Мұхтар Әуезовтың әңгімелерін оқыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мұхтар Әуезовтың педагогикалық мұрасын зерттеу оны оқу тәрбие жұмысында қолдану

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 бет
І-тарау.
0.1. Мұхтар Әуезовтың шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5 бет
0.2. Жазушының драматургия саласындағы еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 бет
0.3. Әуезов әңгімелерін сыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10 бет
0.4. Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі тартыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ...11 бет
ІІ-тарау.
2.1. Мұхтар Әуезов және дін мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21 бет
Іс тәжірибе. Мұхтар Әуезовтың әңгімелерін оқыту ... ... ... ... ... ...38 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30 бет

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Ұлтымыздың заңғар жазушысы, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің XX ғасырдағы биік шыңы -- ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің артында қалған ұлан ғайыр мұрасын зерделеп, ой елегінен өткізу үшін де әр дәуірдің, әр ұрпақтың өз айтар сөзі, таным-түсінігі болатыны сөзсіз. Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп, XIX ғасырдың бел ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің барлық әрі мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны М. Әуезов шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Ұлы жазушы, ғалым, қоғам қайраткері М.Әуезовтің көркем мұрасы - біздің төл әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің де жетістігі. Оның шығармашылық қарымы ауқымды да бай. Романшы, драматург, ғалым, сценаршы, аудармашы -- бұл ұлы қаламгер дарынының толық емес тізімі. Мұхтар Әуезов -- өзінің энциклопедиялық құлашты білімімен, асқар талантымен рухани өмірдің көптеген салаларында жарқырап көрініп, бүкіл қазақ мәдениетіне ықпал жасады. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамы қойған талаптар оны сол кезеңдегі басқа да аса көрнекті қазақ зиялылары сияқты әрі жазушы, әрі ғалым, әрі қоғам қайраткері болуға ұмтылдырды. Сол себепті де Мұхтар Әуезовтің сан қырлы таланты оның өнердің қазақтар үшін бұрын белгісіз болып келген түрлері мен жанрларын тұңғыш қалыптастырушылардың қатарынан көрінуіне айқын жол ашты. Әуезов -- тұңғыш кәсіби драматург, ұлттық театрдың тұңғыш режиссері әрі ұйымдастырушысы, тіпті тұңғыш кәсіби әдебиеттанушы да. М.Әуезов сонымен бірге тұңғыш әдеби киносценарийлер мен опера либреттоларының алғашқы авторы болды.
Егерде, ұлылықтың өзін сол адам өмір сүрген қоғамның даму заңдылығы мен қайшылықтарының арасындағы қақтығыстарға деген көзқарасы арқылы бағалар болсақ, онда жиырмасыншы ғасырда әлем таныған суреткерге қолданылатын өлшемдердің бірде-біреуі Мұхтардың таным-тағдырын таразылап бере алмас еді. Бұл ретте ол: Данышпандар ешқандай ережеге бағынбайды, керісінше, өзгелерді өз ырқына бағындырып, өзіне еліктіретін бейнені дүниеге әкеледі деген ағылшын ғалымы Эдуард Юнгоның пікірін еске түсіреді. Демек, Мұхтар Әуезовтің тұлғасы өзіне өзі ғана өлшем болады. Басқа тұлғаның көлеңкесімен кесіп-пішуге келмейді, ондай үлгі жоқ.
Кешегі кеңестік идеологияның тұсында үнемі қазақ әдебиетін басқа ұлттар әдебиетінің көлеңкесінде қарау немесе сол әдебиетке теңгере салу белгілі дәрежеде орын алып келді. Кезінде әлемдік деңгейге көтерілген М.Әуезовтің жазушылық шеберлігінен басқа халықтар әдебиетінің өкілдері де үлкен өнеге алып отыр. Қазіргі уақытта әдебиеттің тарихы саласында Әлем әдебиетіндегі М.Әуезов дәстүрі тақырыбы өзекті және мазмұнды болып саналады. Себебі М.Әуезовтің сан қырлы дәстүрін басқа ұлт әдебиетінің өкілдері өздеріне әдеби дәстүр тұрғысынан игеруде.
М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы бүгінгі таңда Әуезовтану ғылымының нысанына айналып отыр. Сондықтан да оның өмірі мен шығармашылық жолына және көркемдік әлеміне арналған әр саладағы ғалымдар мен сыншылардың, әдебиет зерттеушілерінің 3350-ден астам монографиялары мен мақалаларының жарық көруі заңды.
Бүгінгі таңда дарқан дарын, ғұлама ғалым, тарлан суреткерлер арасындағы достық қарым-қатынастар мен шығармашылық байланыстардың алуан сырларын жан-жақты аша түсіп, олардың бір-біріне тигізген игі ықпалдары мен өзара әсерлеріне көңіл аудара отырып, күн өткен сайын кемелдене, дами түскен мәдени, әдеби байланыстардың негізгі ерекшеліктері мен оның мәнін ашу - әдебиеттану ғылымының алдында тұрған келелі де, соны мәселелердің бірі. Өйткені белгілі суреткер Г.Марков: ... әдебиеттердің өзара әсері мен бірін-бірі байытуы, әрқашанда келелі әңгімені керек етеді деген болатын. Міне, солай екен, халықтар әдебиеттерінің бір-бірінің дамуына тигізген игі әсерлері мен ықпалдарына ой көзін тігіп, барлай назар аударғанда, онда қаламгерлердегі бір-бірінде болған тікелей еліктеуден іздемей, әрбір суреткердің өмірге көзқарасынан, жазушылық позициясы мен концепциясынан, асқар арман, ізгі мұраттарынан іздеу керек.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысының негізгі мақсаты - шығармалары қазақ әдебиетінің алтын қорынан орын алатын, қазақ халқының заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтің әлем әдебиетіндегі тұғырын айқындау. Осыдан келіп зерттеу жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
- Мұхтар Әуезов сусындаған арналарды айқындап, ол нәр алған тамырларды саралау;
- М.Әуезовтің әлемдік туындыларын саралау.

І-тарау.
0.1. Мұхтар Әуезовтың шығармашылығы
Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде 1897 жылы жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда 1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады. Училищені 1915 жылы аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. Семинарияда оқып жүріп Шәкерім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза дастанының негізінде Еңлік - Кебек пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады. Ресейдегі саяси төңкерістер Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол Семейде Алаш жастары одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы болады. Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған Қазақтың өзгеше мінездері аталатын алғашқы мақаласы 1917 жылы 10 наурызда Алаш газетінде басылды. 1918 жылы 5 - 13 мамырда Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Әуезов жазушы Аймауытовпен бірлесіп Семейде Абай ғылыми-көпшілік журналын шығаруға қатысады. 1919 жылы семинарияны бітіріп, қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. 1919 жылы желтоқсанның төртінде Семейде большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің меңгерушісі және Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады. 1921 жылы қараша айында Қазақ АКСР-і Орталық атқару комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен айналысады. Сол жылы Қорғансыздың күні әңгімесі Қызыл Қазақстан журналының №3 - 4 сандарында жарияланды. 1922 жылы күзде Ташкенттегі Орта Азия университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі әрі Шолпан және Сана журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда Қыр суреттері, Қыр әңгімелері, Үйлену, Оқыған азамат, Кім кінәлі, Заман еркесі (Сөніп-жану) әңгімелері жарияланады. 1923 жылы маусым айында Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады. 1924 - 1925 жылы Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп Таң журналын шығарады. Онда Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Ескілік көлеңкесінде, Жуандық әңгімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинградқа қайтып барып, оқуын жалғастырады. 1926 жылы жаз айында Семейге арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған Әдебиет тарихы монографиясы 1927 жылы кітап болып шығады. 1927 жылы жазда Жетісу өңіріне сапармен келіп, Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ шығармаларына материал жинайды. Ленинградқа қайтып оралысымен, осы материалдар негізінде Қараш-Қараш оқиғасы повесін, Қилы заман романын, Хан Кене пьесасын жазады. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабылданды әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді. Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылы 16 қыркүйекте тұтқындалып, 1932 жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов сценарийі бойынша Райхан көркем фильмі (1940) түсіріледі. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары Абай романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. Абай романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. 1943 жылы Абай романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы роман-эпопеяның Ақын аға аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылдың қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс гвардиясы (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш (1945) пьесалары мен Абай операсының либреттосын (1944), Абай әндері фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады, филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді. 1951 -- 1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа алынып, 1953 жылы сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, КСРО халықтары әдебиетінің тарихы деген арнайы курс бойынша дәріс берді. 1954 жылы Алматыға қайтып оралып, Абай жолы роман-эпопеясын түпкілікті аяқтады. 1955 жылы шет елге сапарға шығып,Герман демократиялық республикасы (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. 1956 жылы КСРО мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды. Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың Жапонияда өткен 3-конференциясына қатысады. 1958 жылы Ташкентте өткен Азия және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды. 1960 жылы АҚШ-қа барып қайтып, 1961 жылы Үндістанға екінші рет сапар шегеді. 1955 -- 1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады. Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі - оның ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Туған жері -- бұрынғы Семей уезінің Шыңғыс болысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы). Әкесі Омархан мен атасы Әуез сауатты кісілер болған. Мұхтар атасының қолында өскен. Атасы Әуез бен әжесі Дінасылдың тәрбиесінде болған бала Мұхтардың алғаш сауатын ашушы да атасы. Соның арқасында ол алты жасынан Абайдың өлеңдерін ауылдастарына жатқа оқып беретіндей дәрежеге жетеді. 1908 жылы хазірет медресесінде оқып, одан орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы бес кластық орыс училищесіне түседі. Осы жерде оқып жүріп Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады. 1915 жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданады. Оқып жүргенде Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-Кебек пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде тіркестіріп тіккен киіз үй сахнасына шығарады. 1918 жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде Омбы қаласында өткен жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Құрылтайда Алашорда үкіметі мен Алаш қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар ұйымы құрылады. Ұйымның белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-көпшілік журналын шығаруға (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады. 1919 жылы -- Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің қызметкері, 1920жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі. Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады. 1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады. 1921 жылғы қараша айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр мәселесімен айналысады. Мұхаңның Еңбекші қазақ газетіне басшылық жасайтын тұсы да осы кезеңмен дәлме-дәл келеді.

Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт жыл Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітіреді. Сол жылы Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада оқиды.
0.2. Жазушының драматургия саласындағы еңбектері
Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері бар. Халық әдебиетінде, фольклорда түр жағынан драматургияға жақын нұсқалар көп. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар, сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас. 20 ғасырға дейін қазақтың халық әдебиетінде драматургияға өзек болатын мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген қаламгер - Әуезов Ол халық әдебиетінен нәр алды. Әрине қазақтың көшпелі өмірі, қаланың болмауы драматургияның дамуына кедергі жасады. Қазақ тұрмысындағы сауық түрлері, қыз ұзату салтанаты, алтыбақан ойындары тұңғыш драмаға енгізілді. Әуезов көп ұлтты театрда істеген. Осы тәжірибе оған сахна сырын жете үйретті. Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық формалардың бәрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев (Абай), С. Мұқанов (Ақан - Зайра), Ғ. Мүсірепов (Қынаптан қылыш), Ә. Тәжібаев (Ақ қайың), Ә. Әбішев (Намыс гвардиясы), Октябрь үшін (1933) пьесасының материалдары - Жетісу қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері - Д. Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында Мұны жазуға Қ.Байсейітов, Бековтар қатысты деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке Еңлік - Кебек алып келді. Шығарма өзегі - эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегі мұндай тәжірибе енімді дәстурлердің бірі. Әуезовтің Еңлік - Кебегі 1922 жылы Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. Автор өзінен бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы - көркемдік тамаша табыс. Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды. Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі - Түнгі сарын. Бұл - қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткен туынды. Мұнда көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада жай схема түрінде емес, адам тағдырлары арқылы бейнеленеді. Түнгі сарын - қазақ драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. Октябрь үшін, Тартыс пьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі құралдарын пайдаланған. 1934 жылы сахнаға шыққан Хан Кенетрагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері жасалып, тарихи шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан. Қарагөз 1926 жылы бірінші сыйлық алды. 30-жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ.Тоғжанов трагедияда ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж.Орманбаевтың да бір мақаласында осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін кайта оралып, жаңа нұсқа жасады. 30-жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті. Әсіресе драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған Абай пьесасы кейінгі эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. 30-жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді. Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия қоғамдық мәні бар күрделі жағдайларды көрсетеді. Шығармада тартыс, әрекет бірлігі мықты. Пьесада қақтығыс көп. Осы пьесаның негізінде кейін опера либреттосы, киносценарий жазылды. Трагедияны тұңғыш сахнаға қойған - Асқар Тоқпанов. Абай рөлін Қ.Қуанышбаөв ойнады. Драма формасын Әуезов көп байытты. Әуезов фантастикалық пьеса да жазған. Ол - Дос - Бедел дос. Пьесада бір адам әр түрлі формацияда өмір сүрсе қандай болар еді деген сұрауға жауап іздейді. Әуезов драматургиясында қазақ халқы өмірінің сан алуан қырлары үлкен шеберлікпен көрсетілген. Өмірдің терең қабаттарын қопарып, типтік жағдайлардағы характерлерді дәл тауып, олардың өзара қақтығысынан туған үлкен тартыстарды көрсету - Әуезов пьесаларының басты ерекшеліктерінің бірі. Шығармаларға құбылыстың сырт көрінісі, яки адамдар арасындағы ұсақ интригалар емес, әлеуметтік конфликтілер негізгі арна болады. Әуезов - қазақ драматургиясының жаңашылы. Ол дүниежүзілік драматургияның асыл үлгілерін оқып, аудару арқылы шеберлік мектебінен өтті. Мұның үстіне Әуезов пьесаның еуропалық үлгісіне соны ұлттық бояу, нақыш қосты. Қазақтың ежелгі әдебиетіндегі драматургияға жақын үлгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, шешендік дауы) жаңашылдықпен пайдалана білді.[3]
0.3. Әуезов әңгімелерінің сыры
Дарын иесі Қазақстанды тұмшалаған феодалдық дәуірдің шымылдығын көтерген сияқты, бізде Таң алдында деген атпен шыққан Абай романы осылайша жарық көрді. Ағартушы және қазақ әдебиетінің негізін қалаушы Абайдың бейнесі айшықты да әсерлі көрсетіледі... Егер Гете мен Гейне, Зегерс пен Бредель алыс Қазақстаннан екінші әдеби отанын тапса, ал М.Әуезов Таң алдында романы арқылы біздің жерімізге өзі үшін берік киіз үй тікті,- десе, қытайдың Су Чжоу Сюнь ғалымы өз еліне Мұхтар Әуезовті келесідей түйінімен таныстырады: Абай және Абай жолы романдары жазушының көп жылдық еңбектерінің нәтижесі болып табылатын аяқталған шығармалар. Романдағы негізгі кейіпкерлер де, сюжеті мен құрылымы да шымыр. Абай туралы осы романды әрі бай, әрі терең мазмұны, оқиғаларды кең қамтуы бойынша нық сеніммен эпикалық шығарма деп атауға болады. Абай туралы романды реалистік роман деп атайды, өйткені жазушы қоғамдық өмірдің ең терең қыр-сырларына үңіліп, адамдар арасындағы қатынастардың күрделі жақтарын ашып, халықтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін шынайы көрсете білген. Абай - қазақ халқының ұлы ақыны, Шәкәрім-оның бауыры және ізбасары, ал Мұхтар - абайтанудың негізін қалаушы. Осы үш алып қазақ халқының мақтанышы мен абыройы. Мұхтар Әуезовтің Абай жолы романы жарық көргеннен кейін қазақ әдебиеті тарихи заңды құбылыс ретінде Әуезовтің дәстүрлерін дамыта түсті.

Көріп отырғанымыздай, Мұхтар Әуезовті өз еліміз де, өзге елдер де ұлы ақын жайын шертетін туынды арқылы таниды. Бұл шығарманың терең әдеби, әлеуметтік, мәдени мазмұнына үңілетін болсақ, бұл заңды құбылыс та... Алайда, халқымызға, әлемге Әуезовтің басқа шығармаларын ұмыттырмаған абзал. Жанры шағын болса да, көп астарлы ой мен тәлім беретін бұл шығармаларды эпопея арқылы көлеңкелеудің қажеті жоқ сияқты. Біз Мұхтар Әуезовтің әңгімелері жайлы айтып отырмыз.

Әдеби қауым Абай жолын социалисттік реализм ағымының туындысы десе, оның алғашқы шығармалары сыншыл реализмнің тумалары екенін аңғару қиын емес. Жазушының 20-30 жылдарындағы жазылған шығармаларының барлығына дерлік Кеңес үкіметінің алғашқы дәуіріндегі өмір кезеңі қамтылғанымен, кеңестердің іс-әрекетін көтере дәріптеу, көзсіз мақтау, мадақтау жоқ. Үйлену, Оқыған азамат, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен сынды әңгімелерінде жаңа қоғамның жаңалықтары бой көрсеткенімен, бұларда кеңестік дәуірдің зор жетістіктеріне сүйсіне қарау жоққа тән. Жазушының бұл уақытта жазған шығармалары ішінде Жуандық әңгімесінде ғана Кеңес үкіметіне зор үміт артып, сеніп қарау байқалады. Алайда, шығарма соңы кеңестерді арқау еткен жатақтың о

1.4. Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі тартыс

ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі рухани серпіліс қазақ сөз өнеріне аса дарынды үлкен шоғырды сыйлады. Алаш қозғалысы, оның тәуелсіздікке ұмылған қарқынды қадамдары, ұлт санасын оятудағы игілікті істері, жігерлі ұрандары - қазақ әдебиетінің даму бағытына да оң ықпал жасағаны баршамызға мәлім. Қоғамдағы алаштық идея - жаңа мазмұндағы сөз өнерін қалыптады десек, соны сипаттағы әдебиеттің аса дарынды өкілі ретінде Мұхтар Әуезовті атайтынымыз кәміл.
Қазақ сахарасы қашан да өзіндік өшпес орны бар таланттарға кенде емес. Соның бірі - бойында қаламгерлік таланттың, шалқыған шабыттың жалыны бар тұлға - Мұхтар Әуезов. Оның туындылары өз заманының келбетінен сыр береді және сол дәуірдің ағымымен түрлі тағдырды арқалаған адам өмірін сипаттайды. Мұхтар Әуезов туындыларына уақыт өзі өлмейтін нұр дарытқан, себебі әрбір шығарма халқына деген ерекше махаббатынан туған. Суреткер шығармаларындағы қорғансыздар тақырыбы - ең негізгі тақырып. Байырғы қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, озбырлық, отаршылдық, жалпы айтқанда қорғансыздар күні жазушы шығармаларының өзекті мәселесі. Алайда жазушы тәуелсіздікке ұмтылған халықтың қаншама қорғансыз болғанмен, рухтары мықты, намысқор екенін әр шығармасында көрсетіп отырған.
Негізінен Мұхтар Әуезов әңгімелері трагедияға құрылған. Шығарма тақырыбы, оқиға барысы, сюжеттік желісі, кейіпкерлер арасындағы тартыста қарама-қайшылықтар кездесіп отырады. Аталмыш әңгімелерінде зұлымдық, жауыздық, озбырлық үстемдікке шығады. Бас қаһармандар қайғылы халге ұшырап, оқиға трагедиямен аяқталады.
Жазушылық жолын драматургиядан бастаған және оны өнерінің өзге салаларымен қатар жарыстыра, өмірінің аяғына дейін дамыта жетілдіріп, құбылта құлпыртып әкелген Мұхтар Әуезов 1921 жылы Қорғансыздың күні әңгімесін жазды.
Қорғансыздың күні оқырманның көз алдына байырғы қазақ ауылындағы кедейлер өмірінің бір көрінісін тамыр-тереңінен қопарып әкеліп, бейшара, қорғансыз жандардың тұрмыс-тіршілігіндегі жан түршігерлік азап пен ауыртпалықты аса шыншылдықпен әсерлі баяндайды. Қорғансыздар тұрмысы неткен ауыр! Егер бүгінгілер өз отандастарының күні кешегі осы халін білмесе, қазіргі жайын да жете бағалай алмас еді. Бұл ретте Қорғансыздың күнінде зор тәрбиелік мән жатыр.
Әңгіме аса әсерлі табиғат суретінен басталады: С. қаласының оңтүстігін жайлаған елдің қалаға қатынасатын қара жолының үстінде Арқалық деген тау бар. Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажып келе жатқан керуенге Арқалық алыстан көрініп дәмелендіріп тұрады. Жолдың аузында созылып жатқан көлденеңі он шақырымдай, бірақ ұзыны тәуір болғанмен енсіз кереге сықылды жалғыз жал. Не бауыр, не сыртында ықтасын жер жоқ. Арқалық жағадай жалғыз болған соң, қыс күнінде жел терісінен соқса да панасы болмайды. Қыстың басынан екі жағын қар алып, жұмыртқадай қылып тегістеп тастайды. Жазушы даланы соншама қатігез етіп суреттеуі тегін емес. Қазақтың жадау күйін, оған жаны ашымастық қыстан жаман қысып жіберген хал-ахуалын бейнелеуге бұл сурет оқушыны даярлайтындай.
Алыстан қарағанда да бұдыры жоқ жалаңаш, көруге аса көңілсіз Арқалықтың осы түрі оқырманды бірден-ақ бір түрлі оқыс, оқшау сезімге салып, сүреңсіз табиғаттың әлдеқандай бір беймәлім сырынан секем алғызады. Құлазыған құла тұз, жалаңаш жон, қаһарлы қыс, бұрқаған боран... Бұл өңірдегі табиғаттың осы көрінісінің өзі-ақ әлдебір жұпыны, жоқ-жітік халдің хабаршысындай адамға ауыр ой салады. Сонда бұл сурет тек қана табиғат көрінісі емес, сол кездегі заман сипаты, адам тағдыр-тірлігінің түрі тәрізденеді.
Күшікбай туралы аңыздан кейін әңгіменің негізгі арқауы басталып, өріле береді: қаңтар айының батар күні дүниені қызыл сәулесіне бөліп, тағы да оқырман көз алдына өзгеше сурет жаяды: Күнге жақын тұрған ұзынша жұқалаң бұлттардың түсі қалың өртке қызған темірдей қып-қызыл болса, одан алысырақ тұрғандары асыр нұрдың буын ғана жалатқандай. Бұл бұл ма, күннің қызыл сәулесі даланы да, тауды да өз өңіне кіргізген, тіпті күнбатыс жақтан бораған ұсақ қар да күн астында қызғылттанып көрінеді.
Енді міне, Күшікбайдан асатын қара жолдың үстінде Арқалықты бетке алып, қала жақтан бір пар атты келе жатыр. Жайдақ сары шанаға биіктеп салған жеңіл жүгі бар, жақсы киінген екі жігіт [1, 7]. Екі қоңыр аттың қажығандығын білдірмей көшір божы қаққан сайын ығыса жөнеліп, сар желіп келе жатқанын суреттеген жерлерді оқығанда, дәл осы шана үстінде бейне өзіңіз отырғандай боласыз. Қар үстінде жайлы жылжыған жайдақ шананы қос қоңырдың божы қағылғанда жылдам тартып, ызғыта бере жөнелгені соншалық түйсіндіреді. Мұндағы сурет те жадағай емес, дәл жазушы өзінің кенеулі ойын, керек суретін беретін орамдар мен детальдарды ғана таңдап алған.
Бұл панасыз жерді мекендеген Күшікбай батырдың ұрпақтары кедей-кепшік қонысы бес-алты үйдің қыстауы. Жазушы осы ауылға бет бұрған екі жолаушыны суреттейді. Біреуі болыс Ақан мырза, екіншісі оның жандайшабы Қалтай. Екеуі де оңып тұрған жандар емес. Ақан мырзаның бойын құмарлық билеген. Қалтай соны біліп алған, кезекті жемтігі етіп он екіде бір гүлі ашылмаған Ғазизаның үйіне әкеліп түсіреді...
Осы кім, қандай адам? Білу қиын емес, мына үзіндідегі жанды портретте бәрі сайрап тұр: Бұл жігіттің жасы отыз шамасында. Орта бойлы, дөңгелек денелі, қысқалау мұрынды, шоқша сақалды сұрғылт беті дөңгелек, жалпақтау. Суық қарайтын қисық біткен кішілеу өткір көзінде және түксиген қабағында өзгеше қаталдық бар. Кішкене мұрны көз-қабағына үйлеспейді. Бұл адамның күлгендегі пішіні құмарлыққа көп салынғандығын білдіріп тұрады.
Ақан болыстың сыртқы пішінінен ішкі сыр-бітімі ап-анық көрініп қалады. Қасына ерткен серік қосшысы Қалтайдың мінезі мен ісі де Ақанға ұштастырыла көрсетілген: Ақанның түндегі жүрісіне өте ыңғайлы, әрі жылпос, әрі тілді ер жігіт еді.
Сырты жылтыраған Ақан мырзаның мінез-құлқы осылай ашыла келе тіпті тірі адамдай тұлғаланып, дараланады.
Ақанға сыртқы түрімен де, ішкі сырымен де қарама-қарсы образ - Ғазиза-ақ уыс бұл секілді жүгенсіз нәпсі, көзсіз құмарлық құлынан. Сыпайы, нәзік өскен Ғазиза жіңішке, сұңғақ бойлы, аз ғана секпілі бар, дөңгелек ақсұр жүзді. Ғазиза көрген көзге алғашқы жерден-ақ сүйкімділігін сездіретін уыз жас. Жалғыз-ақ ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынған, кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні мұңды, жүдеу. Жас басына орнаған қайғы, жүреген жеген дерт сыртына шығып тұр.
Уыз жас Ғазиза, оның басындағы қайғы-қасірет оқырманға ерекше әсер етеді де, оқырманның ықылас-назары осынау жас қызға ауады, онымен қалтқысыз ұғысқан сыралғы дос, оны есіркейтін қорғаныш, оған қамқор серік боп кетеді.
Ғазиза басындағы ауыр уайым не? Жазушы оны да жан-жақты ашып, енді оқырманды Ғазизаның сыртқы түрінен ішкі сырына алып енеді: Ғазизаның уайымы осы үйдегі үш әйелге ортақ болған жесірлік, жетімдік. Бұлардың басынан тағдырдың дауылы жаңада ғана соғып өткен. Қораның алдындағы жас бейіттер сол дауылдың салдарынан туған. Бұл әйелдердің қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да сол суық қабірге өліктермен бірге көмілген. Ол қабірде жатқан Ғазизаның әкесі Жақып және жаны туысқан жалғыз кішкене бауыры Мұқаш... Иесіз қорада қуатсыз, қорғансыз үш әйел құлазып зарлап қалғанда, маңайына жиналған көрші-қолаң ғазиздердің сүйегін суық қабірге бергенін ойлағанда, әрқашан Ғазизаның жүрегі шаншып, өңі қашып, көзінен ыстық жасы тамшылап кетуші еді [1, 11].
Жан түршітер ауыр хал, қатал шындық. Адам бұл тұста алуан сезімге түседі, сан түрлі ойға шомады. Тағдыр неткен қатал? Қорғансыздар тұрмыс-тіршілігі неткен ауыр? Тағдыр талқысы қандай шытырман!..
Осы аянышты халге кеудесінде жүрегі бар адам бір тебіренбей өтпес еді. Ал, Ақан болыс ше?
Ақан болыс бұған міз бақпайды. Сексеннен асқан кәрі кемпір, соқыр келіннің қасында отырып, тақырлау сұйық қабақтың астынан көрінген кішкене өткір көздерін қажыған салқын жанармен жалтылдатып қойып, өздерінің адам айтқысыз ауыр тағдырын шешіле баяндағанда Ақан түк шімірікпейді, ойы құла далада: Жаны ашымастың қасында басың ауырмасын дегендей...
Жас күнінен бір үйдің түгелімен еркелетіп, алақанына салған баласы. Еш уақытта қанаттыға қақтырып, тұмсықтыға шоқытқан емес. Жүрегінде ар-ұят та, жігер-намыс та бірге өскен. Кедейлігінен, қорғансыздығынан басқа міні жоқ, салмақты, таза тәрбиелі бала бұл күнде сол не көріп отыр? Жас қыздың Ақан әлеміне қарсы күші жетпейді. Соның құрбаны болды. Бар қарсылығымен намыс оты билеген қыз бұл өмірден өлім арқылы қоштасты. Жауыздықтың жас құрбаны қасіретке толы өмірінің азапты ақтүтегінен адасып, өлімі мәңгі толас тапқандай [1, 22].
...Ғазиза әкесі мен бауырының қабіріне барып үсіп өледі .
Өмірінің соңғы сағатында Ғазиза - мына қорлық сұмдыққа қандай қылығы үшін тап болғанын - көк аспанға, адамдарға ашына сұрау салады. Сонда да өмірінің ақтық минуттары да ол сұм тағдыры зұлымдығын кешірген секілді. Балалық жүзінде Менде жазым жоқ, мен тазамын, - деген ашық тазалықтың белгісі, қайғы-қасіреттен сейілген жас баланың ажары бар, - деп аяқталады әңгіме.
Тегінде, шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінің өнер өрісінде жаттығу жасап, онша ұзақ күйбеңдейтін болса керек. Әуезовтің осынау алғашқы әңгімесінің өзінде өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнер-машығы бар; кібірткісіз көсіле жөнелген жорға қаламның ізі сайрап атыр. Мұндағы шұрайлы тіл, шырайлы стиль, дараланған адам характерлері, нәзік лиризм, терең психологизм нәтижесінде, нақты әлеуметтік ортаның айқын сипатын беретін таза, мөлдір шындық Сәбит Мұқановтың дәл айтылған тұжырымын сөзсіз растайды: Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесін Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесіне көтерді.
Әңгімені оқып шыққан оқушы үлкен ойға шомады. Бұл үйелмен ғана ма қорғансыз? Иісі қазақ қорғаны кім?, - деген сауалдар еріксіз мазалайды. Осындай үлкен мәселе көтерген жас жазушының кең құлашына, сезімнің, ойдың небір нәзік иірімдерін соншалық бай тілмен дөп басатын шеберлігіне қайран қаласың. Мұхтар Әуезов әңгімелерінен біз қазақ елінің сол кездегі хал-ахуалын айнадай көреміз. Ол айнадан алдымен қазақтың жабырқау жүзін көреміз.
Кім кінәлі? деген әңгіменің бас кейіпкері Ғазиза бойжеткен қыз. Ол атастырған күйеуіне тигісі келмейді. Өйткені Ісләм деген жігітіне ғашық. Ата-бабаларының дәстүрін бұзғаны үшін Ысмайыл ақсақал қызы мен әйелі Қалиманға қатты ашулы. Бірақ көшпенді жұртта әйелдің орны бөлегірек. Мұны жас жазушы айнытпай суреттейді. Қыздың өз тағдырын өз қолына алғысы келетіні көшпенді елдің ерекшеліктеріне байланысты еді.
- Өсіргенің, асырағаның адыра қалсын! Балаға жақсылық үйрететін ақыл бар ма? Сенің ақылың емес пе осыған жеткізіп отырған! Сенен басқа өзің теңдес кісіде кімнің қызы бүйтіп бұзылып, ел-жұртқа жаманаты шығып еді? Осы елде сенен ақымақ шеше, сенің қызыңнан антұрған қыз көрдің бе? Айтып бер деймін соны, құдай ұрғыр! - деп зекіген шалына Қалиман жауабы даяр.
- Бишара-ау, - дейді ол шалының мүсәпірлігін бетіне басып, - өз балаңды өзің айттың ғой. Менің Ғазизамдай кімнің қызы бар екен осы атырапта?! Патшаның, ханның қызы қандай болса, менің балам да сондай. Кінәсі - қатыны өлген кәрі күйеуге бармаймын дейтіні ме? Ол үшін балам жазықты емес. Тіпті қас-қабағыңа қарап үндемейін десем де қоймадың ғой, өл де маған! Бұл диалог қазақ тұрмысында ана рөлі әу бастан асыл болғандығына айғақ. Шығыстағы көп халықтардан өзге әйелдер өздерін еркінірек ұстайды. Сондықтан күйеуімен тең сөйлесіп, пікірін айтуға жасқанбайды.
Ғазиза Жақыпқа қосылғысы келмейді. Жақып Ғазизаның жеңгесі Айшадан сәлемін айтып жібереді. Осы айтып отырғанымның бәрі де қалжың емес, шын сөзім. Менің сөзімді елеп, ескеретін болсаң, шақырып кел! Одан бөтен тілейтін тілегім жоқ. Көңілсіз болса, Ғазиза қайта кетер. Алып келіп, менімен сөйлестір, - дейді. Ғазиза Жақыппен кездесіп, оны жақсы көрмейтінін айтып кеткісі келеді. Саған жолдас болғым келмейді. Осы істің бәріне көніп жүрсем - әуелі тағдырдың, екінші ата-ананың зорлығымен ғана жүрмін. Ісләмді жақсы көретінім рас, құдайдан жасырмағанды адамнан жасырайын ба!? - дейді Ғазиза.
Жақып қалыңдығының барлық сөзін естігеннен соң, ойға түскендей болып, үндемей отырып қалады. Басына келген ой тәкаппарлық көрсетіп, ірілікпен келген қыздың мінезіне не істесе лайық, соны іздеп еді. Жақыптың ойынша: Ғазиза Ісләммен істеп жүрген ісінен ұялудың орнына бұған келіп, соның үйреткен ісін айтып, менсінбеймін деп тұр. Бұлардың ісі - Жақыптың аруағын сындыру, ел-жұртқа масқаралау. Жақыпты Ысмайылдың қызы менсінбейді, оқыған жігіт Ісләмға кетіпті деген сөзді елге жайғалы отыр. Ысмайыл да, Әзімхан да кеше Жақыптың әкесінің ығында жүретін әлдекімдер. Бүгін Жақыптың тұсында солардың бірінің қызы, бірінің ұлы масқаралап, мазақтап отыр. Бұл қорлықты көтеруге болмайды... Жақыптың аз іркілген уақыттағы ойы осы.
Жақып қыздан қарсылық сөзді естіген соң, бұдан арғы ірілікке шыдай алмай, орнынан ұшып тұрып, Ғазизаның қолынан қатты жұлқып, кеудесіне жұдырықтап: Сен мені қалай басынасың, емексіткенде асқақтап кеткенің бе? - деп жығып салып, жұдырықтап, тепкілей бастады.
Өмір бойында ешбір жаннан мұндай қаттылықты, мұндай тұрпайылықты көрмеген Ғазиза бір жағынан қорланып, ызаланып, өксіп жылап, бір жағынан қатты ашу қысып, Жақыпты сол минутте барлық жас жүрегімен өлердей жек көріп: Өлтірсең де тимеймін! Саған қатын болғанша, қара жерге кіргенім артық! Қасыңа жатуға жиіркенем! Қайт дейсің? - деп Жақыптың дамылсыз ұрып жатқан соққысының астында қарсылық сөзінен тыйылмады.
Келесі күні ол қатты сырқаттанып жатып қалады, аз уақыттан кейін дүние салады.
Ішінен шыққан әке-шеше дозаққа салған соң, енді кімнен көмек табады? Кімге жылайды? Кім сүйейді? Осы ойлар басына келгенде, Ғазиза өмірдің барлық тірегінен айырылғанын сезді. Ұйықтаған ауылда жалғыз ояу жан-тыныштық алған дүниенің ортасында жалғыз өзі болғандықтан, Ғазизаның жүрегі жетімсіреп, жалғыз моладай құлазыды.
Осы күйде тағы бірталай заман өткен соң Ғазизаның денесі қатты тоңып, қалтырай бастады. Бұл уақытқа шейін ашумен көз жасына бойын билетіп тұрғандықтан, денесіне салқын желдің жұқа көйлегінен өтіп тұрғанын да ескермеп еді. Және отаудан алғашқы шыққан уақытта жатып қалған үйлердің ешқайсысына барғысы келмей, таң атқанша тыста тұруды жөн көрген. Табиғатынан нәзік қалыпта берілген қыз-ару тек алақанда аялауды ғана тілесе керек-ті. Бірақ қатал тағдыр үнемі жылы құшағын аша бермей, сырт айналатын кездері де болады екен. Сондай қатулы уақыт уысына Ғазизаның өмірі түскен сияқты. Ғазиза әбден қиналды. Жан жарасы одан әрі тереңдеді. Сүйікті жан, бақытты өмір, шаттық пен күлкі - көкейдегі түпсіз тұңғиық арман болып қалды.
Дәл қазіргі келбеті кешегі ақ жарқын Ғазизадан мүлдем басқа. Гүлдей құлпырған шырайлы жүзі солғын тартып, өңі қуарып кеткен. Атқан таң нұрын емес, мұңын одан сайын ұлғайтқандай. Сол мұң көзінің жасын көлдей қылды. Әке-шеше зорлығы, залым адамның зомбылығы жанына қатты батты. Батқан сайын әдемі қара көздер ащы зардың жасына толды. Айналадағы мүлгіген тыныштықты тек Ғазизаның көз жасының аққан дыбысы ғана бұзып тұрғандай.
Отырған жұрттың бәрі бірінен-бірі қарасып қойды, үндеген жоқ. Сол түні таң ағарып атып келе жатқанда жас Ғазиза жылап-сықтап мұңайып отырған әке-шеше, ағайын-туғандарының ортасында үзілді. Сұлу түсі ақырғы өлім сағатына дейін қызыл гүлдей жайнаған әдемі көркінен айрылған жоқ еді. Қазірде түсі тастай болып суынып, бетіне көкшіл таңба жайыла бастады.
Ғазиза жақындарына жұмбақ болған өліммен дүниеден қайтты. Иә, Қыздың жолы-жіңішке деген сөздің шынайы келбеті көрінген секілді. Тағдыры талқыға түсіп, бас бостандығы мен өзіндік еркіндігі өзгелердің үкімінен шешім тапқан байғұс қыз өмірден өксіп өтті. Өксіп өтудің де реті бар еді. Әке-шеше, ағайын-бауыр түсіне алмаған қыздың жан-дүниесі енді кімнен шешім таппақ? Жан сарайы ащы зармен лайланып, шемен боп қатты. Іштегі күйік аз болғандай, сұм Жақыптың тепкісі жығылғанға жұдырық болды. Сөйтіп кеудедегі жалын-арман, от-сезім су сепкендей басылып, жанардағы ұшқын бір мезетте өшті. Айналасын шарпып кететін ерекше көрік те өз табиғатынай айырылғандай.
Мұхтар Әуезов осылайша, даланың кең мінезін тарылтқан тәртіпке наразылық білдіреді. Ол патриархалдық тұрмыстың жақсылыққа баспайтын тоңмойындығына да қарсы. Ғазизаның өлімі Ісләмнің сиқырынан улы болыпты - деген өсекті Жақыптың ауылы таратса, бұл да керенаулық мінезден. Надан елдің көбін бұл сияқты әңгіме сендіретін бір себеп - бұл сөздің ортасында мінезі ұғымсыз, жүріс-тұрысы белгісіз оқыған жігіттен болғаны еді. Ісләм өз ауылынан қалаға кететін болады. Кетіп бара жатқанда жігіт арбасын тоқтатып, түсіп Ғазизаның бейітіне қарай беттеді... Жүректі жанышқан ыстық дертпен қолы дірілдеп, құранның бір бетін ашқанда, әуелгі екі-үш бетінде Ғазизаның қолымен жазылған Ісләмнің аты тұр екен. Ісләм жазулы жерді қайта-қайта сүйгенде, көзінің жасы ыршып, қолынан құран түсіп қалып, Ғазизаның қабырын құшақтай жығылып, өкіріп жылай бастады
Осылайша, жазушының Кім кінәлі? әңгімесі көңілсіз аяқталады. Кінәлінің кім екендігін тек әрбір оқырман ғана анықтамақ.
Байырғы қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, озбырлық туралы, адамдар арасындағы қым-қиғаш қайшылық, әйел басындағы ауыр хал, айықпас мұң, қайғы хақында жазушы сол жиырмасыншы жылдардың жемістері Қорғансыздың күнінен Қараш-қараш оқиғасына дейінгі екі аралықта тағы да бір алуан әңгімелер топтамасын жазды: Оқыған азамат, Қыр әңгімелері, Үйлену, Ескілік көлеңкесінде, Барымта, Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Жуандық т.б. Өгейлік, өктемдік құрбаны болған қорғансыздар тағдыры бұл әңгімелерде де қатал реализм арнасында үлкен суреткерлік күшпен бейнеленеді.
Тозығы жеткен кертартпа әмеңгерлік салтқа лағынет айтып, өзін зорлап қоспақ болған кәрі шалдан қашып жүріп ақкірпік боранға ұшыраған Рабиға (Қыр суреттері), сүйген жігіті Ісламға қосыла алмай, Жақып болысқа әйел үстіне баруға көнбегені үшін соққыға жығылып, дертке ұшырап, құсадан өлген Ғазиза (Кім кінәлі), өзі сүймеген кісіге тұрмысқа шығуға үлкендердің күштеуімен амалсыз көніп, соның күйігінен көзі жасқа, көкірегі шерге толған Жәмила (Сөніп-жану), дүниеқоңыз, безбүйрек ағайынсымағы Иса мен оның ұрысқақ долы қатыны Қадишаның өгейлік тепкісіне төзе алмай жанжалдасып шығып, қараңғы түн ішінде ата-анасының зиратын іздеп келе жатып, үрейі ұшып өлген он жасар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.