Сигналдық системалар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тараз Инновациялық Гуманитарлық Университеті

Жоғары дəрежелі жүйке жүйесі

Орындаған: Дүйсебаева Диана
Тобы: Био 18-1

Мазмұны
Кіріспе 1
Негізгі бөлім
1. Жоғары жүйке əрекеті туралы түсінік.
2.Үлкен ми сыңарлары қыртысының аналитикалық-синтездік қызмет.
3.Үлкен ми жарты шарлары қызметі.
4.Шартты рефлекстердін тежелуі және жас ерекшеліктері.
5. Қозу мен тежелудің ми.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 1

Кіріспе
Жоғары жүйке қызметі - үлкен ми сыңарлары, ми қыртысы және қыртыс асты бөліктері арқылы атқарылатым адамның күрделі іс-өрекеті мен мінез-құлқының, танымдық іс әрекеті процестерінің физиологиялық механизмдерін қамтамасыз ететін жүйкелік реттеудің жоғарғы түрі. Жоғары жүйке қызметі өте күрделі рефлекторлық жолмен жүріп, ағзаны, адам мінез-құлқын реттеп отырады. Жоғары жүйке қызметі арқылы адам және жануарлар сыртқы ортамен тығыз байланыста болады. Жоғары жүйке қызметі өз алдына ілім ретінде И.М. Сеченов пен И.ПҮлкен ми сыңарлары қыртысының аса маңызды функциясы - анализ бен синтез. Тітіркенуді анализдеу деп сигналдарды айыруды, олардың организмге әсерін жіктеуді түсінеді. Тітіркенуді анализдеу адамның үлкен ми сыңарлары қыртысында ең жоғары және өзіне тән даму шегіне жетеді, мұны оның бірқатар мысалы. А+Б+В+Г және А+В+Б+Г компоненттерін қамтитын комплексті тітіркендіргіштерді айыру қабілті көрсетеді.Анализдеудің кейбір түрлері (мысалы, иісі, дыбысты айыру) адамдағыға қарағанда, кейбір жануарлардың үлкен ми сыңарлары қыртысында жақсы дамиды. Мәселен, ит біреуі шартсыз тітіркендіргішпен бекітілетін жағдайда 18 үндегі екі дыбыстың айырмашылығын қабылдай алады.
Ми қыртысының қозу элементтерін анализдеуден соң оларды комплекске біріктіру қабілеті синтездеу деп аталады. Мұнда шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішпен бекіту арқасында тиісті қозу ошақтары арасындағы байланыс нығаяда, ал осының нәтижесінде шартты (көбінесе бекітілетін тітіркендіргішке теңбе-тең) рефлекс түзіледі.
Анализдеу мен синтездеу - ми қыртысының өзара байланысты функциясы. Олар ассимиляция мен диссимиляция секілді бірін-бірі толықтырады және бір процестің тоқталуы екінші процестің тоқталуына себепші болады. Демек, шартты рефлекстің, яғни бейімделу әсерінің қалыптасуы бұзылады.Ми қыртысының аналититикалық-синтездік қызметінің неғұрлым күрделі формасы динамикалық стереотипті қалыптастыру және оның сигналдық әрекеті болып табылады.

Негізгі бөлім
Жоғары дәрежелі жүйке қызметі - жануарлар мен адамның орталық жүйке жүйесінің үлкен ми сыңарлары қыртысының әрекеті. Организмнің органдарының өзара қызметін реттейтін орталық жүйке жүйесіне қарағанда, жоғары дәрежелі жүйке қызметі организмнің сыртқы ортамен күрделі қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Жоғары дәрежелі нерв қызметі терминің ғылымға И.П.Павлов енгізген және ол бұны психикалық әрекет деген ұғымға тең деп санаған. Павловтың пікірінше, психикалық әрекеттің барлық түрі, оның ішінде адамның ақыл-ойы мен санасы да жоғары дәрежелі жүйке қызметіның жеке бір түрі. Павловтан бұрын жоғары дәрежелі жүйке қызметі жөнінде И.М.Сеченов Ми рефлекстері деген еңбегінде психикалық әрекеттерді материалистік тұрғыдан түсіндірді.
Жоғары дәрежелі жүйке қызметі шартсыз және шартты рефлекстердің әсерінен жануарлар дүниесінің тарихи даму жолында өзгеріп отырған. Омыртқасыздар мен төменгі сатыдағы омыртқалы жануарлардың мінез-қылығында туа пайда болған жүйке әрекеттері жүре келе пайда болған жүйке әрекеттерінен басым болады. Жануарлар эволюциясы процесінде жүре келе пайда болған жүйке әрекеттері үдеп жоғары дәрежелі жүйке қызметінің басым түріне айналады. Бұлардың көптеген түрі едәуір өзгереді, шартты рефлекстер үздіксіз күрделенеді және жетіледі, олардың құрамы толығады, шартты рефлекторлық әрекеті жетіле түсіп, организмнің тіршілік ортасына беімделу процесінде негізгі реттеуішке айналып, организмнің өзгерген жағдайға дер кезінде, нақты бейімделе алу қабілетін қамтамасыз етуде үлкен биологиялық маңызы бар.

Жоғары жүйке əрекеті туралы түсінік.
Үлкен ми сыңарлары қыртысының аса маңызды функциясы - анализ бен синтез. Тітіркенуді анализдеу деп сигналдарды айыруды, олардың организмге әсерін жіктеуді түсінеді. Тітіркенуді анализдеу адамның үлкен ми сыңарлары қыртысында ең жоғары және өзіне тән даму шегіне жетеді, мұны оның бірқатар мысалы. А+Б+В+Г және А+В+Б+Г компоненттерін қамтитын комплексті тітіркендіргіштерді айыру қабілті көрсетеді.Анализдеудің кейбір түрлері (мысалы, иісі, дыбысты айыру) адамдағыға қарағанда, кейбір жануарлардың үлкен ми сыңарлары қыртысында жақсы дамиды. Мәселен, ит біреуі шартсыз тітіркендіргішпен бекітілетін жағдайда 18 үндегі екі дыбыстың айырмашылығын қабылдай алады.Ми қыртысының қозу элементтерін анализдеуден соң оларды комплекске біріктіру қабілеті синтездеу деп аталады. Мұнда шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішпен бекіту арқасында тиісті қозу ошақтары арасындағы байланыс нығаяда, ал осының нәтижесінде шартты (көбінесе бекітілетін тітіркендіргішке теңбе-тең) рефлекс түзіледі.
Анализдеу мен синтездеу - ми қыртысының өзара байланысты функциясы. Олар ассимиляция мен диссимиляция секілді бірін-бірі толықтырады және бір процестің тоқталуы екінші процестің тоқталуына себепші болады. Демек, шартты рефлекстің, яғни бейімделу әсерінің қалыптасуы бұзылады.
Ми қыртысының аналититикалық-синтездік қызметінің неғұрлым күрделі формасы динамикалық стереотипті қалыптастыру және оның сигналдық әрекеті болып табылады.
Динамикалық стереотип. Организмге сыртқы ортадан бір мезгілде және бірінен соң бірі әсер ететін жағымды және жағымсыз тітіркендіргіштер жүйесінің дәл қайталанып отыруы стереотиптілік деп аталады. Мұндағы жүйелілік әрқайсысы белгілі шамадағы шартты рефлексті туғызатын тітіркендіргіштерге беркелкі, берік орныққан, байсалды әсерлер мен жағдайлар жүйесі арқылы жауап қайтарады.
Сыртқы орта құбылыстарының мұндай жүйелілігі (тәртібі) ми қыртысының қызметінде динамикалық стереотип, яғни біртұтас функция атқаратын комплекс түрінде сақталады, мұнда бір тітіркендіргіштің әсер етуі әр түрлі дәрежеде қайталанып отыратын жағдай мен басқа да стимулдардың бірізділігіне байланысты.
Егер әдетке айналған тітіркендіргіштер жүйесінің орнына бір ғана тітіркендіргішпен әсер етсе, одан стереотипте алмастырылған тітіркендіргішке тән нәтиже алынады. Демек, ми қыртысы қабылданған барлық импульстерді анализдеп және жауап әсерлерін синтездей отырып, организмнің аса күрделі біртұтас динамикалық жүйесі ретінде жұмыс істейді.
2.Үлкен ми сыңарлары қыртысының аналитикалық-синтездік қызметі
Стереотип қалыптастыру - ми қыртысының мейлінше күрделі синтездеуші қызметіне мысал. Бұл бүкіл нерв системасының неғұрлым қиын жұмысы. Орныққан стереотипті сақтау - ми қызметінің едәуір жеңіл формасы. Ми қыртысының динамикалық стереотипімен байланысқан шартты рефлекстердің жақсы пысықталған жүйесі болып табылатын әдеттер мен дағдылар, жұмысты ойланбастан және түсінбей істеу баршаға мәлім. Динамикалық стереотипті қалыптастырудың жас ерекшеліктері аңықталған. Мәселен, балалар мен жасөспірімдерде стереотипті түрде өтетін дағдырлар тезірек қалыптасады, ал қалыптасқандарының орнықтылығы шамалы болады және оңай өзгертіледі, жас ұлғайтын кезде керісінше болады.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің әлсіз типінде және нерв процестерінің қимылдылығы шамалы жағдайда адамның динамикалық стереотипін қайта өзгерту невроздың шығуына себепші болуы мүмкін.
Балаларды және жалпы алғанда адамдарды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі бүкіл жұмыс ми қыртысының қызметін байытатын және жетілдіретін жаңа динамикалық стереотипті, жаңа әдеттерді қалыптастыруға бағытталады.Пайдаланылатын тәсілдер мен методика неғұрлым аз қолданылатын болса, ескі стереотипті жойып, жаңа стереотипті қалыптастыру соғұрлым жеңіл өтеді. Сонымен қатар, мектеп оқушыларымен жұмыс жүргізуде баланың активтілігі мен саналылығын ескеру қажет. Егер оқушы ұқыпты, тәртіпті, дені сау болуға тырысса, жаңа стереотипті қалыптастыру ойдағыдай өтеді.
Бірінші және екінші сигналдық системалар. Олардың сыртқы дүниені танып білудегі маңызы. Сигналдық системалар. И.П.Павлов адамның жоғары дәрежелі нерв қызметін жануар мен адам үшін ортақ қасиет болып табылатын болмыстың бірінші сигналдық системасын құрайтын сыртқы дүниенің тікелей сигналдарына анализ және синтез жасауды мінез-құлық ретінде қарастырды. Бұл жайында ол былай деп жазды: Жануарлар үшін болмыс түгел дерлік тітіркендіргіштер арқылы және тікелей организмнің көру, есту және басқа рецепторларының арнаулы клеткаларына келетін олардың үлкен ми сыңарларындағы іздері арқылы сигнал береді. Бұл сөзді, еститін және көретін нәрселерді есептемегенде жалпы табиғи, сондай-ақ біздің әлеуметтік қоршаған сыртқы ортадан алатын әсер, түйсік және түсініктеріміз деуге болады. Бұл - болмыстың бірінші сигналдық системасы, ол біз бен жануарларда бірдей.Еңбек әрекетінің, қоғамдық және семьялық қатынастардың нәтижесінде адамда сөз сигналдарын қабылдау, айтылатын (өзі айтатын, айналадағылар айтатын), көрінетін (жазылған, басылған) сөздердің маңызын түсіну ым-ишараны түсіну сияқты мидың жаңа қызметі - екінші сигналдық система дамыды. Ол үлкен ми сыңарларының жұмысына жаңа принцип (ми қыртысының қыртыс астындағы түзінділерімен өзара байланысы) енгізгендіктен, адамның жоғары дәрежелі нерв қызметін төтенше кеңейтіп, сана жағынан өзгертті. Бұл жайында И.П.Павлов былай деп жазды: Егер біздің қоршаған дүниеге жататын түйсіктеріміз бен түсініктеріміз біз үшін болмыстың бірінші сигналдары, нақты сигналдар болса, сөз, ең алдымен сөйлеу мүшелерінен ми қыртысына келетін кинестезиялық тітіркендіру - екінші сигналдар, сигналдардың сигналы болып табылады. Олар болмыстан назарды аудару болып табылады және қорытынды жасауға мүмкіндік береді, мұның өзі... адамның қоршаған дүниеде әрі өзін-өзі жоғары дәрежеде бағдарлау қаруы - ғылымды құрайды. Сонымен, адам рецепторлар арқылы қабылдайтын сезімнің бәрін сөзбен бейнелейді. Сөз сигналдардың сигналы ретінде болмыстың нақты заттары мен құбылыстарынан назарды аударуға мүмкіндік береді.
Екінші сигналдық система адамның қоршаған әлеуметтік ортамен күрделі өзара қарым-қатынасын білдіре отырып, адамдардың қоғамдық өмірімен тығыз байланысты. Мұнда сөз сигналы, сөйлеу, тіл адамдардың коллективтік өндіріс процесіндегі қатынас құралы болып табылады және олар еңбек әрекеті процесінде ғана дамиды. Демек, екінші сигналдық система әлеуметтік тұрғыдан алғанда себепті болып табылады, яғни қоғамдық еңбек әрекетінің заңды табиғи процесі ретінде пайда болып, дамиды.
Адамдармен қатынас жасамайынша екінші сигналдық системаның дамымайтыны әдеби деректерден мәлім. Мәселен, жабайы жануарлар алып кетіп, аңдардың апанында тіршілік еткен балалар адам сөзін түсінбеген, сөйлей алмаған және сөйлеуді үйрену қабілетінен айрылған. Сол сияқты, саңырау болып туған балалар әдеттегі балалар секілді дыбыс шығарады, бірақ шығаратын сигналдарын есту анализаторлары арқылы бекітпегендіктен және айналадағылардың дауысына еліктеу мүмкіндігі болмағандықтан, олар мақау болып қалған. Сондай-ақ адамдармен қатынаста болмайтындай, ондаған жылдарға оқшауланған жас адамдар сөйлеу тілін ұмытады. Бұл фактілердің бәрі екінші сигналдық системаның дамуы әлеуметтік ортаға тәуелді екенін, оның бірінші сигналдық системамен өзара байланысын көрсетеді
Сигналдық системалар мен қыртыс асты түзінділердің өзара байланысы.
Адам міңез-құлқының кез келген актісінен нейронаралық байланыстың үш тобын ашып көрсетуге болады
1) шартсыз рефлекторлық байланыс;
2) бірінші сигналдық системаның уақытша байланыстары;
3) екінші сигналдық системаның уақытша байланыстары.
Адам мінез-құлқының физиологиялық механизмі екі сигналдық системаның үлкен ми сыңарларының қыртыс асты түзінділерімен өзара әсер етуінің нәтижесі болып табылатынын анализ көрсетті. И.П.Павлов екінші сигналдық системаны бірінші сигналдық системадан басым болатын адам міңез-құлқының ең жоғары реттеушісі деп есептейді, алайда бірінші сигналдық система да белгілі дәрежеде екінші сигналдық системаның қызметін тексерін отырады.
Бірінші және екінші сигналдық системаның фуекциялық қызметі парктикада тексерілді. Мәселен, егер шартты рефлекторлық әсерлер сыртқы жағдайларға сай келмесе, бұл оның қайта құрылуына себепші болады: уақытша байланыстар өзгереді, белгілі бір шартты рефлекстер тежеледі. Мұнда әсіресе екінші сигналдық системаның қызметін практикада тексеру қажет болады, өйтпейінше сөзді іспен нығайту формуласы негізсіз болып шығады.
Екі сигналдық системаның өзара әсері, үлкен ми сыңарлары қыртысының қызметі тұтастай алғанда қыртыс асты орталықтарының қызметімен күрделі қатынаста болады. Бұл адамның өз бойындағы шартсыз рефлекстерді еркіне бағындыруына, организмнің инстинкттік көріністерінің едәуір бөлігі мен эмоцияны тежей білуіне мүмкіндік береді. Ол қорғаныш (тіпті ауыртатын тітіркендіргіштерге жауап ретіндегі рефлекстерді), тамақ және жыныс рефлекстерін саналы түрде тежей алады. Сонымен қоса, қыртыс асты түзінділері мен ми діңінің ядролары, әсіресе ретикулярлық формация ми қыртысының тонусын қалыпты жағдайда сақтап тұратын импульстердің көзі (генераторы) болып табылады.
Ми қыртысы мен қыртыс асты түзінділердің арақатынасы жөніндегі жаңсақ түсініктер кейбір ғалымдарды негізінен қате қорытынды жасауға мәжбүр етті. Мәселен, олардың кейбіреулері типті қыртыс асты түзінділерімен салыстырғанда ми қыртысы адамның психикалық әрекетінде екінші дәрежелі роль атқарады деп тұжырымдайды.Ғалымдардың көпшілігі сана мен ойлауды үлкен ми сыңарлары қыртысының қызметі деп есептейді, бұл қызмет қыртыс асты түзінділерімен және рецепторлық аппараттардың бүкіл жиынтығымен қалыпты өзара қарым-қатынас орнағанда ғана жүзеге асады. Мұнда организмнің сыртқы дүниемен адекватты өзара әсері қамтамасыз етіледі.Адам мен қоршаған ортаның әсерін бағалауда материалистік және идеалистік көзқарас арасында шиеленіскен күрес жүрді. Ақиқатты анықтауда физиология маңызды роль атқарды.Дәйекті материалистер адамның түйсігін объективтік дүниенің субъективтік бейнесі ретінде түсінеді. Шындық санадан тәуелсіз, объективті тіршілік етеді және тітіркенген тиісті рецепторлық аппараттан ми қыртысына жеткізілген информацияның арқасында ғана біздің санамызда бейнеленеді.Нерв системасы типтерінің функциясына сиппатама. Нерв системасы типтерінің белгілері. Нерв системасының жеке қасиеттері организмнің шартты рефлекторлық қызметіне әсер етеді. Сондықтан жоғары дәрежелі нерв қызметінің сипаты едәуір дәрежеде индивидуумға тән қасиеттердің жиынтығымен анықталады.
Шартты рефлекстердің түзілу жылдамдығы, олардың беріктігі, ішкі және сыртқы тежелудің қарқыны, нерв процесінің жайылуы мен шоғырлануының тездігі, индукцияға қабілеттілігі және ауру туғызатын агенттерге төзімділік дәрежесі көбіне нерв системасының типіне байланысты болады.
Жануарлар мен адамның жоғары дәрежелі нерв қызметінің жеке ерекшеліктерінің комплексін зерттей келе, И.П.Павлов пен оның ізбасарлары жоғары дәрежелі нерв қызметінің негізгі үш белгісін анықтады:
1) қозу мен тежелу процестерінің күші - ми қыртысындағы нерв клеткаларының күшті және төтенше күшті тітіркендіргіштерге адекважауап қайтару қабілеті және оларға жауап ретінде қозуды немесе тежелуді күшейту;
2) қозу және тежелу процестерінің біркелкілігі, яғни олардың күші жөнінен тепе-теңдігі. Кейде бір организмдерде тежелуден қозу басым болса, басқа организмдерде - керісінше болады. Мұндай жағдайда бір организмдерде жағымды шартты рефлекстер айтарлықтай тез түзіледі, бірақ тітіркендіргіштерді (әсіресе нәзік) айыру қиын болады, ал екінші организмдерде осы тітіркендіргіштерге ми қыртысының жалпы тежелетіні байқалады;
3) қозу және тежелу процестерінің ширақтығы, яғни бір процесті (жағдайдың өзгеруіне байланысты) екінші процестің ауыстыру жылдамдығы.Көрсетілген белгілердің негізінде И.П.Павлов жоғары дәрежелі нерв қызметінің адам мен жануарларда кездесетін жалпы типтерін және адамдарға ғана тән жеке типтерін бөлді.
3.Үлкен ми жарты шарлары қызметі
Үлкен ми жарты шарлары ақ және сұр заттардан тұрады. Сұр заттың қалыңдығы 1,3 мм-ден 4,5 мм-ге дейін болады. Бас миының қыртысының аймақтарын немесе алаңдарын ажыратады, бұл алаңдарда қыртыстың қабаттарының қалыңдығы, құрамына кіретін элементтерінің сипаты әрқилы болып келеді. Бас миының әр түрлі бөліктерінде орналасқан қыртыстың да қалыңдығы мен жасушалық құрамының ерекшеліктері болады. Мысалы, маңдай бөлігінің қыртысы ең қалыңы болады, оның қалыңдығы 2,5 миллиметрден 4,5 миллиметрге дейін жетеді. Шеке бөлігінің қыртысы 2,5-1,5 миллиметр, самай бөлігінің қыртысы 2,5 миллиметр. Шүйде аймағындағы қыртыс басқаларға қарағанда жұқа, оның қалыңдығы 1,5-2,5 миллиметр.
Қызметі. Жарты шарлар мидың филогенездегі ең жас, бірақ ең күрделі бөлігі, ол экрандық типті жүйке орталығы болып табылады. Онда бүкіл сенсорлық мәлімет өңделеді, оған жауап қалыптастырылып, қимыл бұйрықтары және бүкіл құлық пішіндерінің интеграциясы жүреді. Үлкен жарты шарлар жоғары жүйкелік әрекетке жауапты (сана, ойлау, есте сақтау, эвристика тағы басқалар).
Қыртыстың жалпы ауданы 2200 см2, жалпы көлемі 300 см3; 30 %-йірімдердің үсті, 70 %-олардың бүйірлік беттері. Осы жерде 109-1010 санды нейрондар, олардан 10 есе көп глиалды жасушалар орналасады.
Қыртыстың нейрондарының бәрі мультиполярлы, пішініне байланысты екі топқа бөлінеді: пирамидалық және пирамидалық емес. Кейінгілерге жұлдыз тәрізді, ұршық тәрізді тағы басқа нейрондар жатады.
Пирамидалық нейрондар бүкіл нейрондардың 90 % құрайды. Көлемдері 10 мкм-ден 150 мкм-ге дейін. Бұл жасушалар тігінен орналасады, пішіндері үшбұрышты болып келеді. Денесінен жоғары қарай ұзын апикалды дендрит шығып, молекулярлық қабатта Т-тәрізді тармақталады. Жасушаның бүйірлік аймақтарынан жиырмаға дейін дендриттер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.