айналдырылады, кейбіреуі қабырғасыз, басқа малдың ішегіне айналдырылады);
төс ( қыз-келіншек, күйеулер үшін таңдаулы мүше);
төс ет ( жылқы, сиырда осылай аталады. Көбінесе қуырдақ жасалады, сүрленеді де);
төстік (қойда осылай аталады. Терісімен істікке шаншып, отқа қақтап құйқасымен жейді);
ауыз омыртқа ( соғым сойған күні табаққа салынады немесе мал сойған кісіге құр қол қайтпасын деген мақсатымен шикілей де беріледі);
кәріжілік ( қолда болады, жілік мүшесіне кіреді);
жұмыр жілік ( ортан жілік деп те аталады. Қолда болады, мүшелі жілік);
асықты жілік ( санда болады);
тоқбақ жілік ( санда болатын ең етті жілік);
жамбас ( ірі малдың әр жамбасын міндетті түрде екіге бөліп асады);
Қойдың, ешкінің жамбасы тұтас асылады, ең таңдаулы мүшеге жатады;
жая ( жылқының сауыр еті, оны сүрлейді, қақтап кептіруге болады);
белдеме ( қой-ешкіде бел омыртқа, ірі қарада жалпақ омыртқа деп атайды, таңдаулы мүше қатарына жатады);
мойын омыртқа ( отбасының өзі жейді, қонаққа салмайды);
ұзын омыртқа (арқа омыртқа деп те атайды, жалпақ омыртқаға тең, сүрленеді, қонаққа салынады);
жүрек ( көбінесе қыз баланың сыбағасы саналған);
үлпершек ( жүрек қабына толтырылған, шұжық тәрізді май, кесек ет);
бауыр ( майлы өкпеге қосып жеуге жақсы. Оны қатырмай пісіреді, қуырады);
көк бауыр (талақ деп те алады. Малдың қарнына жабысып тұрады, асып та, қуырып та жейді);
бауырет ( ірі малда бөлек сылып алынады, асып, қақтап жеуге, қуыруға, содан соң жөргемге қосуға пайдаланылады);
бүйрек ( балалар сыбағасы саналады);
ұлтабар ( ұсақ малдың таңдаулы, ең майлы мүшесі);
қарта ( жылқы етінің таңдаулы мүшесінің бірі);
қима ( сиырдың майымен айналдырып, шумақтаған тоқ ішегі);
тоқ ішек ( оның ет, шажырқай қосып өрмелеген түрін жөргем дейді. Тоқ ішектің соңғы ұшы майлы болады, бірақ қонақтың табағына салынбайды);
ащы ішек ( өкпе-бауырға қосып қуырылады);
желін ( бойдақ немесе ту малдарда майлы келеді, шап майымен бірге алынады, майлы мүшесі тұздап, сүрленеді, қонаққа беріледі);
қом ( түйе өркешінің төменгі жағына бітетін май, өркеш сияқты бағалы саналады);
қарын ( қойдың етімен бірге табаққа түседі, қуырылады да).
Жылқы қарыны қарта орнына да жүреді. Сиырда жалбыршақ қарын, жылқыда таз қарын деген болады, олар оншама бағалы саналмайды;
өкпе ( қуырдаққа жарамды, ол көп қайнатуды тілейді, қонақтың табағына салынбайды);
сирақ ( қой-ешкінің (кейде тайыншаның) сирағын үйтеді, сирақ сорпасынан дірілдеуік жасайды);
бүйен ( ертеректе май, ет тығып, түйрек, әсіп, меңіреу, жұмыр дейтін тамақтар жасалған, қазіргі уақытта мұны көбінесе қазы айналдыруға, шұжық тығуға пайдаланады
5 дәріс
Жылқы өнімінен жасалатын ұлттық тағамдарын дайындау технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық санитариялық сараптау.
ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТАҒАМДАРЫ

Мал шаруашылығы - қазақтардың тым ерте қалыптасқан ата кәсібі. Мал олардың көлігі, киімі, тамағы. Бір сөзбен айтқанда барлық тіршілігі, күнелтісі малға байланысты болған. Сондықтан да қазақтар малды жақсы көрген, төлдетуді, күтіп-бағуды, көбейтіп өсіруді ойдағыдай игеріп, отбасының қажетіне қарай, іріктеп сойып жеп отырған.
Ертеректе, әсіресе егіншілікке дейін, қазақ халқының негізгі тағамы малдың сүті мен еті болғаны бәрімізге аян.

Қазы-қарта және оларды айналдыру

Тарихи деректерге қарағанда қазы - қарта айналдыру, шұжық жасау әдісі қазақ халқында ертеден қалыптасқан.
Қазақша қазы айналдыру әдісі мынадай: жылқының екі жақ сүбе қабырғасын екі бөлек алып, 5 - 7 сағат іліп қойып сорғытады. Қазы айналдыратын ішекті бірер сағат тұзды суға салып қояды. Айналдыратын қазы мен шұжықтарға қатты ағаш жаңқаларынан, тобылғыдан істіктер әзірлейді. Тобарсыған қазының етегінің қалың-жұқалығына қарай одан неше қазы шығатындығын мөлшерлейді. Өйткені қалың қазы енсіз жіңішке тілінеді де, жұқа қазы жалпақтау тілінеді. Олай істемесе жалпақ тілінген қазы ішекке симайды, айналдыруға келмейді, жылқының ішегінен қазысы артылып қалады. Ал, айналдырылмаған қазы айналдырған қазыдан дәмсіз болады және көп сақтауға келмейді. Қазы тілетін пышақ өткір болуы шарт. Олай болмаған күнде қазының майын мыжғылып ірітіп жібереді. Әрбір қабырғаның етек жағындағы майынан бастап біріне бірін түйістіре ішекке тығады. Қос қазы осындай тәсілмен жасалады. Қазы ішекке тығылар алдында жақсылап тұздалып, бұрыш, сарымсақпен бапталады.
Өте семіз қабырғалардың еті, майы тым қалың болып, ішекке симайтын жағдайларда, шебер қазы айналдырушылар қара ет пен қыртыс майын бірдей етіп, тіліп алады. Мұндай кесінділер жеке қазы немесе шұжық жасауға пайдаланылады.
Айналдырылған қазы мен шұжықтың екі басы істікпен бүрмеленеді де қосақтап байлап, кептіруге, сүрлеуге қойылады. Өте семіз қазыларға қабырға жетпей қалғанда етек қазы, уілдірік қазы деп аталатын қабырғасыз қазылар жасалады.
Қазы түрлерінің мынадай атаулары бар:
кере қазы - семіздегі бармақ пен шынашақ аралығына тең қазы;
сере қазы - семіздегі бармақ пен шынашақ аралығына тең қазы;
табалдырық қазы - аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы, оны кей жерлерде табан қазы деп те атайды. Гурьевте мұндай қазының қабырғасыз түрін, тобаяқ қазы дейді екен;
би қазы - бүйен ішекке тыққан, жуан қазы;
Шынтақ қазы, қылыш қазы, жерлік майы бар қазы, тағысын тағылар. Қазының мұндай атаулары көбінесе оның семіз - арықтығын ажыратып атаудан қалыптасқан. Ал, атаулар халқымыздың көне заманғы, ешқандай өлшеуіш құралдар жоқ кездегі кісі бойы, қол ұсыным, құлаш, қарыс, сүйем, сынық сүйем, елі, бармақ, шынтақ деген сияқты өлшем мөлшерлерінен алынған, шаруашылықпен байланысты атаулар.
Шұжық - майлы етті турап, тұздап, бұрыштап ішекке тыққан соғым еті. Оны сүрлеп көп уақытқа сақтауға болады. Шұжық негізінде жылқы етінен жасалады.
Түйеміш - келіге түйіп, жаңғырыққа салып тоқпақпен жанышталған кескен ет. Оны кейде сол күйі қатырып немесе қарынға салып сақтаған. Майға қарып, суға қайнатып, кейде ішекке тығып қайнатып пісіреді.
Әсіп - соғым сойған күні малдың іш майын, жұмсақ еттерін турап бүйенге тығып пісіретін тамақ.
Бітеу - турап бүйенге тығып пісірген ет. Оның бір жағы тұйық, екінші басы тігулі болғандықтан піскенде өз сорпасы өзінде болады.
Бұжығы - турап, қарынға салып асқан жұмсақ ет.
Бұжы - кейбір жерлерде бұжбан деп те атайды. Бүйенге толтыра тығып жасаған қой етінің шұжығы.
Жау жұмыр - түгелдей өз қарнына салынып су құймай, қоламтаға пісірілген қой еті. Оны кейде жау бүйрек деп те атайды. Мұндай ас көбінесе жортуылшылардың салығында жасалған. Салықшы жақсы болса жау жұмыр да жақсы піскен.
Борша - кісе (кісе - қалта мағынасында) - тауық, қаз, үйрек, бұзау, лақ-қозының еттеріне сарымсақ, бұрыш, шикі жұмыртқа, сары май қосып ішекке, бүйенге, нанға тығып пісіреді.
Сырбаз - өз терісіне орап қоламтаға көміп пісірген бағлан еті. Оны кейбір кезде жол жұмыр деп те атайды.
Ет -хошан - қой құйрығы, қамыр, өсімдік майын қоспалап, қарынға салып пешке пісіретін тұз-бұрышы, иіс, дәмі келісті тамақ.

Қазы мен қартаны ветеринариялық-санитариялық сараптау

Қажетті құрал-жабдықтар: Сапасы әртүрлі қазы, қарта сынамалары, микроскоп, 0,2%- бензидин ерітіндісі, 1%-сутегінің асқын тотығы, 5%-CUSO ерітіндісі, 0,14 азот қышқыл күміс ертіндісі, 5%-хром қышқыл калий ерітіндісі, Несслер реактиві, 10%- сірке қышқыл қорғасын ерітіндісі, 200-250 мл-лік колбалар, цилиндр 15-100 мл-лік, сүзгіш қағаз, пинцет, скальпель, Михаэлис компараторы, грам әдісімен бояуға арналған реактивтердің жиынтығы.

Органолептикалық әдістер

Қазы
А) қабықшаның жағдайы: сырты таза, бүтін, кірленбеген, кілегейсіз, көгермеген, ақшыл-сұр түсті.
Б) қабықша астындағы қазының жағдайы: түсі қою-қызыл, көгеру белгілері жоқ, кілегейсіз, таза, майының түсі ақшыл немесе сары.
В) кескендегі түрі- түсі: боялуының біркелкілігі мен дақтардың бар жоқтығына көніл аударады.-
Сапалы өнімнің түсі: қызылдан қою-қызылға дейін біркелкі боялған дақсыз, майының түсі ақшыл сары, сарғыш немесе қоныр.
Г) консистенциясы. Сапалы өнімнің консистеннциясы - тығыз, тері асты майы қоймалжың немесе тығыз.
Д) Иісі. Сапалы өнімнің иісі - жағымды, балауса тұздалған өнімге тән, дәмдеуіштер қосылған.

Қарта
А) Сыртқы түрі- таза, кірленбеген, көгермеген, кілегейсіз, геморрагиялық қабыну процестері жоқ; кілегей қабықша жағындағы қатпарларының түсі- қызғылт ; сірілі қабықша жағының түсі қызыл-сұр ; ішек түтігіндегі май ұлпаларының түсі: ақшыл- сары, сары.
Б) Консистенциясы- жұмсақ, майының консистенциясы - қоймалжың.

Зертханалық зерттеулер
Бактериоскопия- боялу деңгейі; микроорганизмдер саны.
Зерттеуге арналған қазының сыртын спиртовкада күйдіріп , стерилденген қайшымен мөлшері 2,0 х 1,5 х 2,5 см бір кесек ет кесіп алып, төсеніш шыныға жұғын-таңба жасалады. Препаратты ауада кептіреді, жалынға үстап бекітеді Грамм әдісі бойынша бойды да, микроскоп арқылы зерттейді.
Сапасы жақсы өнім- әлсіз боялған беткі қабатында бір-екі коккилер мен таяқшалар .Терең қабатынан дайындалған жұғындыда микробтар кездеспейді.
Сапасы күмәнді- анық боялған, беткі және терең қабатынан дайындалған жұғындыда микроптар саны 10-30-ға дейін.
Сапасы нашар болғанда- қою боялған препараттың көру аймағында микроптар саны 30-дан артық болады.

Дайындалған өнімдерден (қазы, қарта) судың сығындысын дайындау және оларды зерттеу.
Қышқылдық ортаны ( РН) - анықтау
РН-анықтау үшін еттің сөлін дайындау керек (1:4). Ол үшін 20 гр сынаманы ұсақтап турап езгілеп, оған 80 мл су құйып, жақсылап араластырады да, біраздан соң (15 минут) сүзіп алады. Сүзілген қазының сөлі (фильтрат) тұнық болуы керек. Дайын болған қазының сөлін РН-пен пероксидазаны анықтауға қолданады. РН-ты Михаэльс компораторы арқылы анықтайды.
Ол үшін 1 пробиркаға 6 мл қазының сөлі және 1 мл индикатор паранитрофенол құйып жақсылап араластырады, ал 2 пробиркаға 3 мл қазының сөлі құйылады, басқа ештеңе қосылмайды. 1 пробирканы компаратордың бірінші қатарындағы ортаңғы қуысына қояды. Оның екі жақ шетіндегі қуысқа стандартты ерітіндісі бар пробиркалар қойылады.
2 пробирканы екінші қатарға стандартты ерітіндінің артына қояды. Олардың түрін салыстыру арқылы РН-тың шамасын анықтайды.
Сапасы жақсы өнімнің РН- шамасы 5,8 - 6,4 болу керек, сапасы күмәнді 6,5 - 6,6, сапасы нашар 6,7 және одан да жоғары болады.
Пероксидазаны анықтау
Пероксидазаны анықтау үшін пробиркаға 2 мл қазының сөлін (1:4), 5 тамшы 0,2 %- бензидин ерітіндісін және 2 тамшы 1%- сутегінің асқын тотығын құяды.
Сапасы жақсы қазының сөлінің түсі көкшіл - жасыл түске енеді де, біртіндеп барып қоныр түске айналады. Ауру, шаршап-шалдығып немесе жанталасап өлген жылқыдан дайындалған қазының сөлінің түсі өзгермейді, бірақ кейбір жағдайда көкшіл-жасыл түс көп кешігіп барып пайда болады да, тез қоныр түске айналып кетеді.
Сорпадағы белоктардың ыдырауынан пайда болған өнімдерді анықтау
Ол үшін бастапқы сорпаны ( қайнату сынамасы кезіндегі) қолдануға болады. Ыстық сорпаны сүзіп алып, суытқанан кейін, пробиркаға 2 мл тұнық сорпа , 3 тамшы 5% CuSO4 ертіндісін құяды. Жақсылап араластырып , 5 минуттан кейін нәтижесін қарайды. Сапасы жақсы қазының сорпасы тұнық күйінде қалады. Сапасы күмәнді қазының сорпасы бұлыңғырланады. Сүрі қазының сорпасы бұлыңғырланып қоймалжың затқа айналады.
Тураманы (фаршты) қыздыру арқылы күкірттісутекті анықтау.
Жалпақ пробиркаға 15-20 гр етті ұсақтап турап салады. Жолақ сүзгі қағазына бір тамшы сірке қышқыл қорғасынын 10% ерітіндісін тамызады. Жолақ қағазды пробиркаға салып, тығынмен ұстатады ( қағаз пробирканын ортасында ілініп туру керек).Содан соң, осылайша дайын болған пробирканы су ванасына (температурасы 50-55 0С) салып қояды да, 15 минуттан кейін қағазды алып, нәтижені тексереді.
Қазының сапасы жақсы болса қағаздағы тамшының түсі өзгермейді, немесе сәл көмескеленуі мүмкін. Сапасы күмәнді қазыда сүзгі жай қоныр түске боялады. Егер сапасы нашар (бүзылған) болса, онда сүзгідегі тамшы қоныр түске боялады.
Қарта

А) Бактериоскопия: сірілі және кілегейлі қабықшаларынан бактериоскопиялық жұғынды жасау.
Б) Зерттеу жүргізу үшін қартаның сөлін дайындау, РН-анықтау.
В) Сорпадағы белоктардың ыдырауынан пайда болған өнімдерді анықтау.
Г) Эбер әдісі бойынша аммиакты анықтау.
Д) Күкіртті сутекті анықтау.
Көрсетілген А, Б, Вжәне Д пункттеріндегі көрсеткіштер қазы көрсеткіштерін анықтау әдістемелігі және ветеринариялық-санитариялық бағалауымен бірдей болады.
Эбер әдісі бойынша аммиакты анықтау
Пробиркаға 1 мл Эбер ерітіндісін құямыз. Пробирканы шайқап аузын тығынмен жауып ішіне басы иілген сымға немесе шыны таяқшаға зерттелетін өнімді саламыз. Зерттелетін өнім мен Эбер ерітіндісінің ара қашықтығы 1 см болуы керек. Егер зерттелетін өнімде газтәрізді аммиак болса онда пробиркада ақбұлт тәрізді нашатыр пайда болады Таяқшаны ары-бері жылжытқанда айқын көруге болады.

3. Стандарттың талабы бойынша өнімге сәйкес қазы мен қарта технохнохимиялық анализ жүргізу
Мора әдісі бойынша натрий хлорид мөлшерін анықтау
5 г. ұсақ кесілген еттің сынамасына 100 мл дистилденген су құяды да, 40 минуттан кейін (арасында араластырып отыру керек) етті қағаз сүзгісі арқылы сүзіп алады. Колбаға пипеткамен 10 мл еттін тұнық сөлін құйып, оның үстіне 10 тамшы хромқышқылды калий тамызып, азот қышқылды күмістің 0,1Н ерітіндісімен қоныр қызыл түске енгенше титрлейді. Титрленгеннен кейін азот қышқылды күмістің мөлшері тұздалған өнімдегі тұздын проценттік санына тең болады.Тұздалған өнімдегі тұздың мөлшері 3-12 % дейін болу керек
4. Алынған нәтижелерді студенттер жұмыс дәптерлеріне жазып, өнімнің сапалығы мен балаусалығын анықтап, санитариялық тұрғыдан баға береді.

6 дәріс
Консерві өндеу технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық санитариялық сараптау.
Сүрлемелер (консервілер) - металл, шыны немесе полимер ыдысқа салынып, тұмшалап жабылған және қыздыру арқылы стерилденген немесе пастерленген ет өнімдері.
Қыздырып сүрленген өнімдер ықшам және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.