Мухаммад ибн Әли ибн

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 254 бет
Таңдаулыға:

1-БӨЛІМ

ИСЛАМТАНУ, ДІНТАНУ ЖӘНЕ ФИЛОСОФИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Махмұд Фаһми ХИЖАЗИ,
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті
университетінің ректоры, доктор, профессор, академик

МӘДЕНИЕТТЕР АРАСЫНДАҒЫ ДИАЛОГ ЖӘНЕ ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ДАМУЫ

1. Қазақ ғұламаларының көбісі кітаптарын араб тілінде жазған. Олар
қазақтың мәдениет, ғылым тарихында мәдениеттер арасындағы байланысты
жоғары дәрежеде дамытқан. Ислам өркениетіндегі қазақ ғұламалары тек
дінмен шектеліп қоймаған. Олардың саны өте көп. Бұл К.Брокельманның
Араб әдебиеті тарихы кітабынан және Ф.Сезгиннің Араб мұрасының
тарихы кітаптарынан айқындалады. Бұл үлкен екі еңбекті неміс тілінен
араб тіліне аударылуына орасан еңбек сіңірдім. Әл-Жауһари, лексиколог
әл-Фараби сияқты қазақ ғалымдары лексикология ғылымына көп үлес
қосқан. Сонымен қатар музыка, саясат, философия ғылымдарына философ әл-
Фараби ерекше ден қойған. Медицина саласы бойынша бір топ түркі
ғалымдары –Исмайл әл-Журжани, әл-Илақи, әс-Самарқанди, әл-Жуғмини араб
тілінде кітаптар жазған. Медицина терминдері туралы әл-Қумри өте
маңызды кітап қалдырған.
Астрономия ғылымы бойынша араб тілінде кітаптар жазған Орта Азияның
басқа да ғалымдары бар. Олар – Абдур-Рахман әс-Суфи, Әбу Мағшар әл-Балхи,
ибн Амажур, әл-Фергани. Осы және басқа да ғалымдар Ұлықбек пен Насыр әд-Дин
әт-Туси есімдерімен байланыстырылатын әлемдік ғылыми жобаны дайындаған. Ол
–астрономиялық бақылау жобасы.
Сүлеймен ибн Асама әс-Самарқанди, Әбу әл-Хасан ән-Насауи сынды ғалымдар
математика ғылымына көп мән берді. Бұл ғалымдармен бірге көптеген елдер мен
аймақтардың ғалымдары бәсекеге түсті. Өйткені ғылымға деген талпыныс орасан
еді. Саяси шекаралар өзгеріп отырды. Грек, парсы, үнді, араб ғалымдарының
негізгі кітаптарын білу мақсатында араб тілінде жазылған кітаптарға
сүйеніп, кітаптарын араб тілінде жазды. Олар осы еңбектерді пайдаланып,
оған жаңадан жаңалықтар кіргізді. Бұның бәрі даму үшін, өркениеттердің бір-
бірлерімен байланысуы үшін жасалған талпыныстар тұғын. Олардың ғылым
тарихында алатын орны жоғары.
Қазіргі кезде мәдениеттер арасында диалог жүргізу ғылыми және мәдени
ұйымдардың негізгі міндеттері болып табылады. Осы мақсатта Қазақстан
ғалымдары Египет пен басқа да елдердегі ұйымдардың ғылыми отырыстарына
қатысып келеді. Араб қолжазбаларын сақтайтын орталықтар бұны айқындай
түседі. Олардың алдыңғы қатарында Египет баспа үйі, әл-Азһар кітапханасы,
Ислам қолжазбалары кітапханасы, Каир университеті кітапханасы, Александрия
кітапханасы, Араб қолжазбалары институты бар. Аталған орталықтарда әлем
кітапханаларындағы таңдалып алынған қолжазбалардың көбісінің көшірмелері
сақталған.
Бұл ғалымдардың бірнеше кітаптарын басып шығаруда Египет, Сауд Аравия,
Ливан, Сирия баспалары мен мәдениет министрліктері атсалысты. Ол ғалымдар –
философ әл-Фараби, лингвист әл-Фараби, әс-Сихах кітабының авторы – әл-
Жауһари, фиқһ негіздерінің ғалымы – ас-Сығнақи. Сонымен қатар ибн Әбдул
Қадырдың Табақат әл-Ханафия, ибн Әби Усайбағаның Ғуюн әл-анба, ибн
Халликанның Уафаят әл-ағян, ибн Хажардың әд-Дурар әл-Камина сияқты осы
ғалымдарының өмірлері туралы көптеген мағлұматтар келтірген кітаптар жарық
көрген. Солардың қатарында мәмлүктердің билік жүргізген заманында басылған
жүздеген тарихи кітаптарда бар. Олар: ибн Тағрибердидің кітаптары, әл-
Қалқашандидің Субху әл-ағша сияқты энциклопедиялық кітаптары. Жоғарыда
аталған мемлекеттерде жүздеген кітаптар басылып шықты, олардың ішінде
кейбіреулері бірнеше томнан тұрды. Бұл ғалымдардың еңбектерін таратуда
шынайы атсалысу мен мәдениеттер арасындағы байланыстың маңызы зор еді.
2. Аударма – мәдениеттер арасындағы байланысты орнатудағы маңызды құрал.
Бірақ ол өркендеуге онша әсер етпейді. Өйткені ғылымға жаңалықтар қосу
өте маңызды болып саналады. Мұсылман ғұламаларының барлық ғылым
салаларына, оның ішінде медицинаға қосқан үлесі зор. Мұсылманның
көрнекті дәрігерлерінен Мұхаммед ибн Закария Әбу Бакр әр-Разиді ерекше
атауға болады. Ол логика және геометрия және т.б. философия
ғылымдарында да ерекшеленді, медицина саласында көптеген кітаптар
жазды. Оның латын тіліндегі аудармалары Еуропаға кең таралған.
3. Еуропалықтар әл-Андалус, Сицилия арқылы жаратылыстану ғылымдары,
медицина, философия, араб әдебиеті туралы білді. Араб тілінен сол
кездегі Еуропаның ғылым, мәдениет тілі болған латын тіліне аудармалар
жасалына бастады. XIII ғасырда аударма ісі дамыды. Еуропа
кітапханалары араб тілінен латын тіліне аударылған қолжазбаларға лық
толды. Қазіргі кезге дейін латын тілінде жазылған қолжазбалар бар.
Еуропалықтар алғашқы медицина саласындағы мағлұматтарды араб
дәрігерлерінен сусындады. Мысалы, XI ғасырда (хижра бойынша V ғасыр)
медицина саласы бойынша әт-Тасриф кітабын жазған әз-Заһрауи әл-
Андалусиді келтіруге болады. Оның кітабы хирургиялық аспаптарды
түсіндіретін көптеген суреттерімен ерекшеленді және латын тіліне
аударылды. Қазіргі кезде аударманың қолжазбасы бар. Орта Азияның
ғалымдары әл-Фараби, ибн Сина, т.б. Еуропада латын аудармалары арқылы
танылды.
Кейін медицина ғылымы батысқа ауысып, Франциядағы Монпелье, Италиядағы
Наполи, Болонья, Падуя, Британия аралдарындағы Оксфорд, Кембридж сияқты
қалаларда университеттер мен институттар ашылды. Бұл жоғары оқу орындары
араб тілінен латын тіліне аударылған кітаптарды оқытудың негізгі орталығына
айналды. Сонымен қатар еуропалықтар араб ота жасауының әртүрлі әдістерін
өздерінің мектептеріне алып келді және ботаника, зоология, математика,
астрономия, философия ғылымдарының кітаптарын оқытты. Осы салада аударылған
кітаптар олардың басты назарында болды. Қазіргі кезде Еуропаның
кітапханаларында латын тілінде сақталып тұрған мыңдаған қолжазбалар бар.
Баспа ісі жолға қойылғаннан бері олар осы кітаптарды басып шығаруға қатты
көңіл бөлді. Мысалы ретінде, ибн Синаның араб тілінен латын тіліне
аударылған кітаптарының ондаған басылымдарын көруге болады. Осыдан
мәдениеттер арасындағы байланыс барынша аңғарылады және ол қазіргі
Еуропаның дамуына үлкен әсерін тигізгені айқын білінеді.
Араб әдебиеті Еуропа әдебиетіне өз әсерін тигізді. Сол себепті трубадор
өлеңдерінде арабтың өлең-шумақтары кездеседі. Мысалы, Францияның
оңтүстігінде орналасқан Прованс қаласында араб өлеңінің стилінде жазылған
еуропалық өлеңдер туа бастады. Ал мұсылман философы Хай ибн Яқзанның ибн
Туфайл туралы әңгімесі Еуропа әдебиетіне қатты ықпал жасады. Онда философия
қамтылғандықтан, арабтың философиялық әңгімесі саналды. XVI – XIX ғасырлар
аралығында оның әңгімесі Еуропаның көптеген тілдеріне аударылды. Онымен
Еуропаның көптеген әдебиетшілері сусындады.
Даму үшін өркениеттер арасында диалог жүргізу маңыздылығын ислам тарихы,
Еуропа дамуының тарихы, қазіргі дүниежүзі тарихының зерттеулері айқындады.
Біз бүгінгі күні ұшқыр байланыс заманында өмір сүріп жатырмыз. Шетелдермен
қарым-қатынас жасап, бір-бірімізбен тез мағлұмат алмаса және өзара
бәсекелесе аламыз. Осы орайда, діндер арасында диалог жүргізуге байланысты
түсінік қалыптастыру және өркениеттер арасында ынтымақтастықты арттыру –
дамудың негізгі шарты. Сондықтан жарқын болашақты құру үшін және осындай
түсінікті қалыптастыру мақсатында діндер арасында өткізілетін
конференциялардың маңызы зор болмақ.

Mostafa Labib ABDELGHANY,
Doctor of Islamic Philosophy,
professor, academic in
Cairo university, Egypt

THE PHILOSOPHICAL THOUGHT IN MODERN EGYPT

Sincere greetings to you, professors and students, from Egypt: the
ancient state that witnessed the dawn of conscience and the dawn of wisdom,
the sponser of great civilizations all over the history of mankind, the
ancient Egyptian, the medieval Coptic-Muslim and the modern civilization.
Now, I'ill try to throw lights upon the modern Egyptian Philosophical
thought, during the last two centuries.
To understand the present day philosophy in Egypt, we have to go back to
the end of the nineteenth century. Up to that time the higher education
could only by obtained in Al-Azhar, the religious university founded a
thousand years ago, for keeping the medieval traditional studies till 1960,
the time of it's recent development to be also a comprehensive university:
for teaching traditional religious and modern sciences as well. The study
of philosophy was before prohibited as antagonistic to religion, even logic
was condemned as a mean to atheism. A famous conservative fatwa ran like
this, Mantamantak fakad tazandak, "He who studies logic is an atheist"
Philosophy came to be known again and re-acknowledged in two ways, the
affiliation of western ideas to the East, and the rise of some reformers in
the heart of Al-Azhar (especially, H. Al Attar, and H. Al Jabarti). After
nearly sixty years, due to Gamal el-Din al-Afgani that Al-Azhar and all the
Near East have awakened. He wrote a short treatise defending Islam, or
rather religious belief, called "Answer to Naturalists" (Al Radd'ala
Aldahreyeen). In this book, he attacked fiercely, from his point of view,
Darwinism and all the philosophies prevailing in the second half of the
19th century.
His disciple, Muhammd Abdu, who came to be Mufti of Egypt, and that I
realy consider him the pioneer of modern Egyptian thought, tried to shake
of the yoke of traditionalistic views. He taught logic, and when he was
appointed a teacher of history at Dar-Al-ulum high school he chose to teach
the philosophy of history instead, through Mukadimmat Ibn Khaldun. He wrote
a creative exegesis of the Koran, a treatise on the kalam, called "Resalat
Al-Tawheed", and many influential articles. To teach logic was really a
very bold step. He published an ancient manuscript written in the 12th
century on logic, which can be considered one of the best handbooks
summarizing formal logic "Al Bassa'ir al Nassiriah". Muhammad Abdu's
attitude was the first a attempt to abandon traditionalism and release the
mind and the will from any alleged restrictions. Abdu was influenced by
Herbert Spencer, and there were matual letters between him and tolostoy.
Among the main contributions of M.Abdu I can refer to his bold situation
concerning libration of the muslim woman. No doubt that he who inspired his
friend kasim Amine to write his two influential books "Libration of the
woman" and "The Neo-Woman". Abdu sought eagerly to found in Egypt a modern
university and an Academy of Arabic Language.
He asserted the civil characteristic of the state, and stated frankly
that Islam doesn't know the religious state. The prophet says: "You know
best your secular affairs" (Antum a'alam bi shuo'n donyakum". His deep
conviction was that there is no contradiction at all between Islam and
Nationalism. The individual Muslim in any country has to do his best for
his country at first, he respond as such to the divine will, so as there
are in fact gradual dimensions of loyality: Loyality to the family, to the
Nabourhood, to the relatives, to the whole citizens of the country, and
finally to the human kind else where, as we are all brothers in front of
Allah.
M.Abdu died in 1905, leaving a group of famous disciples to carry his
massage for reforming the education, the politics, the economy and the
unsuitable traditional views.
In the year 1908, a secular university had been established in Egypt by
the wealthy leaders, and was transformed in the year 1925 into governmental
university. From the beginning professors from Europe were chosen to teach
in Cairo, beside the Egyptian professors. An Italian Carlo Alfonso Nallino
gave lectures on the Arabic Literature and the history of the Arabic
Sciences, especially Astronomy. An another Italian Santillana gave
intensive lectures on Greek and Islamic Philosophy, A Spaniard, Comte de
Glarzza, gave lectures on general and modern European Philosophy. All these
lectures were delivered and published in Arabic. Some of the graduates were
sent to Europe to complete their studies. After their return they found
Egypt in a political revolution trying to regain its freedom. Two of those
missionaries were very influential, Mustafa Abd el-Razik, and Taha Hussein.
Mutafa Abdel-Razikm who had studies in Al-Azhar, was the disciple of
Muhammad Abdu, and followed his method and spirit. He was interested in
logic, which he had not only studied under Muhammad Abdu, but later under
Goblot in France. When he was nominated in 1927 to the professorship of
Islamic Philosophy in Cairo University, he began to teach formal logic and
read with his students texts from Avicenna and other Philosophers in order
to reveal the real essence of Islamic Philosophy on which we can make a new
one, truly our own. He published in 1944 lectures on the History of
philosophy in Islam, which he called "Tamheed" an Introduction, and in
which he claimed a new theory against the well-known one; that philosophy
came to the Arabs from the Greeks, and that the Arabs being a Semite
nation, had no philosophy. His theory lies in the antithesis between the
jurisprudence method (usul Al Fikh) and the logical method of Aristotle
adopted by the Muslim philosophers. The method of jurisprudence in Islam,
as fully organized by the Hanifites, the Shaf'ites and the Melikites,
passes in five steps; the Koran, the tradition, the consensus, the analogy
and the common good. This method of thinking is quite original and
different from Aristotelian Logic. The principles of certainty lie in the
saying of Allah as stated in the Koran. Truth is the conformity of action
to these statements, or the statements of the prophet in his tradition, or
the accord of the community at some time. In face of new judgments having
no origin in the Koran, tradition, or consensus, the Fakih (religious
legistator) makes an analogy based on those principles. If he finds himself
in face of an unprecedented case, he refers to reason, and judges what is
rationally good, or what is best for the common good of the community. The
Fakihs hade developed very elaborate rules on how to come to a good
judgment and on the nature of truth. In brief, the real originality of
Islamic Philosophy should be sought in this field. As a matter of fact the
Fakihs had never ceased to condemn Aristotalian logic, and some of them
wrote treatises showing the incoherence and insufficiency of that logic.
One of Abdel-Razik's disciples published two ancient manuscripts against
the "Greek Logic". M.Abdel-Razik, with the collaboration of Michel,
Bernard, translated to French, with an excellent introduction, "Rissalat al
Tawhid" of M.Abdu. M. Abde-el-Razik become the head of an eminent school of
Islamic Philosophy in Egypt, and had a chief role in the reform of Al-Azhar
University.
The revival of Islamic philosophy is headed later by a scholar whose
name is Ibrahim Madkour. He studied in Paris, and had written two books in
the French language: one on the organon of Aristole in Arabic Philosophy,
the other on al-Farabi. He taught in Cairo University from 1934. Since 1949
he has been president of the committee to publish al shifa, the major work
of Avicenna on philosophy, by referring to eleven different manuscripts.
Many Egyptian professors had published philosophical manuscripts,
especially that of Al-kindi, al-Farabi, Averrose (Ibn Rushd), and some
ancient Arabic translations, especially that of Aristotle.
Side by side to these Islamic studies, is the adoption of recent western
philosophy in Egypt. Western philosophy began to be known after the first
world war by amateurs writing articles in magazines or daily papers. Four
amateur writers can be cited: Al-Akhad, Ali Adham, Salama mussa and Ismail
Mazhar, (by "amateurs" we mean that they did not teach in the university.)
Al-Akad was mainly an essayist, and wrote influential books. He was
influenced by Kant, Nietche and Schopenhauer, and introduced their
philosophies to the Egyptian circles.
The most important of his books is that entitled "ALLAH", published in
1947. He treated the subject historically up to recent times, describing
and discussing the evolution of the different doctrines concerning God. His
Work is a comprehensive study including the Islamic different theories on
the problem of deity. In the conclusion the author expounded the view that
God is known by a direct world consciousness found in man. Furthermore, his
writings on Islamic heroes reveal a new philosophy of history . He wrote
also a masterpiece on "The Kornic philosophy".
Salama Mussa is a Darwinian and believes very much in the scientific
Method. He is regarded as a free thinker. His chief influence is that he
has popularized philosophy, writing it in a plain style accessible to the
public.
Ismail Mazhar translated the "Origing of Species" in 927, and published
a book on the Epicureans and their theory of pleasure and pain.
Ali Adham is an essayist, and is interested in Hegel. He was influenced
by Al-Akad. It is due to these four writers that recent philosophy is known
to the public in Egypt.
Since 1929, year after year fresh students graduated, from the
Department of Philosophy, at Cairo University. Many have come to be well
acquainted with philosophy and its terminology. The study of philosophy was
made a part of the curriculum in secondary schools, where students are
supposed to study psychology, Logic, and history of philosophy. Egyptian
professors began to write text books for the use of the students.
The translation of western books are issued year after year. Now, there
is a considerable public to whom one can write on philosophy. Of Course,
philosophy could not have been flourished without a public, just as an
actor can never play without an audience.
The translation movement began nearly eighty-five years ago when Litfi
al-Sayyid translated Aristotle's Physics, Generation and corruption, Ethics
and Politics. His disciple Taha Hussein, although he had been a student in
al-Azhar, moved towards the Western Culture, by which he completed his
studies and obtained his thesis in France on "The Social Philosophy of Ibn
Khaldun". He believes that Islamic civilization was the outcome of the
embodiment of Greek culture. He started to translate Greek Literature. He
is also an essayist and one of the most influential thinkers in Egypt. His
doctrine may be called liberalism in religion, literature and philosophy.
He himself gave up traditionalism in his way of life, being of the first
Azharites to dress as an European. In 1927, he was brought before the
courts because of his liberal ideas concerning the Koran. He said at that
time that the stories of Ibrahim and Ismail, cited in the Koran, were
problematic, lacking the historical scientific certainty. The court ordered
that his book on the pre-Islamic poetry "Fi AL-Shi'r Al-Jahili" should be
taken from the book shelves and destroyed. In education he is responsible
for the recent great expansion of the schools. Having an elegant style, and
excellent power of speech he proclaimed that education is one of the rights
of people and should be shared by every one, as is air and water. He was
for some years minister of Education, and ordered that primary and
secondary education should be gratis.

***

Since the second half of twentieth century philosophy became in the
hands of university professors, every one trying to expand the doctrine he
has adopted. Zaki Naguib is a logical positivist, and published a book
against metaphysies. He was deeply interested in the Analytic & Pragmatic
Philosophies. He taught and wrote on their main issues. Z.Naguib was really
the most distinguised essayist. During his last three decades he re-
considered and revived the Arabic thought by compromising between the
traditional and modern ideas and values in a new synthesis called "AL-Asala
wa Al-Musara" (originality and modernism). But the center of his philosophy
remained the idea of "Progress".
Our preofessor Osman Amine, the disciple of Mustafa Abdel-Razek, Studied
also in Paris, He thaught the philosophy through a sympathetic method and
gave public lectures outside the university. He published some manuscripts
written by Al-Farabi and Averroes. He translated into Arabic most of the
chief works of Descartes, and some philosophical texts of Kant, Heidger,
and Jaspers. He did his best to formulate a unique philosophy that he
called "Al-Juwwaneya" (the Inwardness). This moral philosophy pays
attention to the high importance of the inner Intentions, to the conscience
and state the priority of the substance to the appearance, so as the
substantial existence of man in only the true and the most permanent than
the superfecious.
Abdel-Rahman Badawi is a leading philosopher, following Martin Heidger.
He published many Arabic manuscripts and translated a considerable part of
the orientalists contribution, especially the german, in Islamic philosophy
and Mysticism. He tried to reveal the human trends in the Islamic heritage.
Zakariya Ibrahim was an Egyptian Philosopher. His main role lies in
popularizing the essential philosophical problems, and lies also in his
very elegant style.
Fouad Zakariya advocated strongly the scientific attitudes in
philosophy, and criticized boldly the recent Islamized political movements,
in victory to the Illumination and the freedom of thought.
So, a new Islamic Philosophy is now in the making. It is the synthesis
of the past thought, revived by the edition of ancient manuscript, and the
present, infiltrated by the translation of the western thought, in addition
to our own vital experiences. The impetus is "progressivism", through
reason that guides our free-will.

Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
ҚР Білім және ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов
атындағы Шығыстану институтының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор

ЖЕТІСУДЫҢ ҒҰЛАМА ПЕРЗЕНТІ – ЖАМАЛ ҚАРШИ

Ортағасырлық көрнекті мемлекет қайраткері, атақты тарихшы ғалым,
әдебиетші, ақын Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) Тарих-и Рашидиде:
моғолдар Балағасұнды Қаралық деп атаған, Сұрах әл-лұғат (Тілдің
айқындығы) кітабының авторы Мұлхақат-и ас-сұрах (Тілдің айқындылығына
толықтыру) атты еңбегінде: Менің әкем Баласағұнның хафиздеріне жататын.
Ол өзінің Толықтыруында әр қаланың ғалымдарының есімін атаған. Самарқан
қаласынан оннан аз ғалымды атайды. Бірақ Баласағұннан шыққан соншама көп
ұлылар мен ғалымдарды санап, олардың кейбіреулері туралы әңгіме де
келтіреді, осы ғалымдардың барлығы бір қалада, бір заманда өмір сүргеніне
ақылың қайран қалады. Қазіргі кезде олар туралы Баласағұнда ешнәрсе мәлім
емес. Сондай-ақ мен Қаралық деген жер туралы да ести алмадым [1, 402-б.], –
деп жазған. Бірақ неге екені белгісіз Мұхаммед Хайдар Баласағұн туралы
жазған автордың атын атамаған. Оның аты-жөні – Әбу-л Фадл ибн Мұхаммед әл-
Қарши.
Ол XX ғасырға дейін қазіргі Жетісу өңіріне қараған Құлжа жеріндегі
ежелгі Алмалық қаласында туылған. Алмалық туралы Қазақ совет
энциклопедиясында: Оның орны Іле өзенінің бойында. Хантәңірі, Талқы
тауларының аралығында. Қорғастан 13 шақырым жерде. Кезінде ол Орта Азиядан
Жетісуды басып Моңғолияға, Батыс Сібірге, Ертістің жоғарғы бойына баратын
керуен жолдарындағы аса ірі сауда орталығы болған. Ол кезде бұл өңірді ғұн,
үйсін тайпалары мекендеген, кейін оған түрік, қидан, моңғол тайпалары
келген. Шағатай әулеті тұсында (XIII ғ.) Алмалық осы хандықтың саяси-
экономикалық және мәдени орталығына айналды... [2, 279-б.], – делінген.
Міне, осы Жетісудың Алмалығында жоғарыда Мұхаммед Хайдар Дулати айтқан
тарихи-география-филологиялық Мұлхақат ас-сурахтың авторы Жамал Қарши
123031 жылы дүниеге келген, яғни ол моңғолдар Отырар, Сығнақты жаулап,
халықты қанға бояғаннан кейін, 10 жылдан соң туылған.
Оның аса құнды, тарихи шығармасы ұзақ жылдарға дейін белгісіз болып
келді. XIX ғасырда Орта Азияның Ташкент, Самарқан, Бұхара қалаларын
патшалық Ресей басып алған соң, аталмыш шаһарлардан империя астанасы Санкт-
Петербурге Бұхарадан әкетілген сандаған қолжазбалар арасында Жамал бабаның
да Мұлхақатының бір бөлігі болған. Оған Орта Азияның атақты зерттеушісі
В.В. Бартольд (1869–1930) көңіл аударған. Ол В VIII томе ЗВОРАО (Заметки
восточного отделения (Имп.) Русского археологического общества, Спб.) Н.Ф.
Петровский (1837–1908) упомянул о Прибавлениях к словарю Ас-Сурах мин ас-
Сихах – сочинении, о котором упоминает автор Тарих-и Рашиди и которое,
как передавали господину Петровскому ученые мусульмане, представляло нечто
вроде словоря исторического и географического. Слова Мухаммед – Хайдара
заставляло пологать, что в этих Прибавлениях заключался драгоценный
историко-литературный материал. В примечании и статье господина Петровского
барон В.Р. Розен (1849–1908) указал на Оксфордский экземпляр Ас-Сурах,
снабженный по словам доктора Г.Эте, бесчисленный множеством пространных
глосс и прибавлений на полях.
Во время моего пребывания в Оксфорде в 1895 г. я по указанию барона
Розена, обратил внимание на эту рукопись; глоссы оказались чисто
филологическими и не имели ничего общего с теми Прибавлениями, о которых
говорится в Тарих-и Рашиди. Оставалось еще надежда, выраженная в том же
примечании барона Розена, что может быть в Средней Азии со временем еще
найдется экземпляр ас-Сураха с Прибавлениями, – дейді де, әрі қарай В
настоящее время в Азиатском музее императорской Академии наук, благодаря
В.П. Наливкину (1862–1918), находится рукопись Прибавлении (Cod. Mus. As.
430 a), к сожалению, не совсем полная. Некоторые отрывки будут помещены в
моем труде Туркестанский край в эпоху монгольского нашествия, здесь мне
хотелось бы вкратце изложить содержание рукописи [3, 8-том, 98-б.], – дей
отырып, Мұлхақаттың Бұхара нұсқасының мазмұнымен таныстырған.
Мұхаммед Хайдар Дулати, В.В.Бартольд, В.Розен, Н.Ф.Петровский,
В.П.Наливкиндерден кейін, Кеңес Одағы кезінде қазақ ғалымдарынан Жамал баба
туралы салиқалы ойларын ортаға салған академик Әлкей Марғұлан. Ол өткен
ғасырдың 70-жылдары Қазақ Совет энциклопедиясы үшін жазған мақаласында
жетісулық дананың еңбегі туралы біршама жақсы деректер айтқан.
Әлкей ағамыз: Жетісу топырағында туып-өскен ғалым, тарихшы, жазушы...
Әкесімен бірге Қаңлы тайпасының ортасында болып, олардың тарихи шежіресін,
аңыздарын көп тыңдаған... Ол моңғол дәуірінде Орта Азия мен Жетісудан
шыққан жеке-дара жазушы. Сол заманда Орта Азия мен Жетісуда болған
оқиғаларды жете біліп, оны бірінші рет толық жазған ғұлама ғалым... Жамал
Қаршидың бұл қасиетін Жетісудың одан үш ғасыр соң жасаған тағы бір тумасы
Мұхаммед Хайдар Дулати ерекше бағалап, оны өзінің ұлы ұстаздарының бірі
санаған [4, 4-том, 245-246-б.], – дей келіп, оның өзі мен шығармашылығына
жоғары баға берген.
Бұл ретте өзбек ғалымдарының да еңбектерін атай кеткен жөн.
1988 жылы Ташкентте Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-
XIX вв [5] атты еңбек жарыққа шықты. Өзбек шығыстанушылары араб, парсы,
түркі тілінде X–XIX ғасырларда жазылған аса құнды трактаттарды орыс тіліне
аударып, оларға түсіндірмелер жасап жариялады. Олардың ішінде Жамал
Қаршидың Мұлхақат ас-сурахы да бар-ды. Оны парсы тілінен
Р.Ш.Шарафутдинова тәржімелеген.
Жетісу перзентінің атақты шығармасын одан кейін де ғалымдар назардан тыс
қалдырған жоқ. 2005 жылы Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты
Истории Казахстана в персидских источниках атты сериямен Жамал бабаның
Мұлхақатын Наманған қолжазбасы бойынша орыс тіліне аударып алғы сөз,
түсіндірмелер, мәтін факсилимесімен шығарды. Тәржімелеп зерттеуін жүзеге
асырғандар – Ш.Х.Вохидова, Б.Б.Аманова, жауапты редакторы – Әшірбек
Момынов. Біз Жамал туралы мақаламызда осы тәржімеге де сүйендік.
Жамал Қаршидың Ас-Сурах мин ас-Сихахының 700 беттік парсы тіліндегі
қолжазбасын мен Каирдегі Кітаптар үйінің қолжазба қорынан 2000 жылдар
басында таптым. Оны енді мұқият зерттеу керек. Оның В.В.Бартольд, В.Розен
секілді ғалымдар таба алмаған тарауы осы нұсқадан шығып қалар ма екен?
Жамал Қаршиды сөйтіп Жетісудың Алмалығының тумасы дедік. Әкесін ол
жоғарыда айтылғандай баласағұндық хафиздердің бірі еді десе, ал шешесі
марылық шейх Әбу Әли шаһтың тұқымдарынан-ды. Алмалық қазір Қытай жерінде.
Алматы облысы Панфилов ауданындағы Қазақстан-Қытай шекарасынан 13-15
шақырым, Іле өзеніне жақын жатыр. Шаһар қираған. Болашақ ғалымның жастық
шағы міне, осы Алмалықта өткен. Өйткені ол ұстазы Захир ад-дин Ашраф ибн
Наджиб әл-Касаниден дәріс алып жүргенде 12 жаста екен. Бұл 1250–1251
жылдары дүние салған Бұзаргұлы Сұқнақ текіннің билік кезі болса керек.
Жамал мемлекет басындағылардан көп қамқорлық көрген. Өйткені ол Жошының
қызы Білген-бикенің перзенті Сығнақ (Сұқнақ) текіннің ұлы Ил-Бұтардың
тәрбиешісі болған. Мен оны еңбек етуге, оған өзімнің білім, білігімді
ектім. Себебі өзім солай тәрбиеленген едім. Менің мақсатым – солардың
[патша] сарайы еді. Өйткені онда пайда келтіргім келді. Сондықтан да мені
(олар) әл-Қарши [сарайлық] деп атай бастады. Хижраның 6481250–1251 жылы
Маңкухан таққа отырғанда Сығнақ текін дүниеден өтті. Баласы Данышпан текін
әкесі Сығнақ текіннің мәйітін ол жақтан Алмалыққа алып келді. Ол әке тағына
ие болды. Бағынбай жүргендерді бас игізді. Данышпан текін әдепсіз,
тәуекелшіл, жомарттығы ысырыпшылыққа жақын, епті және батыр жасөспірім еді.
Ол хижраның 6551257 жылы Күз Балықта (Баласағұн маңындағы кент) қайтыс
болды. Оның денесі Алмалыққа әкелініп, қамалдағы әкесінің сағанасында
жерленді. Ал Ил Бұтар хижраның 6731274–1275 жылы Алмалықты тастап,
Қашғарға бет алғанда тым жас кезінде дүниеден өтті [6, 131-132-б.], – деп
еске алады.
Жамалға жергілікті билік басындағылар ғана емес, сондай-ақ садр (дін
басы) Бұрһан ад-дин де қамқорлық жасаған. Соның арқасында Жамал мемлекет
кеңсесінен Диуан әл-инша уа’-л китаба атты лауазым алған.
Дей тұрғанмен, 1263–1264 жылдардың соңында ол бимәлім себептермен
Қашғарға қоныс аударады. Онда оны екі шейх қарсы алып, жергілікті Садр
Камал ад-дин Әбу Абдулла Хұсейн ибн Мұзаффармен таныстырады. Қашғарда
садрмен ол жаңа Отанында не істейтіні, қандай іспен айналысқаны жөн
екендігі, әрқайсысының пайда зияны туралы ақылдасады. Садр оған поэзиямен
айналысуды ұсынады.
Бұл өнер оған моральдық та, материалдық та қайыр әкелетінін айтады.
Жамал Қарши одан кейінгі дін қайраткерлерімен де достық жағдайда өмір
сүрген. Садр Сағад ад-дин оған отырарлық белгілі тілші ғалым Әбу Насыр
Исмайл ибн Хаммад әл-Джауһаридің (? – 10021008) Сихахына қосымша жазуды
ұсынады. Өйткені Алмалық перзенті араб тілі ғана емес, парсы тілін де жақсы
білген.
Жамал Қарши Исмайыл әл-Жауһаридің Тадж әл-луға уа сихах әл-
арабийасымен Қашғар қаласына барған кезде, ұстазы Бурхан ад-диннің
кітапханасында танысқан. Ол Отырар перзентінің еңбегі негізінде оны араб-
парсы сөздігі етіп қайта жасаумен қатар оған Ас-Сурах мин ас-сихах деген
атау бермек болады. Сөйтіп ол мақсатын хижраның 681 жылы (1282 жылдың)
сафар айында (27 мамырда) Қашғарда орындаған. Жамал дүниелерінің
литографиялық нұсқалары Индия мен Ираннан табылған. Соңыра Жамалдың
сөздігіне қосымшалар мен түсіндірмелер қосылса керек.
Арада біраз уақыт өткен соң Жамалдың өзі аталмыш сөздігі Ас-Сурах мин
ас-сихахқа ескертулер (Мұлхақат) жасамақ болады. Ол оқушыға сөздіктің
тиісті жерлерін түсінуге көмектеседі деп ниеттенген. Дей тұрғанмен, оның ол
дүниесі әртүрлі болып шыққан. Бірте-бірте ол Мұлхақат би-сурах деп
аталып, жеке еңбекке айналған. Табылған нұсқаларына қарағанда Мұлхақат би-
с-сурах жиі көшіріліп тұрғандықтан, жеке томға айналып кеңірек таралған
[7, 7-том, 7-8-б.].
Сонымен Жамал хижраның VII ғасырының екінші жартысында бірқатар
жұрттарға сапарлар жасайды. 1269–1270 жылдары Әндіжан мен Талас өңіріне, ал
1272–1273 жылы Шашта (Ташкентте), 6721273 жылы Сырдарияның төменгі ағысы
бойындағы Баршынкент пен Жендте болады. Дәл сол жылдары мәшһүр шейх Камал
ад-дин әл-Хорезми ас-Сығнақи қайтыс болған-ды. Ол моңғолдардың қолынан 1221
жылы Хиуа маңында қаза тапқан атақты сопы Наджм ад-дин Кубраның (1145–1221)
шәкірті еді. Жамал оның зиратына барып, құлыптасына қазанаме (эпитафия)
жазған.
Шашқа ол бір емес, 1293–1294 жылдары екінші ретте барса керек. Сонан соң
сонда тұрып жатқан ұлының жұмысына байланысты үшінші рет сапар шеккен. Ол
сондай-ақ Сырдарияның шығысындағы қазіргі Тәжікстан жеріндегі Ходжендте де
болған. Онда ол жергілікті шейхтармен танысады. Ол туралы Жамал өз
еңбегінде ескертіп отырған.
Жамал өз туындысын Орта Азиялық моңғол билеушілерінің басында Хайдудың
баласы Чапар тұрған кезде жазса керек. 1305–1306 жылдары хандар арасында
талас-тартыс басталып, ол өрши түскен. Соның кесірінен Чапар тақтан
тайдырылған да, барлық билік патшазада Туваның қолына өткен” [8, 7-том 105-
106-б.].
Сонымен Мұлхақат би-с сұрахты тарихи, діни, филология және
географиялық шығарма дедік. Онда грамматика, сонан соң әлемге белгілі
тұлғалар, пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жұбайлары мен ұрпақтары,
аналары, есімдері, пайғамбарлардың, Адам атаның (ғ.с.) шежіресі, данагөйлер
мен билік басындағылардың және пайғамбарлардың ата-тек шежіресі сөз болады.
Оған қоса Алла елшісінің (с.ғ.с.) бабасы Абд әл-Мүтталибтің ұрпақтары,
шииалардың 12 имамы, ансарлар мен мухаджилер ізбасарларының аты-жөні, Бану
Умаийа руларынан шыққан билік иелерінің ныспылары, аббастық халифалар мен
олардың өмір сүрген жылдары, қазасы, грамматика мен лексикография ғылымының
белгілі өкілдері туралы естелік, қарилердің, қасиетті кітап тәпсіршілерінің
аты-жөні, кейінірек ғұмыр кешкен қасиетті Құранның тәпсіршілері, көне
дәуірлік (жаһілдік) араб ақындары, олардың ішіндегі белгілілері
әңгімеленеді.
Сонымен қатар атақты мұсылман билеушілері мен сұлтандар, мауереннаһрлік
түркі текті белгілі хақандар, Сам руынан шыққан атақты билеушілер мен
сұлтандар, селжұқтардан шыққан әміршілер мен сұлтандар, кейбір белгілі
билеушілер мен уәзірлер, Хорезм шаһтық сұлтандар, моңғол текті хақандар мен
олардың тарихының мазмұндамасы, белгілі әмірлер мен уәзірлер шығармаға
арқау болған.
Еңбекте машһүр кісілер мен атақтылар жайлы тәптіштей жазылған сыпаттама,
белгілі имамдар, сәлде иелері, саййдтар мен шарифтерді еске алу, Алмалықта
тұрған білгір садрлар мен саййдтар, атақты имамдар, Қашғар қаласы мен оның
атақтыларының сипаттамасы, ұлық қасиет иелері, белгілі кісілер, Хотан
шаһары мен оның атақтылары, Ходжент қаласы, Ферғана елі, Шаш қаласы,
Баршынкент жұрты, Женд шаһары жайлы мәселелер қамтылған.

Алмалық
Жамал Қарши Алмалық шаһары – Алла оны өзінің үлкен жарылқауына бөлесін.
Мен әдейі Алмалықтан бастап отырмын. Ол заңды да. Өйткені ол менің туған
жерім, беліме кременнен от шығарған, беліме қанжар байланған мекенім,
отаным, достық байланысым болған жер, өмірімнің бір бөлігіне айналған,
даңқым басталған елдегі астана, дін кіндігі, билеушілер мен хақандардың
тұрған жері. Оның ауасы жанға жайлы, желі жеңіл, ал суының дәмі тәтті. Жел
ол жерге жанға жайлы жылылық пен ылғал, жері хош иіс жағынан мускустан да
асып түседі. Бақтар гүлдеп тұр, ал талдарының бұтақтары жеміс салады,
жайлауы шөпке бай, тоғандары – тола, таңертеңгі сұхбат желдері кешкімен
қосылып, ымыртта қоңырсалқын хош иіс әкеледі, [9, 131-б.] – десе, ал
Мұхаммед Хайдар Дулати машһүр қалалардың бірі – Алмалық. Бұл қазіргі кезде
де белгілі қала. Тоғылық Темір ханның мазары сол жерде, онда [байырғы] қала
тіршілігінің белгілері сайрап жатыр. Хан мазарының күмбезі өте биік әрі
жазулармен әшекейленген. Оның қабырғасына жазылған жазудың бір үзіндісі
есімде қалыпты, ол былай: Осы ғимарат – шебер Шербаф тоқымашының өнері”.
Бұл шебердің Ирақтан екендігі осыдан белгілі. Өйткені Ирақта тоқымашыны
шербаф деп атайды. Сол себепті хронограммада 760 (сана)1358-1359
келтірілген [10, 402-б.], – дейді.
Тоғлық Темірдің (1329-1362) Моңғол хандары арасында бірінші болып ислам
дінін қабылдағандығын айтқан жөн. Тоғлық Темір туралы М.Х.Дулатидің Тарих-
и Рашидиінің алты тарауында айтылған. Онда Тоғлық Темір ханның балалық
кезеңі (2-тарау), Тоғылық Темір ханның ислам дінін қабылдауы (3-тарау),
Тоғылық Темір ханның Мауереннаһр аймағына жорығы жайында әңгіме (Зафар
намеден үзінді, 4-тарау), Сахиб қыранның [Ақсақ Темірдің] Қажы Барлас
әмірлерімен мәжілісі және оның Жайһундария [Әмудария] жағалауынан оралуы,
сондай-ақ Тоғлық Темірдің әмірлерімен кездесуі жайында (Зафар намеден
үзінді, 5-тарау), Тоғылық Темірдің Мауереннаһр өлкесіне екінші жорығы
туралы [Зафар намеден үзінді, 6-тарау], Тоғылық Темірдің өзінің сүйікті
ордасына оралуы [Зафар намеден үзінді, 7-тарау] бар.
Зафар наме Ақсақ Темірдің тарихы жайлы парсы тілінде жазылған,
көпшілікке танымал тарихи еңбек. Шараф ад-дин Әли Йазди бұл тарихи еңбегін
8281425 жылы аяқтап, Ақсақ Темірдің мұрагері Шаһрухқа тарту еткен (Тарих-
и Рашиди. –Алматы, 2003, Ескертпелер, Бірінші кітап, 531-бет.).
Тарих-и Рашидидің түсіндірмесінде сондай-ақ ол туралы: Тоғлық Темір –
алғашқы Моғолстан ханы. Хижраның 7301329 – 1330 – 7641363 жылдары өмір
сүрген. Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ханнан тарайды. Шығу тегі:
Шыңғысхан → Шағатай → Мамкан (Мүтүген) → Қара Үйсін (Есін Дува) → Барақ хан
→ Давадж (Дува) → Есенбұға → Тоғылық Темір. Тоғылық Темір жергілікті тайпа
әмірлерінің қолдауымен таққа отырды. Өмірінің соңына дейін билік құрды.
Мауереннарһрды бағындырып, онда өз ұлы Ілияс Қожаны билеуші етті [11, 532-
б.], – деп жазылған.
Шығыстанушы тарихшы ғалым Әшірбек Момынов Жамал еңбегіне жазған
түсіндірмесінде: Алмалиг – город в Самиречье, расположенный на берегу реки
Или, к северо-западу от современного города Кульджи в Китае. Впервые
упоминается как столица района Кульджи. В период монгольского завоевания
здесь находилась резиденция ханов Чагатайского улуса. Алмалыг сыграл роль
торгового центра на караванной дороге, которая связывала Золотую Орду и
Среднюю Азию с Монголией и Китаем. В XVI веке город находился уже в
развалинах. В.В. Бартольд его отождествляет с урочнищем Алимту в районе
Кульджи, где находится гробница Кутлуг-Тимура. По мнению Бернштама Алимту
находится около г. Алма-Аты [12, 131-б.], – дейді.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің арғы аталары осы қалада Моңғол билеушілерімен
ғұмыр кешті. Әлкей Марғұлан ол жайлы: Мұхаммед Хайдардың бабалары да
атақты адамдар еді: Дұғлат тайпасынан XV-XVI ғасырларда бірнеше атақты
адамдар шықты. Олар: Әмір Темірдің Моғолстанды жаулауына қарсы тұрған
белгілі Камаридтен, Болашы, Түлек, Жорас деген кісілер. XV-XVI ғасырларда
бұлардың аталары Шағатай мемлекетінің үлкен астанасы Алмалық маңында болып,
оларға қызмет етті. Алмалық – Жетісудағы ең үлкен қала. Сауда мен
мәдениеттің, саяси тіршіліктің қайнаған ортасы болды. Хайдардың арғы
аталары Дұғлат Бауырты, оның баласы Болашы Шағатай ұрпағы Есенбұға мен
Тұғлық Темірге қызмет істеп, Моғолстанның атақты билерінен болған. Бұл
екеуі де Тұғлық Темір дәуірінде Алмалық қаласы төңірегінде сақталғаны
байқалады.
XIII-XIV ғасырларда Шағатай хандары мен Дұғлат билерінің жаз күні
жайлаған жері – Іле өзенінің бойы, Ақкент деген жер. Қазіргі Жаркент
(Панфилов) қаласына жақын тұрған. Хайдар аталарының тұрақты қонысы – осы
Алмалық қаласының Жетісу өңірі. Өзге дулаттар Алмалықтан Ташкентке дейін
созылып отырған. Бұл ара – Ұлы жүз тайпаларының ескі дәуірлерден XIX
ғасырларға дейін мекен еткен жері. Тарихи шежірелердің көрсетуінше, Дұғлат
Болашы би XIV ғасырдың бірінші жартысында жасаған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.