Қазақ тіліндегі майдандық басылымдар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі
Нұр-Сұлтан
2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Алғашқы бесжылдықтар мен Бірінші дүниежүзілік және Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі (1928-1945
жылдар)
0.1 Алғашқы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
0.2 Республикалық, облыстық және аудандық баспасөз беттеріндегі
майдан мен тылдың бірлігі және ерлік пен елдік туралы жария-
ланған материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
ІІ. Майдандық баспасөз және майдандық публицистика (1942-
1945 жылдар)
2.1 Қазақ тіліндегі майдандық басылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 26
2.2 Майдандық газеттердегі публицистика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ІІІ. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиет пен мәдениет және
өнер (1941-1945 жылдар)
3.1. Майдангер ақын-жазушылардың соғыс тақырыбына жазылған
публицистикалық және көркем шығармалары ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Ұлы Отан соғысының батыры Бауыржан Момышұлының майдан
тақырыбына жазған еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 65
Кіріспе
Өзектiлiк. Бүгінге күнге дейін тарихта он жеті мыңнан аса әр түрлі соғыстар болған екен. Алайда, соның ішіндегі ең ауқымы кең және адам шығыны көп болғаны, ол - екінші дүниежүзілік соғыс. Еліміздің тарихында Ұлы Отан соғысы кезеңі ерекше орын алады. Шамамен бес жылға жуық уақытқа созылған Ұлы Отан соғысы халқымыздың тарихындағы ең ауыр, қатал кездер еді.
Кеңес Одағының құрамындағы халықтың барлығы жеңіс жолында бар күш-жігерлерін жұмсап, жеңіске жетті. Ұлы Отан соғысына Қазақстан біртұтас елдің бөлігі ретінде қатысты. Соғыс кезеңінде бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаражат мейлінше қысқартылып, көптеген кәсіпорындар соғысқа арналған өнімдер шығара бастады. Жеңіс үшін қазақстандықтардың жасаған еңбегі аз болмады, майданда да, тыл жұмыстарына да еңбек сыбана кірісті. Қатал идеологиялық бақылау жағдайында ғалымдар соғыс тарихының көлеңке тұстарын ашып көрсетпеді. Соның салдарынан тарихтың біршама шындықтары көпшіліктің назарынан тыс қалып отырды. Соның бірі Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі мерзімді басылымдардың орны мен рөлі еді. Осыған орай, менің зерттегелі отырған тақырыбым арнайы ғылыми зерттеу объектісі болуға лайық әрі тарих сахнасындағы өзекті мәселелерердің бірі деуге болады.
Тәуелсіздік жылдарынан кейін қаншама жыл ақиқаты ашылмай, бұрмаланып келген соғыс тақырыбы қайта зерттеліп, оған объективті дәлелденген бағасы беріле бастады. Соның арқасында кеңестік идеология тыйым салған, қатаң бақылауда болған халық тарихы қайта зерттеуден өтті. Зерттеу дерек көздерінің бір парасы - мерзімді баспасөз беттері. Қоғам өмірінде болып жатқан әр түрлі үлкен-кіші оқиғалар туралы уақытылы ақпарат таратып отыратын мерзімді басылымдар уақыт өте келе тарих үшін баға жетпес құнды деректер көзіне айналып, жұмбақ болып тұрған кейбір оқиғалардың қырларын ашуға үлкен көмегін тигізді.
Алғашқы қазақ газет басылымынан бастап, қазіргі күнге дейін жалғасып жатқан баспасөз тарихындағы Ұлы Отан соғысы уақытындағы шыққан газеттердің орны бөлек, себебі олар жеке зерттеудің нысаны бола алады. Соғыстың басталуынан бастап халықтың майданға аттануы, жауынгерлердің ерлік көріністері сынды жағдайлар ғылыми арнадан қайта зертеліп, бұрын соңды айтылмаған халықтың ауыр әлеуметтік-тұрмыс жағдайын мерзімді басылымдардың мәліметі бойынша зерттеудің маңыздылығы артып, бүгінгі тарих үшін өзекті мәселеге айналды.
Дипломдық жұмысымның деректік негізіне әр түрлі жинақтарда жарияланған мәліметтер мен мерзімді басылымдарда жарияланған ақпараттарды пайдаландым.
Зерттеу объектісі. Тақырыбымды зерттеу барысында басты мәліметтерді мерзімді басылым материалдары құрады. Атап айтқанда, 1941, 1942, 1943, 1944, 1945 жылдарда шыққан мерзімді баспасөз беттері жатады. Мысалы: Социалистік Қазақстан газетінің жоғарыда аталған жылдарда шыққан нөмірлері. Екінші, Лениншіл жас газетінің соғыс жылдарындағы бірнеше нөмірлері. Үшінші, Большевиктік жол КК(б)П облыстық, қалалық комитет депутаттарының облыстық советінің газеті.
Сол кездерде шыққан қазақ газеттері Отан үшін, Қызыләскерлер газеті (Красноармейская газета), Жауды жоюға (На разгром врага), Майдан правдасы (Фронтовая правда) - Волхов майданының жауынгерлерінің газеті, Отан қорғауда (На страже Родины) - майдан кезіндегі қызыл әскерлердің газеті, Алға жауға қарсы (Вперед на врага) - бұл да майдан кезінде шыққан газет. Аптасына бір рет шығып тұрған Сталин туы (Сталинская знамя) газет-журналдарымен қоса облыстық Большевиктік жол мерзімдік басылым мәліметтері зерттеліп, ғылыми жұмысыма қосылды.
Зерттеу құралы. Кез-келген ғылым тарихында қалыптасқан ғылыми-әдістемелік қағидалар мен тұжырымдар болады. Осылардың негізінде тарихилық, шынайылық, нақтылық, жүйелілік, ғылымилық сынды принциптер негізгі орында болады. Осы қасиеттер бізге Ұлы Отан соғысы тарихының негізгі дерегі ретінде қарастырылып отырған мерзімді баспасөздердің барлық қайшылықтарымен қоса комплексті талдауға, басылымдардың шыққан уақытының ерекшеліктерін, сол уақыттағы оқиғаларды шынайы зерттеуге көмектесті. Ал, бұл факторлардың, өз кезегінде, нақты басылым беттерінен алынған мәліметтердің шынайылық дәрежесін анықтауға әсер етері сөзсіз. Сонымен қатар, зерттеу жұмысым нақты орындалуы үшін салыстырмалық, сұрыптау, статистикалық, талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Мерзімді басылымдардағы Ұлы Отан соғысы тарихының дерек көзі ретінде шыққан мәліметтердің орны мен өзгешеліктерін, олардағы ақпараттың шынайылық дәрежесін анықтау. Сондай-ақ, жалпы ғылыми құндылығын, соғыс кезеңіндегі халықтың өмірін басылым бетінде бейнелеу деңгейін анықтау, басылым газеттеріне деректанулық талдау жасау.
Зерттеудің жоғарыдағы мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Соғыс жылдарында шыққан газеттердің тарихына тоқталып, ерекшеліктерін айқындау;
- Баспасөз беттеріндегі соғыс пен тыл тақырыбына талдау жасай отырып, соғыс жағдайына халық көзқарасын саралау, өңір халқының ел қорғауға аттануына баға беру;
- Майдандық басылым беттеріне шыққан қазақ жауынгерлерінің ерліктерін көрсету әрі ол мәліметтердің деректік маңызын анықтау;
- Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көркем әдебиеттің дамуын саралап, ақпараттар іздеп табу және оны талдау;
- Соғыс ардагері әрі қазақ жазушысы Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы тақырыбында қалдырған құнды мұраларын зерттеу, тың деректермен бөлісі, батыр тұлғасын ашу;
- Соғыс тақырыбындағы пуплицистикалық шығармалардың қоғамға әсерін, ал сол кездегі қоғамның публицистикаға әсерін айқындау, соғыс кезіндегі халықтың жағдайын бейнелеу, ақпараттар іздестіру;
Әдіснамалық зерттеу. Зерттеу жұмысымның негізгі нысаны ретінде Ұлы Отан соғысы кезінде жарық көрген мерзімді басылымдарға жалпылай баға беру, әрқайсысын бөлек талдау, саралау, негізгі мақсаттарын анықтау. Сол замандағы мерзімді баспасөз қызметтерінің заңдылықтарын, шығармалардың идеялық, жанрлық, стильдiк ерекшелiктерiн талдау, анықтау, сондай-ақ, соғыс жылдарындағы басылымдардың жетiстiк-кемшiлiктерiн саралап, эстетикалық баға беру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады
І. Алғашқы бесжылдықтар мен Бірінші дүниежүзілік және Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі (1928-1945
Жылдар)
2.1 Алғашқы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
баспасөз.
Мерзімді баспасөз, соның ішінде газеттер мен журналдар белгілі бір уақытпен өткен тарихты өз бетінде бейнелейді. Сол себепті де олар қоғам өмірінің өткені жазылатын күнделік қызметін атқарады. Осыған орай, мерзіммен уақытылы шығып тұрған газеттер өткен тарихтың белгілі бір кезеңдерін қалпына келтіруге зор үлесін тигізе алады. Газетке шығатын ақпарат жанрлары басқа стиль түрлеріне ұқсамайды, сол себепті оларға қойылатын талаптар да бөлек болып келеді. Газеттерде жазылатын ой мен қозғалатын тақырыптар негізінен нақты бір уақыт үшін маңызды. Оның өзіндік себебі де жоқ емес, белгілі зерттеуші ғалым Қ. Есенова былай деп түсіндіреді: Газет-журналдарда жарияланатын ақпараттарға қойылатын ең басты талаптардың бірі - онда баяндалатын пікірдің бүгінгі күндегі аса өзектілігі. Нақты айтқанда, бір-екі жыл бұрынғы немесе бір ай бұрын орын алған оқиға немесе саяси жағдай бүгін таңертең орын алған оқиғамен салыстырғанда өзінің жаңалық сипатын жоғалтатыны сөзсіз [1, 59 б.]. Сол себепті де соғыс кезінде газеттердегі жаңалықтарда соғыс барысын нақты білдірту прагматикасына байланысты Совет информбюросынан берілетін хабарлар кешкі және таңертеңгі болып екіге бөлініп берілген. Екінші дүние жүзілік соғыстың басталуына орай Кеңес мемлекеттерінде бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысында елеулі өзгерістер орын алды. Ең бірінші, күш пен қаржыны үнемдеу арқылы әскери газеттердің өрісін кеңейту үшін салалық газеттер мен журналдардың шығарылуын азайтып, бар ынтаны саяси газеттер айналасына топтастырып, оларды тұрақты түрде шығару үшін барлық күш жұмылдырылды.
Қазақ елінде 1941 жылдың шілде айынан бастап, Лениншіл жас, Пионер Казахстана, Октябрь балалары, Жас большевик, Ленинская смена, Коммунист, Пионер, Народное хозяйство Казахстана, Халық мұғалымы, Әдебиет және искусство Сталин жолы, Литература и искусство Казахстана секілді газет-журналдар соғыс уақытындағы талапқа сәйкес жұмыс жасауын уақытша тоқтатты. Сондықтан аталған газет-журналдардың міндеттерін республикалық Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда басылымдары атқарды.
Тарихы 1919 жылдардан басталатын Ұшқын, Еңбекші қазақ газеттері қазақ еңбекшілеріне күш-жігер беріп, оларды жұмысқа жұмылдыру бағытында орсаң-зор қызмет атқарды, алайда баспа мен мамандар тапшылығына байланысты бұл газеттердің уақытылы шығып тұруға мүмкіндігі аз болды. Мысалы, 1920 жылдың мамыр және маусым айларында екі аптада бір рет шығарылса, 1920 жылдың қазанында Советтердің құрылтай съезіне байланысты аптасына екі реттен шығарылған [2, 240 б.]. Ал, 1920 жылдың қараша, желтоқсан айларында жалпы үш саны ғана жарық көріп, қалған 4, 5, 6 - сандары 1921 жылы жарыққа шыққан.
Еңбекшіл қазақ газеті 1921 жылы Еңбекші қазақ болып аталып, кейін 1932 жылы Социалды Қазақстан болып атауы өзгерген, ал соғыс басталған 1941 жылдары Социалистік Қазақстан атауына өзгертілгені тарихтан белгілі.
Бірінші дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы сондай-ақ, соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ баспасөзін зерттеген ғалымдар елімізде саусақпен санарлық. Солардың бірі әрі бірегейі Тарих және Баспасөз зерттеу кітабын жазған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қырықбай Аллаберген. Ғалым өзінің жазған еңбектерінде ХІХ-ХХ ғасырларда қазақ тілінде жарық көрген газеттердің тарихы мен біз үшін әлі де болса қыры мен сыры толық ашыла қоймаған сол кезеңнің басылымдарынан хабар берген. Аталған кітаптан Түркістан уəлаяты, Үш жүз, Кедей еркі, Торғай, Қазақ, Заря Свободы, Көмек, Правда, Ұшқын, Бұқара, Кедей еркі, ауыл, Ауыл тілі, Бірлік туы, Тілші, Жетісу әйелі, Сталин жолы, Коммунизм таңы және тағы да басқа көптеген газеттер және Айқап, Әйел теңдігі, Абай, Ара, Арай сынды журналдардың тарихы мен баспасөздің қазақ қоғамындағы ағартушылық, рухани-мəдени өміріндегі орны жайлы оқи аламыз. [3, 7 б.].
Ғалым жалпы өзінің Алты Алаштың ардақтылары, Қазақ журналистикасының тарихы, Көне басылымдар. Құнды деректер. Аяулы есімдер, Әлем баспасөзі тарихынан, Қазақ мерзімді баспасөзінің тарихы және тағы сол сияқты оқулықтары мен монографияларында ХІХ ғасырдан бүгінгі күнге дейін шығып келе жатқан 60-қа жуық газет-журналдардың тарихы мен бағытына тоқталып, біз секілді жас зерттеушілерге таптырмас еңбек қалдырды.
Сондай-ақ, аталған Тарих және Баспасөз атты кітаптың үшінші тарауынан қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихын зерттеген зерттеушілер туралы ақпараттарды да көре аламыз. Айталық, Бейсенбай Кенжебаев, Қайыржан Бекхожин, Темірбек Қожакеев, Үшкүлтай Сұхбанбердина, Медел Арғынбаев, Марат Барманқұлов сынды қазақ баспасөзін терең зерттеген ғалымдардың шығармашылығы мен өміріне шолу жасап, жасаған еңбектеріне жоғары баға берген. Сол кітапта берген сұхбатында Медел Арғынбаев ХХ ғасырдағы қиын-қыстау кезеңдер туралы былай деген: Ол кездерде қазақстанда өндіріс болған жоқ. 25 пайыз қаржы Ресейден келді. Завод та жоқ. Ең ақыры, мақта өңдейтін фабрика да болған жоқ. Трактор заводтарында тек бөлщектері ғана құрастырылды. Астықтың барлығы орталыққа жіберілді. Бізде тек ет комбинаты мен қант зауыты ғана жұмыс жасады. Патша өкіметі жойылып, Кеңес одағы орнаған күннен бастап жекеменшік деген жойылды. Халқымыз жұмысты қатал басшылардан қорыққанынан жасады. Қызылдар дінді де ауыздықтап тастады. Олар өзіндік пікірі бар адамдарды халық жауы деп жапаай жазалады. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатұлы, Тұрар Рысқұлов, Мүстафа Шоқай және тағы басқа ел азаматтары халқымыздың тәуелсіздік алып, бой жазғанын көре алмай арманда кетті. Бұған сол кездегі азамат соғысы, ашаршылық, репрессия, Отан соғысы, тың көтеру, Желтоқсан оқиғалары куә. Ал, қазақ халқының қазіргі болашағы тек өздерінің қолында. Егер жастар жоғарыда айтылған мәселелерден қорытынды шығара алар болса мемлекетіміздің гүлденіп, алға басатынына дауа жоқ деп пікір білдірген екен. [4, 101 б.].
Ал, Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы жылы жарық көрген Заря свободы газеті 1918 жылдың 3 наурызында жарық көрген болатын. Аталмыш газетте қазақ бөлімі болған. Мұндағы маңызды мәселелер жергілікті халыққа қазақ және орыс тілінде ақпарат беріп отырған. Басылым бетінде Тоқаш Бокинның, Сабыржан Ғаббасовтың хаттары мен мақалалары екі тілде жарияланып, орынды пайдаланылып отырды. Бокинның Қазақ жолдастарға! деген мақаласында ол халықты Кеңес жұмысына белсене араласуға, контрреволюцияшыл күштерге қарсы күресуге шақырды, себебі, ол орыс пен қазақ ұлтының қатынасы комиссиясының төрағасы болатын. Сондықтан да рекдакция алқалары мен большевиктер де оны еңбекші халықтың сенімді әрі қайратты жақтаушысы ретінде дәріптеген. [4, 4 б.].
Ұлы Отан соғысы кезінде тылда басылып шыққан газеттерден бөлек, бірнеше майдандық басылымдар да жарыққа шығып тұрған. Екінші дүниежүзілік соғыстың қиын кезеңдерінде де Социалистік Қазақстан газеті - соғыс жылдары жарыққ көрген басылымдардың ішіндегі ең ірісі әрі орталықтан шығатын іргелі басылым болып саналды.
Социалистік Қазақстан газетінің майдан кезінде елге сіңірген еңбегіне белгілі ғалым Б.Кенжебаев былай баға береді: Ұлы Отан соғысы жылдарында неміс-фашист басқыншылары мен жапон империалистеріне қарсы тартысқа еліміздің еңбекшілерін жаппай жұмылдыру ісінде Социалистік Қазақстан газеті белсенді түрде көмектесті, сондай-ақ халықты еңбек етуге және ұрыс майдандарындағыларды батырлыққа, жанаямай қызмет етуге үндеп отырды [5, 41 б.].
Ал белгілі журналист әрі зерттеуші Х. Бекхожинның Қазақ баспасөзінің даму жолдары атты еңбегінде ғалымның берген мәліметтерінің хронологиясы 1929 жылмен шектелуіне байланысты Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас және тағы басқа соғыс кезіндегі басылымдар туралы еш мәлімет кездеспейтінін айта кеткен жөн [2, 261 б.].
Соғыс басталған жылдың аяғына дейін Лениншіл жас газетінің бірнеше нөмірі жарық көрген. Сондықтан дипломдық жұмысымда сол майдан кезінде жарық көрген Лениншіл жас газетінің жекелеген сандарына талдаулар жасалды.
Майдан шағында жоғарыда аталған Лениншіл жас, Социалистік Қазақстан секілді қазақ тілді басылымдардан басқа да тікелей сол майдан шебінде жарық көрген қазақ тілді газеттердің болғанын айта кету қажет.
Соғыс бастала салысымен-ақ Кеңестер Одағындағы, яғни оның құрамына енген барлық елдің баспасөзіндегі тақырыптың мазмұны уақыт талабына сай Барлығы майдан үшін! Барлығы жеңіс үшін! деген ортақ ұранға бағындырылды. Мәселен, 1941 жылы 22-маусымда жарық көрген газеттердің сандары әдетінше бейбітшілік сарынмен шыққанмен, басқа сандары түгел дерлік неміс басқыншыларының елімізге әділетсіз зұлымдықпен жасаған шабуылдарын қаралауға, Герман басқыншыларының жасаған әрекеттері қара халықтың ашу-ызасына тиіп отырғанына арналды. Осылайша, майданның алғашқы күндерінен бастап-ақ Кеңестер Одағындағы басылым атаулының бәрі өз жұмыстарын соғыс жағдайына, сол уақыттың талабына сай көрсетіп, қайта құрды. Бас мақалалардан бастап, газет жаңалықтары, очерктер, мерзімді басылымдардағы фельетондар бәрі де соғыс тақырыбына, соғыс кезеңіндегі мемлекет мүддесіне бағындырылып, майдан тақырыбы мен партиялық идеологияға сай қайта құрылып, шығарылып отырды.
1942 жыл мен 1946 жыл аралығында КСРО Қызыл Армия Саяси Бас Басқармасы соғыстардың, әскерлердің саяси органдары қазақ жауынгерлерін патриотизм мен интернационализм рухына тәрбиелеу мақсатында бірнеше басылымдарды қазақ тілінде шығарды. Атап айтар болсақ, Қызыл әскерлер ақиқаты, Дабыл, Совет жауынгері, Майдан ақиқаты, Отан үшін майданға, Отан намысы үшін, Қызыл әскерлер туы газеттерін айтуға болады. Бұл аталған басымыдарды мұрағаттар мен кітапханалардағы сирек кітаптар қорларынан кездестіру өте қиын. Ал, сақталып қалған газеттердің тігінділері толық емес. Кейбір басылысдардан, оның ішінде, Суворовшы- 1, Суворовша қыспақ секілді газеттердің бірнеше сандары ғана сақталып қалған.
Соғыс жылдарында қазақ тілінде шығып тұрған бұл газеттер біздің ел тарихының шежіресі ғана емес, сонымен қатар ұлттық тіліміздің тарихын толықтырып тұратын баға жетпес қазына екені айдан анық. Жыл өткен сайын ел тарихы мен тіл тарихы үшін бұл газеттердің орны одан әрі ерекше бола бермек. Өйткені, аталған басылымд беттерінде соғыстағы қаншама боздақтардың тағдыры мен өмірі, қаһармандығы мен ерлігі баяндалған.[6].
Аталған жылдарда бас мақалалар мен хабар, үндеу, есеп пен ресми құжаттардың басылымдарда шығуымен қатар сықақ әңгімелер, мысалдар, эпиграммалар, памфлеттер мен саяси сатира жанрлары да белгілі мөлшерде жарық көріп тұрды. Сықақтар мен сатиралар кейде суретпен, каррикатуралармен де бірге жарияланып тұрған.
Соғыстың басталған алғашқы күндерінен бастап Социалистік Қазақстан газеті мен қоса облыстық, аудандық газет беттерінде әсем тіл байлығымен көркемделген сатиралық әңгімелер шыға бастады. Мәслең, А.Тоқмағамбетовтың Есек дәмелі есектер, Арыстанға еліктеген мысық, Ауқат пен сауқат деген тақырыптармен фельетондары мен өлеңдері жарияланды. Автор бұл туындыларында неміс әскерінің сұмпайы бейнесін, зұлымдық әрекеттерін әшкереледі.
Бірақ басылым беттерінің барлық сандарында тек осындай жанрлар жарық көріп отырды деуге болмайды, соғыс кезеңіндегі мерзімді басылымдарда жанрлардың барлық түрі де бой көрсетті.
Зерттеу нысанына алып отырған соғыс газеттерінің құндылығын арттыратын бірнеше себептер бар, соның бірі, нақ осы жылдарда қазақ жазуының латыннан кириллицаға әліпбиіне көшу кезеңін атап өту қажет. Тарихи жағдайлар мен саясаттың, саяси оқиғалардың тілге ықпалы майдан жылдарындағы басылымдарда айқын көрініс тапқан. Соғыс кезеңінен бастап жаппай өріс алған орыс тілінің ықпалы кейіннен кеңестік елдердегі қостілділіктің дамуына негіз болды. Қостілділік саясаты тек қана қазақ тілі емес, Кеңестер Одағының құрамында болған он бес кеңестік социалистік-республикалардың барлығына ортақ құбылыс болды.
Соғыс кездеріндегі баслымдардағы латын жазуындағы қазақша ақпараттар 1942 жылдың қаңтар айына дейін қолданыста болды.
Қалыптасқан жағдайды толық ұғыну үшін, сәл бұрынғы уақытқа, өткен кезеңге шегініс жасап, әліпбиге байланысты туған айтыстардың себептерін білу, түсіну қажет және оған қандай адамдар ой-пікірлерін ортаға салғанын анықтау маңызды. Тіл үшін де және жазу мәдениеті тұрғысынан алғанда да маңызы зор бұл тарихи дискуссияның басталуына саяси себептердің тигізген әсері мол екені байқалады. Тарихи фактілерге сүйенсек бұл жазуға байланысты туған қарама-қайшы пікірлердің және саяси себептің туындауы Ахмет Байтұрсынұлымен және қазақ зиялыларының тағдырымен, Алаш орда тарихи оқиғасымен іштей байланысып, сабақтасып жатқанын аңғарамыз. Себебі, қазақ жазуы мен әліпбиінің тағдыры сол кезде қазақ зиялы қауым өкілдерінің бәрін де ойландырып, уайымдатқан. Алты алашқа мәлім зиялылардың әліпбиге байланысты айтқа ой-пікірлері сол кездегі түрлі басылымдарда жарияланған мәліметтерден көрініс тапқан.
Әліпби айтысы уақытында араб әліппесін жақтаушылар қатарында А. Байтұрсынұлы, Е. Омаров, М. Дулатұлы, А. Байтасұлы, Қ. Кемеңгерұлы, І. Ахметұлы, П. Ғалымжанұлы, М. Бұралқыұлы болса, латынды қолдаушылар тобында Ә. Байділдаұлы, Н. Төреқұлов, О. Жандосұлы Т. Шоқанұлы, , М. Жолдыбаев, І. Қайменұлы жүрді.
Латын әліпбиіне көшуді үкімет белсенділері қолдағандықтан, 1929 жылы 24-қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес комитеті президиумының Жаңа алфавит туралы қаулысы жарыққа шықты. Бұл әліпбиде 29 әріп болды.
Осыдан кейін, 1929 жылдары КСРО аймағында араб әліпбиін қолдануды мүлдем тоқтату туралы Совет өкіметінің жарлығы күшіне енді. Осы жылдардан бастап, А. Байтұрсынұлының басына қауіп төніп, оның ұстаздық-ағартушылық қызметі тоқтады, нағыз қуғындау ұшырады. [7,155 б.].
Сөйтіп Ұлы Отан соғысына дейінгі жылдарда латын әліпбиінің тағдыры бірте-бірте жоспарлы түрде шешіле бастаған. Осыған орай, 1941 жылы жарық көрген газеттерде жаңа емлені (кириллицаны) таныстыру, оның пайдалы жақтарына көбірек көңіл аударту мақсатында танымдық мақалалар жариялана бастайды. Аталған мақалаларда кирилл жазуының артықшылықтары мен пайдасын анықтап көрсету, жан-жақты түсіндіру мақсат етіп қойылды.
Қазақ халқына сол уақытта ағартушылық, насихат жүргізумен қоса Ұлы Отан соғысы жылдарында елді жауға қарсы жұмылдыру, күш біріктіру, жігерлендіру, жауға деген өшпенділікті ояту, кек алу сезімін тудыру секілді үлкен міндеттерді соғыс уақытындағы газеттерге жүктеді.
Ғалым Ө. Айтбайұлының айтуынша сол уақыттағы газет беттеріндегі тарихи терминдердің көбісі, негізінен, әскери терминдер болды. [8, 4 б.].
Ұлы Отан соғысы уақытында әскери терминдер негізінен орыс тілі мен орыс тілі арқылы басқа тілдерден енгендер болды, терминдердің даму үлгісі майдан кезінде қалыптасқан жүйе арқылы кейінгі уақытқа дейін әскери лексикаға өз әсерін тигізді.
Басылым жанрларында жиі кездесетін сөз терминдері газет тілінің лексикалық ерекшеліктері болып саналады. Майдан жылдарындағы газеттер тілінде ең жиі кездесетін сөз - соғыс сөзі.
Соғыс сөзі - әскери термин болып саналады. Орыс тіліндегі война сөзінің баламасы соғыс болса, бой сөзінің аудармасы ретінде ұрыс сөзі қолданылды. Басылым беттерінде майдан, соғыс, ұрыс, айқас сөздері мәтін ішінде синоним ретінде бірінің орнына бірі қолданыла берген. Дегенмен, бұл аталған сөздердің бір-бірімен синонимдер болмағаны, уақыт өте келе олардың әрқайсысының өзінің қолданыс аясы пайда болып, мағыналық өзгешеліктері анықталып, дифференциямен жазыла бастағаны байқалады.
Ұрыс сөзі басқа қосымша сөздермен жиі тіркесіп:
ұрыс салды,
ұрыс басталды,
ұрыс сала шегінді,
ұрыс аяқталды,
ұрысқа дайындалды,
ұрыс барысы,
ұрыс даласы,
ұрысқа қатысты
ұрыстан соң,
деген секілді қолданыс тіркестерін тудырды [8, 4 б.].
Ұрыс сөзі кейде соғыс сөзіне синоним ретінде қолданылғанмен, соғыс сөзі майдан шебіндегі ұрысқа орай мүлде қолданылмағанын жинастырылған фактілерден көре аламыз. Мысалға: Бұрынғы болған соғыстарда және қазір болып жатқан Отан соғысында ол қолдана білген жауынгерлерге өзінің өте мықты қару екенін анық көрсетті (Отан үшін газетінен, 1942.).
Соғыс сөзі:
соғыс ашты, ,
опасыздықпен соғыс жариялады
соғыс жариялады,
соғысқа кірісті,
дүниежүзілік соғыс,
соғысқа дайындалды секілді тіркестер түрінде көптеген жазбаларда қолданылса, соғыс сөзінен шыққан соғысты етістігі өте жиі қолданылды.
Ал майдан сөзі орыс тіліндегі военный округ сөзіне ұқсас мағынаны білдірген. Ұрыс сөзінің жалпы мағыналық аясы соғыс сөзіне қарағанда тар болып келеді. Мысалы: Алғашқы ақпараттарға сүйенсек, бұл пункт үшін болған ұрыста немістердің екі батальоны мен офицерлері құртылып жіберілді деп келеді. Тағы бір мысалда: Бірінші Украин майданының әскерлері, бүгін 4 январь күні төрт күнге созылған ұрыстардан кейін, немістердің қорғау бекінісіндегі Белая Церковь қаласы мен ірі теміржол станциясын штурммен алды.
Екінші дүниежүзілік соғысы қазақ халқына, қазақ қоғамы өмірінің барлық саласына көптеген өзгеріс әкелді.
Соғыс жылдарында да, одан кейінгі онжылдықтарда да газеттерде қатаң саяси тәртіпке бағына отырып жазу мәжбүрлігі болды, ол кездегі қатаң жүйе баспасөзде еркін ойдың жазылуы мен айтылуына жол бермеді. Бүгінгі газеттердегі ой мен сөз еркіндігі сол кездермен салыстырмалы түрде алып қарағанда жер мен көктей, ол біздің қазіргі ел тәуелсіздігімен байланысты екені айтпаса да түсінікті. Ал майдан кезіндегі газеттерде ресми мәтіндердің маңызы артқандықтан, мақалалардағы ресми сөздердің нақты мағынада жұмсалуына айрықша көңіл бөлінді, сөздің мағынасы мен астарына зор жауапкершілікпен қарау жүктелді. Газеттердегі осы процесс мақалаларды көпке түсінікті ете түсті, сөздер мен терминдер қолдану аясында бірізділік туды, берілген ақпаратты нақты әрі дұрыс түсінуге қолайлы жағдай қалыптасты.
Газет тілі сөйлеуші автордың түрлі сөйлеу дағдыларын бейнелейді және оқырмандардың анағұрлым жалпы дағдыларына лайықталып жазылады [1, с. 17]. Осыған орай газет тілі прагматикалық белгілі бір ережелерге бағынады:
1. Оқырмандарды әлемде болып орын алып жатқан маңызды оқиғалардан хабардар ету. Соғыс жағдайында халық үшін ең маңызды оқиға соғыс, соғыстың барысы, партияның шешімі мен қаулылары және халық зиялыларының айтқан сөздері болды, сондай-пқ, қарсы жақтың жағдайы, шабуылдаған нысандаыр, соғыс шегі секілді мәліметтер маңызды ақпараттың қатарына енді.
2. Оқырманды газетке тарту, қызығушылығын оятып басылымға назар аударту ол кезде басты мақсат болған жоқ. Себебі соғыс кезіндегі материалдың аздығы, қаржының жетіспеушілігі газеттерді көп тиражбен шығаруға мүмкіндік бермеді, сондықтан газет саны барынша азайтылып, шектелді. Сол аз ғана басылымдардың өзін шығару қиынға түскені, барлық газеттер үкіметтің жарлығымен соғыс жайын айтатын жанрға көшірілгені белгілі. Оқырман тартып, таралымды көбейтіп, соның әсерінен газетке табыс алып келу мәселесі соғыс жылдарындағы басылымдар үшін қажеттілік тудырмады, ондай жағдайда оған жол берілмейтіні де түсінікті еді. Себебі газеттер мемлекет қаржысына шығарылып, мемлекеттің саяси бағытын насихаттады; Оқырман соғыс жылдарындағы газеттерге қызығып, іздеп оқитын еді, себебі әрқайссының да туыстары, балалары, жақындары сол майдан шебінде жүрген еді. Сол себепті де әр нөмірін күтті.
3. соғыс газеттері оқырманды жазылған оқиғалар мен фактілерге, оның дұрыстығы мен шынайылығына барынша сендіре алуы функциясын манипулятивті-концептуалды әсер тудырады. Бұл саяси жүйені соғыс жылдарындағы газеттер мүлтіксіз орындады десе болады. Ол үшін ақпарат құралдарындағы ең тиімді әдістер іріктелінді. Газет айдарлары, мақала тақырыптары, материалдың өзі де манипулятивті-концептуалды әсерді мұлтіксіз орындауға бағытталды, көрсетілген функция қоғамдағы маңызды оқиға, майданға, соғыстың тылына, соғыс пен тылдың бейнесін көрсететін оқиғаға, халықты жұмылған жұдырықтай етіп жауға қарсы біріктіруге қатысты жүзеге асты.
4. Белгілі бір мәтінде баяндалатын оқиғалар мен кейіпкерлерге деген оқырман көзқарасын белгілі бір бағытта қалыптастыру ойы да осы функцияға бағынып, Кеңес өкіметінің жауға қарсы әрекетінің әділеттілігін ашуға, партия мен кеңестік идеяға, Ленин мен Сталиннің идеясын ұлықтауға бағытталды.
Сонымен қатар, басылым беттерінде жоспарлы түрде жауды қаралайтын, кеңестік елін мадақтайтын мақалалар шығып отырды. Оқырманның көзқарасы майдан уақытында Лениннің идеясын, Сталиннің көсемдігін, партияның көшбасшылық қасиетін дәріптеуге, соның арқасында елді, жерді сүюге, коммунистік идеяны барын сала қорғауға күшті жұмылдырды. Бұл секілді манипуляцияның қоғамға жақсы да, жаман да әсері болғандығы бүгінгі күнге белгілі жағдай. [1, 63 б.]
Майдан кезіндегі басылымдар әскери-соғыс жағдайында жарық көрді. Сол себепті де екі қызмет түрі, әсіресе қоғам санасына әсер ету, соғыс жағдайын бағалау, бұйыру функциялары соғыс кезіндегі басылымдарда ең жиі қолданылатын мәтін түрлері болды.
Соғыс жылдарындағы баспасөз беттерінде ақпараттық мәтіндер ең жиі кездесетін мақаладар қатарына жатады. Мұндай мәтіндер мәліметті тез әрі шұғыл жеткізуші, халықты маңызды оқиғалардан шұғыл хабардар етуші мәтіндер болды.
Газеттердегі ақпараттық жанрларды жіктеп зерттегенде ғалымдардың ойлары да арнадан табылып жатады. Мысалы, Қ. Есенова мен Б. Момыновалар ғылыми әдебиеттерге арқа сүйей отырып, оларды былайша жіктеген:
1.репортаж;
2. ақпараттық корреспонденция;
3. шағын мақала;
4. ақпараттық интервью;
5. қазанама;
6. ақпараттық есеп т.б.
Соғыс уақытындағы баспасөз беттерінде есеп түріндегі, үндеу түріндегі мақалалар көп жазылып тұрды. Әр жаңа нөмірде жау жағының шығындары, адам және әскери техниканың жойылуы сандық мөлшермен беріліп, тылдағы еңбек адамдарының үлесі сандық-пайыздық есеп түрінде беріліп отырды. Мысалы: Барлығы да майдан үшін мақаласында: Красные горные орлы ауылшаруашылық артелі колхозшылардың хаты Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс ауданы колхоз, совхоздардың, МТС жұмысшылары арасында патриоттық жаңа даму туғызды. Олар жауынгер Қызыл Армиямыздың, Соғыс-Теңіз Флотымыздың, даңқты авиациямыздың 42 колхозында, оның әр бригадасы мен звеноларында таңсәріден түн қараңғысына дейін жұмыс істеді;
Ауданымыздың 62 жерінде 17900 адам қатысқан жыйналыстар болды. Оған колхозшылар мен Қызыл Армияға кеткендердің семьялары Отанға деген сүйінішпенділік білдірді: біз колхозшы және колхозшы әйелдер жауды толық жеңгенге дейін Сталиндік вахтаға тұрамыз, таңнан түнге дейін жұмыс істейміз, Отанымызға, жерімізге, айбынды әсерімізге астықты, мақтаны, етті, сүтті, майды, овощьты және басқа да продуктыларды керегінше мол береміз деді, олар.
Әзірге барлық ауданнан Отан қорғау қорына 16100 сомның облигациялары әкелінді. Арыс депосындағы Стримов жолдас 4185 сомның, поселкелік советінің депутаты Канов 1000 сомның облигациясын өткізді. Аудан қызметкерлерінен 30 адам ауылдарда, звенолард, жыйналыстарда, әңгімелер өткізіп жүр [10, 24 б.]
Мәтін газеттік прагматикалық ұстаным талаптарының барлығына жауап бере алады. Мұндағы әрбір газет санының оқырман үшін атқаратын маңызы зор және бұл мақалалардың нақтылығының әсері мол, өйткені одан туындайтын манипулятивтіктің күші ықпалды болып саналады.
1.2 Республикалық, облыстық және аудандық баспасөз беттеріндегі
майдан мен тылдың бірлігі және ерлік пен елдік туралы жария-
ланған материалдар
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында басылымдардың майдан мен тылдағы ерлік істерді насихаттаап жариялаудағы рөліне ерекше мән берілді. Қазақстанның әскери баспасөзі дегенде мына оқиғаларға мән беріп қарауға болады. Бірінші, алғашқы әскери Хабаршы газеті 1919 жылы Орда қаласындағы Бөкей бөлімшесінде шыққаны мәлім. Бірақ, кейін қазақ тілінде арнайы газет-журнал шығарылмай қалды. Тек, 1941-1943 жылдары ғана, Ұлы Отан соғысы уақытында қазақ жауынгерлерінің ерлігі мен батырлығы арқасында әр тілде шыққан 50 майдандық газеттің 16-сы қазақ тілінде болғаны жауынгерлік басылымның рөлін жоғары көтеріп кетті. Алайда, өкініштісі соғыстан кейін қазақ тіліндегі әскери басылымдардың сапасы төмендеп, тіпті көбі шықпай тоқтап қалды және әскери газеттер тек орыс тілінде ғана шығатын болды. Осылайша, Қазақстандағы әскери газет-журналдар ұлттық тілде тек тәуелсіздік алғаннан соң ғана, яғни 1992 жылдың соңында қайтадан жандана бастады. Қазақ баспасөз құрамына орыс тіліндегі әскери газеттердің орнына Қазақстан сарбазы газеті мен шекарашылардың Отан сақшысы басылымдары жарық көрді.
Журналистика саласы - қай уақытта да қоғамда болған оқиғаларды шынайы көрсетуге бағытталды. Әрбір кезеңдердегі жағдайлар мен құбылыстар, журналистика дәуірінің публицистикалық тарихын жасады. Ұлы Отан соғысы да бүкіл халқымыздың өміріне әсер еткендей әдебиет пен журналистиканың дамуында да жаңа тарихи кезең қалыптастыра алды. Қаһарлы кезеңдерде көптеген мыңға жуық қаламгерлер майдан шебінде болып жатқан қантөгіс ұрыстарға барып, қоян-қолтық араласты, әрі сол сынаққа толы күндердің шежіресін мәңгі өшпестей қылып халық жадына жазып кетті. Қиын-қыстау кездердегі ауыр жағдайларда көптеген жарқын публицистік шығармалар жазылып қалдырылды. Олардың әрбір жазбасында майдан мен тылдың шындық шежіресі асқан шеберлікпен суреттелді. Жауынгерлер мен сарбаздарға сөз зергерлері өздерінің публицистикалық шығармалары арқылы үлкен күш-жігер беріп, жазбалары отты жылдар шежіресінің өшпес тарихи парақтарына айналды.
Ұлы Отан соғысының алғашқы күнінен бастап-ақ қазақ халқының батырлары ел мен жерді қорғауға жаппай атсалысты. Майданда болсын, тылда болсын қазақстандықтар өздерінің ұйымшылдықтарын, ерен ерліктерін көрсетті.
Соғыс жылдары республикада жалпы саны 229 газет шығып тұрды. Оның төртеуі - республикалық (қазақ, орыс, ұйғыр, корей тілдерінде), 28-і облыстық, 197-сі қалалық және аудандық газеттер болды. [11,321б.].
Халық басына күн туған күндерде қазақ тілінде шығарылған майдандық газеттердің рөлі қоғам үшін орасан зор болды. Басылым беттерінде жедел түрде жарияланған әрбір мәлімет жауынгерлердің намыс-жігерін арттырып, ортақ жауымызға оқ болып атылды. Майдангер көзімен атты кітаптың авторы майдангер-журналист Әбдірашит Бектемісовтің кітабындағы алғысөзінде: Қазақ басылымдары өз айналасына қазақтың майданда жүрген ұл-қыздарынан тілшілер қауымын топтастырды. Аталған тілшілер мәліметтерді орысша да жазды, қазақша да жіберді, оны редакциядағы қазақ журналистері өңдеп, керекті тіліне аударып, газетке жариялап отырды. Қазақ халқының қаһарман жауынгер журналистері өз міндеттерін жанын сала орындай алды. Олардың қаламынан туған шығармалар елім деп еміренген ерлерді ерлікке құлшындыра түсті және әр жүректе жауға деген өшпенділік отын тұтатты,- дейді. [11, 322 б.].
Майдандық газеттерде жарияланған материалдар арасынан Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсіреповтің, Сәбит Мұқановтың да мақалаларын кездестіреміз. Сол кезеңде республика баспасөзінің басты орталығы - Социалистік Қазақстан газеті болды. Жалпы саяси ойы ортақ Правданың, Известияның, Комсомольская правданың беттерінде жарияланған материалдармен қатар, мемлекеттік Социалистік Қазақстан газетінің бетінде де жауынгерлерді жігер беретін, тылдағыларға тың күш жолдайтын қазақ қаламгерлерінің әсерлі публицистикалық шығармалары көптеп шығып түрды.[11, 322 б.].
Правда газетінде 1943 жылы жарияланған бір бас мақалада баспасөздің халық алдындағы ауқымды міндеті былайша байқалады: Газеттер Ұлы Отан соғысы майдандарының жай-күйін, совет адамдарының еңбек майданындағы ерлігі мен төзімділігін үнемі баяндап отырруы қажет, қиыншылықтарды жасырмай айтып, келешекте талай сыннан өтуге тура келетінін халыққа түсіндіру қажет, адамдарымызды патриоттық пен ерлік, өзінің туған жері мен мәдениетін, тілі мен дебиетін, көркем өнерін шын сүюге байлитын рухтаа тәрбиелеу керек. Бұл газеттің басты міндеті: жауынгерлерді елін сүю рухында тәрбиелеу, оларды батырлыққа, табандылыққа үйрету.
Қазақ әскери публицистикасының даму жолына үлес қосқан шығармалардың бірі М.Әуезовтың Ерлік - елдік сыны деп аталатын мақаласы. Ерлік сөзінің түп мағынасын Кілегей қара бұлтпын, келе де жаумай ашылман секілді ауыз әдебиеті үлгілерімен ашуға тырысады. [11, 326 б.].
Қолындағы мылтығы, қалтасындағы қаламы. Елімізді қорлап, жерімізді талқандап жүрген неміс-фашистеріне бұл екеуі де тас шоқпардай тиеді. Қаламын Ұлы Отан соғысының тілегіне бағындырып, Баубек қазір көркем очеркті суреттеуімен жазып жүр [12, 48 б.].
Ұлы Отан соғысы кезіндегі басылым қызметкерлері абыржу мен күту халінде жүрген халыққа не нәрсенің әсер ететінін жақсы білді. Майдан жылдарындағы публицистиканы оқу арқылы халықтың сол кездегі көңіл-күйі мен заманның бет-бейнесін тануға болады [13, 57 б.].
Соғыс жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы шынында да елдің бар сана-сезімі мен күш-жігерін ортақ жауды жеңуге жұмылдырды. Бұл шақтағы газеттердің шығармашылық авторлары жоғары патетикалық пафосты, шешен тілді халық даналықтарын туындыларына өзек етіп қолданды. Қазақтың әскери баспасөз қызметі соғыс кезінде ауыз әдебиетінің бай қазынасынан, тарихи аңыздардан, жыраулық поэзия үлгілері мен шешендік сөздерден, айтыстар мен мақал-мәтелдерден мысалдар келтіріп әсем жетакізе білді және сол бай рухани қазына соғыс пен тылдағы деректі фактілермен, болған ақиқат оқиғалармен, өрбіген жағдаяттар мазмүнымен астасып жатты. Осының нәтижесінде өткір тіл, ойды қысқа әрі нақ жеткізуге құрылған ғажайып публицистикалық туындылар жазылып қалдырылды. Сонымен қатар, соғыс жылдарында елдің күшін бір ойға біріктіретін мақала түрлері мен жанрлары пайда болды. Мысалы, үндеу, күнделік,памфлет, очерк, хат, мақала және әсері мол өлендердің тууы соған дәлел. Соғыс уақытында қазақ журналистерінің бойына ерекше оперативтілік, жылдамдық дарыды. Сонымен бірге сөз қару екенін әрбірі терең ұғына бастады. Қаламгерлердің жүрегінен шыққан публицистикада бүкіл халықтың көңіл-күйі мен үміті, ашынуы, батырлығы мен рухы қағаз бетіне айна-қатесіз түсті.
Осындай қиын-қыстау уақытқа қарамастан еліміздегі облыстық газеттердің саны қысқартуға ұшыраған жоқ. Соғыс кезінде олардың тек төртеуі ғана кеміді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан аймақтарында қазақ және орыс тіліндегі екі газет болып шығатын баслымдар қосылып бір ғана газет болып шығып тұрды. ВКП (б) ОК-нің нұсқауымен республикалық және облыстық газеттер аптасына үш рет екі бет, үш рет төрт беттен шығып тұрды.
Ал, аудандық газеттер бұрынғы қалпында сақталып қана қоймай, керісінше өсті. Соғыстың алғашқы жылдарында олардың саны 196-ға жетті. Соғыстың алғышқы жылыны мамыр айында бұл тізім тағы да үш газетке толықты. Айырмашылығы тек газеттердің уақтында болды, бұрын күн сайын шығатын басылымдар енді аптасына үш рет екі бет көлемде басылатын болды.
Аудандық газеттерден бөлек Қазақстанның ірі кәсіпорындарында да 44-ке жуықа көп тиражды газеттер жарық көрді. Осылайша, соғыстың алғашқы жылдарында республика көлемінде тарайтын 228 газеттің 126-сы қазақ, 96-сы орыс, үше ұйғыр, екі өзбек және корей тілінде басылып тұрды. Ол газеттердің жалпы тиражы соғыстан бұрынғы жылдары 2100 дана болса, соғыс кезінде олар 700 данаға дейін кеміді [13, 59 б.].
Орталық Комитеттің үгіт-насихат басқармасы аудандық газет редакцияларына 1942 жылдың наурыз айында журналистік тәжірибені тиімді пайдалана отырып кемшіліктерден арылу керектігі жайында хат жолдады. Оысған орай хатты алысымен еліміздегі барлық аудандық, облыстық және республикалық газеттердің жұмысы тексеріліп, олардан аудан өмірі мен экономикасын толық жазып отыруды талап етті.
Осылайша, жалпы айтқанда аудандық газеттер соғыстың алғашқы күндерінен бастап айтарлықтай жұмыс атқарды деп айтуға негіз бар. Мысалы, қазіргі Атырау облысы, Теңіз ауданында шығатын Социалистік жол және Қостанай облысындағы Большевиктік жол газеттерінде Неміс басқыншыларына өлім келсін!, Отан үшін алға!, Біздің ісіміз әділ, біз жеңеміз! деген секілді ұрандармен ақпараттар жарияланып тұрды. Сондай-ақ, аудандық газеттерде тылдағы адамдардың қажырлы адал еңбегі мен олардың майданға берген көмегін, Отан үшін өшпес ерлік танытып жүрген жауынгерлердің іс-әрекеттерін үнемі жазып, ақпараттап отырған.
Аудандық газеттердің осы секілді ауқымды жұмыстарымен қоса соғыс жағдайындағы әйелдер мен жастардың өндірістегі рөлі де мейлінше арта түсті. Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда газеттері соғыстың алғашқы жылының маусым айында бір топ тракторшы әйелдердің Қыздар, тракторға, комбайн штурвалына! деген ұранды үндеуін жариялады.
Қазақстанның тыл жұмыстарында да әр түрлі жұмыстарды көбінше әйелдер атқарды. Бұны Ақтөбе облысында шыққан Социалистік жол газетінің материалдарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі
Нұр-Сұлтан
2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Алғашқы бесжылдықтар мен Бірінші дүниежүзілік және Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі (1928-1945
жылдар)
0.1 Алғашқы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
0.2 Республикалық, облыстық және аудандық баспасөз беттеріндегі
майдан мен тылдың бірлігі және ерлік пен елдік туралы жария-
ланған материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
ІІ. Майдандық баспасөз және майдандық публицистика (1942-
1945 жылдар)
2.1 Қазақ тіліндегі майдандық басылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 26
2.2 Майдандық газеттердегі публицистика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ІІІ. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әдебиет пен мәдениет және
өнер (1941-1945 жылдар)
3.1. Майдангер ақын-жазушылардың соғыс тақырыбына жазылған
публицистикалық және көркем шығармалары ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Ұлы Отан соғысының батыры Бауыржан Момышұлының майдан
тақырыбына жазған еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 65
Кіріспе
Өзектiлiк. Бүгінге күнге дейін тарихта он жеті мыңнан аса әр түрлі соғыстар болған екен. Алайда, соның ішіндегі ең ауқымы кең және адам шығыны көп болғаны, ол - екінші дүниежүзілік соғыс. Еліміздің тарихында Ұлы Отан соғысы кезеңі ерекше орын алады. Шамамен бес жылға жуық уақытқа созылған Ұлы Отан соғысы халқымыздың тарихындағы ең ауыр, қатал кездер еді.
Кеңес Одағының құрамындағы халықтың барлығы жеңіс жолында бар күш-жігерлерін жұмсап, жеңіске жетті. Ұлы Отан соғысына Қазақстан біртұтас елдің бөлігі ретінде қатысты. Соғыс кезеңінде бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаражат мейлінше қысқартылып, көптеген кәсіпорындар соғысқа арналған өнімдер шығара бастады. Жеңіс үшін қазақстандықтардың жасаған еңбегі аз болмады, майданда да, тыл жұмыстарына да еңбек сыбана кірісті. Қатал идеологиялық бақылау жағдайында ғалымдар соғыс тарихының көлеңке тұстарын ашып көрсетпеді. Соның салдарынан тарихтың біршама шындықтары көпшіліктің назарынан тыс қалып отырды. Соның бірі Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі мерзімді басылымдардың орны мен рөлі еді. Осыған орай, менің зерттегелі отырған тақырыбым арнайы ғылыми зерттеу объектісі болуға лайық әрі тарих сахнасындағы өзекті мәселелерердің бірі деуге болады.
Тәуелсіздік жылдарынан кейін қаншама жыл ақиқаты ашылмай, бұрмаланып келген соғыс тақырыбы қайта зерттеліп, оған объективті дәлелденген бағасы беріле бастады. Соның арқасында кеңестік идеология тыйым салған, қатаң бақылауда болған халық тарихы қайта зерттеуден өтті. Зерттеу дерек көздерінің бір парасы - мерзімді баспасөз беттері. Қоғам өмірінде болып жатқан әр түрлі үлкен-кіші оқиғалар туралы уақытылы ақпарат таратып отыратын мерзімді басылымдар уақыт өте келе тарих үшін баға жетпес құнды деректер көзіне айналып, жұмбақ болып тұрған кейбір оқиғалардың қырларын ашуға үлкен көмегін тигізді.
Алғашқы қазақ газет басылымынан бастап, қазіргі күнге дейін жалғасып жатқан баспасөз тарихындағы Ұлы Отан соғысы уақытындағы шыққан газеттердің орны бөлек, себебі олар жеке зерттеудің нысаны бола алады. Соғыстың басталуынан бастап халықтың майданға аттануы, жауынгерлердің ерлік көріністері сынды жағдайлар ғылыми арнадан қайта зертеліп, бұрын соңды айтылмаған халықтың ауыр әлеуметтік-тұрмыс жағдайын мерзімді басылымдардың мәліметі бойынша зерттеудің маңыздылығы артып, бүгінгі тарих үшін өзекті мәселеге айналды.
Дипломдық жұмысымның деректік негізіне әр түрлі жинақтарда жарияланған мәліметтер мен мерзімді басылымдарда жарияланған ақпараттарды пайдаландым.
Зерттеу объектісі. Тақырыбымды зерттеу барысында басты мәліметтерді мерзімді басылым материалдары құрады. Атап айтқанда, 1941, 1942, 1943, 1944, 1945 жылдарда шыққан мерзімді баспасөз беттері жатады. Мысалы: Социалистік Қазақстан газетінің жоғарыда аталған жылдарда шыққан нөмірлері. Екінші, Лениншіл жас газетінің соғыс жылдарындағы бірнеше нөмірлері. Үшінші, Большевиктік жол КК(б)П облыстық, қалалық комитет депутаттарының облыстық советінің газеті.
Сол кездерде шыққан қазақ газеттері Отан үшін, Қызыләскерлер газеті (Красноармейская газета), Жауды жоюға (На разгром врага), Майдан правдасы (Фронтовая правда) - Волхов майданының жауынгерлерінің газеті, Отан қорғауда (На страже Родины) - майдан кезіндегі қызыл әскерлердің газеті, Алға жауға қарсы (Вперед на врага) - бұл да майдан кезінде шыққан газет. Аптасына бір рет шығып тұрған Сталин туы (Сталинская знамя) газет-журналдарымен қоса облыстық Большевиктік жол мерзімдік басылым мәліметтері зерттеліп, ғылыми жұмысыма қосылды.
Зерттеу құралы. Кез-келген ғылым тарихында қалыптасқан ғылыми-әдістемелік қағидалар мен тұжырымдар болады. Осылардың негізінде тарихилық, шынайылық, нақтылық, жүйелілік, ғылымилық сынды принциптер негізгі орында болады. Осы қасиеттер бізге Ұлы Отан соғысы тарихының негізгі дерегі ретінде қарастырылып отырған мерзімді баспасөздердің барлық қайшылықтарымен қоса комплексті талдауға, басылымдардың шыққан уақытының ерекшеліктерін, сол уақыттағы оқиғаларды шынайы зерттеуге көмектесті. Ал, бұл факторлардың, өз кезегінде, нақты басылым беттерінен алынған мәліметтердің шынайылық дәрежесін анықтауға әсер етері сөзсіз. Сонымен қатар, зерттеу жұмысым нақты орындалуы үшін салыстырмалық, сұрыптау, статистикалық, талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Мерзімді басылымдардағы Ұлы Отан соғысы тарихының дерек көзі ретінде шыққан мәліметтердің орны мен өзгешеліктерін, олардағы ақпараттың шынайылық дәрежесін анықтау. Сондай-ақ, жалпы ғылыми құндылығын, соғыс кезеңіндегі халықтың өмірін басылым бетінде бейнелеу деңгейін анықтау, басылым газеттеріне деректанулық талдау жасау.
Зерттеудің жоғарыдағы мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Соғыс жылдарында шыққан газеттердің тарихына тоқталып, ерекшеліктерін айқындау;
- Баспасөз беттеріндегі соғыс пен тыл тақырыбына талдау жасай отырып, соғыс жағдайына халық көзқарасын саралау, өңір халқының ел қорғауға аттануына баға беру;
- Майдандық басылым беттеріне шыққан қазақ жауынгерлерінің ерліктерін көрсету әрі ол мәліметтердің деректік маңызын анықтау;
- Ұлы Отан соғысы жылдарындағы көркем әдебиеттің дамуын саралап, ақпараттар іздеп табу және оны талдау;
- Соғыс ардагері әрі қазақ жазушысы Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысы тақырыбында қалдырған құнды мұраларын зерттеу, тың деректермен бөлісі, батыр тұлғасын ашу;
- Соғыс тақырыбындағы пуплицистикалық шығармалардың қоғамға әсерін, ал сол кездегі қоғамның публицистикаға әсерін айқындау, соғыс кезіндегі халықтың жағдайын бейнелеу, ақпараттар іздестіру;
Әдіснамалық зерттеу. Зерттеу жұмысымның негізгі нысаны ретінде Ұлы Отан соғысы кезінде жарық көрген мерзімді басылымдарға жалпылай баға беру, әрқайсысын бөлек талдау, саралау, негізгі мақсаттарын анықтау. Сол замандағы мерзімді баспасөз қызметтерінің заңдылықтарын, шығармалардың идеялық, жанрлық, стильдiк ерекшелiктерiн талдау, анықтау, сондай-ақ, соғыс жылдарындағы басылымдардың жетiстiк-кемшiлiктерiн саралап, эстетикалық баға беру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады
І. Алғашқы бесжылдықтар мен Бірінші дүниежүзілік және Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ баспасөзі (1928-1945
Жылдар)
2.1 Алғашқы бесжылдықтар және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
баспасөз.
Мерзімді баспасөз, соның ішінде газеттер мен журналдар белгілі бір уақытпен өткен тарихты өз бетінде бейнелейді. Сол себепті де олар қоғам өмірінің өткені жазылатын күнделік қызметін атқарады. Осыған орай, мерзіммен уақытылы шығып тұрған газеттер өткен тарихтың белгілі бір кезеңдерін қалпына келтіруге зор үлесін тигізе алады. Газетке шығатын ақпарат жанрлары басқа стиль түрлеріне ұқсамайды, сол себепті оларға қойылатын талаптар да бөлек болып келеді. Газеттерде жазылатын ой мен қозғалатын тақырыптар негізінен нақты бір уақыт үшін маңызды. Оның өзіндік себебі де жоқ емес, белгілі зерттеуші ғалым Қ. Есенова былай деп түсіндіреді: Газет-журналдарда жарияланатын ақпараттарға қойылатын ең басты талаптардың бірі - онда баяндалатын пікірдің бүгінгі күндегі аса өзектілігі. Нақты айтқанда, бір-екі жыл бұрынғы немесе бір ай бұрын орын алған оқиға немесе саяси жағдай бүгін таңертең орын алған оқиғамен салыстырғанда өзінің жаңалық сипатын жоғалтатыны сөзсіз [1, 59 б.]. Сол себепті де соғыс кезінде газеттердегі жаңалықтарда соғыс барысын нақты білдірту прагматикасына байланысты Совет информбюросынан берілетін хабарлар кешкі және таңертеңгі болып екіге бөлініп берілген. Екінші дүние жүзілік соғыстың басталуына орай Кеңес мемлекеттерінде бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысында елеулі өзгерістер орын алды. Ең бірінші, күш пен қаржыны үнемдеу арқылы әскери газеттердің өрісін кеңейту үшін салалық газеттер мен журналдардың шығарылуын азайтып, бар ынтаны саяси газеттер айналасына топтастырып, оларды тұрақты түрде шығару үшін барлық күш жұмылдырылды.
Қазақ елінде 1941 жылдың шілде айынан бастап, Лениншіл жас, Пионер Казахстана, Октябрь балалары, Жас большевик, Ленинская смена, Коммунист, Пионер, Народное хозяйство Казахстана, Халық мұғалымы, Әдебиет және искусство Сталин жолы, Литература и искусство Казахстана секілді газет-журналдар соғыс уақытындағы талапқа сәйкес жұмыс жасауын уақытша тоқтатты. Сондықтан аталған газет-журналдардың міндеттерін республикалық Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда басылымдары атқарды.
Тарихы 1919 жылдардан басталатын Ұшқын, Еңбекші қазақ газеттері қазақ еңбекшілеріне күш-жігер беріп, оларды жұмысқа жұмылдыру бағытында орсаң-зор қызмет атқарды, алайда баспа мен мамандар тапшылығына байланысты бұл газеттердің уақытылы шығып тұруға мүмкіндігі аз болды. Мысалы, 1920 жылдың мамыр және маусым айларында екі аптада бір рет шығарылса, 1920 жылдың қазанында Советтердің құрылтай съезіне байланысты аптасына екі реттен шығарылған [2, 240 б.]. Ал, 1920 жылдың қараша, желтоқсан айларында жалпы үш саны ғана жарық көріп, қалған 4, 5, 6 - сандары 1921 жылы жарыққа шыққан.
Еңбекшіл қазақ газеті 1921 жылы Еңбекші қазақ болып аталып, кейін 1932 жылы Социалды Қазақстан болып атауы өзгерген, ал соғыс басталған 1941 жылдары Социалистік Қазақстан атауына өзгертілгені тарихтан белгілі.
Бірінші дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы сондай-ақ, соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ баспасөзін зерттеген ғалымдар елімізде саусақпен санарлық. Солардың бірі әрі бірегейі Тарих және Баспасөз зерттеу кітабын жазған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қырықбай Аллаберген. Ғалым өзінің жазған еңбектерінде ХІХ-ХХ ғасырларда қазақ тілінде жарық көрген газеттердің тарихы мен біз үшін әлі де болса қыры мен сыры толық ашыла қоймаған сол кезеңнің басылымдарынан хабар берген. Аталған кітаптан Түркістан уəлаяты, Үш жүз, Кедей еркі, Торғай, Қазақ, Заря Свободы, Көмек, Правда, Ұшқын, Бұқара, Кедей еркі, ауыл, Ауыл тілі, Бірлік туы, Тілші, Жетісу әйелі, Сталин жолы, Коммунизм таңы және тағы да басқа көптеген газеттер және Айқап, Әйел теңдігі, Абай, Ара, Арай сынды журналдардың тарихы мен баспасөздің қазақ қоғамындағы ағартушылық, рухани-мəдени өміріндегі орны жайлы оқи аламыз. [3, 7 б.].
Ғалым жалпы өзінің Алты Алаштың ардақтылары, Қазақ журналистикасының тарихы, Көне басылымдар. Құнды деректер. Аяулы есімдер, Әлем баспасөзі тарихынан, Қазақ мерзімді баспасөзінің тарихы және тағы сол сияқты оқулықтары мен монографияларында ХІХ ғасырдан бүгінгі күнге дейін шығып келе жатқан 60-қа жуық газет-журналдардың тарихы мен бағытына тоқталып, біз секілді жас зерттеушілерге таптырмас еңбек қалдырды.
Сондай-ақ, аталған Тарих және Баспасөз атты кітаптың үшінші тарауынан қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихын зерттеген зерттеушілер туралы ақпараттарды да көре аламыз. Айталық, Бейсенбай Кенжебаев, Қайыржан Бекхожин, Темірбек Қожакеев, Үшкүлтай Сұхбанбердина, Медел Арғынбаев, Марат Барманқұлов сынды қазақ баспасөзін терең зерттеген ғалымдардың шығармашылығы мен өміріне шолу жасап, жасаған еңбектеріне жоғары баға берген. Сол кітапта берген сұхбатында Медел Арғынбаев ХХ ғасырдағы қиын-қыстау кезеңдер туралы былай деген: Ол кездерде қазақстанда өндіріс болған жоқ. 25 пайыз қаржы Ресейден келді. Завод та жоқ. Ең ақыры, мақта өңдейтін фабрика да болған жоқ. Трактор заводтарында тек бөлщектері ғана құрастырылды. Астықтың барлығы орталыққа жіберілді. Бізде тек ет комбинаты мен қант зауыты ғана жұмыс жасады. Патша өкіметі жойылып, Кеңес одағы орнаған күннен бастап жекеменшік деген жойылды. Халқымыз жұмысты қатал басшылардан қорыққанынан жасады. Қызылдар дінді де ауыздықтап тастады. Олар өзіндік пікірі бар адамдарды халық жауы деп жапаай жазалады. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатұлы, Тұрар Рысқұлов, Мүстафа Шоқай және тағы басқа ел азаматтары халқымыздың тәуелсіздік алып, бой жазғанын көре алмай арманда кетті. Бұған сол кездегі азамат соғысы, ашаршылық, репрессия, Отан соғысы, тың көтеру, Желтоқсан оқиғалары куә. Ал, қазақ халқының қазіргі болашағы тек өздерінің қолында. Егер жастар жоғарыда айтылған мәселелерден қорытынды шығара алар болса мемлекетіміздің гүлденіп, алға басатынына дауа жоқ деп пікір білдірген екен. [4, 101 б.].
Ал, Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы жылы жарық көрген Заря свободы газеті 1918 жылдың 3 наурызында жарық көрген болатын. Аталмыш газетте қазақ бөлімі болған. Мұндағы маңызды мәселелер жергілікті халыққа қазақ және орыс тілінде ақпарат беріп отырған. Басылым бетінде Тоқаш Бокинның, Сабыржан Ғаббасовтың хаттары мен мақалалары екі тілде жарияланып, орынды пайдаланылып отырды. Бокинның Қазақ жолдастарға! деген мақаласында ол халықты Кеңес жұмысына белсене араласуға, контрреволюцияшыл күштерге қарсы күресуге шақырды, себебі, ол орыс пен қазақ ұлтының қатынасы комиссиясының төрағасы болатын. Сондықтан да рекдакция алқалары мен большевиктер де оны еңбекші халықтың сенімді әрі қайратты жақтаушысы ретінде дәріптеген. [4, 4 б.].
Ұлы Отан соғысы кезінде тылда басылып шыққан газеттерден бөлек, бірнеше майдандық басылымдар да жарыққа шығып тұрған. Екінші дүниежүзілік соғыстың қиын кезеңдерінде де Социалистік Қазақстан газеті - соғыс жылдары жарыққ көрген басылымдардың ішіндегі ең ірісі әрі орталықтан шығатын іргелі басылым болып саналды.
Социалистік Қазақстан газетінің майдан кезінде елге сіңірген еңбегіне белгілі ғалым Б.Кенжебаев былай баға береді: Ұлы Отан соғысы жылдарында неміс-фашист басқыншылары мен жапон империалистеріне қарсы тартысқа еліміздің еңбекшілерін жаппай жұмылдыру ісінде Социалистік Қазақстан газеті белсенді түрде көмектесті, сондай-ақ халықты еңбек етуге және ұрыс майдандарындағыларды батырлыққа, жанаямай қызмет етуге үндеп отырды [5, 41 б.].
Ал белгілі журналист әрі зерттеуші Х. Бекхожинның Қазақ баспасөзінің даму жолдары атты еңбегінде ғалымның берген мәліметтерінің хронологиясы 1929 жылмен шектелуіне байланысты Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас және тағы басқа соғыс кезіндегі басылымдар туралы еш мәлімет кездеспейтінін айта кеткен жөн [2, 261 б.].
Соғыс басталған жылдың аяғына дейін Лениншіл жас газетінің бірнеше нөмірі жарық көрген. Сондықтан дипломдық жұмысымда сол майдан кезінде жарық көрген Лениншіл жас газетінің жекелеген сандарына талдаулар жасалды.
Майдан шағында жоғарыда аталған Лениншіл жас, Социалистік Қазақстан секілді қазақ тілді басылымдардан басқа да тікелей сол майдан шебінде жарық көрген қазақ тілді газеттердің болғанын айта кету қажет.
Соғыс бастала салысымен-ақ Кеңестер Одағындағы, яғни оның құрамына енген барлық елдің баспасөзіндегі тақырыптың мазмұны уақыт талабына сай Барлығы майдан үшін! Барлығы жеңіс үшін! деген ортақ ұранға бағындырылды. Мәселен, 1941 жылы 22-маусымда жарық көрген газеттердің сандары әдетінше бейбітшілік сарынмен шыққанмен, басқа сандары түгел дерлік неміс басқыншыларының елімізге әділетсіз зұлымдықпен жасаған шабуылдарын қаралауға, Герман басқыншыларының жасаған әрекеттері қара халықтың ашу-ызасына тиіп отырғанына арналды. Осылайша, майданның алғашқы күндерінен бастап-ақ Кеңестер Одағындағы басылым атаулының бәрі өз жұмыстарын соғыс жағдайына, сол уақыттың талабына сай көрсетіп, қайта құрды. Бас мақалалардан бастап, газет жаңалықтары, очерктер, мерзімді басылымдардағы фельетондар бәрі де соғыс тақырыбына, соғыс кезеңіндегі мемлекет мүддесіне бағындырылып, майдан тақырыбы мен партиялық идеологияға сай қайта құрылып, шығарылып отырды.
1942 жыл мен 1946 жыл аралығында КСРО Қызыл Армия Саяси Бас Басқармасы соғыстардың, әскерлердің саяси органдары қазақ жауынгерлерін патриотизм мен интернационализм рухына тәрбиелеу мақсатында бірнеше басылымдарды қазақ тілінде шығарды. Атап айтар болсақ, Қызыл әскерлер ақиқаты, Дабыл, Совет жауынгері, Майдан ақиқаты, Отан үшін майданға, Отан намысы үшін, Қызыл әскерлер туы газеттерін айтуға болады. Бұл аталған басымыдарды мұрағаттар мен кітапханалардағы сирек кітаптар қорларынан кездестіру өте қиын. Ал, сақталып қалған газеттердің тігінділері толық емес. Кейбір басылысдардан, оның ішінде, Суворовшы- 1, Суворовша қыспақ секілді газеттердің бірнеше сандары ғана сақталып қалған.
Соғыс жылдарында қазақ тілінде шығып тұрған бұл газеттер біздің ел тарихының шежіресі ғана емес, сонымен қатар ұлттық тіліміздің тарихын толықтырып тұратын баға жетпес қазына екені айдан анық. Жыл өткен сайын ел тарихы мен тіл тарихы үшін бұл газеттердің орны одан әрі ерекше бола бермек. Өйткені, аталған басылымд беттерінде соғыстағы қаншама боздақтардың тағдыры мен өмірі, қаһармандығы мен ерлігі баяндалған.[6].
Аталған жылдарда бас мақалалар мен хабар, үндеу, есеп пен ресми құжаттардың басылымдарда шығуымен қатар сықақ әңгімелер, мысалдар, эпиграммалар, памфлеттер мен саяси сатира жанрлары да белгілі мөлшерде жарық көріп тұрды. Сықақтар мен сатиралар кейде суретпен, каррикатуралармен де бірге жарияланып тұрған.
Соғыстың басталған алғашқы күндерінен бастап Социалистік Қазақстан газеті мен қоса облыстық, аудандық газет беттерінде әсем тіл байлығымен көркемделген сатиралық әңгімелер шыға бастады. Мәслең, А.Тоқмағамбетовтың Есек дәмелі есектер, Арыстанға еліктеген мысық, Ауқат пен сауқат деген тақырыптармен фельетондары мен өлеңдері жарияланды. Автор бұл туындыларында неміс әскерінің сұмпайы бейнесін, зұлымдық әрекеттерін әшкереледі.
Бірақ басылым беттерінің барлық сандарында тек осындай жанрлар жарық көріп отырды деуге болмайды, соғыс кезеңіндегі мерзімді басылымдарда жанрлардың барлық түрі де бой көрсетті.
Зерттеу нысанына алып отырған соғыс газеттерінің құндылығын арттыратын бірнеше себептер бар, соның бірі, нақ осы жылдарда қазақ жазуының латыннан кириллицаға әліпбиіне көшу кезеңін атап өту қажет. Тарихи жағдайлар мен саясаттың, саяси оқиғалардың тілге ықпалы майдан жылдарындағы басылымдарда айқын көрініс тапқан. Соғыс кезеңінен бастап жаппай өріс алған орыс тілінің ықпалы кейіннен кеңестік елдердегі қостілділіктің дамуына негіз болды. Қостілділік саясаты тек қана қазақ тілі емес, Кеңестер Одағының құрамында болған он бес кеңестік социалистік-республикалардың барлығына ортақ құбылыс болды.
Соғыс кездеріндегі баслымдардағы латын жазуындағы қазақша ақпараттар 1942 жылдың қаңтар айына дейін қолданыста болды.
Қалыптасқан жағдайды толық ұғыну үшін, сәл бұрынғы уақытқа, өткен кезеңге шегініс жасап, әліпбиге байланысты туған айтыстардың себептерін білу, түсіну қажет және оған қандай адамдар ой-пікірлерін ортаға салғанын анықтау маңызды. Тіл үшін де және жазу мәдениеті тұрғысынан алғанда да маңызы зор бұл тарихи дискуссияның басталуына саяси себептердің тигізген әсері мол екені байқалады. Тарихи фактілерге сүйенсек бұл жазуға байланысты туған қарама-қайшы пікірлердің және саяси себептің туындауы Ахмет Байтұрсынұлымен және қазақ зиялыларының тағдырымен, Алаш орда тарихи оқиғасымен іштей байланысып, сабақтасып жатқанын аңғарамыз. Себебі, қазақ жазуы мен әліпбиінің тағдыры сол кезде қазақ зиялы қауым өкілдерінің бәрін де ойландырып, уайымдатқан. Алты алашқа мәлім зиялылардың әліпбиге байланысты айтқа ой-пікірлері сол кездегі түрлі басылымдарда жарияланған мәліметтерден көрініс тапқан.
Әліпби айтысы уақытында араб әліппесін жақтаушылар қатарында А. Байтұрсынұлы, Е. Омаров, М. Дулатұлы, А. Байтасұлы, Қ. Кемеңгерұлы, І. Ахметұлы, П. Ғалымжанұлы, М. Бұралқыұлы болса, латынды қолдаушылар тобында Ә. Байділдаұлы, Н. Төреқұлов, О. Жандосұлы Т. Шоқанұлы, , М. Жолдыбаев, І. Қайменұлы жүрді.
Латын әліпбиіне көшуді үкімет белсенділері қолдағандықтан, 1929 жылы 24-қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес комитеті президиумының Жаңа алфавит туралы қаулысы жарыққа шықты. Бұл әліпбиде 29 әріп болды.
Осыдан кейін, 1929 жылдары КСРО аймағында араб әліпбиін қолдануды мүлдем тоқтату туралы Совет өкіметінің жарлығы күшіне енді. Осы жылдардан бастап, А. Байтұрсынұлының басына қауіп төніп, оның ұстаздық-ағартушылық қызметі тоқтады, нағыз қуғындау ұшырады. [7,155 б.].
Сөйтіп Ұлы Отан соғысына дейінгі жылдарда латын әліпбиінің тағдыры бірте-бірте жоспарлы түрде шешіле бастаған. Осыған орай, 1941 жылы жарық көрген газеттерде жаңа емлені (кириллицаны) таныстыру, оның пайдалы жақтарына көбірек көңіл аударту мақсатында танымдық мақалалар жариялана бастайды. Аталған мақалаларда кирилл жазуының артықшылықтары мен пайдасын анықтап көрсету, жан-жақты түсіндіру мақсат етіп қойылды.
Қазақ халқына сол уақытта ағартушылық, насихат жүргізумен қоса Ұлы Отан соғысы жылдарында елді жауға қарсы жұмылдыру, күш біріктіру, жігерлендіру, жауға деген өшпенділікті ояту, кек алу сезімін тудыру секілді үлкен міндеттерді соғыс уақытындағы газеттерге жүктеді.
Ғалым Ө. Айтбайұлының айтуынша сол уақыттағы газет беттеріндегі тарихи терминдердің көбісі, негізінен, әскери терминдер болды. [8, 4 б.].
Ұлы Отан соғысы уақытында әскери терминдер негізінен орыс тілі мен орыс тілі арқылы басқа тілдерден енгендер болды, терминдердің даму үлгісі майдан кезінде қалыптасқан жүйе арқылы кейінгі уақытқа дейін әскери лексикаға өз әсерін тигізді.
Басылым жанрларында жиі кездесетін сөз терминдері газет тілінің лексикалық ерекшеліктері болып саналады. Майдан жылдарындағы газеттер тілінде ең жиі кездесетін сөз - соғыс сөзі.
Соғыс сөзі - әскери термин болып саналады. Орыс тіліндегі война сөзінің баламасы соғыс болса, бой сөзінің аудармасы ретінде ұрыс сөзі қолданылды. Басылым беттерінде майдан, соғыс, ұрыс, айқас сөздері мәтін ішінде синоним ретінде бірінің орнына бірі қолданыла берген. Дегенмен, бұл аталған сөздердің бір-бірімен синонимдер болмағаны, уақыт өте келе олардың әрқайсысының өзінің қолданыс аясы пайда болып, мағыналық өзгешеліктері анықталып, дифференциямен жазыла бастағаны байқалады.
Ұрыс сөзі басқа қосымша сөздермен жиі тіркесіп:
ұрыс салды,
ұрыс басталды,
ұрыс сала шегінді,
ұрыс аяқталды,
ұрысқа дайындалды,
ұрыс барысы,
ұрыс даласы,
ұрысқа қатысты
ұрыстан соң,
деген секілді қолданыс тіркестерін тудырды [8, 4 б.].
Ұрыс сөзі кейде соғыс сөзіне синоним ретінде қолданылғанмен, соғыс сөзі майдан шебіндегі ұрысқа орай мүлде қолданылмағанын жинастырылған фактілерден көре аламыз. Мысалға: Бұрынғы болған соғыстарда және қазір болып жатқан Отан соғысында ол қолдана білген жауынгерлерге өзінің өте мықты қару екенін анық көрсетті (Отан үшін газетінен, 1942.).
Соғыс сөзі:
соғыс ашты, ,
опасыздықпен соғыс жариялады
соғыс жариялады,
соғысқа кірісті,
дүниежүзілік соғыс,
соғысқа дайындалды секілді тіркестер түрінде көптеген жазбаларда қолданылса, соғыс сөзінен шыққан соғысты етістігі өте жиі қолданылды.
Ал майдан сөзі орыс тіліндегі военный округ сөзіне ұқсас мағынаны білдірген. Ұрыс сөзінің жалпы мағыналық аясы соғыс сөзіне қарағанда тар болып келеді. Мысалы: Алғашқы ақпараттарға сүйенсек, бұл пункт үшін болған ұрыста немістердің екі батальоны мен офицерлері құртылып жіберілді деп келеді. Тағы бір мысалда: Бірінші Украин майданының әскерлері, бүгін 4 январь күні төрт күнге созылған ұрыстардан кейін, немістердің қорғау бекінісіндегі Белая Церковь қаласы мен ірі теміржол станциясын штурммен алды.
Екінші дүниежүзілік соғысы қазақ халқына, қазақ қоғамы өмірінің барлық саласына көптеген өзгеріс әкелді.
Соғыс жылдарында да, одан кейінгі онжылдықтарда да газеттерде қатаң саяси тәртіпке бағына отырып жазу мәжбүрлігі болды, ол кездегі қатаң жүйе баспасөзде еркін ойдың жазылуы мен айтылуына жол бермеді. Бүгінгі газеттердегі ой мен сөз еркіндігі сол кездермен салыстырмалы түрде алып қарағанда жер мен көктей, ол біздің қазіргі ел тәуелсіздігімен байланысты екені айтпаса да түсінікті. Ал майдан кезіндегі газеттерде ресми мәтіндердің маңызы артқандықтан, мақалалардағы ресми сөздердің нақты мағынада жұмсалуына айрықша көңіл бөлінді, сөздің мағынасы мен астарына зор жауапкершілікпен қарау жүктелді. Газеттердегі осы процесс мақалаларды көпке түсінікті ете түсті, сөздер мен терминдер қолдану аясында бірізділік туды, берілген ақпаратты нақты әрі дұрыс түсінуге қолайлы жағдай қалыптасты.
Газет тілі сөйлеуші автордың түрлі сөйлеу дағдыларын бейнелейді және оқырмандардың анағұрлым жалпы дағдыларына лайықталып жазылады [1, с. 17]. Осыған орай газет тілі прагматикалық белгілі бір ережелерге бағынады:
1. Оқырмандарды әлемде болып орын алып жатқан маңызды оқиғалардан хабардар ету. Соғыс жағдайында халық үшін ең маңызды оқиға соғыс, соғыстың барысы, партияның шешімі мен қаулылары және халық зиялыларының айтқан сөздері болды, сондай-пқ, қарсы жақтың жағдайы, шабуылдаған нысандаыр, соғыс шегі секілді мәліметтер маңызды ақпараттың қатарына енді.
2. Оқырманды газетке тарту, қызығушылығын оятып басылымға назар аударту ол кезде басты мақсат болған жоқ. Себебі соғыс кезіндегі материалдың аздығы, қаржының жетіспеушілігі газеттерді көп тиражбен шығаруға мүмкіндік бермеді, сондықтан газет саны барынша азайтылып, шектелді. Сол аз ғана басылымдардың өзін шығару қиынға түскені, барлық газеттер үкіметтің жарлығымен соғыс жайын айтатын жанрға көшірілгені белгілі. Оқырман тартып, таралымды көбейтіп, соның әсерінен газетке табыс алып келу мәселесі соғыс жылдарындағы басылымдар үшін қажеттілік тудырмады, ондай жағдайда оған жол берілмейтіні де түсінікті еді. Себебі газеттер мемлекет қаржысына шығарылып, мемлекеттің саяси бағытын насихаттады; Оқырман соғыс жылдарындағы газеттерге қызығып, іздеп оқитын еді, себебі әрқайссының да туыстары, балалары, жақындары сол майдан шебінде жүрген еді. Сол себепті де әр нөмірін күтті.
3. соғыс газеттері оқырманды жазылған оқиғалар мен фактілерге, оның дұрыстығы мен шынайылығына барынша сендіре алуы функциясын манипулятивті-концептуалды әсер тудырады. Бұл саяси жүйені соғыс жылдарындағы газеттер мүлтіксіз орындады десе болады. Ол үшін ақпарат құралдарындағы ең тиімді әдістер іріктелінді. Газет айдарлары, мақала тақырыптары, материалдың өзі де манипулятивті-концептуалды әсерді мұлтіксіз орындауға бағытталды, көрсетілген функция қоғамдағы маңызды оқиға, майданға, соғыстың тылына, соғыс пен тылдың бейнесін көрсететін оқиғаға, халықты жұмылған жұдырықтай етіп жауға қарсы біріктіруге қатысты жүзеге асты.
4. Белгілі бір мәтінде баяндалатын оқиғалар мен кейіпкерлерге деген оқырман көзқарасын белгілі бір бағытта қалыптастыру ойы да осы функцияға бағынып, Кеңес өкіметінің жауға қарсы әрекетінің әділеттілігін ашуға, партия мен кеңестік идеяға, Ленин мен Сталиннің идеясын ұлықтауға бағытталды.
Сонымен қатар, басылым беттерінде жоспарлы түрде жауды қаралайтын, кеңестік елін мадақтайтын мақалалар шығып отырды. Оқырманның көзқарасы майдан уақытында Лениннің идеясын, Сталиннің көсемдігін, партияның көшбасшылық қасиетін дәріптеуге, соның арқасында елді, жерді сүюге, коммунистік идеяны барын сала қорғауға күшті жұмылдырды. Бұл секілді манипуляцияның қоғамға жақсы да, жаман да әсері болғандығы бүгінгі күнге белгілі жағдай. [1, 63 б.]
Майдан кезіндегі басылымдар әскери-соғыс жағдайында жарық көрді. Сол себепті де екі қызмет түрі, әсіресе қоғам санасына әсер ету, соғыс жағдайын бағалау, бұйыру функциялары соғыс кезіндегі басылымдарда ең жиі қолданылатын мәтін түрлері болды.
Соғыс жылдарындағы баспасөз беттерінде ақпараттық мәтіндер ең жиі кездесетін мақаладар қатарына жатады. Мұндай мәтіндер мәліметті тез әрі шұғыл жеткізуші, халықты маңызды оқиғалардан шұғыл хабардар етуші мәтіндер болды.
Газеттердегі ақпараттық жанрларды жіктеп зерттегенде ғалымдардың ойлары да арнадан табылып жатады. Мысалы, Қ. Есенова мен Б. Момыновалар ғылыми әдебиеттерге арқа сүйей отырып, оларды былайша жіктеген:
1.репортаж;
2. ақпараттық корреспонденция;
3. шағын мақала;
4. ақпараттық интервью;
5. қазанама;
6. ақпараттық есеп т.б.
Соғыс уақытындағы баспасөз беттерінде есеп түріндегі, үндеу түріндегі мақалалар көп жазылып тұрды. Әр жаңа нөмірде жау жағының шығындары, адам және әскери техниканың жойылуы сандық мөлшермен беріліп, тылдағы еңбек адамдарының үлесі сандық-пайыздық есеп түрінде беріліп отырды. Мысалы: Барлығы да майдан үшін мақаласында: Красные горные орлы ауылшаруашылық артелі колхозшылардың хаты Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс ауданы колхоз, совхоздардың, МТС жұмысшылары арасында патриоттық жаңа даму туғызды. Олар жауынгер Қызыл Армиямыздың, Соғыс-Теңіз Флотымыздың, даңқты авиациямыздың 42 колхозында, оның әр бригадасы мен звеноларында таңсәріден түн қараңғысына дейін жұмыс істеді;
Ауданымыздың 62 жерінде 17900 адам қатысқан жыйналыстар болды. Оған колхозшылар мен Қызыл Армияға кеткендердің семьялары Отанға деген сүйінішпенділік білдірді: біз колхозшы және колхозшы әйелдер жауды толық жеңгенге дейін Сталиндік вахтаға тұрамыз, таңнан түнге дейін жұмыс істейміз, Отанымызға, жерімізге, айбынды әсерімізге астықты, мақтаны, етті, сүтті, майды, овощьты және басқа да продуктыларды керегінше мол береміз деді, олар.
Әзірге барлық ауданнан Отан қорғау қорына 16100 сомның облигациялары әкелінді. Арыс депосындағы Стримов жолдас 4185 сомның, поселкелік советінің депутаты Канов 1000 сомның облигациясын өткізді. Аудан қызметкерлерінен 30 адам ауылдарда, звенолард, жыйналыстарда, әңгімелер өткізіп жүр [10, 24 б.]
Мәтін газеттік прагматикалық ұстаным талаптарының барлығына жауап бере алады. Мұндағы әрбір газет санының оқырман үшін атқаратын маңызы зор және бұл мақалалардың нақтылығының әсері мол, өйткені одан туындайтын манипулятивтіктің күші ықпалды болып саналады.
1.2 Республикалық, облыстық және аудандық баспасөз беттеріндегі
майдан мен тылдың бірлігі және ерлік пен елдік туралы жария-
ланған материалдар
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында басылымдардың майдан мен тылдағы ерлік істерді насихаттаап жариялаудағы рөліне ерекше мән берілді. Қазақстанның әскери баспасөзі дегенде мына оқиғаларға мән беріп қарауға болады. Бірінші, алғашқы әскери Хабаршы газеті 1919 жылы Орда қаласындағы Бөкей бөлімшесінде шыққаны мәлім. Бірақ, кейін қазақ тілінде арнайы газет-журнал шығарылмай қалды. Тек, 1941-1943 жылдары ғана, Ұлы Отан соғысы уақытында қазақ жауынгерлерінің ерлігі мен батырлығы арқасында әр тілде шыққан 50 майдандық газеттің 16-сы қазақ тілінде болғаны жауынгерлік басылымның рөлін жоғары көтеріп кетті. Алайда, өкініштісі соғыстан кейін қазақ тіліндегі әскери басылымдардың сапасы төмендеп, тіпті көбі шықпай тоқтап қалды және әскери газеттер тек орыс тілінде ғана шығатын болды. Осылайша, Қазақстандағы әскери газет-журналдар ұлттық тілде тек тәуелсіздік алғаннан соң ғана, яғни 1992 жылдың соңында қайтадан жандана бастады. Қазақ баспасөз құрамына орыс тіліндегі әскери газеттердің орнына Қазақстан сарбазы газеті мен шекарашылардың Отан сақшысы басылымдары жарық көрді.
Журналистика саласы - қай уақытта да қоғамда болған оқиғаларды шынайы көрсетуге бағытталды. Әрбір кезеңдердегі жағдайлар мен құбылыстар, журналистика дәуірінің публицистикалық тарихын жасады. Ұлы Отан соғысы да бүкіл халқымыздың өміріне әсер еткендей әдебиет пен журналистиканың дамуында да жаңа тарихи кезең қалыптастыра алды. Қаһарлы кезеңдерде көптеген мыңға жуық қаламгерлер майдан шебінде болып жатқан қантөгіс ұрыстарға барып, қоян-қолтық араласты, әрі сол сынаққа толы күндердің шежіресін мәңгі өшпестей қылып халық жадына жазып кетті. Қиын-қыстау кездердегі ауыр жағдайларда көптеген жарқын публицистік шығармалар жазылып қалдырылды. Олардың әрбір жазбасында майдан мен тылдың шындық шежіресі асқан шеберлікпен суреттелді. Жауынгерлер мен сарбаздарға сөз зергерлері өздерінің публицистикалық шығармалары арқылы үлкен күш-жігер беріп, жазбалары отты жылдар шежіресінің өшпес тарихи парақтарына айналды.
Ұлы Отан соғысының алғашқы күнінен бастап-ақ қазақ халқының батырлары ел мен жерді қорғауға жаппай атсалысты. Майданда болсын, тылда болсын қазақстандықтар өздерінің ұйымшылдықтарын, ерен ерліктерін көрсетті.
Соғыс жылдары республикада жалпы саны 229 газет шығып тұрды. Оның төртеуі - республикалық (қазақ, орыс, ұйғыр, корей тілдерінде), 28-і облыстық, 197-сі қалалық және аудандық газеттер болды. [11,321б.].
Халық басына күн туған күндерде қазақ тілінде шығарылған майдандық газеттердің рөлі қоғам үшін орасан зор болды. Басылым беттерінде жедел түрде жарияланған әрбір мәлімет жауынгерлердің намыс-жігерін арттырып, ортақ жауымызға оқ болып атылды. Майдангер көзімен атты кітаптың авторы майдангер-журналист Әбдірашит Бектемісовтің кітабындағы алғысөзінде: Қазақ басылымдары өз айналасына қазақтың майданда жүрген ұл-қыздарынан тілшілер қауымын топтастырды. Аталған тілшілер мәліметтерді орысша да жазды, қазақша да жіберді, оны редакциядағы қазақ журналистері өңдеп, керекті тіліне аударып, газетке жариялап отырды. Қазақ халқының қаһарман жауынгер журналистері өз міндеттерін жанын сала орындай алды. Олардың қаламынан туған шығармалар елім деп еміренген ерлерді ерлікке құлшындыра түсті және әр жүректе жауға деген өшпенділік отын тұтатты,- дейді. [11, 322 б.].
Майдандық газеттерде жарияланған материалдар арасынан Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсіреповтің, Сәбит Мұқановтың да мақалаларын кездестіреміз. Сол кезеңде республика баспасөзінің басты орталығы - Социалистік Қазақстан газеті болды. Жалпы саяси ойы ортақ Правданың, Известияның, Комсомольская правданың беттерінде жарияланған материалдармен қатар, мемлекеттік Социалистік Қазақстан газетінің бетінде де жауынгерлерді жігер беретін, тылдағыларға тың күш жолдайтын қазақ қаламгерлерінің әсерлі публицистикалық шығармалары көптеп шығып түрды.[11, 322 б.].
Правда газетінде 1943 жылы жарияланған бір бас мақалада баспасөздің халық алдындағы ауқымды міндеті былайша байқалады: Газеттер Ұлы Отан соғысы майдандарының жай-күйін, совет адамдарының еңбек майданындағы ерлігі мен төзімділігін үнемі баяндап отырруы қажет, қиыншылықтарды жасырмай айтып, келешекте талай сыннан өтуге тура келетінін халыққа түсіндіру қажет, адамдарымызды патриоттық пен ерлік, өзінің туған жері мен мәдениетін, тілі мен дебиетін, көркем өнерін шын сүюге байлитын рухтаа тәрбиелеу керек. Бұл газеттің басты міндеті: жауынгерлерді елін сүю рухында тәрбиелеу, оларды батырлыққа, табандылыққа үйрету.
Қазақ әскери публицистикасының даму жолына үлес қосқан шығармалардың бірі М.Әуезовтың Ерлік - елдік сыны деп аталатын мақаласы. Ерлік сөзінің түп мағынасын Кілегей қара бұлтпын, келе де жаумай ашылман секілді ауыз әдебиеті үлгілерімен ашуға тырысады. [11, 326 б.].
Қолындағы мылтығы, қалтасындағы қаламы. Елімізді қорлап, жерімізді талқандап жүрген неміс-фашистеріне бұл екеуі де тас шоқпардай тиеді. Қаламын Ұлы Отан соғысының тілегіне бағындырып, Баубек қазір көркем очеркті суреттеуімен жазып жүр [12, 48 б.].
Ұлы Отан соғысы кезіндегі басылым қызметкерлері абыржу мен күту халінде жүрген халыққа не нәрсенің әсер ететінін жақсы білді. Майдан жылдарындағы публицистиканы оқу арқылы халықтың сол кездегі көңіл-күйі мен заманның бет-бейнесін тануға болады [13, 57 б.].
Соғыс жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы шынында да елдің бар сана-сезімі мен күш-жігерін ортақ жауды жеңуге жұмылдырды. Бұл шақтағы газеттердің шығармашылық авторлары жоғары патетикалық пафосты, шешен тілді халық даналықтарын туындыларына өзек етіп қолданды. Қазақтың әскери баспасөз қызметі соғыс кезінде ауыз әдебиетінің бай қазынасынан, тарихи аңыздардан, жыраулық поэзия үлгілері мен шешендік сөздерден, айтыстар мен мақал-мәтелдерден мысалдар келтіріп әсем жетакізе білді және сол бай рухани қазына соғыс пен тылдағы деректі фактілермен, болған ақиқат оқиғалармен, өрбіген жағдаяттар мазмүнымен астасып жатты. Осының нәтижесінде өткір тіл, ойды қысқа әрі нақ жеткізуге құрылған ғажайып публицистикалық туындылар жазылып қалдырылды. Сонымен қатар, соғыс жылдарында елдің күшін бір ойға біріктіретін мақала түрлері мен жанрлары пайда болды. Мысалы, үндеу, күнделік,памфлет, очерк, хат, мақала және әсері мол өлендердің тууы соған дәлел. Соғыс уақытында қазақ журналистерінің бойына ерекше оперативтілік, жылдамдық дарыды. Сонымен бірге сөз қару екенін әрбірі терең ұғына бастады. Қаламгерлердің жүрегінен шыққан публицистикада бүкіл халықтың көңіл-күйі мен үміті, ашынуы, батырлығы мен рухы қағаз бетіне айна-қатесіз түсті.
Осындай қиын-қыстау уақытқа қарамастан еліміздегі облыстық газеттердің саны қысқартуға ұшыраған жоқ. Соғыс кезінде олардың тек төртеуі ғана кеміді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан аймақтарында қазақ және орыс тіліндегі екі газет болып шығатын баслымдар қосылып бір ғана газет болып шығып тұрды. ВКП (б) ОК-нің нұсқауымен республикалық және облыстық газеттер аптасына үш рет екі бет, үш рет төрт беттен шығып тұрды.
Ал, аудандық газеттер бұрынғы қалпында сақталып қана қоймай, керісінше өсті. Соғыстың алғашқы жылдарында олардың саны 196-ға жетті. Соғыстың алғышқы жылыны мамыр айында бұл тізім тағы да үш газетке толықты. Айырмашылығы тек газеттердің уақтында болды, бұрын күн сайын шығатын басылымдар енді аптасына үш рет екі бет көлемде басылатын болды.
Аудандық газеттерден бөлек Қазақстанның ірі кәсіпорындарында да 44-ке жуықа көп тиражды газеттер жарық көрді. Осылайша, соғыстың алғашқы жылдарында республика көлемінде тарайтын 228 газеттің 126-сы қазақ, 96-сы орыс, үше ұйғыр, екі өзбек және корей тілінде басылып тұрды. Ол газеттердің жалпы тиражы соғыстан бұрынғы жылдары 2100 дана болса, соғыс кезінде олар 700 данаға дейін кеміді [13, 59 б.].
Орталық Комитеттің үгіт-насихат басқармасы аудандық газет редакцияларына 1942 жылдың наурыз айында журналистік тәжірибені тиімді пайдалана отырып кемшіліктерден арылу керектігі жайында хат жолдады. Оысған орай хатты алысымен еліміздегі барлық аудандық, облыстық және республикалық газеттердің жұмысы тексеріліп, олардан аудан өмірі мен экономикасын толық жазып отыруды талап етті.
Осылайша, жалпы айтқанда аудандық газеттер соғыстың алғашқы күндерінен бастап айтарлықтай жұмыс атқарды деп айтуға негіз бар. Мысалы, қазіргі Атырау облысы, Теңіз ауданында шығатын Социалистік жол және Қостанай облысындағы Большевиктік жол газеттерінде Неміс басқыншыларына өлім келсін!, Отан үшін алға!, Біздің ісіміз әділ, біз жеңеміз! деген секілді ұрандармен ақпараттар жарияланып тұрды. Сондай-ақ, аудандық газеттерде тылдағы адамдардың қажырлы адал еңбегі мен олардың майданға берген көмегін, Отан үшін өшпес ерлік танытып жүрген жауынгерлердің іс-әрекеттерін үнемі жазып, ақпараттап отырған.
Аудандық газеттердің осы секілді ауқымды жұмыстарымен қоса соғыс жағдайындағы әйелдер мен жастардың өндірістегі рөлі де мейлінше арта түсті. Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда газеттері соғыстың алғашқы жылының маусым айында бір топ тракторшы әйелдердің Қыздар, тракторға, комбайн штурвалына! деген ұранды үндеуін жариялады.
Қазақстанның тыл жұмыстарында да әр түрлі жұмыстарды көбінше әйелдер атқарды. Бұны Ақтөбе облысында шыққан Социалистік жол газетінің материалдарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz