Тұтынушылардың рухани санасы
Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы
Жоспар
Кіріспе
1. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы
1.1. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеу
1.2. Экологиялық сана және эколингвистика
2. Тілдік бірліктер және экологиялық белгілер
2.1. Лингвоэкологиялық дискурс
2.2 Тәжірибелік бөлім
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде әлем тілдері арасында тілді сақтау, әр
халықтық алғашқы тілдік қалыптарын қалпына келтіру мен қорғау мәселелелері
негізгі күн тәртібіне қойылғаны белгілі. Осы тұста қазіргі қазақ тілі де
әлемдегі басқа тілдер сияқты жаһандық тұтасулар мен бірігулер кезінде өзіне
қатысты бірнеше мәселелрді шешуі қажет.
1. Ұлт тілінің сипаттарын орнықтыру.
2. Тілді ұлттық ерекшеліктерге сәйкес келмейтін тілдік бөлшектерден
тазарту.
3.Қазақ тілінің түркілік сипатына азар сала отырып, басқа да туысқан түркі
тілдерінің сақталуына ықпал ету. 4.Тілді
бүгінгі демографиялық ауысулардан қорғау. 5.
Әлеуметтік топтардың тілді өз ыңғайларына қолдануына тосқауыл қою.
6. Жаңа мәдениет
пен өркениет белгілерін тілге енгізе отырып, тілдің өз табиғи болмысының
негізі қалуына жағдай жасау. Осы аталаған
негізгі мәселелер бүгінгі күні жер шарындағы барша тілдер үшін қауіпті
тұсқа айналып отыр. Әлем тілдерін бұрынғы тіл мәдениеті, сөз
мәдениеті терминдері аясында қарастырып, оны сақтау үшін жүргізілетін іс-
шаралар жетімсіздігін танытып отыр. Жер шарындағы түрлі жаңа
технологиялар мен ғылымның дамуы адамзат үшін игі жетістіктер болғанымен де
бірнеше проблемелерды шешуді де талап етуде. Бұл материалдық игіліктерден
рухани құндылықтарды қорғау мәселесін тудырып отыр. Осы мақсатты ерте
анықтаған шет ел ғалымдары тілге экологиялық зерттеулер қажеттігін айтады.
Жаратылыстану ғылымдарына жататын ecological
– қоршаған ортаны қорғау туралы ғылым. Осы ғылымды тіл біліміне әкелу
тілге жаңа зерттеу бағыттарын пайдалану қажеттілігінен туындап отыр. Қазақ
тіл білімінде эколингвистика – жаңа ғылым саласы. Бұның қажеттілігі тілді
мәдениет ықпалымен қорғау, сөз мәдениеті нормалы қалпында ұстаудың аясының
тарылып бара жатқандығымен анықталады. Қазіргі
тіл біліміндегі әколингвистикалық зерттеулердің қажеттілігін төмендегі
мәселелер анықтайды. 1. Тіл
мәдениеті бір тілдің ішіндегі мәселелерді, тіл ішіндегі заңдылықтардың
сақталуын қарастырады. 2. Бүгінгі
тілдерге тіл ішіндегі өзгерістерден гөрі сыртқы қауіптердің молдығы анық
сезілуде. 3. Кез келген
тіл сақталуы үшін ол жеке өзінің нысандарын ғана қорғап қала алмайды. Оның
нысандарының сақталуы үшін көршілес тілдердің сақталуы, тектік тілдердің
бірлігі қажет. 4. Генеологиялық
тұтастық тілдерді сақтаудың негізі болуы шарт деегн теорияны ұстана отырып,
тілді сақтауда тектік бірлікті сақтау нысан етілу керек.
5. Тілдердің сақталуы
үшін шекаралық, аймақтық сипаттар үнемі
3
назарға ұсталынуы керек.
6. Тілді сақтау үшін тек тілге қатысты рухани игіліктер ескеріліп қалмауы
керек. Онда ұлттың тұтас этностық қалыптары зерттеуге алынуы тиіс.
7. Тілді
сақтауда тек рухани құндылықтар еемс, материалдық құндылықтар ескеріліуі
шарт. Халықтың тұрмысы мен шаруашылығына қатысты мәселелерге назар аудару,
оларды жаңғырту арқылы ғана тілді сақтау мүмкіндігі туатындығын бүгінгі
қоғам анықтап отыр. Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Эколингвистика туралы ғылымынң алғашқы пайда болуына түрткі болған
Г.Геккельдің көпжасушалылардың жасалуы туралы теориясы түрткі болғандығын
айтады. Алғашқы тектік (генеологиялық ) ағашты жасап, осыдан тарайтын
бұтақтар арқылы келесі ұрпақты көрсеті. Геккельдің биогенетикалық теориясы
бойынша жекелік даму организмнің қоршаған ортасына байланысты құрылады. Осы
теорияны тілге салған шет ел ғалымдары бір кездері тілді биологиялық
ғылымдар қатарына да жатқызған [1, 7].
Кеңестік тіл білімі ғылымы бұл теорияны бүтіндей қолдамады.
Дегенмен бұл туралы пролетариат көсемдерінің бірі Ф.Энгельс Анти-Дюрингте
де айтады. Табиғат
диалектикасын жазған Гегельдің еңбегі туралы айта келіп: ... Ол тұңғыш
рет бүкіл табиғи, тарихи және рухани дүниені процесс түріндегі нәрсе, яғни
үнемі қозғалуда, өзгеруде, қайта құрылуда және дамуда деп таныды, сөйтіп
осы қозғалу мен дамудың ішкі байланысын ашуға тырысты [2, 27].
Гегельдің еңбегі тілдің
өзін зерттеуде: а) табиғи үрдіс немесе
организм; б) тарихи үрдіс
(диахрониялы даму); в) рухани үрдіс
(қоғамдағы құндылықтарды сақтаушы, жеткізуші т.б. қызметтері) деп
алғандығын анықталады. Сондықтан да
кеңестік саясат түркі мемлекеттерін құртуды түркі тілдерін құрту негізінде
жүргізді. Қазақ тіл білімінде
тілдің дамуы мен оның өзгеруі, ұлттық сипатын сақтауының қажеттілігін
А.Байтұрсынов еңбектерінен кездестіреміз. Қазақта жазу-сызу
болмаған соң, жалғыз-ақ табиғаттың законына ерген, сондықтан тілі азбаған.
Өзгелер табиғатты зорлап, емлеге таңып, тілін аздырған [3, 396].
Тіл болу үшін уақыт пен
орынның бір болуы шарт. Мысалы, біз қазақ тілі жөнінде айтатын болсақ,
белгілі – бір территориядағы белгілі- бір жылдарда тіршілік еткен белгілі –
бір халықтың нақты тілі жайында айтқан боламыз. Өйткені тіл бас-аяғы
шектеулі бір ғана заманда жасалмақ емес, ол талай замандарды басынан
өткереді. Тілді синхроника (син-біргелік, хроника – заман) жолмен тексеру
деген сөз бірнеше замандардың нәтижесін бір заманға әкеліп, сәйкестігін
қарау болып табылады. Ал бір замандағы тіл фактысын қосып (жинақтап) айсақ,
онда грамматика болады. 4
Историческая грамматика деген болмайды – мыс. өйткені барлық замандаға
лайықты грамматика жоқ. Бір тілдің лексика арқылы білдіретін ұғымын екінші
тіл грамматика арқылы білдіреді [4, 19]. – деген пікір айтқан Қ.Жұбанов
тілдің тарихилығына да назар аударта кетеді. Осы тұста тілдегі
формализмнен сақтану керектігін ескертіп, осы жолдағы еңбектердің
кемшіліктерін де талдайды.
Қазақ тіл біліміндегі қолданбалы теорияны жасаған К.Аханов Тіл
біліміне кіріспе еңбегінде осы мәселеге өз пікірін білдірген.
19-ғасырда ғылым атаулыда, әсіресе қоғамдық ғылымдар саласында,
соның ішінде тіл білімінде әр түрлі құбылыстардың өзгеруі, тарихи дамуы
тұрғысанан қарастыратын көзқарас пайда болып, ғылыми зерттеулерде историзм
принципі қолданыла бастады. ... Тіл
білімі ғылымдарының осы аталған екі тобының (жаратылыс тану ғылымдары,
қоғамдық ғылымдардың) қайсысына жатады? Бұл мәселе ғылым тарихында түрліше
қаралып, түрліше шешіліп келеді [5, 5-7]. Ғалым маркстік-
лениндік таныммен жазғанымен де ойлы жанға назар салатындай пікірлерді сол
кезде білдіре алған. Ғалым шетел ғалымдарының неміс лингвисі А.Шлейхердің
тілді биологиялық құбылыс деп атауын мсынайды. Бірақ сол кез үшін осындай
ойды оқулыққа кіргізудің ой салу мен пікірге шақыру сияқты да болғаны анық.
Тіл білімін жаратылыстану
ғылымдарымен сабақтастыра зерттеуге кейінгі кезеңдердегі жаңа таным мен тың
ой ықпал еткені белгілі. Қазақ тілінің зерттеуде әдіснамалық негіз етіп
ұсталып келген маркстік-лениндік әдіснама тұрақтылықтан алынып, тәуелсіз
ой, ұлттық таным шеңберіне салып зерделеу кейінгі кезеңдер жемісі.
Қазақ тіл білімінде лингвоэкологиялық зертеулерді алғаш қолға алған –
профессор Н. Уәли [6].
Лингвоэкология немес эколингвистика саласын мүлдем жаңа бағыт деуге
де келмейді. Шетелдік ғылымда зерттеу бағыттары мен тәсілдеріне қарай
өзгерістер болғанымен қазақ тіл біліміндегі тілді сабақтастықта зерттеу,
тектік қалпында қарастыру, ұлттық тұрмыс, шаруашылығмен алу, ареальді
ескеру, экожүйе негізінде байланыстыру, әлеуметтік фреймдермен жалғастыру
Р.Сыздықтың [7], [8], [9] зерттеулерінде басқаша аталып жүргізілген.
Ғалымның аса бір жауаптылықпен мол мағлұмат, тың деректермен асқан
зеректікпен орындаған жұмысының нәтижесінде 300-ден астам жеке сөз бен сөз
тіркестерінің тарихы талданған. Батырлар жыры мен ғашықтық жырларда (лиро-
эпоста), 15-19- ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларында, мақал-
мәтелдерде, тұрақты тіркестер мен нақыл сөздер құрамында мағынасы көмескі
тартқан, қазіргі тілде қолданыс аясынан шығып қалған немесе бірді-екілі
тіркестерде кездесетін сөздердің мағыналық тарихы таладанады. Қолданыстары
туралы мәліметтер түркі, қазақ, орыс, монғол, парсы, араб, иран т.б.
тілдеріндегі сөздіктер мен көркем әдебиет, ауызекі тілдік материалдар
арқылы ашылады. Сөздер тарихын талдаудағы
5
ғалым келтірген мағлұматтар оқырманды тарихқа, қоғамның әлеуметтік, саяси,
рухани, мәдени ортасына қарай тартуымен де қызықты. Ақын-жыраулар тілінде
кездесетін көне сөздердің байырғы мағыналары ашылып, олардың семантикалық
өрім-өзгерістері анықталады. Еңбектің этимологиялық, лексикографиялық,
фразеологиялық ғана емес, танымдық та мәні зор. Қазіргі тілдегі бастапқы
мағынасы күңгірттенген немесе мүлде ұмытылған, тарихи тұрғыдан түркі-
монғол, түркі-иран тілдеріне ортақ сөздердің бастапқы мағынасы айқындалып,
олардың шығу тегін, ата-тектік сипатын анықтауда таңдап алынған түрлі
талдау жолдары мен тәсілдері, шарттарының маңыздылығы сонда – сөздің
қазіргі тілде көнерген тұлғасы қайта жаңғырады. Ғалым осы арқылы түркілік
мәдениеттің, рухани кеңістіктің мол қолданыс аясын ғана емес, өз кезіндегі
беделі мен құндылықтарын да танытады. Осы бағытта әдіс-тәсілдер
өзгере отырып, жаңа бағыт, жаңа талаптар қажеттігі байқалуда.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тілі біліміндегі эколингвистика
саласының орнын айқындау, зерттеу бағыттарын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
– эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы екендігін көрсете
отырып, оның бұған дейінгі тілді зертеудегі ойлардың жалғасы екендігін
анықтау;
– қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеудің негізі – эколингвистикалық әдіс-тәсілдермен де байланыстылығын
ашу;
– экологиялық сана және эколингвистика арақатынастарын ашу, оның
қоғамдық санамен, тілдік санамен байланысын көрсету;
– тілдік бірліктер және экологиялық белгілердің арақатынастары
арқылы тілдегі фреймдердің орнына талдау жасау;
– лингвоэкологиялық дискур және эколингвистикалық бірліктер
ұғымдарының байланысын, ерекшеліктерін көрсету;
– тәжірибелік бөлім: әлемді тануда экожүйені тілдік код ретінде
қарастыра отырып, өңір этнонимдері құрамындағы соматикалық атауларға
талдау жасау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1.Қазақ тілі біліміндегі эколингвистика – саласы өз орнын айқындап
үлгерген, зерттеу бағыттары бар саласы.
2. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы сонымен бірге бұған
дейінгі тілді зертеудегі ойлардың жалғасы да.
3. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеудің негізі – эколингвистикалық әдіс-тәсілдермен де байланыстылығы
шешілетін әдіс.
4.Экологиялық сана және эколингвистика өзара байланысты түсініктер
болғандықтан да ол қоғамдық санамен, тілдік санамен тығыз сабақтасады.
5. Тілдік бірліктер және экологиялық белгілердің арақатынастары
арқылы тілдегі фреймдердің орнына талдау жасау арқылы тілдің рухани және
материалдық құндылық ретіндегі орны анықталады.
6
6 Лингвоэкологиялық дискур және эколингвистикалық бірліктер ұғымдары
– өзара байланысты және ерекшеліктері де бар ұғымдар.
7. Тәжірибелік бөлім: әлемді тануда экожүйені тілдік код ретінде
қарастыра отырып, өңір этнонимдері құрамындағы соматикалық атауларға
талдау жасау арқылы жаратылыстану ғылымымен тіл біліміінң байланысы
ашылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімі ғылымы: тарихи лингвистика, тіл
мәдениеті, этнолингвистика, эколингвистика және жаратылыс ғылымдарынан:
экологиялық негізгі білімдер . Диплом
жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың жалпы сипаттамасын беретін кіріспеден,
екі негізгі тараудан (әр тарау екі-екі бөлімнен) тұрады.
Зерттеудің тірек көздері. Диплом жұмысының
тақырыбын ашу үшін жоғарыдағы аталған ғылыми еңбектермен бірге Харальда
Хаарман, А.М. Молодкин, В.Ф. Нечипоренко, Э. Хауген, Х. А. Филл зертеулері
алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
7
1. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы
1.1. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеу
Қазіргі әлемдік ғылым дамуында экология мәселесін қоршаған орта
туралы іліммен сабақтастыру ғана қалыптасқан. Бұл туралы орыс тілінің
зерттеушісі Нурушева Д.А. [1] екеуінің айырмашылықтарын ecological
экологияға қатысты ғылым деп және environmental қоршаған ортаға
қатысты ғылым деп бөледі. Ғалым осы бағытатғы зертеуінде экология дегенді
жалпы тазалық, алғашқы қалпын сақтау деген мағынаны ашатын барлық ғылым
саласына қатысты термин деп ұсынады. Жаһандық
тұтасулар мен ғаламдық бірігу экология мәселесін тек қоршаған ортаға
қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық ғылымдарға да пайланауды талап етуде.
Бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа көшіре
бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен руханият
құндылықтарының жоғалатқындығын айтып дабыл қағуда. Бұл бұған дейін
бірнеше зерттеулерге негіз болған. Бірақ ол туралы айтылу мен қойылу
мәселесі басқадай болып келді. Мысалы, 20-ғасыр басындағы тіл білімінде
тілді зерттеуде шыққан топырағымен бірге алуы керек пе, жоқ, әлде, бөлек
сыртық пішін қалпында зерттелуі керек пе деегн сұрақ туындады.
Сыртқы пішінге негіздеп
алушыларды формалистер деп атады. Бұлар тілді зерттеуде негізгі өзегінен
бөліп алып қарады. Формалистердің көрнекті
өкілдері швейцарияда Ф. де Соссюр болса, Ресейде Фортунатов еді.
Академик Самойлович түрік грамматикасын формал
жолға салды (танымы формаға негізделді); Петерсон сырттан оқитын орыс
кітабын осы жолмен жазды. Формашыларша фонетика грамматикаға кірмейді.
Мысалы: оқимын деген бір сөзде объектік те, субъектік те, предикаттық та
элементтер бар; бұл – пәлсәфә жағы. Шынында сөз біткеннің бәрі де адам үшін
объект. Солай бола тұрып адамның өзі де бір – біріне объект те, субъект те
бола алады. Себебі: адам көп және бұрынғы тұрмыс оларды бір – біріне сондай
қатынасқа келтірген. Сөйлемдегі сөздердін бір – біріне объект те, субъект
те болуы осындай тарихи шарттастыққа (Истоическая обусловленность)
байланысты.
Атрибут; өз беттілігі жоқ, тек қана біреудің меншікті белгісі.
Объект – өзінен тыс деген сөз. Тақырып – субъект, сол тақырыпқа қатысты
нәрсе – объект.
Суб – заттың көзге көрінбей түратын мәні; станция – сол заттың
көрінісі [4, 28].
Бірақ бұл зерттеулер тілді шыққан негізінне бөліп тастады. Шыққан тегінен
бөлінген тұста өзінің табиғи қалпын бұзатын заңдылық тілге тікелей қатысты
екендігі кейінгі зерттеулер арқылы ашылды. Тілдің тарихи
негізін сақтау туралы 20-ғасырдың бас кезінде тарихи диахрониялық
зерттеулер деген атпен Қ.Жұбанов зерттеулерінде аталады.
8 Қазіргі
эколингвистика дамуының бірнеше бағыттарын көрсетуге болады.
1. Қазіргі кезде әлемдік
және отандық тіл білімінің зерттеулері антропоөзектік талдауға бағыттауды
қажет етеді. 2. Эколингвистикалық зерттеу –
әлемді тану, әлемнің тілдік көрінісін тану деп те аталады. Әлемді
тілдің тұтас даму сипаты арқылы тануды негіздейді.
3.Тілді зерттеу тек
гуманитаралық ғылым саласында емес, пәнаралық (немесе ғылымаралық)
зерттеулермен де атқарылуы керек. Сондай бағыттардың бірі –
эколингвистикалық бағыт.
4.Қоршаған орта әсері, әлеуметтік, қоғамдық, табиғи өзгерістер тілді
өзгертеді.
Бұны бұған дейін тарихи диахрония шеңберінде зерттеліп келгендігін де
айтуға болады. Бірақ диахрониялық зерттеу тек жеке сөздерді қарастырды.
Тілді тұтастай кешенді түрде алған жоқ. Жеке сөздің шығу тегі, синкреттілік
түбірлер, сөз ауысу, өзге тілдің әсерінен сөз дыбыстарының өзгеруі т.б.
мәселелер жеке сыртқы пішіні тұрғысынан ғана назарға алынды.
Диахроника. Тілдің жеке деректерін аламыз да, мысалы осы күнгі
адамшылық, деген сөз бұрын адамшалық болған, келе –келе – ша өзгеріп, - щы
тұлғасына айналған; орыстың день деген сөзі бұрын дин болған, сон деген
сөзі бұрын сын деген сөз болған десек, яғни заманды қуалай тексерсек,
диохраническое языкознание болады. Бірақ жеке сөздердің тарихын тексеру
дегеніміз барлық сөздердің тарихын тексеру деген сөз емес. (Диа =меж,
аралық; хроник = заман).
Ф. де Соссюрдің айтуынша, фонетика, марфология, синтаксис дегендерді
жинап тастап, синтагма реті, ассоциация реті деген ретті (қатарды) алуымыз
керек; өйткені буынды айтқанда болсын, сөзді, сөйлемді, сөйлеуді айтқанда
болсын оларды бірінен сон бірін тізіп айтамыз. Бұл – синтагма (құрау),
дәлірек айтқанда синтагма қатары. Бұларды айтқанда әуелі біреуі (сөздің
дыбыстары: с,ө,з), кейін өз тәртібімен қалғандары айтылады. Демек бұдан
синтагмалық қатардың уақытқа байланыстылығы көрінеді. Мұның үстіне бұл
тізбектегі объектілердің орындарын ауыстыруға да болмайды. Бұл айтылғандар
– морфемдерден бастап, сөйлеуге дейінгі элементтердің тізбегі синтагма
қатар болып табылады.
Ал ассоциация қатарына келсек, оның түзілісі мынадай.
N1 N2
Ағаш қа Ағаш тың
Есік ке Ағаш ым
Адам ға Баласы ның
Боры на Бала м
9
Міне, осы кестеден әрі түрлі сөздің аяғына қосылған қосымшаның
бірлігін, бір түрде екендігін көреміз, әрі түрлі қосымша таңдауда ағаш
сөздерінің бірыңғайлылығын сеземіз. Осы сезуіміз қайталай – қайталай
келгенде, ақырында бұлардың арасында белгілі – бір ассоциация пайда болады.
Осылайша талдай келіп, Ф. де Соссюр синтаксисті синтагма деп атайды, бірақ
оның синтагмасы синтаксис емес болып шығады. Менің өз түсінуімше, бұл қисын
бойынша осы күнгі морфология дегенімізге ассоциация қатар болып шығады [4,
37]. Ф. де Сосюр зерттеулерінде тілдің мағыналық бөлігі мен құрылымдық
бөлігі қатар алынды. Бірақ тұтастық тілдің бүкіл болмысы қалпынан
зерттелмеді.
Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік
(сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған
материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Тілдің
осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық
тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар
жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен байланысты қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы
зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты
бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың
материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, ретінде ұлттық тілдің
практикалық та, эстетикалық та қызметті қатар атқарғандығы.
Ғылымда
ономастика – тарих, география және тіл ғылымдарының тоғысқан жерінен пайда
болса, ал эколингвистика термині ұғымын алғаш рет 1970 жылы американдық
тілші Эйнар Хауген әлеуметтік лингвистика және психологиялық лингвистика
ғылымдарының өзара әсерінен, яғни экологиялық [қоршаған орта (кеңістік)],
әлеуметтік, психологиялық және тіл ғылымдарының негізінде пайда болғанын
сөз етеді. Эйнар Хаугеннің [10]
зерттеуі бойынша эколингвистика адам мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа
ғылыми бағыт болып қалыптасты. Бұл ғылым саласы қоршаған ортаның заңдары
мен қағидалары, ережелері мен қалыптарына сәйкес адамның тілі мен таным
қалыптасатынын белгіледі. 20-ғасырдың соңына қарай басталған
эколингвистика шетелдік және отандық тіл білімінде ономастика ғылымы
аясында тілдік тұрғыдан қоршаған ортамен байланысына басты назар
аударылып келген тіл саласы жаңа бағыттар мен міндет, мақсаттарды анықтады.
Ал соңғы кезде орыс тіл білімінде эколингвистика мәселесі туралы Е.В.
Иванова[11], И.П. Кулясов[12], А.А. Кулясова т.б. ғалымдардың ғылыми
зерттеулері пайда болды.
Тілдік орта лингвоэкологиялық зерттеудің түпқазығы болып саналатын
қоғам мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына ықпал ететін, тілдік
жүйенің жай-күйі мен сол тілді қолданудың қоғамдық-тілдік тәжірибесі,
тілдің қоғамдағы болмысына, оның дамуы мен қызмет етуіне әсер ететін
экономикалық, идеологиялық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық,
10
этнопсихологиялық факторлардың жиынтығы.
Кез келген тілдің екі түрлі қызмет атқаратындығын дәлелдейді.
1. Тіл – қарым-қатынас құралы. Ендеше материалдық құндылықтарды да
белгілейді.
2. Тіл – рухани құндылықтарды сақтаушы. Бұл екі қасиеті біртұтас
жүйеде болғанда ғана тіл қоғамда толығымен қызмет атқара алады. Егер бір
қызметі тоқталса, тілдің екінші қызметі тек әлсіреп қоймайды, тектік қалпын
жоғалтады.
Тіл – адамның тіршілік ортасы, белгілі бір қоғамдастықтың, ұлттық
ұжымның рухани тіршілік ортасы. Адамдардың да рухани дамуы ана тілі деп
аталатын тілдік ортаның сау-саламаттылығына тікелей тәуелді.
1. Тіл – қоғамды біріктіруші.
2. Тіл –қоғамды ортақ мақсат, танымдарға жинақтаушы.
3. Тіл – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік топтарды құрастырушы.
Тілдің осы аталған негізгі белгілері – қоршаған ортамен теп-теңдікті
қажет етеді. Яғни жаратылыс заңдарындағы тепе-теңдік заңдылығы тіл арқылы
да өлшенеді. Бұл тепе-теңдік ұлттың мәртебесін тікелей байланысты.
1. Ұлттық рухани құндылықтарды сақтай алуына қажетті шарттардың болуы.
2. Рухани сабақтастықты ұстап тұра алуы.
3. Қоршаған орта тепе-теңдіігн сақтай білуі.
4. Қоғамдық-әлеуметтік, қоғамдық-саяси белсенділігі.
Бұл белгілер тілдің тек басты белгілері ғана еемс, экологиялық
сиаптатрын анықтауы. Бұл келесі сатымен байланысты.
1. Ұлт тілінің сақталуы шаруашылығының сақталуымен байланысты.
2. Шаруашылығының өзгерісі ұлттың материалдық құндлықтарын өзгертеді.
Бұл өзгерістер олардың тілідң тектік қалпынан бөлінуіне әкеледі.
3. Шаруашылықтың өзгеруі тұрмыстың өзгеруіне ықпал етеді.
Алтай тілінен тарайтын түркі тілдері – жалғамалы тілдер қатарында
(аглютинативті). Түркі тілдерінің түп-тамырының бір арнаға тоғысатындығы
сөздердің мағынасынан, дыбыстық жүйесінен, морфологиялық құрылымынан,
синтаксистік құрылысынан да көрінеді. халықтың шаруашылығы ғасырлар бойғы
мәдениетімен бірге тілін сақтады. Тілдің құрылымын сақтай отырып, оның
мағынасы қоршаған орта заңдарын жасады. Соның үздік үлгілерінің бірі - әр
ата, әр ру, әр жүз шежіресі мен аңыз-әңгімелері.
Мысалы, тыйым сөздер қазақтың жазылмаған заңдары болып қалыптасты.
Тыйым сөздер адам мен
қоршаған оратның төмендегідей белгілері анықтады.
1. Адам мен табиғат заңдарын қадағалады.
2. Адам мен қоғамдық ортаның ережелерін реттеді.
3. Адам мен адам қатынастарын анықтап берді.
4. Адамның өзінің жеке рухани ішкі тепе-теңдігін сақтауды талап етті.
11
5. Адам мен оның материалдық игіліктерінің ара қатынасын ашты.
1. Үлкеннің алдын кеспе. 2. Жағыңды таянба. 3. Суға түкірме. 4. Тізеңді
құшақтама. 5. Бүйіріңді таянба. 6. Түнде суға барма. 7. Малды басқа ұрма.
8. Қу таяқ таянба. 9. Шашыңды жайма. 10. Сырт киімді желбегей жамылма. 11.
Босағаны керме. 12. Саусағыңды шошайтпа. 13. Күлді баспа. 14. Таңдайыңды
қақпа. 15. Табалдырықты баспа. 16. Ошақтағы отты өшірме. 17. Кір суды
баспа. 18. Аяқ киімді төрге шығарма. 19. Бас киімді жерге тастама. 20. Бет
– аузыңды қисаңдатпа. 21. Тіліңді шығарма. 22. Ерніңді шығарма. 23.
Үлкеннің сөзін бөлме. 24. Көкті жұлма. 25. Көкті баспа. 26. Айға қолыңды
шошайтпа. 27. Асты аттама. 28. Нанды баспа. 29. Басыңды шайқама. 30. Киімді
теріс киме. 31. Отқа түкірме. 35. Кісіні аттама[14].
Қазақ тілінің эколингвистикалық заңдылықтарды сақтаған тілдік
танымдарын тіл тарихының әр кезеңдерінен, әр түрлерінен таба аламыз. Қазақ
тілінің де тарихы тереңнен тамыр тартады. Есте жоқ ескі замандар ізін халық
тілінен табамыз. Ендеше қазақ ұлты да өзінің бай қазынасы сақталған халық
тілінің сыр-сазын танып, оны арғы, бергі, бүгінгі мұрамен, әдебиет, дәстүр,
мәдениет, өнермен, сабақтастыра алғанда ғана әлемнің рухани құндылықтары
қатарында өз қолтаңбамыз тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу,
бүгінгі күнге қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр. Әрі
халықтың бақ-беделін, абыройын көтерумен бірге, мысалы, жоғарыдағы кестеге
қарап қазіргі қазақ тіліндегі ас, сөз сияқты сөздердің фонетикалық,
лексикалық өзгеріс қалпын да тануымызға мүмкіндік туады.
Ас және сөз сөздері бүгінгі біздің талдап түсініп жүргеніміздей
заттық мағынадағы бірі тамақ деген сөздің синонимі бірі, қатынасты жүзеге
асырушы кіші бөлшек қана емес. Бұл – бірнеше тұрақты сөз тіркестерін
құрастырып, қазақ тіліндегі ұлттық танымды анықтайды. Екіншіден, табу,
эвфемизмдер, этнографизмдер қатарында қолданылып, ұлттық сипатты ашады.
Халық
өз тарихын ертеден есте қалдырып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп отырғанда
қалады.
Тілдік ұқсастықтармен бірге қазақ тілінің, сондай-ақ, басқа да түркі
тілдерінің әрбірінің өздеріне ғана тән ерекшеліктері де бар. Тілдің толып
жатқан мәселесін экологиялық тұрғыдан қарастырудың мәні айрықша. Тілді
тұтынушының, яғни тілдік тұлғаның, тілдік субъектінің ана тіліне деген
сүйіспеншілік сезімін, тілдің өткендегісі, бүгінгісі, болашағына деген
жауапкершілік сезімін тәрбиелеуде де лингвоэкологияның міндетіне жатады.
Тіл - адамзат қоғамындағы ортаны біріктіруші, ұйымдастырушы. Ендеше
тілдің негізгі қызметі – қоғам мүшелерінің бір-бірімен сөйлесу, пікір
алысу, арасын жалғастырушы қызметін, яғни қазіргі, бүгінгі, келешек арасына
дәнекер болатынын да еске алатынымыз сөзсіз.
Тілдің, сөздің осындай қызметтерімен бірге халық жанында сөз киесі, сөз
дауасы, сөз құдіретін, қасиетін құрмет тұтар тыиым сөздер, мақал-мәтел,
даналық ойлар, сөз тіркестерінің де қолданар орнына қарай өз ерекшеліктері
12
сақталған.
Қазақ халқы Жақсы сөз- жарым ырыс дейді. Жақсы тілек, игі ой адамды
бақытқа жеткізеді деген түсінікті ашады. Мақал-мәтелдер - осының айғағы.
Жақсы сөз естіп, білгір жанмен әңгіме құрса, бір жасап қалдым деген.
Қазақ халқы бір-бірінің қуаныш пен қайғысына, шаттық пен мұңына
ортақтасып отыруды парыз санаған. Қуанышқа құтты болсын айтып, қайғы
–мұңды сөзбен, тіл күшімен сейілтуді дәстүр еткен.
Халықта барлық қызық пен қуаныш, қайғы мен зар сөзбен өрнектелсе, дау-
дамай, ұрыс тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінімен шешілген.
Қазақ тіліндегі ұлттық дәстүр, тағылым, таным сипатындағы сөздер
қоғамның түрлі сатысында алуан жағдай, жайға қарай үлкен қызметтер
атқарған. Айтылған сөз - атылған оқ деген халық қағазға түспесе де,
хатқа жазылып басылмаса да, кесімді уәжді, қорытылған тұжырымды заң деп
қабылдаған.Тілдегі сөздің осындай ерекшеліктерін ескеріп, қоғамдық
қызметін шартты түрде төмендегідей негізгі топтарға бөлуге болады.
• Дау-дамай, ұрыс, қақтығысты шешетін сөздер (шешендік сөздер, билер
дауы)
• Сенім, күш, айбын болатын сөздер (сыйыну, табыну сөздері)
• Ем, дауа, тән жарасын жазар сөздер (аластау, бәдік, түрлі ауруларды
емдеу кезінде айтылатын сөздер)
• Өткенді екшеп, болашақты болжар сөздер ( бал ашу, құмалақ салу, қобыз
ойнау, т.б.)
• Тілек, жақсылыққа арналған сөздер (бата, тілек, алғыс)
• Тыйым сөздер, қарғыс сөздер
• Жан жадыратып, көңіл қуаныш өсірер; қуаныш әкелер сөздер (қошемет,
қоштау)
• Есе қайырып, кек қуып, намыс оятар сөздер (аруақ шақыру, ата-баба
аруағына сыйыну)
• Қуаныш, қайғыға ортақтасар сөздер (құттықтау, көңіл айту)
Қызметтеріне қарай түрлі орындарда қолданылатын сөздер, көркемдік
бояуымен, нақты, белгілі ортада қолдану өрісі, айтылу саз, әуенінің
бөлектігімен айшықталады.
Қазақ халқы осы арқылы сөздің қоғамдық-әлеуметтік орнын белгілеп қана
қоймай, психологиялық, философиялық, танымдық мәнін де ашқан. Бұл адам мен
қоршаған ортаның сипатын анқтауға бағытталған мақсатттан туғаны анық.
Қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы,
сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен
ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақ тілділердің
экологиялық рухани ортасы. Мысалы, халықтың ескі сеніміндегі Бұлт шақыру
өлеңін алайық.
13
Ат басындай ақ бұлт ...
Қой басындай көк бұлт...
Қоғалы көлдер құрыды,
Құба жондар шөлдеді.
Қолдан қара жауын бер!
Жандай досым, ақ бұлт,
Омыраудан соқ бұлт!
Ескек желді сұр бұлт,
Еріктірмей жете көр!
Тасқындасаң тас жаудыр,
Қаһарлансаң қар жаудыр,
Буырқансаң мұз жаудыр,
Мұздай темір құрсандыр!
Кел бұлт, кел бұлт,
Екі енеге тел бұлт! [14,38]
Халық пен қоршаған орта туралы бірнеше байланысты аша аламыз.
1. Қазақ қоршаған ортаны, әлем мен ғаламды адамзаттан жоғары қойған.
2. Оған табыну, сыйыну арқылы байланысқа шығуды мақсат еткен.
3. Қоршаған ортаның тілін табу, дегенін жасау екі жақты тепе-теңдікте
( адам мен табиғат, табиғат пен адам) жүру керек деген ойды алға шығарған.
Сондықтан да бұлт адамнан жоғары рух иесі. Оның тілін табу, қалауын жасау
арқылы екіжақты тепе-теңдік байланыс орнайды деген пікірді айтады.
Бұлттың өз мекені орны бар. Жерге келе салуы үшін оның жердегі орнын
ыңғайлап, дайындау керек. Ендеше су керек жер – бұлт керек жер:
Қоғалы көлдер құрыды,
Құба жондар шөлдеді.
Сөз мәдениетінің экологиялық аспектісінде адамгершілік, ізгілік элементтері
қоса жүреді. Бұл ізгілік текті құрметтеу, қадір тұтудың жоғары үлгісімен
көрінеді. Бұлтты
шақырғанда да оның түрлі қасиеттері мен сипаттары, мейіріммен айтылады.
Кер,
кер, кер жылан,
Кереге басты мер жылан
Бір жылан бар- сұм жылан,
Бір жылан бар-сұр жылан.
Бір жылан бар-жеті жылғы ту жылан,
Құралай таудың басынан
Қуып келген қу жылан.
Пайғамбарлар демінен
Дегелек келді, шық жылан[14, 36].
Халық табиғаттың әр жайымен сырласады. Оны басып алу, жаныштау, бұзу
адам қолынан келетін іс болғанымен де, бұндай жамандыққа барудан бұрын,
жарасымды тепе-теңдікпен алуға тырысады. Жыланның табу ретінде халық
танымындағы орны өзгеше. Халық Үйге кірген жыланның басына ақ
14
құйып шығарады деген мәтелді тегін шығармаса керек. Бұл бір кездері
халықтың табиғатпен бірге, астасып тірлік еткен кезінде болған салттарының
біір болса керек. Ал оның атын атамау, аты жаман, ұзын деуі қоршаған
ортаға деегн құрметін де көрсметеді.
Тілдік қарым-қатынас, коммуникацияда тілдесушілердің адамгершілік
сезімі тапталмауға, қоғамдық, моральдық-этикалық принциптер бұзылмауға
тиіс.
Эколингвистика тілдің дамуының объективті бет-бейнесін де көрсетеді. Оған
төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына
адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып,
қорғалуға тиістігін айтады.
Лингвоэкологияның міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған
тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық
нигилизммен күрес те енеді.
Гуманитарлық білімді бағаламау, қоғамның әсіресе, прагматикашыл көңіл-
күйдегі жіктерімен, технократтардың гуманитарлық білімді жоққа шығарушылық
көзқарастырымен де күресу, қазіргі қоғамның барша салаларын
гуманизациялауға негіз болатын, ағарту істеріне ұйытқы болатын филологиялық
білім беру аса қажет.
Лингвоэкологияда қарастырылатын мәселелердің бірі – тілдік ортаның сөз
тазалығы. Дөрекі, былапыт, боқтық сөздер – қоғамның, жеке адамның рухани
саламаттылығына зиянын тигізетін дерттің бірі. Қазіргі қоғамда бұлардың
жарыққа шығып, ашық түрде айтылу (легизациялану) қаупі жоқ емес.
Телеэкранда көрсетілетін шетелдік мазмұны төмен фильмдер, видеофильмдердің
әсерінен жастар арасында дөрекі, былапыт сөздер етек ала бастады. Бұл
тілдегі табу сөздер мен эвфемизмдерді шығарған халықтың қоршаған ортаға
деегн құрметін бұзды.
...Егер Гомердің ертегі жырлары мен Геродоттың халық аузынан естіп
жинаған аңыздары қаншалықты тарихи қастерлі болса, егер бұрмаланған, шексіз
аңыз атаулының негізінде оқиға мен шындық болса, онда өздерінің ата
–бабаларының тұрмысын бейнелейтін және салыстырған кезде тарихи нұсқалармен
бәр – бәрінде үйлесетін қазақтардың жағымды және дәйекті аңыз – жырларының,
олардың өмір салтының, әдет – ғұрыптарының, сондай – ақ қазіргі үлгі -
өнегелерінің тарихи маңызға ие болуы күмәнсіз. Қоғамның бүкіл көпшілігінің
сезінуіне, өмірі мен процесіне байланысты таза халықтық ақыл-ой туындылары
ретінде, ақыр соңында, бір адамның атынан айтылғандай бүкіл халықтың
аузынан тараған туындылар... ретінде бұл аңыз – жырлар тарихи да,
филологиялық та, психологиялық та ынта –ықыласқа лайықты.
Табиғаттың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік, жанға жайлы бір нәрсе
бар... Сахарада тынысыңыз бір түрлі кеңейіп, ой-өрісіңіз де қанат жаза
түседі, онда етек-жеңді кеңге салып, емін-еркін жүресіз. Ұшы-қиыры теңіздей
шексіз даланы неше алуан шөп басып, үлбіреген нәп-нәзік гүлдер бейне жасыл
дастарқандай боп жайылады...
15
(Табиғаттың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік жанға жайлы бір сыр
бар...) [15, 156]
Далада туып, балалық кезі далада өткен Шоқан даланың сырын қалаға
барғанда ұққандай. Өзге тілді үйрен жүріп, табиғатпен байланысы бұзылмаған,
жаратылыс заңдарына бағынған тілдің смипатын дәл анықтағандай.
Ғалым халықтың рухани
құндылықтарның өзін таным мен тілдің ара қатынасы арқыл жігі жаырамаған
байланысан екендігін дәл көрсетеді. ... Қазақтар өздерінің
көне аңыздары мен нанымдарын соншама балауса күйінде сақтап келгеніне таң –
тамаша қаласыз, бүкіл шексіз даланың шалқар шетінде, әсіресе өлең -
қиссаларының бірдей үндесуіне одан бетер таң – тамаша қаласыз және оларды
салғастырып қарар болсаңыз түпнұсқасы егіздің сыңарындай барабар келеді.
Халық аузындағы нақыл сөздері зерттеудің этнография үшін маңызы
бар, өйткені халықтың тұрмысы мен әдет – ғұрпы ондай сөздерден айқынырақ
көрінеді [15, 156].
Қазақ тілінің эколингвистикалық сипатының тектік қалпының
сақталуы адм мен табиғат және адам мен қоғам қатынастарынан да анықталады.
Қазақтың рулық, халықтық
дәстүр, әдетті берік ұстанған ортасы тілді де әр сөйлеуші, тұтынушының
қоғамдағы орнына қарай ыңғайлай орнымен қолдануын талап еткен.
Жас ерекшелігіне қарай, ел – жұрт алдындағы беделі мен қызметіне,
сіңірген еңбегіне қарай әркімнің айтар сөзі, сөз қолданар орны болады. Топ
алдында елге арнала айтылар сөзді жасы үлкен ақсақал, қариялар, ел
сыйлайтын азаматтар бастаған. Жасы кіші солардың рұқсатымен немесе
сұрауымен ғана сөйлеген. Бұның бір жағы ортаны сыйлау, елді, үлкенді,
дәстүрді құрметтеу болса, екінші жағы - тілдің тәрбиелеуші қоғамды
қызметінің көрінісі.
Қоғамдық қатынастағы тілді іскерлік қатынаста және әлеуметтік –
тұрмыстық қатынаста қолданылатын сөздер деп бөлуге болады. Тарихи қалыпта
алар болсақ билер сөз жарысы, ел мен жер дауына қатысты сөздерді:
1) сөз қағысы;
2) пікірлесу;
3) сұхбаттасу,
4) мәміле;
5) келісім деп шартты түрде бөлуге болады. Бұл сөздер мен сөз
қолданыстарының түрлерін қазіргі қазақ тіліндегі іскерлік қатынастағы
сөздердің бастауы деуге негіз береді.
Қоғамдық қатынастағы сөздердің қолданылатын орнына қарай қалыптасқан
тұрақты сөздері мен сөз тіркестері бар. Іскерлік қарым – қатынас пен
әлеуметтік – тұрмыстық қарым – қатынастағы сөздердің едәуір ерекшеліктері
бар. Қазіргі қазақ
тіліндегі іскерлік қарым – қатынастағы сөздерде
16 дәлді
нақтылық көбірек орын алып, суреттеу, көркемдеу бәсеңдеу тартса, әлеуметтік
– тұрмыстық тілде сурет бояуы әлі де сақталған.
Әлеуметтік-тұрмыстық қатынастағы сөздерге негізінен отбасы, туған-
туыс, ауыл-аймақ, ел ішіндегі ата-ана мен бала, туыстар, дос-құрбы, жора-
жолдас, құда-жекжат арасындағы күнделікті, қарым-қатынас сөздері кіреді.
Күнделікті тұрмыстағы сөздер түрлі жағдайларға қатысты қолданылатындықтан,
қазақ тілінің көркем де суретті болуының бір шеті осы тұсқа келіп тіреледі.
Қазақ дәстүріндегі қалыптасқан әдет бойынша үлкендер ортасының өз
сөйлеу әдебі болса, үлкендер мен жасы кішілер арасындағы сөйлеу қалпының өз
мәдениеті бар. Сондай-ақ отбасының, туған-туыс, ел-жұрттың бір-біріне
сөйлеу мәдениеті, тілдесу әдебі арқылы қазақ халқы жалпы ұлттық сөйлеу
мәдениетін, қарым-қатынас мәдениетін жасаған.
– Қазіргі әлемдік ғылым дамуында экология мәселесін қоршаған орта туралы
іліммен сабақтастыру ғана қалыптасқан; – орыс
тілінің зерттеушісі Нурушева Д.А. екеуінің айырмашылықтарын ecological
экологияға қатысты ғылым деп және environmental қоршаған ортаға
қатысты ғылым деп бөледі; – ғалым осы бағытатғы
зертеуінде экология дегенді жалпы тазалық, алғашқы қалпын сақтау деген
мағынаны ашатын барлық ғылым саласына қатысты термин деп ұсынады;
– жаһандық тұтасулар мен ғаламдық бірігу
экология мәселесін тек қоршаған ортаға қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық
ғылымдарға да пайланауды талап етуде;
– бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа
көшіре бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен
руханият құндылықтарының жоғалатқындығын айтып дабыл қағуда;
– 20-ғасыр басындағы тіл білімінде тілді зерттеуде шыққан топырағымен бірге
алуы керек пе, жоқ, әлде, бөлек сыртық пішін қалпында зерттелуі керек пе
деегн сұрақ туындады; – қазіргі
эколингвистика дамуының бірнеше бағыттарын көрсетуге болады;
– қазіргі кезде әлемдік
және отандық тіл білімінің зерттеулері антропоөзектік талдауға бағыттауды
қажет етеді; – эколингвистикалық зерттеу –
әлемді тану, әлемнің тілдік көрінісін тану деп те аталады. Әлемді
тілдің тұтас даму сипаты арқылы тануды негіздейді;
– тілді зерттеу тек
гуманитаралық ғылым саласында емес, пәнаралық (немесе ғылымаралық)
зерттеулермен де атқарылуы керек. Сондай бағыттардың бірі –
эколингвистикалық бағыт;
– қоршаған орта әсері, әлеуметтік, қоғамдық, табиғи өзгерістер тілді
өзгертеді;
– бұны бұған дейін тарихи диахрония шеңберінде зерттеліп келгендігін де
айтуға болады;
17 –
диахрониялық зерттеу тек жеке сөздерді қарастырды. Тілді тұтастай кешенді
түрде алған жоқ; – жеке
сөздің шығу тегі, синкреттілік түбірлер, сөз ауысу, өзге тілдің әсерінен
сөз дыбыстарының өзгеруі т.б. мәселелер жеке сыртқы пішіні тұрғысынан ғана
назарға алынды;
– тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік
(сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған
материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал;
– осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру
дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының
сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады;
– қазақ халқының тұрмыс- тіршілігін, материалдық және рухани
мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік
лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр;
Ғылымда – Эйнар Хаугеннің зерттеуі бойынша эколингвистика адам
мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа ғылыми бағыт болып қалыптасты;
– тілдік орта лингвоэкологиялық зерттеудің түпқазығы болып саналатын
қоғам мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына ықпал ететін, тілдік
жүйенің жай-күйі мен сол тілді қолданудың қоғамдық-тілдік тәжірибесі,
тілдің қоғамдағы болмысына, оның дамуы мен қызмет етуіне әсер ететін
экономикалық, идеологиялық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық,
этнопсихологиялық факторлардың жиынтығы;
– кез келген тілдің екі түрлі қызмет атқаратындығын дәлелдейді: 1.
Тіл – қарым-қатынас құралы. Ендеше материалдық құндылықтарды да белгілейді.
2. Тіл – рухани құндылықтарды сақтаушы; – бұл
екі қасиет біртұтас жүйеде болғанда ғана тіл қоғамда толығымен қызмет
атқара алады; –
егер бір қызметі тоқталса, тілдің екінші қызметі тек әлсіреп қоймайды,
тектік қалпын жоғалтады;
– тіл – адамның тіршілік ортасы, белгілі бір қоғамдастықтың, ұлттық
ұжымның рухани тіршілік ортасы;
– адамдардың да рухани дамуы ана тілі деп аталатын тілдік ортаның сау-
саламаттылығына тікелей тәуелді; –
эколингвистикалық қасиеттеріне қарай: тіл – қоғамды біріктіруші;
– тіл –қоғамды ортақ мақсат, танымдарға жинақтаушы;
– тіл – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік топтарды құрастырушы;
– тілдің негізгі белгілері – қоршаған ортамен теп-теңдікті қажет етеді;
– жаратылыс заңдарындағы тепе-теңдік заңдылығы тіл арқылы да
өлшенеді;
– адам мен жаратылыс теп-теңдігінің сақталуы ұлттың мәртебесіне тікелей
байланысты;
– жаратылыспен теп-теңдік ұлттық рухани құндылықтарды сақтай алуына
қажетті шарттардың болуы;
18
– рухани сабақтастықты ұстап тұра алуы;
– қоршаған орта тепе-теңдіігн сақтай білуі;
– қоғамдық-әлеуметтік, қоғамдық-саяси белсенділігі;
– бұл белгілер тілдің тек басты белгілері ғана емес, экологиялық
сипаттарын да анықтауы;
– ұлт тілінің сақталуы шаруашылығының сақталуымен байланысты;
– шаруашылығының өзгерісі ұлттың материалдық құндылықтарын
өзгертеді;
– бұл өзгерістер олардың тілдің тектік қалпынан бөлінуіне әкеледі;
– шаруашылықтың өзгеруі тұрмыстың өзгеруіне ықпал етеді;
– қазақ тілінің эколингвистикалық заңдылықтарды сақтаған тілдік
танымдарын тіл тарихының әр кезеңдерінен, әр түрлерінен таба аламыз. Қазақ
тілінің де тарихы тереңнен тамыр тартады.; –
қазақ ұлты да өзінің бай қазынасы сақталған халық тілінің сыр-сазын танып,
оны арғы, бергі, бүгінгі мұрамен, әдебиет, дәстүр, мәдениет, өнермен,
сабақтастыра алғанда ғана әлемнің рухани құндылықтары қатарында өз
қолтаңбамыз тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу, бүгінгі күнге
қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр;
– қазақ халқы осы арқылы сөздің қоғамдық-әлеуметтік орнын белгілеп
қана қоймай, психологиялық, философиялық, танымдық мәнін де ашқан; –
бұл адам мен қоршаған ортаның сипатын анқтауға бағытталған мақсатттан
туғаны анық;
– қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы,
сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен
ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақ тілділердің
экологиялық рухани ортасы;
– эколингвистика арқылы халық пен қоршаған орта туралы бірнеше
байланысты аша аламыз: 1) қазақ қоршаған ортаны, әлем мен ғаламды
адамзаттан жоғары қойған; 2) оған табыну, сыйыну арқылы байланысқа шығуды
мақсат еткен; 3) қоршаған ортаның тілін табу, дегенін жасау екі жақты тепе-
теңдікте ( адам мен табиғат, табиғат пен адам) жүру керек деген ойды алға
шығарған;
– жаратылыс – адамнан жоғары рух иесі. Оның тілін табу, қалауын
жасау арқылы екіжақты тепе-теңдік байланыс орнайды деген пікірді айтады;
– эколингвистика тілдің дамуының объективті бет-бейнесін де көрсетеді;
– төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына
адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып,
қорғалуға тиістігін айтады; –
эколингвистиканың міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған
тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық
нигилизммен күрес те енеді;
– гуманитарлық білімді бағаламау, қоғамның әсіресе, прагматикашыл көңіл-
күйдегі жіктерімен, технократтардың гуманитарлық білімді жоққа шығарушылық
көзқарастырымен де күресу, қазіргі қоғамның барша
19
салаларын гуманизациялауға негіз болатын, ағарту істеріне ұйытқы болатын
филологиялық білім беру аса қажет.
Қазақ тілінің эколингвистикалық сипатының тектік қалпының сақталуы
адм мен табиғат және адам мен қоғам қатынастарынан да анықталады.
Қазақтың рулық, халықтық дәстүр, әдетті берік ұстанған ортасы тілді де әр
сөйлеуші, тұтынушының қоғамдағы орнына қарай ыңғайлай орнымен қолдануын
талап еткен. Бұл да қазақтың қоғамдық ортасымен тепе-теңдікті сақтауды
талап етеді. Жартылыспен, қоғаммен тепе-теңдік сақталған тұста тіл де
сақталатындығын эколингвистикалық зерттеулер ашады.
1.2. Экологиялық сана және эколингвистика
Экологиялық сана мен эколингвистикалық байланыстың бірнеше
аспектілері бар. Олар санаға тілідк бірліктердің берілуі, көрінуі, және сол
арқылы қайта жасалып шығатын жаңа тілдік бірліктер. Бұл адам санасының ұзақ
уақыттық белгісіне тәуелді болғандықтан да, бірнеше жылдарды қажет етді.
Қоршаған
тілдік ортаның сөз тазалығына нұқсан келтіретін сөздің тағы бір түрі –
жаргон сөздерге орынсыз әуестенушілік. Әсіресе өткен ғасырдың 90-ыншы
жылдарынан бастап қазақ жастарының тілі жаргон сөздерге үйірсектене
бастады.
Сөйтіп, сөз экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шеттілдік
сөздерді уәжсіз қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін
қателерден таза ұстау үшін күреседі.
Лингвоэкологияда тіл басқыншылығы деген ұғым бар. Бөгде тіл ықпал,
әсері арқылы ана тіліміздің тілдік ортасы тарыла бастайды. Тіл өз жерінде,
өз елінде сыртқы әсерлерден зардап шегеді. Бөгде тіл алдымен тілдің ықпалды
әсері ретінде төмендегідей қалыпта көрінеді.
1.Басқару саласында.
2. Ақпарат жүйесінде. 3.
Ғылым-білім саласында тілге әсер ете бастайды. Тілді қоршаған олсы негізгі
қоғамдық байланыс орталықтары арқылы өзгертеді. Тілді қоршаған
негізгі санаға ықпал ететін жүйе, салалар арқылы әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
1. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы
1.1. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеу
1.2. Экологиялық сана және эколингвистика
2. Тілдік бірліктер және экологиялық белгілер
2.1. Лингвоэкологиялық дискурс
2.2 Тәжірибелік бөлім
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде әлем тілдері арасында тілді сақтау, әр
халықтық алғашқы тілдік қалыптарын қалпына келтіру мен қорғау мәселелелері
негізгі күн тәртібіне қойылғаны белгілі. Осы тұста қазіргі қазақ тілі де
әлемдегі басқа тілдер сияқты жаһандық тұтасулар мен бірігулер кезінде өзіне
қатысты бірнеше мәселелрді шешуі қажет.
1. Ұлт тілінің сипаттарын орнықтыру.
2. Тілді ұлттық ерекшеліктерге сәйкес келмейтін тілдік бөлшектерден
тазарту.
3.Қазақ тілінің түркілік сипатына азар сала отырып, басқа да туысқан түркі
тілдерінің сақталуына ықпал ету. 4.Тілді
бүгінгі демографиялық ауысулардан қорғау. 5.
Әлеуметтік топтардың тілді өз ыңғайларына қолдануына тосқауыл қою.
6. Жаңа мәдениет
пен өркениет белгілерін тілге енгізе отырып, тілдің өз табиғи болмысының
негізі қалуына жағдай жасау. Осы аталаған
негізгі мәселелер бүгінгі күні жер шарындағы барша тілдер үшін қауіпті
тұсқа айналып отыр. Әлем тілдерін бұрынғы тіл мәдениеті, сөз
мәдениеті терминдері аясында қарастырып, оны сақтау үшін жүргізілетін іс-
шаралар жетімсіздігін танытып отыр. Жер шарындағы түрлі жаңа
технологиялар мен ғылымның дамуы адамзат үшін игі жетістіктер болғанымен де
бірнеше проблемелерды шешуді де талап етуде. Бұл материалдық игіліктерден
рухани құндылықтарды қорғау мәселесін тудырып отыр. Осы мақсатты ерте
анықтаған шет ел ғалымдары тілге экологиялық зерттеулер қажеттігін айтады.
Жаратылыстану ғылымдарына жататын ecological
– қоршаған ортаны қорғау туралы ғылым. Осы ғылымды тіл біліміне әкелу
тілге жаңа зерттеу бағыттарын пайдалану қажеттілігінен туындап отыр. Қазақ
тіл білімінде эколингвистика – жаңа ғылым саласы. Бұның қажеттілігі тілді
мәдениет ықпалымен қорғау, сөз мәдениеті нормалы қалпында ұстаудың аясының
тарылып бара жатқандығымен анықталады. Қазіргі
тіл біліміндегі әколингвистикалық зерттеулердің қажеттілігін төмендегі
мәселелер анықтайды. 1. Тіл
мәдениеті бір тілдің ішіндегі мәселелерді, тіл ішіндегі заңдылықтардың
сақталуын қарастырады. 2. Бүгінгі
тілдерге тіл ішіндегі өзгерістерден гөрі сыртқы қауіптердің молдығы анық
сезілуде. 3. Кез келген
тіл сақталуы үшін ол жеке өзінің нысандарын ғана қорғап қала алмайды. Оның
нысандарының сақталуы үшін көршілес тілдердің сақталуы, тектік тілдердің
бірлігі қажет. 4. Генеологиялық
тұтастық тілдерді сақтаудың негізі болуы шарт деегн теорияны ұстана отырып,
тілді сақтауда тектік бірлікті сақтау нысан етілу керек.
5. Тілдердің сақталуы
үшін шекаралық, аймақтық сипаттар үнемі
3
назарға ұсталынуы керек.
6. Тілді сақтау үшін тек тілге қатысты рухани игіліктер ескеріліп қалмауы
керек. Онда ұлттың тұтас этностық қалыптары зерттеуге алынуы тиіс.
7. Тілді
сақтауда тек рухани құндылықтар еемс, материалдық құндылықтар ескеріліуі
шарт. Халықтың тұрмысы мен шаруашылығына қатысты мәселелерге назар аудару,
оларды жаңғырту арқылы ғана тілді сақтау мүмкіндігі туатындығын бүгінгі
қоғам анықтап отыр. Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Эколингвистика туралы ғылымынң алғашқы пайда болуына түрткі болған
Г.Геккельдің көпжасушалылардың жасалуы туралы теориясы түрткі болғандығын
айтады. Алғашқы тектік (генеологиялық ) ағашты жасап, осыдан тарайтын
бұтақтар арқылы келесі ұрпақты көрсеті. Геккельдің биогенетикалық теориясы
бойынша жекелік даму организмнің қоршаған ортасына байланысты құрылады. Осы
теорияны тілге салған шет ел ғалымдары бір кездері тілді биологиялық
ғылымдар қатарына да жатқызған [1, 7].
Кеңестік тіл білімі ғылымы бұл теорияны бүтіндей қолдамады.
Дегенмен бұл туралы пролетариат көсемдерінің бірі Ф.Энгельс Анти-Дюрингте
де айтады. Табиғат
диалектикасын жазған Гегельдің еңбегі туралы айта келіп: ... Ол тұңғыш
рет бүкіл табиғи, тарихи және рухани дүниені процесс түріндегі нәрсе, яғни
үнемі қозғалуда, өзгеруде, қайта құрылуда және дамуда деп таныды, сөйтіп
осы қозғалу мен дамудың ішкі байланысын ашуға тырысты [2, 27].
Гегельдің еңбегі тілдің
өзін зерттеуде: а) табиғи үрдіс немесе
организм; б) тарихи үрдіс
(диахрониялы даму); в) рухани үрдіс
(қоғамдағы құндылықтарды сақтаушы, жеткізуші т.б. қызметтері) деп
алғандығын анықталады. Сондықтан да
кеңестік саясат түркі мемлекеттерін құртуды түркі тілдерін құрту негізінде
жүргізді. Қазақ тіл білімінде
тілдің дамуы мен оның өзгеруі, ұлттық сипатын сақтауының қажеттілігін
А.Байтұрсынов еңбектерінен кездестіреміз. Қазақта жазу-сызу
болмаған соң, жалғыз-ақ табиғаттың законына ерген, сондықтан тілі азбаған.
Өзгелер табиғатты зорлап, емлеге таңып, тілін аздырған [3, 396].
Тіл болу үшін уақыт пен
орынның бір болуы шарт. Мысалы, біз қазақ тілі жөнінде айтатын болсақ,
белгілі – бір территориядағы белгілі- бір жылдарда тіршілік еткен белгілі –
бір халықтың нақты тілі жайында айтқан боламыз. Өйткені тіл бас-аяғы
шектеулі бір ғана заманда жасалмақ емес, ол талай замандарды басынан
өткереді. Тілді синхроника (син-біргелік, хроника – заман) жолмен тексеру
деген сөз бірнеше замандардың нәтижесін бір заманға әкеліп, сәйкестігін
қарау болып табылады. Ал бір замандағы тіл фактысын қосып (жинақтап) айсақ,
онда грамматика болады. 4
Историческая грамматика деген болмайды – мыс. өйткені барлық замандаға
лайықты грамматика жоқ. Бір тілдің лексика арқылы білдіретін ұғымын екінші
тіл грамматика арқылы білдіреді [4, 19]. – деген пікір айтқан Қ.Жұбанов
тілдің тарихилығына да назар аударта кетеді. Осы тұста тілдегі
формализмнен сақтану керектігін ескертіп, осы жолдағы еңбектердің
кемшіліктерін де талдайды.
Қазақ тіл біліміндегі қолданбалы теорияны жасаған К.Аханов Тіл
біліміне кіріспе еңбегінде осы мәселеге өз пікірін білдірген.
19-ғасырда ғылым атаулыда, әсіресе қоғамдық ғылымдар саласында,
соның ішінде тіл білімінде әр түрлі құбылыстардың өзгеруі, тарихи дамуы
тұрғысанан қарастыратын көзқарас пайда болып, ғылыми зерттеулерде историзм
принципі қолданыла бастады. ... Тіл
білімі ғылымдарының осы аталған екі тобының (жаратылыс тану ғылымдары,
қоғамдық ғылымдардың) қайсысына жатады? Бұл мәселе ғылым тарихында түрліше
қаралып, түрліше шешіліп келеді [5, 5-7]. Ғалым маркстік-
лениндік таныммен жазғанымен де ойлы жанға назар салатындай пікірлерді сол
кезде білдіре алған. Ғалым шетел ғалымдарының неміс лингвисі А.Шлейхердің
тілді биологиялық құбылыс деп атауын мсынайды. Бірақ сол кез үшін осындай
ойды оқулыққа кіргізудің ой салу мен пікірге шақыру сияқты да болғаны анық.
Тіл білімін жаратылыстану
ғылымдарымен сабақтастыра зерттеуге кейінгі кезеңдердегі жаңа таным мен тың
ой ықпал еткені белгілі. Қазақ тілінің зерттеуде әдіснамалық негіз етіп
ұсталып келген маркстік-лениндік әдіснама тұрақтылықтан алынып, тәуелсіз
ой, ұлттық таным шеңберіне салып зерделеу кейінгі кезеңдер жемісі.
Қазақ тіл білімінде лингвоэкологиялық зертеулерді алғаш қолға алған –
профессор Н. Уәли [6].
Лингвоэкология немес эколингвистика саласын мүлдем жаңа бағыт деуге
де келмейді. Шетелдік ғылымда зерттеу бағыттары мен тәсілдеріне қарай
өзгерістер болғанымен қазақ тіл біліміндегі тілді сабақтастықта зерттеу,
тектік қалпында қарастыру, ұлттық тұрмыс, шаруашылығмен алу, ареальді
ескеру, экожүйе негізінде байланыстыру, әлеуметтік фреймдермен жалғастыру
Р.Сыздықтың [7], [8], [9] зерттеулерінде басқаша аталып жүргізілген.
Ғалымның аса бір жауаптылықпен мол мағлұмат, тың деректермен асқан
зеректікпен орындаған жұмысының нәтижесінде 300-ден астам жеке сөз бен сөз
тіркестерінің тарихы талданған. Батырлар жыры мен ғашықтық жырларда (лиро-
эпоста), 15-19- ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларында, мақал-
мәтелдерде, тұрақты тіркестер мен нақыл сөздер құрамында мағынасы көмескі
тартқан, қазіргі тілде қолданыс аясынан шығып қалған немесе бірді-екілі
тіркестерде кездесетін сөздердің мағыналық тарихы таладанады. Қолданыстары
туралы мәліметтер түркі, қазақ, орыс, монғол, парсы, араб, иран т.б.
тілдеріндегі сөздіктер мен көркем әдебиет, ауызекі тілдік материалдар
арқылы ашылады. Сөздер тарихын талдаудағы
5
ғалым келтірген мағлұматтар оқырманды тарихқа, қоғамның әлеуметтік, саяси,
рухани, мәдени ортасына қарай тартуымен де қызықты. Ақын-жыраулар тілінде
кездесетін көне сөздердің байырғы мағыналары ашылып, олардың семантикалық
өрім-өзгерістері анықталады. Еңбектің этимологиялық, лексикографиялық,
фразеологиялық ғана емес, танымдық та мәні зор. Қазіргі тілдегі бастапқы
мағынасы күңгірттенген немесе мүлде ұмытылған, тарихи тұрғыдан түркі-
монғол, түркі-иран тілдеріне ортақ сөздердің бастапқы мағынасы айқындалып,
олардың шығу тегін, ата-тектік сипатын анықтауда таңдап алынған түрлі
талдау жолдары мен тәсілдері, шарттарының маңыздылығы сонда – сөздің
қазіргі тілде көнерген тұлғасы қайта жаңғырады. Ғалым осы арқылы түркілік
мәдениеттің, рухани кеңістіктің мол қолданыс аясын ғана емес, өз кезіндегі
беделі мен құндылықтарын да танытады. Осы бағытта әдіс-тәсілдер
өзгере отырып, жаңа бағыт, жаңа талаптар қажеттігі байқалуда.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тілі біліміндегі эколингвистика
саласының орнын айқындау, зерттеу бағыттарын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
– эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы екендігін көрсете
отырып, оның бұған дейінгі тілді зертеудегі ойлардың жалғасы екендігін
анықтау;
– қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеудің негізі – эколингвистикалық әдіс-тәсілдермен де байланыстылығын
ашу;
– экологиялық сана және эколингвистика арақатынастарын ашу, оның
қоғамдық санамен, тілдік санамен байланысын көрсету;
– тілдік бірліктер және экологиялық белгілердің арақатынастары
арқылы тілдегі фреймдердің орнына талдау жасау;
– лингвоэкологиялық дискур және эколингвистикалық бірліктер
ұғымдарының байланысын, ерекшеліктерін көрсету;
– тәжірибелік бөлім: әлемді тануда экожүйені тілдік код ретінде
қарастыра отырып, өңір этнонимдері құрамындағы соматикалық атауларға
талдау жасау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1.Қазақ тілі біліміндегі эколингвистика – саласы өз орнын айқындап
үлгерген, зерттеу бағыттары бар саласы.
2. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы сонымен бірге бұған
дейінгі тілді зертеудегі ойлардың жалғасы да.
3. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеудің негізі – эколингвистикалық әдіс-тәсілдермен де байланыстылығы
шешілетін әдіс.
4.Экологиялық сана және эколингвистика өзара байланысты түсініктер
болғандықтан да ол қоғамдық санамен, тілдік санамен тығыз сабақтасады.
5. Тілдік бірліктер және экологиялық белгілердің арақатынастары
арқылы тілдегі фреймдердің орнына талдау жасау арқылы тілдің рухани және
материалдық құндылық ретіндегі орны анықталады.
6
6 Лингвоэкологиялық дискур және эколингвистикалық бірліктер ұғымдары
– өзара байланысты және ерекшеліктері де бар ұғымдар.
7. Тәжірибелік бөлім: әлемді тануда экожүйені тілдік код ретінде
қарастыра отырып, өңір этнонимдері құрамындағы соматикалық атауларға
талдау жасау арқылы жаратылыстану ғылымымен тіл біліміінң байланысы
ашылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімі ғылымы: тарихи лингвистика, тіл
мәдениеті, этнолингвистика, эколингвистика және жаратылыс ғылымдарынан:
экологиялық негізгі білімдер . Диплом
жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың жалпы сипаттамасын беретін кіріспеден,
екі негізгі тараудан (әр тарау екі-екі бөлімнен) тұрады.
Зерттеудің тірек көздері. Диплом жұмысының
тақырыбын ашу үшін жоғарыдағы аталған ғылыми еңбектермен бірге Харальда
Хаарман, А.М. Молодкин, В.Ф. Нечипоренко, Э. Хауген, Х. А. Филл зертеулері
алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
7
1. Эколингвистика – тіл білімінің жаңа саласы
1.1. Қазақ тіл білімін тектік, материалдық құндылықтар негізінде
зерттеу
Қазіргі әлемдік ғылым дамуында экология мәселесін қоршаған орта
туралы іліммен сабақтастыру ғана қалыптасқан. Бұл туралы орыс тілінің
зерттеушісі Нурушева Д.А. [1] екеуінің айырмашылықтарын ecological
экологияға қатысты ғылым деп және environmental қоршаған ортаға
қатысты ғылым деп бөледі. Ғалым осы бағытатғы зертеуінде экология дегенді
жалпы тазалық, алғашқы қалпын сақтау деген мағынаны ашатын барлық ғылым
саласына қатысты термин деп ұсынады. Жаһандық
тұтасулар мен ғаламдық бірігу экология мәселесін тек қоршаған ортаға
қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық ғылымдарға да пайланауды талап етуде.
Бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа көшіре
бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен руханият
құндылықтарының жоғалатқындығын айтып дабыл қағуда. Бұл бұған дейін
бірнеше зерттеулерге негіз болған. Бірақ ол туралы айтылу мен қойылу
мәселесі басқадай болып келді. Мысалы, 20-ғасыр басындағы тіл білімінде
тілді зерттеуде шыққан топырағымен бірге алуы керек пе, жоқ, әлде, бөлек
сыртық пішін қалпында зерттелуі керек пе деегн сұрақ туындады.
Сыртқы пішінге негіздеп
алушыларды формалистер деп атады. Бұлар тілді зерттеуде негізгі өзегінен
бөліп алып қарады. Формалистердің көрнекті
өкілдері швейцарияда Ф. де Соссюр болса, Ресейде Фортунатов еді.
Академик Самойлович түрік грамматикасын формал
жолға салды (танымы формаға негізделді); Петерсон сырттан оқитын орыс
кітабын осы жолмен жазды. Формашыларша фонетика грамматикаға кірмейді.
Мысалы: оқимын деген бір сөзде объектік те, субъектік те, предикаттық та
элементтер бар; бұл – пәлсәфә жағы. Шынында сөз біткеннің бәрі де адам үшін
объект. Солай бола тұрып адамның өзі де бір – біріне объект те, субъект те
бола алады. Себебі: адам көп және бұрынғы тұрмыс оларды бір – біріне сондай
қатынасқа келтірген. Сөйлемдегі сөздердін бір – біріне объект те, субъект
те болуы осындай тарихи шарттастыққа (Истоическая обусловленность)
байланысты.
Атрибут; өз беттілігі жоқ, тек қана біреудің меншікті белгісі.
Объект – өзінен тыс деген сөз. Тақырып – субъект, сол тақырыпқа қатысты
нәрсе – объект.
Суб – заттың көзге көрінбей түратын мәні; станция – сол заттың
көрінісі [4, 28].
Бірақ бұл зерттеулер тілді шыққан негізінне бөліп тастады. Шыққан тегінен
бөлінген тұста өзінің табиғи қалпын бұзатын заңдылық тілге тікелей қатысты
екендігі кейінгі зерттеулер арқылы ашылды. Тілдің тарихи
негізін сақтау туралы 20-ғасырдың бас кезінде тарихи диахрониялық
зерттеулер деген атпен Қ.Жұбанов зерттеулерінде аталады.
8 Қазіргі
эколингвистика дамуының бірнеше бағыттарын көрсетуге болады.
1. Қазіргі кезде әлемдік
және отандық тіл білімінің зерттеулері антропоөзектік талдауға бағыттауды
қажет етеді. 2. Эколингвистикалық зерттеу –
әлемді тану, әлемнің тілдік көрінісін тану деп те аталады. Әлемді
тілдің тұтас даму сипаты арқылы тануды негіздейді.
3.Тілді зерттеу тек
гуманитаралық ғылым саласында емес, пәнаралық (немесе ғылымаралық)
зерттеулермен де атқарылуы керек. Сондай бағыттардың бірі –
эколингвистикалық бағыт.
4.Қоршаған орта әсері, әлеуметтік, қоғамдық, табиғи өзгерістер тілді
өзгертеді.
Бұны бұған дейін тарихи диахрония шеңберінде зерттеліп келгендігін де
айтуға болады. Бірақ диахрониялық зерттеу тек жеке сөздерді қарастырды.
Тілді тұтастай кешенді түрде алған жоқ. Жеке сөздің шығу тегі, синкреттілік
түбірлер, сөз ауысу, өзге тілдің әсерінен сөз дыбыстарының өзгеруі т.б.
мәселелер жеке сыртқы пішіні тұрғысынан ғана назарға алынды.
Диахроника. Тілдің жеке деректерін аламыз да, мысалы осы күнгі
адамшылық, деген сөз бұрын адамшалық болған, келе –келе – ша өзгеріп, - щы
тұлғасына айналған; орыстың день деген сөзі бұрын дин болған, сон деген
сөзі бұрын сын деген сөз болған десек, яғни заманды қуалай тексерсек,
диохраническое языкознание болады. Бірақ жеке сөздердің тарихын тексеру
дегеніміз барлық сөздердің тарихын тексеру деген сөз емес. (Диа =меж,
аралық; хроник = заман).
Ф. де Соссюрдің айтуынша, фонетика, марфология, синтаксис дегендерді
жинап тастап, синтагма реті, ассоциация реті деген ретті (қатарды) алуымыз
керек; өйткені буынды айтқанда болсын, сөзді, сөйлемді, сөйлеуді айтқанда
болсын оларды бірінен сон бірін тізіп айтамыз. Бұл – синтагма (құрау),
дәлірек айтқанда синтагма қатары. Бұларды айтқанда әуелі біреуі (сөздің
дыбыстары: с,ө,з), кейін өз тәртібімен қалғандары айтылады. Демек бұдан
синтагмалық қатардың уақытқа байланыстылығы көрінеді. Мұның үстіне бұл
тізбектегі объектілердің орындарын ауыстыруға да болмайды. Бұл айтылғандар
– морфемдерден бастап, сөйлеуге дейінгі элементтердің тізбегі синтагма
қатар болып табылады.
Ал ассоциация қатарына келсек, оның түзілісі мынадай.
N1 N2
Ағаш қа Ағаш тың
Есік ке Ағаш ым
Адам ға Баласы ның
Боры на Бала м
9
Міне, осы кестеден әрі түрлі сөздің аяғына қосылған қосымшаның
бірлігін, бір түрде екендігін көреміз, әрі түрлі қосымша таңдауда ағаш
сөздерінің бірыңғайлылығын сеземіз. Осы сезуіміз қайталай – қайталай
келгенде, ақырында бұлардың арасында белгілі – бір ассоциация пайда болады.
Осылайша талдай келіп, Ф. де Соссюр синтаксисті синтагма деп атайды, бірақ
оның синтагмасы синтаксис емес болып шығады. Менің өз түсінуімше, бұл қисын
бойынша осы күнгі морфология дегенімізге ассоциация қатар болып шығады [4,
37]. Ф. де Сосюр зерттеулерінде тілдің мағыналық бөлігі мен құрылымдық
бөлігі қатар алынды. Бірақ тұтастық тілдің бүкіл болмысы қалпынан
зерттелмеді.
Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік
(сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған
материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Тілдің
осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық
тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар
жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен байланысты қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы
зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты
бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың
материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, ретінде ұлттық тілдің
практикалық та, эстетикалық та қызметті қатар атқарғандығы.
Ғылымда
ономастика – тарих, география және тіл ғылымдарының тоғысқан жерінен пайда
болса, ал эколингвистика термині ұғымын алғаш рет 1970 жылы американдық
тілші Эйнар Хауген әлеуметтік лингвистика және психологиялық лингвистика
ғылымдарының өзара әсерінен, яғни экологиялық [қоршаған орта (кеңістік)],
әлеуметтік, психологиялық және тіл ғылымдарының негізінде пайда болғанын
сөз етеді. Эйнар Хаугеннің [10]
зерттеуі бойынша эколингвистика адам мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа
ғылыми бағыт болып қалыптасты. Бұл ғылым саласы қоршаған ортаның заңдары
мен қағидалары, ережелері мен қалыптарына сәйкес адамның тілі мен таным
қалыптасатынын белгіледі. 20-ғасырдың соңына қарай басталған
эколингвистика шетелдік және отандық тіл білімінде ономастика ғылымы
аясында тілдік тұрғыдан қоршаған ортамен байланысына басты назар
аударылып келген тіл саласы жаңа бағыттар мен міндет, мақсаттарды анықтады.
Ал соңғы кезде орыс тіл білімінде эколингвистика мәселесі туралы Е.В.
Иванова[11], И.П. Кулясов[12], А.А. Кулясова т.б. ғалымдардың ғылыми
зерттеулері пайда болды.
Тілдік орта лингвоэкологиялық зерттеудің түпқазығы болып саналатын
қоғам мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына ықпал ететін, тілдік
жүйенің жай-күйі мен сол тілді қолданудың қоғамдық-тілдік тәжірибесі,
тілдің қоғамдағы болмысына, оның дамуы мен қызмет етуіне әсер ететін
экономикалық, идеологиялық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық,
10
этнопсихологиялық факторлардың жиынтығы.
Кез келген тілдің екі түрлі қызмет атқаратындығын дәлелдейді.
1. Тіл – қарым-қатынас құралы. Ендеше материалдық құндылықтарды да
белгілейді.
2. Тіл – рухани құндылықтарды сақтаушы. Бұл екі қасиеті біртұтас
жүйеде болғанда ғана тіл қоғамда толығымен қызмет атқара алады. Егер бір
қызметі тоқталса, тілдің екінші қызметі тек әлсіреп қоймайды, тектік қалпын
жоғалтады.
Тіл – адамның тіршілік ортасы, белгілі бір қоғамдастықтың, ұлттық
ұжымның рухани тіршілік ортасы. Адамдардың да рухани дамуы ана тілі деп
аталатын тілдік ортаның сау-саламаттылығына тікелей тәуелді.
1. Тіл – қоғамды біріктіруші.
2. Тіл –қоғамды ортақ мақсат, танымдарға жинақтаушы.
3. Тіл – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік топтарды құрастырушы.
Тілдің осы аталған негізгі белгілері – қоршаған ортамен теп-теңдікті
қажет етеді. Яғни жаратылыс заңдарындағы тепе-теңдік заңдылығы тіл арқылы
да өлшенеді. Бұл тепе-теңдік ұлттың мәртебесін тікелей байланысты.
1. Ұлттық рухани құндылықтарды сақтай алуына қажетті шарттардың болуы.
2. Рухани сабақтастықты ұстап тұра алуы.
3. Қоршаған орта тепе-теңдіігн сақтай білуі.
4. Қоғамдық-әлеуметтік, қоғамдық-саяси белсенділігі.
Бұл белгілер тілдің тек басты белгілері ғана еемс, экологиялық
сиаптатрын анықтауы. Бұл келесі сатымен байланысты.
1. Ұлт тілінің сақталуы шаруашылығының сақталуымен байланысты.
2. Шаруашылығының өзгерісі ұлттың материалдық құндлықтарын өзгертеді.
Бұл өзгерістер олардың тілідң тектік қалпынан бөлінуіне әкеледі.
3. Шаруашылықтың өзгеруі тұрмыстың өзгеруіне ықпал етеді.
Алтай тілінен тарайтын түркі тілдері – жалғамалы тілдер қатарында
(аглютинативті). Түркі тілдерінің түп-тамырының бір арнаға тоғысатындығы
сөздердің мағынасынан, дыбыстық жүйесінен, морфологиялық құрылымынан,
синтаксистік құрылысынан да көрінеді. халықтың шаруашылығы ғасырлар бойғы
мәдениетімен бірге тілін сақтады. Тілдің құрылымын сақтай отырып, оның
мағынасы қоршаған орта заңдарын жасады. Соның үздік үлгілерінің бірі - әр
ата, әр ру, әр жүз шежіресі мен аңыз-әңгімелері.
Мысалы, тыйым сөздер қазақтың жазылмаған заңдары болып қалыптасты.
Тыйым сөздер адам мен
қоршаған оратның төмендегідей белгілері анықтады.
1. Адам мен табиғат заңдарын қадағалады.
2. Адам мен қоғамдық ортаның ережелерін реттеді.
3. Адам мен адам қатынастарын анықтап берді.
4. Адамның өзінің жеке рухани ішкі тепе-теңдігін сақтауды талап етті.
11
5. Адам мен оның материалдық игіліктерінің ара қатынасын ашты.
1. Үлкеннің алдын кеспе. 2. Жағыңды таянба. 3. Суға түкірме. 4. Тізеңді
құшақтама. 5. Бүйіріңді таянба. 6. Түнде суға барма. 7. Малды басқа ұрма.
8. Қу таяқ таянба. 9. Шашыңды жайма. 10. Сырт киімді желбегей жамылма. 11.
Босағаны керме. 12. Саусағыңды шошайтпа. 13. Күлді баспа. 14. Таңдайыңды
қақпа. 15. Табалдырықты баспа. 16. Ошақтағы отты өшірме. 17. Кір суды
баспа. 18. Аяқ киімді төрге шығарма. 19. Бас киімді жерге тастама. 20. Бет
– аузыңды қисаңдатпа. 21. Тіліңді шығарма. 22. Ерніңді шығарма. 23.
Үлкеннің сөзін бөлме. 24. Көкті жұлма. 25. Көкті баспа. 26. Айға қолыңды
шошайтпа. 27. Асты аттама. 28. Нанды баспа. 29. Басыңды шайқама. 30. Киімді
теріс киме. 31. Отқа түкірме. 35. Кісіні аттама[14].
Қазақ тілінің эколингвистикалық заңдылықтарды сақтаған тілдік
танымдарын тіл тарихының әр кезеңдерінен, әр түрлерінен таба аламыз. Қазақ
тілінің де тарихы тереңнен тамыр тартады. Есте жоқ ескі замандар ізін халық
тілінен табамыз. Ендеше қазақ ұлты да өзінің бай қазынасы сақталған халық
тілінің сыр-сазын танып, оны арғы, бергі, бүгінгі мұрамен, әдебиет, дәстүр,
мәдениет, өнермен, сабақтастыра алғанда ғана әлемнің рухани құндылықтары
қатарында өз қолтаңбамыз тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу,
бүгінгі күнге қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр. Әрі
халықтың бақ-беделін, абыройын көтерумен бірге, мысалы, жоғарыдағы кестеге
қарап қазіргі қазақ тіліндегі ас, сөз сияқты сөздердің фонетикалық,
лексикалық өзгеріс қалпын да тануымызға мүмкіндік туады.
Ас және сөз сөздері бүгінгі біздің талдап түсініп жүргеніміздей
заттық мағынадағы бірі тамақ деген сөздің синонимі бірі, қатынасты жүзеге
асырушы кіші бөлшек қана емес. Бұл – бірнеше тұрақты сөз тіркестерін
құрастырып, қазақ тіліндегі ұлттық танымды анықтайды. Екіншіден, табу,
эвфемизмдер, этнографизмдер қатарында қолданылып, ұлттық сипатты ашады.
Халық
өз тарихын ертеден есте қалдырып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп отырғанда
қалады.
Тілдік ұқсастықтармен бірге қазақ тілінің, сондай-ақ, басқа да түркі
тілдерінің әрбірінің өздеріне ғана тән ерекшеліктері де бар. Тілдің толып
жатқан мәселесін экологиялық тұрғыдан қарастырудың мәні айрықша. Тілді
тұтынушының, яғни тілдік тұлғаның, тілдік субъектінің ана тіліне деген
сүйіспеншілік сезімін, тілдің өткендегісі, бүгінгісі, болашағына деген
жауапкершілік сезімін тәрбиелеуде де лингвоэкологияның міндетіне жатады.
Тіл - адамзат қоғамындағы ортаны біріктіруші, ұйымдастырушы. Ендеше
тілдің негізгі қызметі – қоғам мүшелерінің бір-бірімен сөйлесу, пікір
алысу, арасын жалғастырушы қызметін, яғни қазіргі, бүгінгі, келешек арасына
дәнекер болатынын да еске алатынымыз сөзсіз.
Тілдің, сөздің осындай қызметтерімен бірге халық жанында сөз киесі, сөз
дауасы, сөз құдіретін, қасиетін құрмет тұтар тыиым сөздер, мақал-мәтел,
даналық ойлар, сөз тіркестерінің де қолданар орнына қарай өз ерекшеліктері
12
сақталған.
Қазақ халқы Жақсы сөз- жарым ырыс дейді. Жақсы тілек, игі ой адамды
бақытқа жеткізеді деген түсінікті ашады. Мақал-мәтелдер - осының айғағы.
Жақсы сөз естіп, білгір жанмен әңгіме құрса, бір жасап қалдым деген.
Қазақ халқы бір-бірінің қуаныш пен қайғысына, шаттық пен мұңына
ортақтасып отыруды парыз санаған. Қуанышқа құтты болсын айтып, қайғы
–мұңды сөзбен, тіл күшімен сейілтуді дәстүр еткен.
Халықта барлық қызық пен қуаныш, қайғы мен зар сөзбен өрнектелсе, дау-
дамай, ұрыс тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінімен шешілген.
Қазақ тіліндегі ұлттық дәстүр, тағылым, таным сипатындағы сөздер
қоғамның түрлі сатысында алуан жағдай, жайға қарай үлкен қызметтер
атқарған. Айтылған сөз - атылған оқ деген халық қағазға түспесе де,
хатқа жазылып басылмаса да, кесімді уәжді, қорытылған тұжырымды заң деп
қабылдаған.Тілдегі сөздің осындай ерекшеліктерін ескеріп, қоғамдық
қызметін шартты түрде төмендегідей негізгі топтарға бөлуге болады.
• Дау-дамай, ұрыс, қақтығысты шешетін сөздер (шешендік сөздер, билер
дауы)
• Сенім, күш, айбын болатын сөздер (сыйыну, табыну сөздері)
• Ем, дауа, тән жарасын жазар сөздер (аластау, бәдік, түрлі ауруларды
емдеу кезінде айтылатын сөздер)
• Өткенді екшеп, болашақты болжар сөздер ( бал ашу, құмалақ салу, қобыз
ойнау, т.б.)
• Тілек, жақсылыққа арналған сөздер (бата, тілек, алғыс)
• Тыйым сөздер, қарғыс сөздер
• Жан жадыратып, көңіл қуаныш өсірер; қуаныш әкелер сөздер (қошемет,
қоштау)
• Есе қайырып, кек қуып, намыс оятар сөздер (аруақ шақыру, ата-баба
аруағына сыйыну)
• Қуаныш, қайғыға ортақтасар сөздер (құттықтау, көңіл айту)
Қызметтеріне қарай түрлі орындарда қолданылатын сөздер, көркемдік
бояуымен, нақты, белгілі ортада қолдану өрісі, айтылу саз, әуенінің
бөлектігімен айшықталады.
Қазақ халқы осы арқылы сөздің қоғамдық-әлеуметтік орнын белгілеп қана
қоймай, психологиялық, философиялық, танымдық мәнін де ашқан. Бұл адам мен
қоршаған ортаның сипатын анқтауға бағытталған мақсатттан туғаны анық.
Қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы,
сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен
ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақ тілділердің
экологиялық рухани ортасы. Мысалы, халықтың ескі сеніміндегі Бұлт шақыру
өлеңін алайық.
13
Ат басындай ақ бұлт ...
Қой басындай көк бұлт...
Қоғалы көлдер құрыды,
Құба жондар шөлдеді.
Қолдан қара жауын бер!
Жандай досым, ақ бұлт,
Омыраудан соқ бұлт!
Ескек желді сұр бұлт,
Еріктірмей жете көр!
Тасқындасаң тас жаудыр,
Қаһарлансаң қар жаудыр,
Буырқансаң мұз жаудыр,
Мұздай темір құрсандыр!
Кел бұлт, кел бұлт,
Екі енеге тел бұлт! [14,38]
Халық пен қоршаған орта туралы бірнеше байланысты аша аламыз.
1. Қазақ қоршаған ортаны, әлем мен ғаламды адамзаттан жоғары қойған.
2. Оған табыну, сыйыну арқылы байланысқа шығуды мақсат еткен.
3. Қоршаған ортаның тілін табу, дегенін жасау екі жақты тепе-теңдікте
( адам мен табиғат, табиғат пен адам) жүру керек деген ойды алға шығарған.
Сондықтан да бұлт адамнан жоғары рух иесі. Оның тілін табу, қалауын жасау
арқылы екіжақты тепе-теңдік байланыс орнайды деген пікірді айтады.
Бұлттың өз мекені орны бар. Жерге келе салуы үшін оның жердегі орнын
ыңғайлап, дайындау керек. Ендеше су керек жер – бұлт керек жер:
Қоғалы көлдер құрыды,
Құба жондар шөлдеді.
Сөз мәдениетінің экологиялық аспектісінде адамгершілік, ізгілік элементтері
қоса жүреді. Бұл ізгілік текті құрметтеу, қадір тұтудың жоғары үлгісімен
көрінеді. Бұлтты
шақырғанда да оның түрлі қасиеттері мен сипаттары, мейіріммен айтылады.
Кер,
кер, кер жылан,
Кереге басты мер жылан
Бір жылан бар- сұм жылан,
Бір жылан бар-сұр жылан.
Бір жылан бар-жеті жылғы ту жылан,
Құралай таудың басынан
Қуып келген қу жылан.
Пайғамбарлар демінен
Дегелек келді, шық жылан[14, 36].
Халық табиғаттың әр жайымен сырласады. Оны басып алу, жаныштау, бұзу
адам қолынан келетін іс болғанымен де, бұндай жамандыққа барудан бұрын,
жарасымды тепе-теңдікпен алуға тырысады. Жыланның табу ретінде халық
танымындағы орны өзгеше. Халық Үйге кірген жыланның басына ақ
14
құйып шығарады деген мәтелді тегін шығармаса керек. Бұл бір кездері
халықтың табиғатпен бірге, астасып тірлік еткен кезінде болған салттарының
біір болса керек. Ал оның атын атамау, аты жаман, ұзын деуі қоршаған
ортаға деегн құрметін де көрсметеді.
Тілдік қарым-қатынас, коммуникацияда тілдесушілердің адамгершілік
сезімі тапталмауға, қоғамдық, моральдық-этикалық принциптер бұзылмауға
тиіс.
Эколингвистика тілдің дамуының объективті бет-бейнесін де көрсетеді. Оған
төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына
адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып,
қорғалуға тиістігін айтады.
Лингвоэкологияның міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған
тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық
нигилизммен күрес те енеді.
Гуманитарлық білімді бағаламау, қоғамның әсіресе, прагматикашыл көңіл-
күйдегі жіктерімен, технократтардың гуманитарлық білімді жоққа шығарушылық
көзқарастырымен де күресу, қазіргі қоғамның барша салаларын
гуманизациялауға негіз болатын, ағарту істеріне ұйытқы болатын филологиялық
білім беру аса қажет.
Лингвоэкологияда қарастырылатын мәселелердің бірі – тілдік ортаның сөз
тазалығы. Дөрекі, былапыт, боқтық сөздер – қоғамның, жеке адамның рухани
саламаттылығына зиянын тигізетін дерттің бірі. Қазіргі қоғамда бұлардың
жарыққа шығып, ашық түрде айтылу (легизациялану) қаупі жоқ емес.
Телеэкранда көрсетілетін шетелдік мазмұны төмен фильмдер, видеофильмдердің
әсерінен жастар арасында дөрекі, былапыт сөздер етек ала бастады. Бұл
тілдегі табу сөздер мен эвфемизмдерді шығарған халықтың қоршаған ортаға
деегн құрметін бұзды.
...Егер Гомердің ертегі жырлары мен Геродоттың халық аузынан естіп
жинаған аңыздары қаншалықты тарихи қастерлі болса, егер бұрмаланған, шексіз
аңыз атаулының негізінде оқиға мен шындық болса, онда өздерінің ата
–бабаларының тұрмысын бейнелейтін және салыстырған кезде тарихи нұсқалармен
бәр – бәрінде үйлесетін қазақтардың жағымды және дәйекті аңыз – жырларының,
олардың өмір салтының, әдет – ғұрыптарының, сондай – ақ қазіргі үлгі -
өнегелерінің тарихи маңызға ие болуы күмәнсіз. Қоғамның бүкіл көпшілігінің
сезінуіне, өмірі мен процесіне байланысты таза халықтық ақыл-ой туындылары
ретінде, ақыр соңында, бір адамның атынан айтылғандай бүкіл халықтың
аузынан тараған туындылар... ретінде бұл аңыз – жырлар тарихи да,
филологиялық та, психологиялық та ынта –ықыласқа лайықты.
Табиғаттың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік, жанға жайлы бір нәрсе
бар... Сахарада тынысыңыз бір түрлі кеңейіп, ой-өрісіңіз де қанат жаза
түседі, онда етек-жеңді кеңге салып, емін-еркін жүресіз. Ұшы-қиыры теңіздей
шексіз даланы неше алуан шөп басып, үлбіреген нәп-нәзік гүлдер бейне жасыл
дастарқандай боп жайылады...
15
(Табиғаттың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік жанға жайлы бір сыр
бар...) [15, 156]
Далада туып, балалық кезі далада өткен Шоқан даланың сырын қалаға
барғанда ұққандай. Өзге тілді үйрен жүріп, табиғатпен байланысы бұзылмаған,
жаратылыс заңдарына бағынған тілдің смипатын дәл анықтағандай.
Ғалым халықтың рухани
құндылықтарның өзін таным мен тілдің ара қатынасы арқыл жігі жаырамаған
байланысан екендігін дәл көрсетеді. ... Қазақтар өздерінің
көне аңыздары мен нанымдарын соншама балауса күйінде сақтап келгеніне таң –
тамаша қаласыз, бүкіл шексіз даланың шалқар шетінде, әсіресе өлең -
қиссаларының бірдей үндесуіне одан бетер таң – тамаша қаласыз және оларды
салғастырып қарар болсаңыз түпнұсқасы егіздің сыңарындай барабар келеді.
Халық аузындағы нақыл сөздері зерттеудің этнография үшін маңызы
бар, өйткені халықтың тұрмысы мен әдет – ғұрпы ондай сөздерден айқынырақ
көрінеді [15, 156].
Қазақ тілінің эколингвистикалық сипатының тектік қалпының
сақталуы адм мен табиғат және адам мен қоғам қатынастарынан да анықталады.
Қазақтың рулық, халықтық
дәстүр, әдетті берік ұстанған ортасы тілді де әр сөйлеуші, тұтынушының
қоғамдағы орнына қарай ыңғайлай орнымен қолдануын талап еткен.
Жас ерекшелігіне қарай, ел – жұрт алдындағы беделі мен қызметіне,
сіңірген еңбегіне қарай әркімнің айтар сөзі, сөз қолданар орны болады. Топ
алдында елге арнала айтылар сөзді жасы үлкен ақсақал, қариялар, ел
сыйлайтын азаматтар бастаған. Жасы кіші солардың рұқсатымен немесе
сұрауымен ғана сөйлеген. Бұның бір жағы ортаны сыйлау, елді, үлкенді,
дәстүрді құрметтеу болса, екінші жағы - тілдің тәрбиелеуші қоғамды
қызметінің көрінісі.
Қоғамдық қатынастағы тілді іскерлік қатынаста және әлеуметтік –
тұрмыстық қатынаста қолданылатын сөздер деп бөлуге болады. Тарихи қалыпта
алар болсақ билер сөз жарысы, ел мен жер дауына қатысты сөздерді:
1) сөз қағысы;
2) пікірлесу;
3) сұхбаттасу,
4) мәміле;
5) келісім деп шартты түрде бөлуге болады. Бұл сөздер мен сөз
қолданыстарының түрлерін қазіргі қазақ тіліндегі іскерлік қатынастағы
сөздердің бастауы деуге негіз береді.
Қоғамдық қатынастағы сөздердің қолданылатын орнына қарай қалыптасқан
тұрақты сөздері мен сөз тіркестері бар. Іскерлік қарым – қатынас пен
әлеуметтік – тұрмыстық қарым – қатынастағы сөздердің едәуір ерекшеліктері
бар. Қазіргі қазақ
тіліндегі іскерлік қарым – қатынастағы сөздерде
16 дәлді
нақтылық көбірек орын алып, суреттеу, көркемдеу бәсеңдеу тартса, әлеуметтік
– тұрмыстық тілде сурет бояуы әлі де сақталған.
Әлеуметтік-тұрмыстық қатынастағы сөздерге негізінен отбасы, туған-
туыс, ауыл-аймақ, ел ішіндегі ата-ана мен бала, туыстар, дос-құрбы, жора-
жолдас, құда-жекжат арасындағы күнделікті, қарым-қатынас сөздері кіреді.
Күнделікті тұрмыстағы сөздер түрлі жағдайларға қатысты қолданылатындықтан,
қазақ тілінің көркем де суретті болуының бір шеті осы тұсқа келіп тіреледі.
Қазақ дәстүріндегі қалыптасқан әдет бойынша үлкендер ортасының өз
сөйлеу әдебі болса, үлкендер мен жасы кішілер арасындағы сөйлеу қалпының өз
мәдениеті бар. Сондай-ақ отбасының, туған-туыс, ел-жұрттың бір-біріне
сөйлеу мәдениеті, тілдесу әдебі арқылы қазақ халқы жалпы ұлттық сөйлеу
мәдениетін, қарым-қатынас мәдениетін жасаған.
– Қазіргі әлемдік ғылым дамуында экология мәселесін қоршаған орта туралы
іліммен сабақтастыру ғана қалыптасқан; – орыс
тілінің зерттеушісі Нурушева Д.А. екеуінің айырмашылықтарын ecological
экологияға қатысты ғылым деп және environmental қоршаған ортаға
қатысты ғылым деп бөледі; – ғалым осы бағытатғы
зертеуінде экология дегенді жалпы тазалық, алғашқы қалпын сақтау деген
мағынаны ашатын барлық ғылым саласына қатысты термин деп ұсынады;
– жаһандық тұтасулар мен ғаламдық бірігу
экология мәселесін тек қоршаған ортаға қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық
ғылымдарға да пайланауды талап етуде;
– бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа
көшіре бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен
руханият құндылықтарының жоғалатқындығын айтып дабыл қағуда;
– 20-ғасыр басындағы тіл білімінде тілді зерттеуде шыққан топырағымен бірге
алуы керек пе, жоқ, әлде, бөлек сыртық пішін қалпында зерттелуі керек пе
деегн сұрақ туындады; – қазіргі
эколингвистика дамуының бірнеше бағыттарын көрсетуге болады;
– қазіргі кезде әлемдік
және отандық тіл білімінің зерттеулері антропоөзектік талдауға бағыттауды
қажет етеді; – эколингвистикалық зерттеу –
әлемді тану, әлемнің тілдік көрінісін тану деп те аталады. Әлемді
тілдің тұтас даму сипаты арқылы тануды негіздейді;
– тілді зерттеу тек
гуманитаралық ғылым саласында емес, пәнаралық (немесе ғылымаралық)
зерттеулермен де атқарылуы керек. Сондай бағыттардың бірі –
эколингвистикалық бағыт;
– қоршаған орта әсері, әлеуметтік, қоғамдық, табиғи өзгерістер тілді
өзгертеді;
– бұны бұған дейін тарихи диахрония шеңберінде зерттеліп келгендігін де
айтуға болады;
17 –
диахрониялық зерттеу тек жеке сөздерді қарастырды. Тілді тұтастай кешенді
түрде алған жоқ; – жеке
сөздің шығу тегі, синкреттілік түбірлер, сөз ауысу, өзге тілдің әсерінен
сөз дыбыстарының өзгеруі т.б. мәселелер жеке сыртқы пішіні тұрғысынан ғана
назарға алынды;
– тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік
(сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған
материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал;
– осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру
дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының
сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады;
– қазақ халқының тұрмыс- тіршілігін, материалдық және рухани
мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік
лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр;
Ғылымда – Эйнар Хаугеннің зерттеуі бойынша эколингвистика адам
мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа ғылыми бағыт болып қалыптасты;
– тілдік орта лингвоэкологиялық зерттеудің түпқазығы болып саналатын
қоғам мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына ықпал ететін, тілдік
жүйенің жай-күйі мен сол тілді қолданудың қоғамдық-тілдік тәжірибесі,
тілдің қоғамдағы болмысына, оның дамуы мен қызмет етуіне әсер ететін
экономикалық, идеологиялық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық,
этнопсихологиялық факторлардың жиынтығы;
– кез келген тілдің екі түрлі қызмет атқаратындығын дәлелдейді: 1.
Тіл – қарым-қатынас құралы. Ендеше материалдық құндылықтарды да белгілейді.
2. Тіл – рухани құндылықтарды сақтаушы; – бұл
екі қасиет біртұтас жүйеде болғанда ғана тіл қоғамда толығымен қызмет
атқара алады; –
егер бір қызметі тоқталса, тілдің екінші қызметі тек әлсіреп қоймайды,
тектік қалпын жоғалтады;
– тіл – адамның тіршілік ортасы, белгілі бір қоғамдастықтың, ұлттық
ұжымның рухани тіршілік ортасы;
– адамдардың да рухани дамуы ана тілі деп аталатын тілдік ортаның сау-
саламаттылығына тікелей тәуелді; –
эколингвистикалық қасиеттеріне қарай: тіл – қоғамды біріктіруші;
– тіл –қоғамды ортақ мақсат, танымдарға жинақтаушы;
– тіл – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік топтарды құрастырушы;
– тілдің негізгі белгілері – қоршаған ортамен теп-теңдікті қажет етеді;
– жаратылыс заңдарындағы тепе-теңдік заңдылығы тіл арқылы да
өлшенеді;
– адам мен жаратылыс теп-теңдігінің сақталуы ұлттың мәртебесіне тікелей
байланысты;
– жаратылыспен теп-теңдік ұлттық рухани құндылықтарды сақтай алуына
қажетті шарттардың болуы;
18
– рухани сабақтастықты ұстап тұра алуы;
– қоршаған орта тепе-теңдіігн сақтай білуі;
– қоғамдық-әлеуметтік, қоғамдық-саяси белсенділігі;
– бұл белгілер тілдің тек басты белгілері ғана емес, экологиялық
сипаттарын да анықтауы;
– ұлт тілінің сақталуы шаруашылығының сақталуымен байланысты;
– шаруашылығының өзгерісі ұлттың материалдық құндылықтарын
өзгертеді;
– бұл өзгерістер олардың тілдің тектік қалпынан бөлінуіне әкеледі;
– шаруашылықтың өзгеруі тұрмыстың өзгеруіне ықпал етеді;
– қазақ тілінің эколингвистикалық заңдылықтарды сақтаған тілдік
танымдарын тіл тарихының әр кезеңдерінен, әр түрлерінен таба аламыз. Қазақ
тілінің де тарихы тереңнен тамыр тартады.; –
қазақ ұлты да өзінің бай қазынасы сақталған халық тілінің сыр-сазын танып,
оны арғы, бергі, бүгінгі мұрамен, әдебиет, дәстүр, мәдениет, өнермен,
сабақтастыра алғанда ғана әлемнің рухани құндылықтары қатарында өз
қолтаңбамыз тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу, бүгінгі күнге
қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр;
– қазақ халқы осы арқылы сөздің қоғамдық-әлеуметтік орнын белгілеп
қана қоймай, психологиялық, философиялық, танымдық мәнін де ашқан; –
бұл адам мен қоршаған ортаның сипатын анқтауға бағытталған мақсатттан
туғаны анық;
– қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы,
сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен
ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақ тілділердің
экологиялық рухани ортасы;
– эколингвистика арқылы халық пен қоршаған орта туралы бірнеше
байланысты аша аламыз: 1) қазақ қоршаған ортаны, әлем мен ғаламды
адамзаттан жоғары қойған; 2) оған табыну, сыйыну арқылы байланысқа шығуды
мақсат еткен; 3) қоршаған ортаның тілін табу, дегенін жасау екі жақты тепе-
теңдікте ( адам мен табиғат, табиғат пен адам) жүру керек деген ойды алға
шығарған;
– жаратылыс – адамнан жоғары рух иесі. Оның тілін табу, қалауын
жасау арқылы екіжақты тепе-теңдік байланыс орнайды деген пікірді айтады;
– эколингвистика тілдің дамуының объективті бет-бейнесін де көрсетеді;
– төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына
адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып,
қорғалуға тиістігін айтады; –
эколингвистиканың міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған
тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық
нигилизммен күрес те енеді;
– гуманитарлық білімді бағаламау, қоғамның әсіресе, прагматикашыл көңіл-
күйдегі жіктерімен, технократтардың гуманитарлық білімді жоққа шығарушылық
көзқарастырымен де күресу, қазіргі қоғамның барша
19
салаларын гуманизациялауға негіз болатын, ағарту істеріне ұйытқы болатын
филологиялық білім беру аса қажет.
Қазақ тілінің эколингвистикалық сипатының тектік қалпының сақталуы
адм мен табиғат және адам мен қоғам қатынастарынан да анықталады.
Қазақтың рулық, халықтық дәстүр, әдетті берік ұстанған ортасы тілді де әр
сөйлеуші, тұтынушының қоғамдағы орнына қарай ыңғайлай орнымен қолдануын
талап еткен. Бұл да қазақтың қоғамдық ортасымен тепе-теңдікті сақтауды
талап етеді. Жартылыспен, қоғаммен тепе-теңдік сақталған тұста тіл де
сақталатындығын эколингвистикалық зерттеулер ашады.
1.2. Экологиялық сана және эколингвистика
Экологиялық сана мен эколингвистикалық байланыстың бірнеше
аспектілері бар. Олар санаға тілідк бірліктердің берілуі, көрінуі, және сол
арқылы қайта жасалып шығатын жаңа тілдік бірліктер. Бұл адам санасының ұзақ
уақыттық белгісіне тәуелді болғандықтан да, бірнеше жылдарды қажет етді.
Қоршаған
тілдік ортаның сөз тазалығына нұқсан келтіретін сөздің тағы бір түрі –
жаргон сөздерге орынсыз әуестенушілік. Әсіресе өткен ғасырдың 90-ыншы
жылдарынан бастап қазақ жастарының тілі жаргон сөздерге үйірсектене
бастады.
Сөйтіп, сөз экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шеттілдік
сөздерді уәжсіз қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін
қателерден таза ұстау үшін күреседі.
Лингвоэкологияда тіл басқыншылығы деген ұғым бар. Бөгде тіл ықпал,
әсері арқылы ана тіліміздің тілдік ортасы тарыла бастайды. Тіл өз жерінде,
өз елінде сыртқы әсерлерден зардап шегеді. Бөгде тіл алдымен тілдің ықпалды
әсері ретінде төмендегідей қалыпта көрінеді.
1.Басқару саласында.
2. Ақпарат жүйесінде. 3.
Ғылым-білім саласында тілге әсер ете бастайды. Тілді қоршаған олсы негізгі
қоғамдық байланыс орталықтары арқылы өзгертеді. Тілді қоршаған
негізгі санаға ықпал ететін жүйе, салалар арқылы әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz