Мемлекеттік метрологиялық бақылау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Физика, математика және ақпараттық технологиялар факультеті
Физика және техникалық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Физика және техникалық
пәндер кафедрасының
меңгерушісі
________________ ф.м.ғ.к.,
қауымдастырылған профессоры
Джумамуханбетов Ж.Г.
_____________ 2018 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұнай өнеркәсібіндегі метрологиялық қамтамасыздандыру
5В073200 – Стандарттау, сертификаттау және метрология мамандығы
бойынша
Орындаған: Ф-414 топ студенті Бржанова
К.Б.
Ғылыми жетекшісі: ф.м.ғ.д. профессоры Имашев Ғ.И.
Атырау, 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және
түрлері ... ... ... .7
1.1 Метрология туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Метрологияның даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Өлшем құралдарын метрологиялық
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Техникалық
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 16
1.5 Метрологиялық қамтамасыз етудің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .19
1.6 Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Әбішұлының 2018 жылғы халыққа
жолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 тарау. Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 ҚазМұнайГаз ведомстволық метрологиялық қызметі ... ... ...23
2.2 ҚазМұнайГаз компаниясы туралы жалпы мәліметтер ... ... ...26
2.3 Сұйық пен газдың энергоресурстар есебін метрологиялық қамтамасыз
етудегі көлемдік және массалық шығындарының бірліктерінің мемлекеттік
эталондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.4 ҚазМұнайГаз компаниясының еңбек қауіпсіздігі және оны қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 ҚазМұнайГаз ААҚ-ның сапа, қоршаған ортаны қорғау қызметінің
негізгі мақсаттары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 тарау. Өндірістік тәжірибенің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Мекемеде тәжірибе
өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .39
3.2 Студенттің өндірістік тәжірибе кезіндегі
міндеттері ... ... ... ... ... 39
3.3 Атырау мұнай өңдеу зауыты ЖШС кәсіпорыны туралы жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .39
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауыты ЖШС-ның тарихы ... ... ... ... ... .40
3.5 Жеке
тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда метрология бағыты өз алдына ғылыми дамыған, өз
заңдылықтары бекітілген, қолданыс тапқан физиканың үлкен саласына айналып,
математикалық әдістері бай, құрал жабдықтарды яғни жаңа технологияларды
дамытуды басқарушы ғылым болып табылады және біздің қоршаған ортамен
әсерлесуімізді сандық жағынан есептеп отыруға немесе мөлшерлеп отыруға
мүмкіндік беретін өлшеу құралдарымен қамтамасыз етеді.
Бұндай мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының сәйкесінше заң
актілері - Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы заңы , Табиғи
ресурстарды пайдалану жөніндегі қызметті лицензиялау туралы заңы, Мұнай
туралы заңы қабылданып, түрлі аймақтардың есептеуі мен шығынын өлшеу
түрлерін метрологиялық қамтамасыз етудің ұзақ мерзімді бағдарламалары
дайындалған болатын. Дайындалған бағдарламалармен түрлі қалалар мен
облыстарда көптеген аймақтық метрологиялық қызметтер құрылып жұмыс жасауда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Ғылыми тұрғыда өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету дегеніміз, ол,
стандарттардың талаптарына сәйкес өлшемнің бірлігі мен талап етілетін
дәлдігіне жету үшін қажетті ғылыми және техникалық құралдар кешені болып
табылады. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өз міндеттерін
стандарттаумен тығыз байланысты болған сайын тиімді шешіледі. Өндірісті
метрологиялық қамтамасыз ету бойынша мақсатта Мемлекеттік өлшем бірлігін
қамтамасыз ету жүйесі стандарттары әзірленіп, Өлшем бірлігін қамтамасыз
ету туралы заң қабылданды. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өнімді
бақылау мен сынау әдістері сияқты стандарттау объектілерімен өте тығыз
байланысты. Сол объектілер үшін бақылануға тиіс бірқатар метрологиялық
параметр белгілеген орынды, яғни сондағы өлшенетін параметрлердің
номенклатурасы мен оңтайлы өлшеу дәлдігінің нормаларын белгілеу, талап
етілетін дәл өлшеуді орындау әдістемесін әзірлеу қажет болады. Оларды
стандарттау өлшеуді орындаудың көптеген үлгілік әдістемелерін реттеудің
тиімді жолы болып табылады.
Өлшеу процесін қажетті өлшеу жабдықсыз, яғни өлшеу құралынсыз жүзеге
асыру мүмкін емес. Сондықтан өлшеу құралдың түрін сауатты таңдауды, олардың
жай-күйін бақылауды, оларды уақытында және дұрыс тексеруді қамтамасыз ету
қажет. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудің негізгі ережелерін
тәртіптейтін мемлекеттік стандарттау жүйесімен реттеледі. Жалпы ұғымдар ҚР
СТ 2.0-2001, ҚР СТ 2.2-2001 болып есептеледі. Өндірісті метрологиялық
қамтамасыз ету-бұл өлшеудің бірлігі мен талап етілетін нақты дәлдігіне жету
үшін керек ғылыми және ұйымдастыру негіздерін, техникалық құралдар мен
нормаларды белгілеу және қолдану болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өнімді бақылаудан басқа
конструкторлық, әрі технологиялық құжаттаманы қабылдауды жүзеге асырады.
Сараптама мен метрологиялық талдау, ол, өлшенуге тиіс параметрлерді таңдау,
дәлдік нормаларын белгілеу жайлы техникалық шешімдерді талдау мен бағалау
және де бұйымдарды әзірлеп жасау, сынау, пайдалану мен жөндеу процестерін
өлшеу әдістерімен және де құралдарымен қамтамасыз ету болып есептеледі.
Метрологиялық сараптама бұйымдарды әзірлеу, жасау, пайдалану және жөндеу
процесінде бұйымдарды бақылау кезінде тиімділікті қамтамасыз ету мақсатында
жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны:
- Өлшенетін параметрлердің оңтайлы номенклатурасын анықтау.
- Бұйымның конструкцияларының бақылауға жарамдылығын бағалау.
Өлшеудің дәлдік көрсеткіштерін бақылап және өзара алмастырымдылықтың
тиімділігі мен дұрыстығының талаптарындағы сәйкестігін анықтау.
- Өлшеудің дәлдік көрсеткіштерінің технологиялық процестердің оңтайлы
режимдерін қамтамасыз ету талаптарына сәйкестігін анықтап тексеру.
- Өлшеудің дәлдігін сақтай отырып өлшеу операцияларын арзандату мен
еңбек сыйымдылығын азайтудың автоматтандыру әдістерін қолданудың
мүмкіндігін анықтау.
- Өлшеу кезінде компьютерді пайдалану мүмкіндігін анықтап, тексеру.
Сараптама нәтижелері мемстандарт 3.114-81 бойынша рәсімделеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні:
Мұнай-газ өндіру басқармасы механикалық қызметтерінің өндірістік
қызметін басқарып, өндірістік қызмет көрсету цехтарының жұмысын қамтамасыз
ету.
Өндірістік цехтардың қызмет көрсететін персоналының мұнай кәсіпшілігі
жабдығын дұрыс, әрі апатсыз пайдалануын сақтауы бойынша, біздің мұнай
өнеркәсіпшілігі жабдығын уақытылы және сапалы жөндеу, пайдаланылатын мұнай
кәсіпшілігі жабдықтарының сенімділігін арттыру бойынша ұйымдастырушылық іс-
шараларды жүзеге асыру бойынша жұмысты ұйымдастырады.
Өндірістік бөлімшелердің мұнай кәсіпшілігі жабдығын, қосалқы
бөлшектерді жеткізуге арналған жыл сайынғы өтінімдерін жинауды, талдауды
және де сонымен қатар жасауды, жетекшілік ететін бағыттар бойынша жылдық
өндірістік бағдарламаның жасалуын, мұнай кәсіпшілігі жабдығын дұрыс
пайдалану жоспарларды алдын алу жайында кестесіне сәйкес уақытында жөндеу
жүргізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Мұнай кәсіпшілігі жалпы жабдығының авариялық істен шығуын, жазатайым
жағдайларды тергеу жөніндегі комиссиялардың жұмысына, тауарлық-материалдық
құндылықтарды қабылдауға және негізгі құралдарды есептеп шығаруын айтуға
болады.
Дипломдық жұмыстың болжамы:
Мұнай өндіру объектілеріндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарының
сақталуын бақылауды жүзеге асырады және мұнай кәсіпшілігі үшін тауарлық-
материалдық құндылықтарын, жабдықтарын, аспаптар қажеттілігін
қалыптастырудың немесе негіздеуді қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың талаптарын сақтай отырып,
өндірістік резервтер мен ресурстардың барлық түрлерінің үнемді жұмсалуы
бойынша мәселелерді шешу.
Басқарудың, өндіріс тиімділігін арттырудың және әрбір қызметкердің
соған тапсырылған іс немесе барлық ұжым жұмысының қорытындылары үшін жауап
беруін дұрыс біріктіруді қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- Қазақстан Республикасы құқықтық-нормативтік актілеріндегі және
басқа да заңдармен бекітілген өнеркәсіп қауіпсіздігі талаптарының тұрақты
орындалуын қамсыздандыру немесе қамтамасыз ету;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайының бұзылуына әкелетін себептерді
анықтау, тексеру;
- Зауыттағы қауіпті өндірістік нысандардағы өнеркәсіптік қауіпсіздік
жағдайына сараптау жүргізу;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайының бұзылуы мен үшінші тұлғалардың
жасаған залалын жою және де қоршаған ортаны ластаудың алдын алу шараларын
жасау;
- Зауыттағы қауіпті өндірістік нысандардағы технологиялық тұрғыда
тоқтап қалуды, апаттық жағдайдың алдын алуын, хабарлауын және жұмысын
үйлестіру сонымен қатар болған апатты жағдайлардың залалын жою;
- Қауіпті өндірістік нысандардағы қолданылатын энергетикалық және
техникалық құрылғылардың сынағын өткізу және бақылау немесе өлшем
құрылғыларының жөнделу мен уақытында тексерілуін қамтамасыз ету;
- Технологиялық тәртіптердің тұрақты бақылауын орнату;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына тұрақты бақылау орнату және
өндірістік қауіпті факторларды анықтау;
- Зауыт еңбеккерлерінің өнеркәсіптік қауіпсіздік жүйесі бойынша
дайындығын ұйымдастыру, тексеру, аттестаттаудан өткізуді ұйымдастыру;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына ықпал ететін бұзылулардың себебі
мен салдарын табу;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарындағы өнеркәсіптік қауіпсіздік
жағдайының анализі;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайын жақсартуға және үшінші
тұлғаларға, қоршаған ортаға келтірілетін зияндарды болдырмауға бағытталған
шараларды әзірлеу;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарында қақтығыстар, технологиялық
іркілістерді алдын ала ескертуге және оларды оқшаулау мен жоюға бағытталған
жұмыстардың координациясы;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарында қолданылатын тәжірибелер
өткізуге, техникалық қондырғылар, энергетикалық жабдықтар, жөндеу және
өлшеу-бақылау заттарына уақытылы бақылау;
- Технологиялық тәртіпті сақтауды үнемі бақылауда ұстау;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына тексерулер өткізу және
өндірістік зиянды факторларды анықтау;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласында зауыт жұмысшыларын аттестациялау
және оны ұйымдастыру және бақылау.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
Өндірістік тәжірибемізден өткен уақытымызда, метрология қызметінің
және пирометрия қызметтер түрлері туралы материалдар жинай отырып, диплом
алды тәжірибемізді жазып, қорғаған болатынбыз.
Тәжірибелік маңыздылығы-жалпы кәсіпорын туралы, сондағы метрология
саласындағы салыстырып тексеру туралы теориялық және әдістемелік негізі
туралы жалпылама мағлұмат беру, оны ұғыну, оларға талдау жүргізу.
Сонымен қатар осы тәжірибемізден кәсіби ілімдерді тереңдету және
метрология қызметінің болашақта мамандардың қажетті іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру және біздің білім сапасын көтеру мақсатында дайындық жасадық
деп білеміз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмысымыздың құрылымы кіріспеден, үш тараудан
құралған, олар: 1 тарау-Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және түрлері,
2 тарау-Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік жұмыстар, 3 тарау-
Өндірістік тәжірибенің маңыздылығы, қорытындыдан жәнеде пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және түрлері
1. Метрология туралы жалпы ұғым
Метрология туралы негізгі ұғым дегеніміз ол өлшеу. МЕМСТ 16263-70
бойынша, өлшеу – арнайы техникалық құралдар көмегімен физикалық шаманың
мәнін табу болып есептеледі.
Метрология - өлшемдер мен өлшеулер туралы, олардың бірлігін қамтамасыз
ету әдістері мен құралдары және талап етілген дәлдікке жету әдістері туралы
ғылым. Метрология ғылымы теориялық, заңнамалық және қолданбалы метрология
болып үш бөлімге бөлінеді.
Теориялық метрология - метрологияның іргелі негіздерін жасақтау немесе
құру, ол өлшем бірліктерінің жүйесі, сондағы физикалық тұрақтыларды жасау,
өлшеулердің жаңа түрлерін әзірлеумен айналысатын метрологияның бөлігі. Кей
кездері басқаша іргелі метрология термині қолданылады. Теориялық
метрология қоғамға қажет өлшеулердің қажет дәлдігін және бірлігін
қамтамасыз етуге бағытталған өлшеудің физикалық өлшем бірліктерін,
эталондарын, әдістерін, құралдарын пайдалану бойынша міндетті техникалық
және заңды талаптарын орнатады.
Заңнамалық метрология - мемлекетте қолданылатын өлшем бірліктері,
өлшеу әдістері, құралдары мен зертханаларға қатысты мемлекеттік талаптарды
белгілейтін метрологияның бөлігі. Заңнамалық метрология мемлекеттік
метрологиялық қызмет, мемлекеттік басқару органдарының және заңды
тұлғалардың метрологиялық қызметтері, енгізілген заңдар мен заңнамалық
ережелер арқылы метрологиялық қызметті мемлекеттік реттеу құралы қызметін
атқарады. Заңнамалық метрологияға құралдардың түрлерін сынау мен бекіту,
оларды тексеру мен калибрлеу, өлшеу құралдарын сертификаттау, өлшеу
құралдарын мемлекеттік бақылау мен қадағалау жатады. Метрологиялық ережелер
мен заңнамалық метрологияның нормалары халықаралық ұйымдардың құжаттары мен
ұстанымдарына сәйкестендірілген. Бұл экономикалық және сауда
байланыстарының дамуына жағдай туғызады және халықаралық метрологиялық
бірлескен қызметіндегі өзара түсіністікке әсер етеді.
Қолданбалы (тәжірибелік) метрология - теориялық метрология жасақтары
мен заңнамалық метрологияның ережелерін қызметтің әр түрлі салаларында
тәжірибе жүзінде қолданумен айналысады.
Метрологиялық қызмет пенен оның әрекеттері – өлшеулер бірлігі, алғашқы
эталондармен қайталанатын өлшемдерді бекітілген бірліктер өлшемдеріне тең
заңдалған бірліктермен, ал өлшеу нәтижелерінің қателіктері белгілі,
берілген ықтималдылық орнатылған шектерден аспайтын нәтижелермен
сипатталатын өлшеулер жағдайлары.
Өлшеулер бірлігін қамтамасыз ету – заңнамалық актілерге, мемлекеттік
стандарттармен және басқа нормативтік актілермен орнатылған ережелер мен
нормаларға сай өлшеулер бірлігін сақтауға, оған қол жеткізуге бағытталған
метрологиялық қызметтердің әрекеттері.
Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық – ел заңнамасына сай
өлшеулердің бекітілген түріндегі өлшеулер бірлігін қамтамасыз ету бойынша
мемлекеттік эталондарды жасауға, сақтауға және қолдануға, нормативтік
құжаттарды жасақтауға жауапкершілікті таситын метрологиялық ғылыми –
зерттеушілік орталық. Кез келген физикалық өлшемді өлшеу деп эталон деп
қабылданған өлшемнен бұл өлшем қанша есе үлкен екенін анықтайтын операцияны
айтамыз. Мысалы, ұзындық эталоны метр деп қабылданған, жарыстарда өлшеулер
жүргізгенде спортсмен қанша шақырым жүрді, қанша шақырымға секірді, тағы
сол сияқты соны білуге тырысады. Дәл осылай қозғалыс уақытын, қуатты тағы
да басқаларын білуге болады. Мұнда алынатын ақпарат тәрбиешілердің, ғылыми-
әкімшілік жұмысшыларды алдағы әрекетіне негіз болады. Бір көрсеткіштерді
бағалап жатқан жаттықтырушылар мен мамандар мұны бірдей істеуі керек.
2. Метрологияның даму тарихы
Өлшеу өте ерте замандағы адам қызметтерінің бірі болып есептелінеді.
Олардың пайда болулары адамзаттың материалдық мәдениеттеріне көзделіп
негізделген. Көне заманның адамдары біртекті объектілерді есептеулерімен
шектелген, яғни жауынгерлер саны, мал басы, арақашықтық қадамдармен,
садақпен атумен, жолдағы күндермен өлшенді. Яғни уақыт тәулікпен, ай
фазаларымен немесе жыл мезгілдерімен өлшенсе, ал заттардың саны данамен,
дэжинамен, қорап және баулармен өлшенген. Ондай есептеулер физикалық
шамалар мен өлшеу бірліктерін енгізуді қажет етпеген. Сол кездерде арнайы
есептеулер жүргізетін техникалық құралдарды жасауды немесе қолдануды қажет
санамаған. Бірақ заманның, айналадағы қоғамның дамуына байланысты әр түрлі
шамаларды, қашықтықты, салмақты, өлшемді, көлемді және тағыда басқа
есептеулерді керек ете бастады.
Тауар мен өндіріс алмасу пайда болғаннан бастап өлшем бірліктеріне
деген қажеттілік туған. Сол уақытта ондай бірліктер ретінде астықтың
дәндері (гран), бұршақтардікі (карат), қолдың саусағының ұзындығы (дюйм)
және аяқ өкшесі (фут) деп қолданған екен. Уақыт өте келе өлшем бірліктері
дәл және әртүрлі бола бастаған болатын, олардың арасында арақатынас
орнатылды, жаймен әр мемлекеттер мен халықтардың өздерінің ұлттық өлшем
бірліктері қалыптаса бастады. Бұл өлшем бірліктерін есепке алуға тырысқан,
сол үшін табиғи мен антропологиялық бірліктер таңдалған. Өлшеудің белгілі
бір дамуына ол метрологияның пайда болуына негіз болды. Ғылым мен
техникалардың дамуы әр түрлі мемлекетте қолданылатын шамаларды мөлшерге
әкелді. Сонымен Ресейде қашықтық – верстпен өлшенсе, ал Англияда – милямен
белгілеген. Осылардың барлығы мемлекеттер арасындағы байланыстарды, ғылым
жағынанда қатынасты қиындатты.
Ерте кезде орыс тәжірибесінде өлшеулердің негізгі жүйесі ретінде көне
египеттіктердің өлшем бірліктері қолданылған, ал көне египеттіктер өз
кезеңінде Көне Греция мен Рим тәжірибесінен алынған болатын. Өлшеулердің
әрбір жүйесі, дәуіріне байланысты, өзінің ерекшеліктерімен, ұлттық
менталитеттерімен ерекшеленген.
1832 жылдары Карл Гаусс физикалық шаманың бірлік жүйесін шамалардың
жиынтығы негізінде құру тәсілін ұсынған. Ол абсалютті деп аталатын бірлік
жүйесін құрған болатын, оның негізі болып үш бір-біріне тәуелсіз бірліктері
алынды, олар массаны – миллиграмм, ұзындықты – ұзындықты миллиметр және де
уақытты – секундпен атаған.
Он жеті мемлекет 1875 жылы дипломатиялық конференцияда Метрикалық
конвенцияға қол қойды. Қазіргі кезде оның мүшелігіне 50 ден астам ел
кіреді. Сол конвенцияға қол қойған мемлекеттер Халықаралық бірлестігін
бекітеді. Осыған байланысты Халықаралық мөлшер және салмақ бюросы құрылды.
Қазіргі таңда халықаралық мөлшер және салмақ бюросында 7 консультативті
комитет қызмет етеді, олар бірлікті, мөлшерді анықтау, секундтар,
термометрлер, электр, фотометрлер және ионды сәулеленуді өлшеу эталондарын
қарастырады.
Дмитрий Менделеев Иванович те кезінде одақтық метрологияның дамуына
көп үлесін қосқан болатын, сондықтан 1892-1917 жылдар аралығы метрология
дамуының Дмитрий Менделеев кезеңі деп те аталады.
1955 жылдары Москвада 2-ші мемлекеттік метрологиялық орталық құрылды,
қазіргі Жалпыресейлік физика-техникалық және де радиотехникалық өлшемдердің
ғылыми зерттеу институты. Онда дәлдік өлшеудің құралын зерттейді. Тағы да
бір Ресей метрологиялық орталығы болып Жалпыресейлік метрологиялық
қызметінің ғылыми зерттеу институты да саналады, онда заңдылық метрология
саласындағы басты ұйым. Халықаралық метрологиялық ұйымға 1956 жылы құрылған
халықаралық заңдылық метрология ұйымы кіреді. Ал Парижде Халықаралық
метрологиялық заңдылығы жұмыс істейді. Ондағы қызметін Халықаралық
(Международный) метрология заңдылық комитеті басқарады. Кейбір мәселелерді
Халықаралық стандарттау ұйымы (ISO) шешіп береді.
80 жыл өрлеу жолын 2003 жылы Қазақстан метрологиясы атап өткен
болатын. Қазақстанның өлшеу туралы тарихы Ресейдің метрологиясымен өте
қатты тығыз байланысты. Ең алғаш рет Қазақстан аумағында 1923 жылдарда
аспаптардың жарамдылығын анықтайтын Семей бөлімшесі ашылды. Қазақстанның
басқа аумақ, аймақтары Қазақстан Республикасының сыртқы елде Саратов,
Оренбург қалалары қамтамасыз еткен. 1929 жылы 1 қазанда Семей бөлімшесі
таразы және өлшемдік бойынша Қазақстандық аймақтын немесе аумақ поверкілік
палата болып өзгертілді. Оның басқарушысы Вильковиский Н.Э. болған. Қазақ
КСРО Комисарлық Одақтың шешімі бойынша 1930 жылы Қазақстандық аймақтық
палатасы Семей қаласынан Алматы қаласына көшірілді. Бұл кезде Қазақстанда
аса күрделі емес құралдар мен аспаптар таңбаланды, олар таразы, кір тастары
ұзындық шамалары, манометрлер. Қазақстандағы экономикалық өрлеуімен
байланысты поверкалық яғни салыстырып тексеру органдарының саны да өсті.
1931 жылы Қазақстандық аймақтық палатасы Қазақстандық аймақтық стандарттау
бюросы болып өзгертілді. Басқару құралымы орталық аппараттан және өлшемдік
құралдар мен аспаптар мен шамалар бойынша 14 (он төрт) облыстық басқарма
кіреді. Қызметкерлер құрамы облыстарды қосқанда 129 адамды құраған. 1955
жылдары Алматы қаласындағы мемлекеттік бақылау зертханасы құрылды, сонымен
қатар ол мемлекеттік бақылаудағы Республикалық зертхана болып аталды.
Қазақстандағы метрологияның негізгі дамуы 1960-шы жылдары басталды. Сол
жылдары екінші, үшінші разрядты зертханалар белсенді салына бастады және
жаңа құралдармен жабдықталды. 1972 жылы Алматы облысының Қапшағай қаласында
радиациялық аспаптарды поверкілеу бойынша зертхана салынды. Ал Өскемен,
Ақмола, Шымкент пен Жамбыл қалаларында зертханалар тұрғызылды. 1975 жылы
республикалық метрология және стандарттау орталығы Сертификаттау мен
Метрологиялық Аккредиттеу Орталығы (АЦСМ) ұйымдастырылды. КСРО-ның
Мемстандарты АЦСМ-ға өндірісті мемлекеттік стандарттар үлгісін
ұйымдастыруды 1977 жылы тапсырды. Республикамызда 8 млн өлшеу жабдықтары
тасымалда жүрді. Мемлекетіміз 17 жұмысшы эталон, 13000 жоғарғы дәлдіктегі
өлшем бірліктер үлгілерімен жабдықталды. Ресейлік және Украиналық
метрологиялық институттары 1992 жылға дейін өлшем бірліктерімен қамтамасыз
етті. Осыған байланысты Республиканың Мемстандарттары алдында күрделі,
үлкен тапсырмалар тұрды. Негізгісі осы күнге дейінгі жеткен өлшеу
кезеңдерін сақтап қалу, ұлттық нормативтік құжаттарды ұйымдастырып жинақтау
болды.
Осынын бәрін іске асыру үшін Қазақстан Республикасының үкіметі 1993
жылы 18-ші қаңтарда Өлшем бірліктер туралы заңын қабылдады. Үкіметпен
мемлекеттің өлшем бірліктер жүйесінің даму бағдарламасы қабылданды.
Қазақстан Республикасы 1994 жылдың қазанында заңды түрде метрологияның
халықаралық ұйымына тең құқылы мүшесіне кірді.
1-сурет. Метрология теориясының құрылымы
1.3 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
Мемлекеттік метрологиялық бақылау.
Мемлекеттік метрологияның бақылаудың бірнеше түрлері белгіленген:
- Өлшем құралдарының түрін бекіту;
- Өлшем құралдарын, яғни соның ішінде эталондарды салыстырып тексеру;
- Өлшем құралдарын әзірлеу, сату, жөндеу және де жалға беру құқығына
заңды әрі жеке тұлғалардың қызметін лицензиялау.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалау (ММБмҚ) заңымен
белгіленген аясында жүзеге асырылады. Сондықтан жасалынатын, өндірілетін,
импортталатын немесе пайдаланудағы өлшем құралдары 2 топқа бөлінеді:
- Пайдалануға арналған және де мемлекеттік метрологиялық бақылау мен
қадағалаудың таралу аясында пайдаланатын. Ондай өлшем құралдары оларды
сынағаннан және түрін бекіткеннен кейін пайдалану үшін және кейінгі,
алғашқы және мерзімді салыстырып тексеруге жарамды деп танылады;
- Пайдалануға қажет етілмеген, яғни арналмаған және мемлекеттік
метрологиялық бақылау мен қадағалаудың таралу аясында пайдаланылмайтын. Бұл
өлшем құралдарына мемлекет тарапына қадағалау жүргізілмейді.
Салыстырып тексеру, яғни поверканы тексеру құқығына тіркеу ретінде
заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшем құралдарын салыстырып
тексеру құқығына аккредиттеу жасалады.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалаудың таралу аясын
талдау көрсетіп отырғандай және өлшем құралдарының бүкіл паркін көрсетілген
2 топқа нақты бөлу қиын.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалау мынадай аясында
таралады:
- Денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, еңбек қауіпсіздігін
сақтау, сауда операциялары мен өзара есеп айырысу және де мемлекеттік
қорғанысты қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес мемлекеттік
қажеттіліктер үшін келісімшарттар бойынша жеткізілген өнімдерді өндіру
шығару;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандартының міндетті
талаптарына сәйкестіктерін анықтау мақсатына өнім сапасын бақылап, сынау.
Қазақстан Республикасының Стандарттау бойынша заңдарына сәйкес
міндетті болып мемлекеттік стандарттар талаптары болып табылады, олар
жұмыстың, өнімнің және де қызметтің сыртқы орта, азаматтардың өмірі,
денсаулықтарымен жекеменшік мүлкі үшін қауіпсіздігін қамтамасыз ету
бойынша, олар техникалық немесе ақпараттық сәйкестелуін, өнімнің өзара
алмастырылуын, оларды бақылау және маркілеу әдіс тәсілдерінің бірлігін
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгіленген талаптар. Осыған сәйкес мына талаптарға байланысты келуді
бақылау үшін пайдалануға болатын өлшем құралдарын салыстырып тексерілуі
қажет:
- Қорғаныс қондырғыларына бүлдіршіндер ойыншықтары, киім-кешектері
мен аяқ киімдері сипаттамаларына;
- Бұйым элементтері сипаттамаларының беріктігіне;
- Жаман түрде (жағымсыз) әсер етулердің деңгейі мен уақытына, яғни
шу, радиациялық және электромагниттік сәулелену деңгейлеріне, топыраққа
қысым түсірудің жіберілетін нормаларына, шекті жіберілетін зиянды заттар
мен олардың концентрациясының мөлшеріне);
- Өнімді дайындап жасау барысында пайдаланатын материалдарға, соның
ішінде химиялық құрамы жағынан шектеулер, зиянды және қауіпті заттардың
жіберілетін деңгейін шектеу болып есептеледі;
- Өнімді қолдану, оған көрсетілген техникалық қызмет пен жөндеу
ережесіне.
Сериялы өндіріске арналған өлшемдердің барлық осы жазылғандарынан
мынадай қорытынды жасауға болады, сондағы өлшемдердің аялары үшін түрін
бекіту мақсатымен сынақ өткізу керек. Және де, сондай-ақ, өндіруші
кәсіпорынға өзінің өндірген өлшем құралдарының қайда пайдаланып қолданатыны
белгісіз екенін ескеру керек. Ол өлшем құралдарының мемлекеттік
метрологиялық бақылау таралатын аяда қолданылмауы да мүмкін. Осыған сәйкес
өндіруші кәсіпорындар алғашқы салыстырып тексеруді өткізгені жөн болады.
Өлшем құралдарының түрлерін бекіту.
Өлшем құралдарының түрлерін бекіту елде өлшем бірлігін немесе
өндіріске нормативтік құжаттарда белгіленген талаптарға сәйкес келетін
өлшем құралдарының айналысқа шығару мақсатында жүргізіледі.
Өлшем құралдарының бекітілген түрлері өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесі тізіміне енгізіледі. Бірен саран данада
жасалынған және әкелінген немесе мемлекеттік метрологиялық қадағалауға
жататын өлшем құралдарын мемлекеттік метрологиялық қызметтер метрологиялық
аттестаттаудан өткізіледі.
Өлшем құралдарына, олардың түрін бекіту мақсатында немесе бекітілген
түрге сәйкестігін анықтау үшін сынақ өткізуді мемлекеттік ғылыми
метрологиялық орталық, стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның ведомстволық бағыныстағы бөлімшелері және де
стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган өлшем құралдарын сынау орталықтары ретінде тіркелген басқа да заңды
тұлғалар жүргізеді.
Түрін бекіту мақсаты үшін сынақтардан және метролгиялық
аттестаттаудан өтпеген өлшем құралдарын айналымға шығаруға, өткізуге тыйым
салынады.
Қазақстан Республикасының Мемстандарты өлшем құралдарының түрін
бекітеді және оны мемлекеттік тексерістерде тіркейді немесе тапсырыс
берушіге түрді бекіту туралы сертификат береді.
Салыстырып тексеру.
Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың екінші құрамдас бөлігі-өлшем
құралдарын салыстырып тексеруді қарастырайық.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеру-өлшем құралдарының белгіленген
техникалық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау мақсатында
мемлекеттік метрологиялық қызмет, әрі оған уәкілетті басқа органдар
орындайтын операциялар жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңы
бойынша мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жататын өлшем құралдары
өндірістен және импорт бойынша әкелінген жағдайда салыстырып тексеріледі.
Ал сатуға немесе жалға беруге тек салыстырып тексерілген өлшем құралдары
ғана жіберіледі.
Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызмет және
мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтар (МҒМО) тіркелген заңды
тұлғалардың метрологиялық қызметтері жүзеге асырады.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді осындай тексерушілер ретінде
аттестатталған жеке адамдар жүзеге асырады. Салыстырып тексерудің нәтижесі-
өлшем құралдарының пайдалануға жарамдылығын растау және де өлшем
құралдарының пайдалануға жарамсыздығын растайды. Салыстырып тексерудің оң
нәтижелері өлшем құралына немесе пайдалану құжаттамасына басылатын
салыстырып тексеру таңбасымен (лейбл) немесе салыстырып тексерілгені
жөнінде куәлік беріледі. Егер салыстырып тексеру нәтижелері бойынша өлшем
құралдарын пайдалануға жарамсыз деп танылса, онда салыстырып тексеру
таңбасы және Салыстырып тексеру туралы куәліктің күші жойылып және
жарамсыздық туралы құжат беріледі немесе техникалық құжаттамадағыдай
жазулар жазылады.
Біздің Қазақстанымызда салыстырып тексерудің алғашқы, мерзімді,
инспекциялық, кезектен тыс және сарапшылық түрлері қолданылады.
Алғашқы салыстырып тексеруге пайдаланудағы немесе жөнделген, яғни
импортпен алып келінген түрі тексерілген өлшем құралдары жатады. Дара
өндірістегі өлшем құралдарының түрін бекіткен кезде олардың әркайсысына
түрін бекіту туралы сертификат беріледі. Ал алғашқы салыстырып тексеруді
бұл өлшем құралдары іске асырмайды.
Мерзімді салыстырып тексеруге пайдаланудағы немесе сақталудағы өлшем
құралдары жатады. Мұндай құралдардың тізімін мемлекеттік метрологиялық
қадағалаудың қызмет ету аясын ескере отырып, бұл құралдардың иелері
жасайды. Салыстырып тексеру аралық интервалдар қолданыстағы заңдылық
ережелер негізінде белгіленеді.
Өндірілген немесе жөнделген өлшем құралдары, оларды техникалық
бақылау бөлімі қабылдағаннан кейін, алғашқы салыстырып тексеруге жіберілуі
керек. Ұзақ сақталуда тұратын өлшем құралдарын мерзімді салыстырып
тексеруден өткізбеуге болады. Ол туралы шешімді заңды тұлғаның бас
метрологы қабылдайды. Салыстырып тексеруге өлшем құралдарының тек өлшем
пайдаланылатын аумақтағы сипаттамалары жатады. Бұл жағдайда өлшем
құралдарында олардың қолдану аясын көрсететін анық жазу және шартты белгі
болу керек.
Кезектен тыс салыстырып тексеру келесі жағдайларда өлшем құралдарын
пайдалану кезінде жасалынады:
- Салыстырып тексеру таңбасы бүлінгенде және салыстырып тексеру
туралы куәлік жоғалғанда;
- Ұзақ уақыт сақталғаннан кейін өлшем құралдарын пайдалануға
енгізгенде;
- Өлшем құралына соққымен әсер етуден кейін немесе аспаптың
қанағаттанарлықсыз жұмыс істеуі кезінде қайтадан қалпына келтіру кезінде;
- Жарты салыстырып тексеру аралық интервалға тең мерзім өткенде
өткізілмеген өлшем құралдарын тұтынушыға сатқанда;
- Жарты салыстырып тексеру аралық интервалға тең мерзім өткеннен
кейін өлшем құралдарын құрама ретінде пайдаланғанда.
Инспекциялық салыстырып тексеру мемлекеттік метрологиялық қадағалау
жүргізілген кезде өлшем құралдарының пайдалануға жарамдылығын анықтау үшін
жасалады.
Лицензиялау.
Өлшем құралдарын өндіру, сату және жалға беру бойынша жеке және заңды
тұлғалардың қызметін лицензиялау-мемлекеттік метрологиялық бақылаудың
құрамдас бөлігі.
Лицензиялау деп міндетті лицензиялауға жататын және заңмен тыйым
салынбайтын қызметпен айналысуға заңды және жеке тұлғаға лицензия берудің
міндетті түрде жасалынатын тәртібі аталады. Қарастырылып отырған жағдайда
лицензия-мемлекеттік метрологиялық қызметтің өлшем құралдарын өндіру,
жөндеу, сату және жалға беру бойынша қызметті жүзеге асыру үшін заңды және
жеке тұлғаларға беретін рұқсаты. Лицензия Қазақстан Республикасының бүткіл
территориясында жарамды болып есептеледі.
Лицензия мына жағдайларда берілмеуі мүмкін, ол өтінішке қосылған
құжаттарда ақпарат толық емес болғанда, лицензияланатын қызметтің жүзеге
асыру шарттары талаптарға сәйкес келмесе, алдыңғы лицензия жойылғаннан
кейін белгіленген мерзім өтіп кеткенде. Лицензия 5 жылдан көп емес уақыт
мерзімге беріледі. Лицензия берген орган өзі орнатқан лицензияланатын
қызметтің шарттарының сақталуын үнемі бақылап отыруы міндетті. Бұзушылық
анықталған жағдайда ол бұзушылық жойылғанға дейін лицензия қызметін
тоқтатуы және мүлдем лицензияны алып қоюы мүмкін.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалауға заңның, өлшем бірлігін
қамтамасыз ету жөніндегі Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының немесе метрологиялық ережелер
мен нормаларының талаптарын жеке және заңды тұлғалардың сақталуын тексеру
тәртібі жатады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың тиімділігін заңның негізгі
мақсаты-азаматтар мен жалпы мемлекеттің мүдделерін өлшемнің теріс
нәтижелері салдарынан қорғау тиімділігіне байланысты болады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың функциялары мемлекеттік
метрологиялық қызмет органдарына жүктеледі. Оларды орындау үшін нормативтік
база, материалды-техникалық қамтамасыздандыру және де білікті, әрі
жауапкершілікті кадрлары болуы керек.
Заңның 22-бабына сәйкес мемлекеттік метрологиялық қадағалау
объектілері болып мыналарды айтуға болады:
1)Шама бірліктерінің эталондары;
2)Өлшем құралдары;
3)Өлшемдерді орындау әдістемелері;
4)Жеке және де заңды тұлғалардың өлшем бірлігін қамтамасыз ету
жөніндегі қызметі.
Заңның 24-бабына сәйкес мемлекеттік метрологиялық қадағалау
келесілерді қамти алады:
1)Өлшем құралдарының шығарылуын, олардың жай-күйін және қолданылуын,
өлшемдерді орындау әдістемелерінің қолданылуын, шамалар бірліктерінің
эталондары және де метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын
қадағалау;
2)Сауда операцияларын жасау кезінде иеліктен шығарылатын тауардың
санын қадағалау;
3)Бума тауарларды ашқан, әрі сатқан және де импорттан алған кезде
олардың санын қадағалау.
1.4 Техникалық шарттары
1) Техникалық шарттар нақты өнімге, процестерге және де көрсетілген
қызметтерге немесе өнімнің бірнеше түріне қойылатын талаптарды белгілейді.
2) Техникалық шарттардың талаптары мемлекеттік немесе мемлекетаралық
стандарттарда белгіленетін техникалық регламенттер мен міндетті талаптарға
қайшы келмеуге тиіс.
3) Техникалық шарттарды жеке немесе заңды тұлғалар әзірлейді және де
бекітеді.
4) Техникалық шарттарға өзгерістер және де олардың күшін жою туралы
шешімдер стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органның және, оған ведомстволық бағыныстағы бөлімшелердің
мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізілімінде міндетті түрде тіркелуге
тиіс.
5) Мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізілімінде тіркелмеген
техникалық шарттар мен соларға өзгерістер жарамсыз болып табылады.
6) Техникалық шарттарды әзірлеудің, бекітудің, тіркеудің, келісудің
тәртібін стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органдары белгілейді.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптама.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасы дегеніміз-бұл
өнімді жасақтау, дайындау, сынау және қолдану процестерін өлшеу әдістері
мен құралдарын қамтамасыз ету мен өлшеулер дәлдігінің нормаларын орнатуға,
өлшеуге жататын параметрлерді таңдау бойынша техникалық шешімдерді талдау
немесе бағалау болып есептеледі.
Техникалық құжаттаманы жасаған кездегі өнімнің метрологияға сай
келмеуінен туған мәнді тоқтатылымдарды болдырмау мүмкіндігін метрологиялық
сараптаманың маңызды-маңызды ерекшелігі болып табылады.
Метрологиялық сараптама-метрологиялық қамтамасыз ету процестерінің
кешеніндегі процестердің бірі болып есептеледі.
Метрологиялық қамтамасыз ету.
Метрологиялық қамтамасыз ету деп өлшеулердің бірлігін және талап
етіліп отырған дәлдігін қамтамасыз ету үшін ғылыми және де ұйымдастырушылық
негіздері мен техникалық құралдарды және ережелер мен нормаларды орнату
немесе қолдануды айтады.
Шығарылатын өнім дайындалатын құжаттамада шикізатты, материалдарды,
құрамдас бөліктерді пайдалануға, технологиялық үрдіске, дайын өнімнің
сапасына, оның сенімділігі мен ұзақ қолдануына қойылатын талаптар сандық
көрсеткіштермен берілген. Оларды өндірістің және де сынақтардың немесе
өнімді пайдаланудың барлық кезеңдерінде өлшеп бақылау керек.
Өлшеу және бақылау құралдарының көмегімен алынған өлшеу ақпараты
заттарының, материалдарының және бұйымдардың қасиеттерін, технологиялық
процестердің сипатын, шығарылатын өнімнің саны мен сапасын қажетті
дәлдікпен әрі сенімділікпен бейнелеуі керек. Сол мезетте ғана сапа
мәселесінің шешімі көбінесе алынатын өлшеу аппаратына, яғни дұрыстығына, әр
дайым қайталанатындығына тәуелді болып келеді.
Өнім сапасындағы өлшенетін көрсеткіші туралы объективті ақпарат алу
өлшеніп бақыланатын параметрге қойылатын талаптардың регламенті мен жұмыс
жасалуына, өлшеу құралдарын талап етіліп отырған өлшеу дәлдігін орындау
әдістемелерін таңдауға, өлшеулер нәтижелерін алу, өңдеу және көрсетудің
метрологиялық ережелерінің бүтіндей бір кешенін қадағалауға негізделген.
Өлшеу стандарттары мен құралдарын мемлекеттік бақылау органдарының
тексерістер материалдары сапасы қанағат етпейтін өнімді шығару, стандарттар
мен техникалық шарттардың талаптарының бұзылуларының 60%-дан көбі
метрологиялық ережелерді қадағаламағаннан болады, яғни өлшеу бірліктерін
және талап етілетін дәлдіктерін қамтамасыз етуде қолданылатын талаптарды
орындамаудан туады. Метрологиялық ережелерді бұзудың үлкен үлесі
нормативтік және басқа да техникалық құжаттамаларға тиесілі, яғни өнімді
жасақтауда енгізіледі.
Өндірісті технологиялық жасақтаудың ажырамас бөлігі саналатын
метрологиялық сараптама және мәні бойынша оның 1-ші этапы болып есептеледі,
оларсыз объективті немесе бақылау мүмкін емес.
Сапаны қамтамасыз етудегі метрологиялық сараптаманың алдыңғы қатарлы
рөлі өнімнің өмір циклінің барлық этаптарындағы оның маңызды ерекшеліктері
болып табылады. Уақытымен орындау метрологиялық қателерді табуға, жоюға,
өнімді жасақтаудың және өндірістің немесе сынақтың метрологиялық қамтамасыз
етуінің нормаларының бұзылуы бар шешімдердің жасақталып жатқан техникалық
құжаттамаға енуіне қалқан қоюға мүмкіндік береді.
Өндірісті жасақтау немесе даярлау процесінде жасақталған өлшеудің
дәлдік нормаларын, әдістерін, құралдары мен жағдайларын, өлшеу нәтижелерін
өңдеу тәртібін реттейтін нормативтік, техникалық, конструкторлық және де
технологиялық құжаттама метрологиялық сараптамадан өтуі қажет әрі міндетті.
Сол кезде метрологиялық сараптама бұйымының барлық өмір циклындағы
метрологиялық қамтамасыз ету бойынша тапсырмалар шешімдерінің дұрыстығына
белсенді әсер етуі, бұйымды игеру, жасау немесе өндіру процестерінің
зерттеуге және басқаруға ат салысуы қажет.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасы келесі сұрақтарды
шешеді:
- Зерттеулер сапасына әсер ететін себептерді табу және жою үшін жаңа
техника мен жаңа технология үлгілерін жасақтауға, сонымен бірге ғылыми-
техникалық, нормативтік, конструкторлық және де технологиялық құжаттаманы
жасақтау үшін қажетті метрологиялық ақпарат алу;
- Технологиялық процестерді орындау кезіндегі өлшеулердің техникалық
деңгейін көтері;
- Өлшеулердің сенімділігін, үйлесімділігін және техника-экономикалық
тиімділігін қамтамасыз ету.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасының негізгі
тапсырмаларына жатады:
- Сапаны және өзара алмастырылуды бақылаудың тиімділігін және
сенімділігін қамтамасыз ету мақсатымен бақылау кезіндегі өлшенетін
параметрлердің номенклатурасының оптималдығын анықтау;
- Өлшеу дәлдігі көрсеткіштерінің бақылау мен өзара алмастырылудың
сенімділігі мен тиімділік талаптарына сәйкестігін орнату;
- Бұйым конструкциясының бұйымды дайындау, сынау, пайдалану мен
жөндеу процестеріндегі қажет параметрлерді бақылау мүмкіндігін қамтамасыз
етуін бақылау;
- Өлшеу дәлдігі көрсеткіштерінің технологиялық процестерінің
оптималды режимдерін қамтамасыз ету талаптарына сәйкестігін орнату;
- Өлшеудің берілген дәлдігін және қажет өндірістілікті алуды
қамтамасыз ететін өлшеудің бірегейлендірілген, автоматтандырылған
құралдарын пайдаланудың артықшылық мүмкіндіктерін табу;
- Берілген дәлдік кезінде қолданылатын өлшеу құралдарының минималды
еңбек сыйымдылығы мен бақылау операцияларының өзіндік құнын қамтамасыз
етуін бағалау;
- Өлшеулерді орындаудың стандартталған немесе аттестацияланған
әдістемелерінің қолданылу артықшылықтарын орнату;
- Технологиялық қондырғының өндіргіштігінің сәйкестігін бағалау;
- Өлшеу нәтижелерін арнайы бағдарламалар көмегімен өңдеу;
- Өңдеудің стандарттық және арнайы бағдарламаларының болу және өлшеу
нәтижелерін өңдеуге қойылатын талаптарға, сонымен бірге өлшеулер,
бақылаулар, сынақтар нәтижелерін ұсыну формаларына сәйкестігінің болуының
пайдалылығын анықтау;
- Физикалық өлшемдердің аталуының және белгіленуінің дұрыстығын
орнату;
- Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеулерді ұйымдастыру мен
жүргізудің сілтемелердің дұрыстығын анықтау.
1.5 Метрологиялық қамтамасыз етудің негіздері
Метрологиялық қамтамасыз ету деп өлшеулердің бірлігіне және талап
етіліп отырған дәлдігіне қол жеткізу үшін қажет техникалық құралдардың,
ережелерінің және нормаларының, ғылыми және ұйымдастырушылық негіздердің
қолданылуы мен бекітілуін айтамыз.
Алдыңғы ретте болған өлшеудің бірлігі мен талап етіліп отырған
дәлдігін қамтамасыз етудің салыстырмалы тар тапсырмасынан өлшеулер сапасын
қамтамасыз етудің ұстанымдық жаңа тапсырмасына көшу метрологиялық
қамтамасыз етудің дамуындағы негізгі тенденция болып табылады.
Өлшемдер сапасы өлшемдер дәлдігіне қарағанда тура түсінік, яғни дәл
түсінік. Ол талап етілген дәлдікпен, мүмкін қателіктер өлшемімен немесе
сенімділікпен, дұрыстылығымен, сәйкестікпен және іске асырушылықпен өлшеу
нәтижелерін орнатылған мерзімде алуды қамтамасыз ететін өлшем жүйелерінің
қасиеттерінің жиынтығын сипаттайды.
Метрологиялық қамтамасыз ету түсінігі толығымен өлшеулерге, сынаққа
және бағалауға қатысты қолданылды. Берілген процесте, өндірісте және
ұйымдастыруда өлшеулердің сынақ және бақылау түрлерінің метрологиялық
қамтамасыз етуден айтқанда Технологиялық процестің метрологиялық
қамтамасыз етілуі терминінде қолданылды, толығырақ айтқанда өндірістегі
процестер және ұйымдастырылуын айтуға болады.
Метрологиялық қамтамасыз етуді құрастырып жасау кезінде жүйелік жолды
пайдалану керек. Оның мәні көрсетілген, қамтамасыз етуді өлшеудің талап
етіліп отырған сапасына қол жеткізу мақсатымен өзара байланысқан
процестердің жиынтығы деп қарастыруда жатыр. Ондай процестерге мыналар
жатады:
- Өнімнің сапасын бақылау және процестерді басқару кезіндегі
өлшенетін параметрлер мен өлшеу дәлдігінің оптималдық нормаларының
радионалды номенклатурасын орнату;
- Өнім жүйесіне сынақтар мен бақылауды таңдау және оларды технико-
экономикалық негіздеу және олардың радионалды номенклатурасын орнату;
- Пайдаланатын бақылау, өлшеу техникасын стандарттау, бірегейлендіру
және агрегаттау;
- Өлшеуді, сынақты және бақылауды орындаудың қазіргі заманғы
әдістерін құру және енгізу немесе аттестациялау;
- Өнеркәсіпте қолданылатын бақылау, өлшеу және сынақтық қондырғыны
тексеру, метрологиялық аттестация жасау және қалыпқа келтіру;
- Өнеркәсіптегі метрологиялық ережелермен нормалардың орындалуын
бақылау;
- Өнеркәсіп стандарттарын құрастыруға немесе енгізілуге атсалысу;
- Халықаралық, мемлекеттік және салалық стандарттарды, сондай-ақ
мемстандарттардың басқа да нормативтік құжаттарын енгізу;
- Нормативті, конструкторлық және технологиялық құжаттамаларының
жобаларына метрологиялық сараптама жүргізу;
- Өлшеу жағдайларына талдау жасау және оның негізінде метрологиялық
қамтамасыз етуді жетілдіру бойынша іс-шараларды ойластыру және іске асыру;
- Өнеркәсіптің қызметтері мен бөлімшелерінің жұмысшыларын бақылау
және өлшеу операцияларын орындауға даярлау.
Метрологиялық қамтамасыз етудің 4 негізі бар, олар:
1)Ғылыми;
2)Ұйымдастырушылық;
3)Нормативтік;
4)Техникалық.
Метрологиялық қамтамасыз етуінің бөлек аспектілері кішкене
өнеркәсіптің метрологиялық қамтамасыз етілуінің МИ 2500-98 ұсынысында
қарастырылған. Метрологиялық қамтамасыз етудің іс-шараларын жасау және
өткізу метрологиялық қызметтерге жүктелген. Метрологиялық қызмет
өлшемдердің бірлігін қамтамасыз ету және метрологиялық бақылау мен
қадағалау жүргізуге қатысты жұмыстарды орындау үшін заңнамаға сай құрылатын
қызмет.
1.6 Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Әбішұлының 2018 жылғы халыққа жолдауы.
Біздің Республикамызда 2018 жылдың 10 қаңтарында ел басымыз Нұрсұлтан
Назарбаев Әбішұлының Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың
жаңа мүмкіндіктері атты жолдауында өнеркәсіптер арасындағы технологиялық,
экономикалық және әлеуметтік салаларда терең әрі қарқынды өзгерістер
кезеңіне қадам басқаны жөнінде бірнеше мәселелер жарияланған болатын.
Президентіміздің айтуынша жаңа технологиялық қалып қалай жұмыс
істейтіні, азаматтық құқықтардың қалай іске асырылуы қажет екені, біздің
қолымызда, яғни болашағымызды жаңа технологиялық қалып бойынша
тәрбиеленуімізді түбегейлі өзгертіп жатыр.
Біз әлемдік өзгерістер мен сын-қатерлерге дайын болу қажеттігін
ескеріп, Қазақстан-2050 даму стратегиясын қабылдаған болатынбыз. Онда
озық дамыған отыз елдің қатарына кіру мақсатына байланысты 100 нақты қадам-
Ұлт жоспары жүзеге асырылуда. Оның 60 қадамы қазірдің өзінде орындалып
болды, қалғандары ұзақ мерзімге арналған және жоспарлы түрде іске
асырылуда.
Біз әлем елдерінің сенімі мен құрметіне бөленіп, брендке айналған
тәуелсіз Қазақстанды құрдық.
2017 жылы біздің ел БҰҰ қауіпсіздік кеңесінің тұрақты емес мүшесі
болды. 2018 жылдың қаңтар айында оған төреғалық етудеміз. Біз дүниежүзілік
ЭКСПО мамандандырылған көрмесін өткізу үшін әлемдік қоғамдастық таңдап
алған ТМД және Шығыс Еуропа елдері арасындағы бірінші мемлекет болдық.
Қазақстанда табысты жұмыс істеп келе жатқан нарықтық экономика моделі
қалыптасты. 2017 жылы еліміз әлемдік дағдарыстың қолайсыз салдарын еңсеріп,
сенімді өсу жолына қайта түсті.
Жыл қорытындысы бойынша ішкі жалпы өнімнің өсуі 4 процент болып, ал
өнеркәсіптік өнімнің өсуі 7 проценттен асты. Бұл орайда, өнеркәсіптің жалпы
көлемінде өңдеуші сектордың үлесі 40 проценттен асып түсті.
Қазақстанның қолайлы дамуы орта таптың қалыптасуына мүмкіндік берді.
Кедейшілік 13 есе қысқарып, жұмыссыздық деңгейі 4,9 процентке дейін
төмендеді.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық табыстарының негізі-біздің басты
құндылықтарымыз ретінде қала беретін азаматтық бейбітшілік, ұлтаралық және
конфессияаралық келісім. Дегенмен, Қазақстанның жетістіктері сенімді тірек
саналады, бірақ ол ертеңгі табыстарымыздың кепілі емес екенің жақсы
сезінуіміз керек.
Көл-көсір мұнайдың дәуірі аяқталып келеді. Елімізге дамудың жаңа
сапасы қажет. Жаһандық трендтер көрсетіп отырғандай, ол, бірінші кезекте,
Төртінші өнеркәсіптік революция элементтерін кеңінен енгізуге негізделуі
тиіс. Мұның өзіндік сын-қатерлері де, мүмкіндіктері де бар.
Жаңа әлем көшбасшыларының қатарына қосылу үшін Қазақстанда қажетті
нәрсенің бәрі бар.
Индустрияландыру жаңа технологияларды енгізудің көшбасшысына айналуы
тиіс. Оның нәтижелері мұнай бағасы күрт төмендеген 2014-2015 жылдардағы
дағдарыста негізгі тұрақтандырушы факторлардың бірі болды. Сол себепті
жоғары еңбек өнімділігі бар қайта өңдеу секторына деген бағдарымыз өзгерген
жоқ. Сонымен қатар индустрияландыру 4.0 жаңа технологиялық қалыптың барлық
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, мейлінше инновациялық сипатқа ие болуға
тиіс. Кәсіпорындарымыздың жаңғыртуға және цифрландыруға бағытталған өнімнің
экспортқа шығуын көздейтін жаңа құралдарды әзірлеп, сыннан өткізу қажет.
Бұлар бірінші кезекте, технологиялардың трансфертін ынталандыруға тиіс.
Еліміздің бірнеше өнеркәсіптік кәсіпорнын цифрландыру жөніндегі
пилоттық жобаны іске асырып, бұл тәжірибені кенінен тарату керек. Цифрлық
және басқа да инновациялық шешімдерді әзірлеушілердің өз экожүйесін дамытуы
аса маңызды мәселеге айналып келеді.
Білім беру жүйесін, коммуникация мен стандарттау салаларын жаңа
индустрияландыру талаптарына бейімдеу қажет болады. 2018 жылы цифрлық дәуір
өнеркәсібін қалыптастыруға арналған индустрияландырудың үшінші бесжылдығын
әзірлеуге кірісу керек.
XXI ғасырда әлемнің табиғи ресурстарға деген мұқтаждығы жалғасуда.
Олар болашақта жаһандық экономиканы және еліміздің экономикасын дамыту
барысында ерекше маңызға ие болады, деген болатын.
2 тарау. Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік жұмыстар
2.1 ҚазМұнайГаз ведомстволық метрологиялық қызметі
Ведомстволық метрологиялық қызмет:
- Министрліктің бас метрологы қызметінен;
- Метрологиялық қызметтің басты ұйымынан;
- Метрологиялық қызметтің базалық ұйымынан;
- Өнеркәсіп кәсіпорындарының, ғылыми-зерттеу, жобалау конструкторлық
және технологиялық ұйымдардан тұрады.
Министрліктің метрологиялық қызметі ведомстволық метрология
қызметінің басшы және үйлестіруші буыны табылады. Министрліктің
метрологиялық қызметін қарамағында министрліктің орталық аппаратына кіретін
бөлімі бар министрліктің бас метрологы басқарады. Министрліктің бас
метрологы министр бұйрығымен және бөлімге жүктелген міндеттердің орындалуы
үшін дербес жауапкершілік атқарады.
Бас метролог бөлімінің құрылымы мен штаты министрлікте белгіленген
тәртіппен министр арқылы бекітіледі. Министрліктің бас метрологы қызметінің
міндеті-ведомствоға қарасты кәсіпорындар арқылы шығарылған өнімдердің
дайындалуын, өндірілуін, сыналуы мен пайдалануға берілуін метрологиялық
қамтамасыз ету бойынша жұмыстарға басшылық жасау, үйлестіру және жүзеге
асыру.
Министрліктің бас метрологы қызметінің негізгі жұмыс бағыттарының
бірі болып ведомствоға қарасты кәсіпорындардың өлшеулері мен метрологиялық
қамтамасыз етуі жағдайына талдау жасау, алынған мәліметтер негізінде саланы
метрологиялық қамтамасыз етудің кешенді бағдарламаларын жасау, сонымен
қатар кәсіпорынның метрологиялық қызметін құру мен дамыту мақсатында әрбір
кәсіпорынның өндіріс ерекшелігін зерттеу табылады.
Министрліктің бас метрологы қызметі министрліктің кәсіпорындары мен
ұйымдарында өлшеу техникасын, сынау мен бақылау деңгейін арттыру,
өлшеулердің біртұтастығы мен дұрыстығын қамтамасыз ету бойынша ғылыми-
зерттеу және жобалау-конструкторлық жұмыстарын дамытуда үлкен роль
атқарады. Министрліктің бас метрологының қызмет аспектілерінің бірі болып
мемлекеттік стандарттары, СЭВ стандарттарын, МОЗМ, ИСО, МЭК метрология
саласындағы кеңестерін енгізуге бақылау жасау табылады.
Өз жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында министрліктің бас
метрологы қызметі мәжілістер, конференциялар мен көрмелер ұйымдастырып
өткізіп, метрология мәселелері бойынша материалдар дайындайды.
Ведомстволық метрология қызметінің басты және базалық ұйымдары
жобалардың, стандарттардың, конструкторлық және технологиялық
құжаттамалардың метрологиялық сараптамасын жүзеге асыру тәртібі мен әдісі
бойынша жұмыстарды жүргізуге, салалық нормативтік құжаттарды дайындау
жолымен метрологиялық сараптаманың нормативтік негізін қамтамасыз етуге
міндетті. Аталмыш ұйымдар саладағы метрологиялық қамтамасыз ету мәселелері
бойынша ақпараттық жұмыстарды жүргізіп, қамтамасыз ету бойынша халықаралық
жұмыстарға қатысуы тиіс.
Ведомстволық метрологиялық қызметтің үшінші буыны-метрологиялық
қамтамасыз етудің біртұтас саясатын жүзеге асыруға ықпал ететін өнеркәсіп,
ғылыми-зерттеу және жобалау-конструкторлық кәсіпорындарының метрологиялық
қызметтері. Көптеген қызметтердің кемшіліктері:
- Кәсіпорынның түрлі қызметтері құрамына енгізілген өлшеу
бөлімшелерінің бытыраңқылығы;
- Қызмет ғимаратының дәл өлшеу жүргізу талаптарына сай болмауы:
- Қызметкерлердің біліктілігінің жеткіліксіздігі;
- Өлшеу бөлімшелерінің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Физика, математика және ақпараттық технологиялар факультеті
Физика және техникалық пәндер кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Физика және техникалық
пәндер кафедрасының
меңгерушісі
________________ ф.м.ғ.к.,
қауымдастырылған профессоры
Джумамуханбетов Ж.Г.
_____________ 2018 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұнай өнеркәсібіндегі метрологиялық қамтамасыздандыру
5В073200 – Стандарттау, сертификаттау және метрология мамандығы
бойынша
Орындаған: Ф-414 топ студенті Бржанова
К.Б.
Ғылыми жетекшісі: ф.м.ғ.д. профессоры Имашев Ғ.И.
Атырау, 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау. Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және
түрлері ... ... ... .7
1.1 Метрология туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Метрологияның даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Өлшем құралдарын метрологиялық
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Техникалық
шарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 16
1.5 Метрологиялық қамтамасыз етудің
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .19
1.6 Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Әбішұлының 2018 жылғы халыққа
жолдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 тарау. Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 ҚазМұнайГаз ведомстволық метрологиялық қызметі ... ... ...23
2.2 ҚазМұнайГаз компаниясы туралы жалпы мәліметтер ... ... ...26
2.3 Сұйық пен газдың энергоресурстар есебін метрологиялық қамтамасыз
етудегі көлемдік және массалық шығындарының бірліктерінің мемлекеттік
эталондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.4 ҚазМұнайГаз компаниясының еңбек қауіпсіздігі және оны қорғау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 ҚазМұнайГаз ААҚ-ның сапа, қоршаған ортаны қорғау қызметінің
негізгі мақсаттары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3 тарау. Өндірістік тәжірибенің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Мекемеде тәжірибе
өту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .39
3.2 Студенттің өндірістік тәжірибе кезіндегі
міндеттері ... ... ... ... ... 39
3.3 Атырау мұнай өңдеу зауыты ЖШС кәсіпорыны туралы жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .39
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауыты ЖШС-ның тарихы ... ... ... ... ... .40
3.5 Жеке
тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда метрология бағыты өз алдына ғылыми дамыған, өз
заңдылықтары бекітілген, қолданыс тапқан физиканың үлкен саласына айналып,
математикалық әдістері бай, құрал жабдықтарды яғни жаңа технологияларды
дамытуды басқарушы ғылым болып табылады және біздің қоршаған ортамен
әсерлесуімізді сандық жағынан есептеп отыруға немесе мөлшерлеп отыруға
мүмкіндік беретін өлшеу құралдарымен қамтамасыз етеді.
Бұндай мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының сәйкесінше заң
актілері - Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы заңы , Табиғи
ресурстарды пайдалану жөніндегі қызметті лицензиялау туралы заңы, Мұнай
туралы заңы қабылданып, түрлі аймақтардың есептеуі мен шығынын өлшеу
түрлерін метрологиялық қамтамасыз етудің ұзақ мерзімді бағдарламалары
дайындалған болатын. Дайындалған бағдарламалармен түрлі қалалар мен
облыстарда көптеген аймақтық метрологиялық қызметтер құрылып жұмыс жасауда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:
Ғылыми тұрғыда өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету дегеніміз, ол,
стандарттардың талаптарына сәйкес өлшемнің бірлігі мен талап етілетін
дәлдігіне жету үшін қажетті ғылыми және техникалық құралдар кешені болып
табылады. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өз міндеттерін
стандарттаумен тығыз байланысты болған сайын тиімді шешіледі. Өндірісті
метрологиялық қамтамасыз ету бойынша мақсатта Мемлекеттік өлшем бірлігін
қамтамасыз ету жүйесі стандарттары әзірленіп, Өлшем бірлігін қамтамасыз
ету туралы заң қабылданды. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өнімді
бақылау мен сынау әдістері сияқты стандарттау объектілерімен өте тығыз
байланысты. Сол объектілер үшін бақылануға тиіс бірқатар метрологиялық
параметр белгілеген орынды, яғни сондағы өлшенетін параметрлердің
номенклатурасы мен оңтайлы өлшеу дәлдігінің нормаларын белгілеу, талап
етілетін дәл өлшеуді орындау әдістемесін әзірлеу қажет болады. Оларды
стандарттау өлшеуді орындаудың көптеген үлгілік әдістемелерін реттеудің
тиімді жолы болып табылады.
Өлшеу процесін қажетті өлшеу жабдықсыз, яғни өлшеу құралынсыз жүзеге
асыру мүмкін емес. Сондықтан өлшеу құралдың түрін сауатты таңдауды, олардың
жай-күйін бақылауды, оларды уақытында және дұрыс тексеруді қамтамасыз ету
қажет. Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудің негізгі ережелерін
тәртіптейтін мемлекеттік стандарттау жүйесімен реттеледі. Жалпы ұғымдар ҚР
СТ 2.0-2001, ҚР СТ 2.2-2001 болып есептеледі. Өндірісті метрологиялық
қамтамасыз ету-бұл өлшеудің бірлігі мен талап етілетін нақты дәлдігіне жету
үшін керек ғылыми және ұйымдастыру негіздерін, техникалық құралдар мен
нормаларды белгілеу және қолдану болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету өнімді бақылаудан басқа
конструкторлық, әрі технологиялық құжаттаманы қабылдауды жүзеге асырады.
Сараптама мен метрологиялық талдау, ол, өлшенуге тиіс параметрлерді таңдау,
дәлдік нормаларын белгілеу жайлы техникалық шешімдерді талдау мен бағалау
және де бұйымдарды әзірлеп жасау, сынау, пайдалану мен жөндеу процестерін
өлшеу әдістерімен және де құралдарымен қамтамасыз ету болып есептеледі.
Метрологиялық сараптама бұйымдарды әзірлеу, жасау, пайдалану және жөндеу
процесінде бұйымдарды бақылау кезінде тиімділікті қамтамасыз ету мақсатында
жүргізіледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны:
- Өлшенетін параметрлердің оңтайлы номенклатурасын анықтау.
- Бұйымның конструкцияларының бақылауға жарамдылығын бағалау.
Өлшеудің дәлдік көрсеткіштерін бақылап және өзара алмастырымдылықтың
тиімділігі мен дұрыстығының талаптарындағы сәйкестігін анықтау.
- Өлшеудің дәлдік көрсеткіштерінің технологиялық процестердің оңтайлы
режимдерін қамтамасыз ету талаптарына сәйкестігін анықтап тексеру.
- Өлшеудің дәлдігін сақтай отырып өлшеу операцияларын арзандату мен
еңбек сыйымдылығын азайтудың автоматтандыру әдістерін қолданудың
мүмкіндігін анықтау.
- Өлшеу кезінде компьютерді пайдалану мүмкіндігін анықтап, тексеру.
Сараптама нәтижелері мемстандарт 3.114-81 бойынша рәсімделеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні:
Мұнай-газ өндіру басқармасы механикалық қызметтерінің өндірістік
қызметін басқарып, өндірістік қызмет көрсету цехтарының жұмысын қамтамасыз
ету.
Өндірістік цехтардың қызмет көрсететін персоналының мұнай кәсіпшілігі
жабдығын дұрыс, әрі апатсыз пайдалануын сақтауы бойынша, біздің мұнай
өнеркәсіпшілігі жабдығын уақытылы және сапалы жөндеу, пайдаланылатын мұнай
кәсіпшілігі жабдықтарының сенімділігін арттыру бойынша ұйымдастырушылық іс-
шараларды жүзеге асыру бойынша жұмысты ұйымдастырады.
Өндірістік бөлімшелердің мұнай кәсіпшілігі жабдығын, қосалқы
бөлшектерді жеткізуге арналған жыл сайынғы өтінімдерін жинауды, талдауды
және де сонымен қатар жасауды, жетекшілік ететін бағыттар бойынша жылдық
өндірістік бағдарламаның жасалуын, мұнай кәсіпшілігі жабдығын дұрыс
пайдалану жоспарларды алдын алу жайында кестесіне сәйкес уақытында жөндеу
жүргізуді қамтамасыз ету болып табылады.
Мұнай кәсіпшілігі жалпы жабдығының авариялық істен шығуын, жазатайым
жағдайларды тергеу жөніндегі комиссиялардың жұмысына, тауарлық-материалдық
құндылықтарды қабылдауға және негізгі құралдарды есептеп шығаруын айтуға
болады.
Дипломдық жұмыстың болжамы:
Мұнай өндіру объектілеріндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарының
сақталуын бақылауды жүзеге асырады және мұнай кәсіпшілігі үшін тауарлық-
материалдық құндылықтарын, жабдықтарын, аспаптар қажеттілігін
қалыптастырудың немесе негіздеуді қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың талаптарын сақтай отырып,
өндірістік резервтер мен ресурстардың барлық түрлерінің үнемді жұмсалуы
бойынша мәселелерді шешу.
Басқарудың, өндіріс тиімділігін арттырудың және әрбір қызметкердің
соған тапсырылған іс немесе барлық ұжым жұмысының қорытындылары үшін жауап
беруін дұрыс біріктіруді қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- Қазақстан Республикасы құқықтық-нормативтік актілеріндегі және
басқа да заңдармен бекітілген өнеркәсіп қауіпсіздігі талаптарының тұрақты
орындалуын қамсыздандыру немесе қамтамасыз ету;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайының бұзылуына әкелетін себептерді
анықтау, тексеру;
- Зауыттағы қауіпті өндірістік нысандардағы өнеркәсіптік қауіпсіздік
жағдайына сараптау жүргізу;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайының бұзылуы мен үшінші тұлғалардың
жасаған залалын жою және де қоршаған ортаны ластаудың алдын алу шараларын
жасау;
- Зауыттағы қауіпті өндірістік нысандардағы технологиялық тұрғыда
тоқтап қалуды, апаттық жағдайдың алдын алуын, хабарлауын және жұмысын
үйлестіру сонымен қатар болған апатты жағдайлардың залалын жою;
- Қауіпті өндірістік нысандардағы қолданылатын энергетикалық және
техникалық құрылғылардың сынағын өткізу және бақылау немесе өлшем
құрылғыларының жөнделу мен уақытында тексерілуін қамтамасыз ету;
- Технологиялық тәртіптердің тұрақты бақылауын орнату;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына тұрақты бақылау орнату және
өндірістік қауіпті факторларды анықтау;
- Зауыт еңбеккерлерінің өнеркәсіптік қауіпсіздік жүйесі бойынша
дайындығын ұйымдастыру, тексеру, аттестаттаудан өткізуді ұйымдастыру;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына ықпал ететін бұзылулардың себебі
мен салдарын табу;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарындағы өнеркәсіптік қауіпсіздік
жағдайының анализі;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайын жақсартуға және үшінші
тұлғаларға, қоршаған ортаға келтірілетін зияндарды болдырмауға бағытталған
шараларды әзірлеу;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарында қақтығыстар, технологиялық
іркілістерді алдын ала ескертуге және оларды оқшаулау мен жоюға бағытталған
жұмыстардың координациясы;
- Зауыттың өндірістік қауіпті нысандарында қолданылатын тәжірибелер
өткізуге, техникалық қондырғылар, энергетикалық жабдықтар, жөндеу және
өлшеу-бақылау заттарына уақытылы бақылау;
- Технологиялық тәртіпті сақтауды үнемі бақылауда ұстау;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік жағдайына тексерулер өткізу және
өндірістік зиянды факторларды анықтау;
- Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласында зауыт жұмысшыларын аттестациялау
және оны ұйымдастыру және бақылау.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
Өндірістік тәжірибемізден өткен уақытымызда, метрология қызметінің
және пирометрия қызметтер түрлері туралы материалдар жинай отырып, диплом
алды тәжірибемізді жазып, қорғаған болатынбыз.
Тәжірибелік маңыздылығы-жалпы кәсіпорын туралы, сондағы метрология
саласындағы салыстырып тексеру туралы теориялық және әдістемелік негізі
туралы жалпылама мағлұмат беру, оны ұғыну, оларға талдау жүргізу.
Сонымен қатар осы тәжірибемізден кәсіби ілімдерді тереңдету және
метрология қызметінің болашақта мамандардың қажетті іскерлігі мен дағдысын
қалыптастыру және біздің білім сапасын көтеру мақсатында дайындық жасадық
деп білеміз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмысымыздың құрылымы кіріспеден, үш тараудан
құралған, олар: 1 тарау-Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және түрлері,
2 тарау-Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік жұмыстар, 3 тарау-
Өндірістік тәжірибенің маңыздылығы, қорытындыдан жәнеде пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Зерттеудің өндірістік теориялық мәні және түрлері
1. Метрология туралы жалпы ұғым
Метрология туралы негізгі ұғым дегеніміз ол өлшеу. МЕМСТ 16263-70
бойынша, өлшеу – арнайы техникалық құралдар көмегімен физикалық шаманың
мәнін табу болып есептеледі.
Метрология - өлшемдер мен өлшеулер туралы, олардың бірлігін қамтамасыз
ету әдістері мен құралдары және талап етілген дәлдікке жету әдістері туралы
ғылым. Метрология ғылымы теориялық, заңнамалық және қолданбалы метрология
болып үш бөлімге бөлінеді.
Теориялық метрология - метрологияның іргелі негіздерін жасақтау немесе
құру, ол өлшем бірліктерінің жүйесі, сондағы физикалық тұрақтыларды жасау,
өлшеулердің жаңа түрлерін әзірлеумен айналысатын метрологияның бөлігі. Кей
кездері басқаша іргелі метрология термині қолданылады. Теориялық
метрология қоғамға қажет өлшеулердің қажет дәлдігін және бірлігін
қамтамасыз етуге бағытталған өлшеудің физикалық өлшем бірліктерін,
эталондарын, әдістерін, құралдарын пайдалану бойынша міндетті техникалық
және заңды талаптарын орнатады.
Заңнамалық метрология - мемлекетте қолданылатын өлшем бірліктері,
өлшеу әдістері, құралдары мен зертханаларға қатысты мемлекеттік талаптарды
белгілейтін метрологияның бөлігі. Заңнамалық метрология мемлекеттік
метрологиялық қызмет, мемлекеттік басқару органдарының және заңды
тұлғалардың метрологиялық қызметтері, енгізілген заңдар мен заңнамалық
ережелер арқылы метрологиялық қызметті мемлекеттік реттеу құралы қызметін
атқарады. Заңнамалық метрологияға құралдардың түрлерін сынау мен бекіту,
оларды тексеру мен калибрлеу, өлшеу құралдарын сертификаттау, өлшеу
құралдарын мемлекеттік бақылау мен қадағалау жатады. Метрологиялық ережелер
мен заңнамалық метрологияның нормалары халықаралық ұйымдардың құжаттары мен
ұстанымдарына сәйкестендірілген. Бұл экономикалық және сауда
байланыстарының дамуына жағдай туғызады және халықаралық метрологиялық
бірлескен қызметіндегі өзара түсіністікке әсер етеді.
Қолданбалы (тәжірибелік) метрология - теориялық метрология жасақтары
мен заңнамалық метрологияның ережелерін қызметтің әр түрлі салаларында
тәжірибе жүзінде қолданумен айналысады.
Метрологиялық қызмет пенен оның әрекеттері – өлшеулер бірлігі, алғашқы
эталондармен қайталанатын өлшемдерді бекітілген бірліктер өлшемдеріне тең
заңдалған бірліктермен, ал өлшеу нәтижелерінің қателіктері белгілі,
берілген ықтималдылық орнатылған шектерден аспайтын нәтижелермен
сипатталатын өлшеулер жағдайлары.
Өлшеулер бірлігін қамтамасыз ету – заңнамалық актілерге, мемлекеттік
стандарттармен және басқа нормативтік актілермен орнатылған ережелер мен
нормаларға сай өлшеулер бірлігін сақтауға, оған қол жеткізуге бағытталған
метрологиялық қызметтердің әрекеттері.
Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық – ел заңнамасына сай
өлшеулердің бекітілген түріндегі өлшеулер бірлігін қамтамасыз ету бойынша
мемлекеттік эталондарды жасауға, сақтауға және қолдануға, нормативтік
құжаттарды жасақтауға жауапкершілікті таситын метрологиялық ғылыми –
зерттеушілік орталық. Кез келген физикалық өлшемді өлшеу деп эталон деп
қабылданған өлшемнен бұл өлшем қанша есе үлкен екенін анықтайтын операцияны
айтамыз. Мысалы, ұзындық эталоны метр деп қабылданған, жарыстарда өлшеулер
жүргізгенде спортсмен қанша шақырым жүрді, қанша шақырымға секірді, тағы
сол сияқты соны білуге тырысады. Дәл осылай қозғалыс уақытын, қуатты тағы
да басқаларын білуге болады. Мұнда алынатын ақпарат тәрбиешілердің, ғылыми-
әкімшілік жұмысшыларды алдағы әрекетіне негіз болады. Бір көрсеткіштерді
бағалап жатқан жаттықтырушылар мен мамандар мұны бірдей істеуі керек.
2. Метрологияның даму тарихы
Өлшеу өте ерте замандағы адам қызметтерінің бірі болып есептелінеді.
Олардың пайда болулары адамзаттың материалдық мәдениеттеріне көзделіп
негізделген. Көне заманның адамдары біртекті объектілерді есептеулерімен
шектелген, яғни жауынгерлер саны, мал басы, арақашықтық қадамдармен,
садақпен атумен, жолдағы күндермен өлшенді. Яғни уақыт тәулікпен, ай
фазаларымен немесе жыл мезгілдерімен өлшенсе, ал заттардың саны данамен,
дэжинамен, қорап және баулармен өлшенген. Ондай есептеулер физикалық
шамалар мен өлшеу бірліктерін енгізуді қажет етпеген. Сол кездерде арнайы
есептеулер жүргізетін техникалық құралдарды жасауды немесе қолдануды қажет
санамаған. Бірақ заманның, айналадағы қоғамның дамуына байланысты әр түрлі
шамаларды, қашықтықты, салмақты, өлшемді, көлемді және тағыда басқа
есептеулерді керек ете бастады.
Тауар мен өндіріс алмасу пайда болғаннан бастап өлшем бірліктеріне
деген қажеттілік туған. Сол уақытта ондай бірліктер ретінде астықтың
дәндері (гран), бұршақтардікі (карат), қолдың саусағының ұзындығы (дюйм)
және аяқ өкшесі (фут) деп қолданған екен. Уақыт өте келе өлшем бірліктері
дәл және әртүрлі бола бастаған болатын, олардың арасында арақатынас
орнатылды, жаймен әр мемлекеттер мен халықтардың өздерінің ұлттық өлшем
бірліктері қалыптаса бастады. Бұл өлшем бірліктерін есепке алуға тырысқан,
сол үшін табиғи мен антропологиялық бірліктер таңдалған. Өлшеудің белгілі
бір дамуына ол метрологияның пайда болуына негіз болды. Ғылым мен
техникалардың дамуы әр түрлі мемлекетте қолданылатын шамаларды мөлшерге
әкелді. Сонымен Ресейде қашықтық – верстпен өлшенсе, ал Англияда – милямен
белгілеген. Осылардың барлығы мемлекеттер арасындағы байланыстарды, ғылым
жағынанда қатынасты қиындатты.
Ерте кезде орыс тәжірибесінде өлшеулердің негізгі жүйесі ретінде көне
египеттіктердің өлшем бірліктері қолданылған, ал көне египеттіктер өз
кезеңінде Көне Греция мен Рим тәжірибесінен алынған болатын. Өлшеулердің
әрбір жүйесі, дәуіріне байланысты, өзінің ерекшеліктерімен, ұлттық
менталитеттерімен ерекшеленген.
1832 жылдары Карл Гаусс физикалық шаманың бірлік жүйесін шамалардың
жиынтығы негізінде құру тәсілін ұсынған. Ол абсалютті деп аталатын бірлік
жүйесін құрған болатын, оның негізі болып үш бір-біріне тәуелсіз бірліктері
алынды, олар массаны – миллиграмм, ұзындықты – ұзындықты миллиметр және де
уақытты – секундпен атаған.
Он жеті мемлекет 1875 жылы дипломатиялық конференцияда Метрикалық
конвенцияға қол қойды. Қазіргі кезде оның мүшелігіне 50 ден астам ел
кіреді. Сол конвенцияға қол қойған мемлекеттер Халықаралық бірлестігін
бекітеді. Осыған байланысты Халықаралық мөлшер және салмақ бюросы құрылды.
Қазіргі таңда халықаралық мөлшер және салмақ бюросында 7 консультативті
комитет қызмет етеді, олар бірлікті, мөлшерді анықтау, секундтар,
термометрлер, электр, фотометрлер және ионды сәулеленуді өлшеу эталондарын
қарастырады.
Дмитрий Менделеев Иванович те кезінде одақтық метрологияның дамуына
көп үлесін қосқан болатын, сондықтан 1892-1917 жылдар аралығы метрология
дамуының Дмитрий Менделеев кезеңі деп те аталады.
1955 жылдары Москвада 2-ші мемлекеттік метрологиялық орталық құрылды,
қазіргі Жалпыресейлік физика-техникалық және де радиотехникалық өлшемдердің
ғылыми зерттеу институты. Онда дәлдік өлшеудің құралын зерттейді. Тағы да
бір Ресей метрологиялық орталығы болып Жалпыресейлік метрологиялық
қызметінің ғылыми зерттеу институты да саналады, онда заңдылық метрология
саласындағы басты ұйым. Халықаралық метрологиялық ұйымға 1956 жылы құрылған
халықаралық заңдылық метрология ұйымы кіреді. Ал Парижде Халықаралық
метрологиялық заңдылығы жұмыс істейді. Ондағы қызметін Халықаралық
(Международный) метрология заңдылық комитеті басқарады. Кейбір мәселелерді
Халықаралық стандарттау ұйымы (ISO) шешіп береді.
80 жыл өрлеу жолын 2003 жылы Қазақстан метрологиясы атап өткен
болатын. Қазақстанның өлшеу туралы тарихы Ресейдің метрологиясымен өте
қатты тығыз байланысты. Ең алғаш рет Қазақстан аумағында 1923 жылдарда
аспаптардың жарамдылығын анықтайтын Семей бөлімшесі ашылды. Қазақстанның
басқа аумақ, аймақтары Қазақстан Республикасының сыртқы елде Саратов,
Оренбург қалалары қамтамасыз еткен. 1929 жылы 1 қазанда Семей бөлімшесі
таразы және өлшемдік бойынша Қазақстандық аймақтын немесе аумақ поверкілік
палата болып өзгертілді. Оның басқарушысы Вильковиский Н.Э. болған. Қазақ
КСРО Комисарлық Одақтың шешімі бойынша 1930 жылы Қазақстандық аймақтық
палатасы Семей қаласынан Алматы қаласына көшірілді. Бұл кезде Қазақстанда
аса күрделі емес құралдар мен аспаптар таңбаланды, олар таразы, кір тастары
ұзындық шамалары, манометрлер. Қазақстандағы экономикалық өрлеуімен
байланысты поверкалық яғни салыстырып тексеру органдарының саны да өсті.
1931 жылы Қазақстандық аймақтық палатасы Қазақстандық аймақтық стандарттау
бюросы болып өзгертілді. Басқару құралымы орталық аппараттан және өлшемдік
құралдар мен аспаптар мен шамалар бойынша 14 (он төрт) облыстық басқарма
кіреді. Қызметкерлер құрамы облыстарды қосқанда 129 адамды құраған. 1955
жылдары Алматы қаласындағы мемлекеттік бақылау зертханасы құрылды, сонымен
қатар ол мемлекеттік бақылаудағы Республикалық зертхана болып аталды.
Қазақстандағы метрологияның негізгі дамуы 1960-шы жылдары басталды. Сол
жылдары екінші, үшінші разрядты зертханалар белсенді салына бастады және
жаңа құралдармен жабдықталды. 1972 жылы Алматы облысының Қапшағай қаласында
радиациялық аспаптарды поверкілеу бойынша зертхана салынды. Ал Өскемен,
Ақмола, Шымкент пен Жамбыл қалаларында зертханалар тұрғызылды. 1975 жылы
республикалық метрология және стандарттау орталығы Сертификаттау мен
Метрологиялық Аккредиттеу Орталығы (АЦСМ) ұйымдастырылды. КСРО-ның
Мемстандарты АЦСМ-ға өндірісті мемлекеттік стандарттар үлгісін
ұйымдастыруды 1977 жылы тапсырды. Республикамызда 8 млн өлшеу жабдықтары
тасымалда жүрді. Мемлекетіміз 17 жұмысшы эталон, 13000 жоғарғы дәлдіктегі
өлшем бірліктер үлгілерімен жабдықталды. Ресейлік және Украиналық
метрологиялық институттары 1992 жылға дейін өлшем бірліктерімен қамтамасыз
етті. Осыған байланысты Республиканың Мемстандарттары алдында күрделі,
үлкен тапсырмалар тұрды. Негізгісі осы күнге дейінгі жеткен өлшеу
кезеңдерін сақтап қалу, ұлттық нормативтік құжаттарды ұйымдастырып жинақтау
болды.
Осынын бәрін іске асыру үшін Қазақстан Республикасының үкіметі 1993
жылы 18-ші қаңтарда Өлшем бірліктер туралы заңын қабылдады. Үкіметпен
мемлекеттің өлшем бірліктер жүйесінің даму бағдарламасы қабылданды.
Қазақстан Республикасы 1994 жылдың қазанында заңды түрде метрологияның
халықаралық ұйымына тең құқылы мүшесіне кірді.
1-сурет. Метрология теориясының құрылымы
1.3 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
Мемлекеттік метрологиялық бақылау.
Мемлекеттік метрологияның бақылаудың бірнеше түрлері белгіленген:
- Өлшем құралдарының түрін бекіту;
- Өлшем құралдарын, яғни соның ішінде эталондарды салыстырып тексеру;
- Өлшем құралдарын әзірлеу, сату, жөндеу және де жалға беру құқығына
заңды әрі жеке тұлғалардың қызметін лицензиялау.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалау (ММБмҚ) заңымен
белгіленген аясында жүзеге асырылады. Сондықтан жасалынатын, өндірілетін,
импортталатын немесе пайдаланудағы өлшем құралдары 2 топқа бөлінеді:
- Пайдалануға арналған және де мемлекеттік метрологиялық бақылау мен
қадағалаудың таралу аясында пайдаланатын. Ондай өлшем құралдары оларды
сынағаннан және түрін бекіткеннен кейін пайдалану үшін және кейінгі,
алғашқы және мерзімді салыстырып тексеруге жарамды деп танылады;
- Пайдалануға қажет етілмеген, яғни арналмаған және мемлекеттік
метрологиялық бақылау мен қадағалаудың таралу аясында пайдаланылмайтын. Бұл
өлшем құралдарына мемлекет тарапына қадағалау жүргізілмейді.
Салыстырып тексеру, яғни поверканы тексеру құқығына тіркеу ретінде
заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшем құралдарын салыстырып
тексеру құқығына аккредиттеу жасалады.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалаудың таралу аясын
талдау көрсетіп отырғандай және өлшем құралдарының бүкіл паркін көрсетілген
2 топқа нақты бөлу қиын.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалау мынадай аясында
таралады:
- Денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, еңбек қауіпсіздігін
сақтау, сауда операциялары мен өзара есеп айырысу және де мемлекеттік
қорғанысты қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес мемлекеттік
қажеттіліктер үшін келісімшарттар бойынша жеткізілген өнімдерді өндіру
шығару;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандартының міндетті
талаптарына сәйкестіктерін анықтау мақсатына өнім сапасын бақылап, сынау.
Қазақстан Республикасының Стандарттау бойынша заңдарына сәйкес
міндетті болып мемлекеттік стандарттар талаптары болып табылады, олар
жұмыстың, өнімнің және де қызметтің сыртқы орта, азаматтардың өмірі,
денсаулықтарымен жекеменшік мүлкі үшін қауіпсіздігін қамтамасыз ету
бойынша, олар техникалық немесе ақпараттық сәйкестелуін, өнімнің өзара
алмастырылуын, оларды бақылау және маркілеу әдіс тәсілдерінің бірлігін
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен
белгіленген талаптар. Осыған сәйкес мына талаптарға байланысты келуді
бақылау үшін пайдалануға болатын өлшем құралдарын салыстырып тексерілуі
қажет:
- Қорғаныс қондырғыларына бүлдіршіндер ойыншықтары, киім-кешектері
мен аяқ киімдері сипаттамаларына;
- Бұйым элементтері сипаттамаларының беріктігіне;
- Жаман түрде (жағымсыз) әсер етулердің деңгейі мен уақытына, яғни
шу, радиациялық және электромагниттік сәулелену деңгейлеріне, топыраққа
қысым түсірудің жіберілетін нормаларына, шекті жіберілетін зиянды заттар
мен олардың концентрациясының мөлшеріне);
- Өнімді дайындап жасау барысында пайдаланатын материалдарға, соның
ішінде химиялық құрамы жағынан шектеулер, зиянды және қауіпті заттардың
жіберілетін деңгейін шектеу болып есептеледі;
- Өнімді қолдану, оған көрсетілген техникалық қызмет пен жөндеу
ережесіне.
Сериялы өндіріске арналған өлшемдердің барлық осы жазылғандарынан
мынадай қорытынды жасауға болады, сондағы өлшемдердің аялары үшін түрін
бекіту мақсатымен сынақ өткізу керек. Және де, сондай-ақ, өндіруші
кәсіпорынға өзінің өндірген өлшем құралдарының қайда пайдаланып қолданатыны
белгісіз екенін ескеру керек. Ол өлшем құралдарының мемлекеттік
метрологиялық бақылау таралатын аяда қолданылмауы да мүмкін. Осыған сәйкес
өндіруші кәсіпорындар алғашқы салыстырып тексеруді өткізгені жөн болады.
Өлшем құралдарының түрлерін бекіту.
Өлшем құралдарының түрлерін бекіту елде өлшем бірлігін немесе
өндіріске нормативтік құжаттарда белгіленген талаптарға сәйкес келетін
өлшем құралдарының айналысқа шығару мақсатында жүргізіледі.
Өлшем құралдарының бекітілген түрлері өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесі тізіміне енгізіледі. Бірен саран данада
жасалынған және әкелінген немесе мемлекеттік метрологиялық қадағалауға
жататын өлшем құралдарын мемлекеттік метрологиялық қызметтер метрологиялық
аттестаттаудан өткізіледі.
Өлшем құралдарына, олардың түрін бекіту мақсатында немесе бекітілген
түрге сәйкестігін анықтау үшін сынақ өткізуді мемлекеттік ғылыми
метрологиялық орталық, стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның ведомстволық бағыныстағы бөлімшелері және де
стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган өлшем құралдарын сынау орталықтары ретінде тіркелген басқа да заңды
тұлғалар жүргізеді.
Түрін бекіту мақсаты үшін сынақтардан және метролгиялық
аттестаттаудан өтпеген өлшем құралдарын айналымға шығаруға, өткізуге тыйым
салынады.
Қазақстан Республикасының Мемстандарты өлшем құралдарының түрін
бекітеді және оны мемлекеттік тексерістерде тіркейді немесе тапсырыс
берушіге түрді бекіту туралы сертификат береді.
Салыстырып тексеру.
Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың екінші құрамдас бөлігі-өлшем
құралдарын салыстырып тексеруді қарастырайық.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеру-өлшем құралдарының белгіленген
техникалық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау мақсатында
мемлекеттік метрологиялық қызмет, әрі оған уәкілетті басқа органдар
орындайтын операциялар жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңы
бойынша мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жататын өлшем құралдары
өндірістен және импорт бойынша әкелінген жағдайда салыстырып тексеріледі.
Ал сатуға немесе жалға беруге тек салыстырып тексерілген өлшем құралдары
ғана жіберіледі.
Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызмет және
мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтар (МҒМО) тіркелген заңды
тұлғалардың метрологиялық қызметтері жүзеге асырады.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді осындай тексерушілер ретінде
аттестатталған жеке адамдар жүзеге асырады. Салыстырып тексерудің нәтижесі-
өлшем құралдарының пайдалануға жарамдылығын растау және де өлшем
құралдарының пайдалануға жарамсыздығын растайды. Салыстырып тексерудің оң
нәтижелері өлшем құралына немесе пайдалану құжаттамасына басылатын
салыстырып тексеру таңбасымен (лейбл) немесе салыстырып тексерілгені
жөнінде куәлік беріледі. Егер салыстырып тексеру нәтижелері бойынша өлшем
құралдарын пайдалануға жарамсыз деп танылса, онда салыстырып тексеру
таңбасы және Салыстырып тексеру туралы куәліктің күші жойылып және
жарамсыздық туралы құжат беріледі немесе техникалық құжаттамадағыдай
жазулар жазылады.
Біздің Қазақстанымызда салыстырып тексерудің алғашқы, мерзімді,
инспекциялық, кезектен тыс және сарапшылық түрлері қолданылады.
Алғашқы салыстырып тексеруге пайдаланудағы немесе жөнделген, яғни
импортпен алып келінген түрі тексерілген өлшем құралдары жатады. Дара
өндірістегі өлшем құралдарының түрін бекіткен кезде олардың әркайсысына
түрін бекіту туралы сертификат беріледі. Ал алғашқы салыстырып тексеруді
бұл өлшем құралдары іске асырмайды.
Мерзімді салыстырып тексеруге пайдаланудағы немесе сақталудағы өлшем
құралдары жатады. Мұндай құралдардың тізімін мемлекеттік метрологиялық
қадағалаудың қызмет ету аясын ескере отырып, бұл құралдардың иелері
жасайды. Салыстырып тексеру аралық интервалдар қолданыстағы заңдылық
ережелер негізінде белгіленеді.
Өндірілген немесе жөнделген өлшем құралдары, оларды техникалық
бақылау бөлімі қабылдағаннан кейін, алғашқы салыстырып тексеруге жіберілуі
керек. Ұзақ сақталуда тұратын өлшем құралдарын мерзімді салыстырып
тексеруден өткізбеуге болады. Ол туралы шешімді заңды тұлғаның бас
метрологы қабылдайды. Салыстырып тексеруге өлшем құралдарының тек өлшем
пайдаланылатын аумақтағы сипаттамалары жатады. Бұл жағдайда өлшем
құралдарында олардың қолдану аясын көрсететін анық жазу және шартты белгі
болу керек.
Кезектен тыс салыстырып тексеру келесі жағдайларда өлшем құралдарын
пайдалану кезінде жасалынады:
- Салыстырып тексеру таңбасы бүлінгенде және салыстырып тексеру
туралы куәлік жоғалғанда;
- Ұзақ уақыт сақталғаннан кейін өлшем құралдарын пайдалануға
енгізгенде;
- Өлшем құралына соққымен әсер етуден кейін немесе аспаптың
қанағаттанарлықсыз жұмыс істеуі кезінде қайтадан қалпына келтіру кезінде;
- Жарты салыстырып тексеру аралық интервалға тең мерзім өткенде
өткізілмеген өлшем құралдарын тұтынушыға сатқанда;
- Жарты салыстырып тексеру аралық интервалға тең мерзім өткеннен
кейін өлшем құралдарын құрама ретінде пайдаланғанда.
Инспекциялық салыстырып тексеру мемлекеттік метрологиялық қадағалау
жүргізілген кезде өлшем құралдарының пайдалануға жарамдылығын анықтау үшін
жасалады.
Лицензиялау.
Өлшем құралдарын өндіру, сату және жалға беру бойынша жеке және заңды
тұлғалардың қызметін лицензиялау-мемлекеттік метрологиялық бақылаудың
құрамдас бөлігі.
Лицензиялау деп міндетті лицензиялауға жататын және заңмен тыйым
салынбайтын қызметпен айналысуға заңды және жеке тұлғаға лицензия берудің
міндетті түрде жасалынатын тәртібі аталады. Қарастырылып отырған жағдайда
лицензия-мемлекеттік метрологиялық қызметтің өлшем құралдарын өндіру,
жөндеу, сату және жалға беру бойынша қызметті жүзеге асыру үшін заңды және
жеке тұлғаларға беретін рұқсаты. Лицензия Қазақстан Республикасының бүткіл
территориясында жарамды болып есептеледі.
Лицензия мына жағдайларда берілмеуі мүмкін, ол өтінішке қосылған
құжаттарда ақпарат толық емес болғанда, лицензияланатын қызметтің жүзеге
асыру шарттары талаптарға сәйкес келмесе, алдыңғы лицензия жойылғаннан
кейін белгіленген мерзім өтіп кеткенде. Лицензия 5 жылдан көп емес уақыт
мерзімге беріледі. Лицензия берген орган өзі орнатқан лицензияланатын
қызметтің шарттарының сақталуын үнемі бақылап отыруы міндетті. Бұзушылық
анықталған жағдайда ол бұзушылық жойылғанға дейін лицензия қызметін
тоқтатуы және мүлдем лицензияны алып қоюы мүмкін.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалауға заңның, өлшем бірлігін
қамтамасыз ету жөніндегі Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының немесе метрологиялық ережелер
мен нормаларының талаптарын жеке және заңды тұлғалардың сақталуын тексеру
тәртібі жатады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың тиімділігін заңның негізгі
мақсаты-азаматтар мен жалпы мемлекеттің мүдделерін өлшемнің теріс
нәтижелері салдарынан қорғау тиімділігіне байланысты болады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың функциялары мемлекеттік
метрологиялық қызмет органдарына жүктеледі. Оларды орындау үшін нормативтік
база, материалды-техникалық қамтамасыздандыру және де білікті, әрі
жауапкершілікті кадрлары болуы керек.
Заңның 22-бабына сәйкес мемлекеттік метрологиялық қадағалау
объектілері болып мыналарды айтуға болады:
1)Шама бірліктерінің эталондары;
2)Өлшем құралдары;
3)Өлшемдерді орындау әдістемелері;
4)Жеке және де заңды тұлғалардың өлшем бірлігін қамтамасыз ету
жөніндегі қызметі.
Заңның 24-бабына сәйкес мемлекеттік метрологиялық қадағалау
келесілерді қамти алады:
1)Өлшем құралдарының шығарылуын, олардың жай-күйін және қолданылуын,
өлшемдерді орындау әдістемелерінің қолданылуын, шамалар бірліктерінің
эталондары және де метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын
қадағалау;
2)Сауда операцияларын жасау кезінде иеліктен шығарылатын тауардың
санын қадағалау;
3)Бума тауарларды ашқан, әрі сатқан және де импорттан алған кезде
олардың санын қадағалау.
1.4 Техникалық шарттары
1) Техникалық шарттар нақты өнімге, процестерге және де көрсетілген
қызметтерге немесе өнімнің бірнеше түріне қойылатын талаптарды белгілейді.
2) Техникалық шарттардың талаптары мемлекеттік немесе мемлекетаралық
стандарттарда белгіленетін техникалық регламенттер мен міндетті талаптарға
қайшы келмеуге тиіс.
3) Техникалық шарттарды жеке немесе заңды тұлғалар әзірлейді және де
бекітеді.
4) Техникалық шарттарға өзгерістер және де олардың күшін жою туралы
шешімдер стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органның және, оған ведомстволық бағыныстағы бөлімшелердің
мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізілімінде міндетті түрде тіркелуге
тиіс.
5) Мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізілімінде тіркелмеген
техникалық шарттар мен соларға өзгерістер жарамсыз болып табылады.
6) Техникалық шарттарды әзірлеудің, бекітудің, тіркеудің, келісудің
тәртібін стандарттау, сертификаттау және метрология жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органдары белгілейді.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптама.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасы дегеніміз-бұл
өнімді жасақтау, дайындау, сынау және қолдану процестерін өлшеу әдістері
мен құралдарын қамтамасыз ету мен өлшеулер дәлдігінің нормаларын орнатуға,
өлшеуге жататын параметрлерді таңдау бойынша техникалық шешімдерді талдау
немесе бағалау болып есептеледі.
Техникалық құжаттаманы жасаған кездегі өнімнің метрологияға сай
келмеуінен туған мәнді тоқтатылымдарды болдырмау мүмкіндігін метрологиялық
сараптаманың маңызды-маңызды ерекшелігі болып табылады.
Метрологиялық сараптама-метрологиялық қамтамасыз ету процестерінің
кешеніндегі процестердің бірі болып есептеледі.
Метрологиялық қамтамасыз ету.
Метрологиялық қамтамасыз ету деп өлшеулердің бірлігін және талап
етіліп отырған дәлдігін қамтамасыз ету үшін ғылыми және де ұйымдастырушылық
негіздері мен техникалық құралдарды және ережелер мен нормаларды орнату
немесе қолдануды айтады.
Шығарылатын өнім дайындалатын құжаттамада шикізатты, материалдарды,
құрамдас бөліктерді пайдалануға, технологиялық үрдіске, дайын өнімнің
сапасына, оның сенімділігі мен ұзақ қолдануына қойылатын талаптар сандық
көрсеткіштермен берілген. Оларды өндірістің және де сынақтардың немесе
өнімді пайдаланудың барлық кезеңдерінде өлшеп бақылау керек.
Өлшеу және бақылау құралдарының көмегімен алынған өлшеу ақпараты
заттарының, материалдарының және бұйымдардың қасиеттерін, технологиялық
процестердің сипатын, шығарылатын өнімнің саны мен сапасын қажетті
дәлдікпен әрі сенімділікпен бейнелеуі керек. Сол мезетте ғана сапа
мәселесінің шешімі көбінесе алынатын өлшеу аппаратына, яғни дұрыстығына, әр
дайым қайталанатындығына тәуелді болып келеді.
Өнім сапасындағы өлшенетін көрсеткіші туралы объективті ақпарат алу
өлшеніп бақыланатын параметрге қойылатын талаптардың регламенті мен жұмыс
жасалуына, өлшеу құралдарын талап етіліп отырған өлшеу дәлдігін орындау
әдістемелерін таңдауға, өлшеулер нәтижелерін алу, өңдеу және көрсетудің
метрологиялық ережелерінің бүтіндей бір кешенін қадағалауға негізделген.
Өлшеу стандарттары мен құралдарын мемлекеттік бақылау органдарының
тексерістер материалдары сапасы қанағат етпейтін өнімді шығару, стандарттар
мен техникалық шарттардың талаптарының бұзылуларының 60%-дан көбі
метрологиялық ережелерді қадағаламағаннан болады, яғни өлшеу бірліктерін
және талап етілетін дәлдіктерін қамтамасыз етуде қолданылатын талаптарды
орындамаудан туады. Метрологиялық ережелерді бұзудың үлкен үлесі
нормативтік және басқа да техникалық құжаттамаларға тиесілі, яғни өнімді
жасақтауда енгізіледі.
Өндірісті технологиялық жасақтаудың ажырамас бөлігі саналатын
метрологиялық сараптама және мәні бойынша оның 1-ші этапы болып есептеледі,
оларсыз объективті немесе бақылау мүмкін емес.
Сапаны қамтамасыз етудегі метрологиялық сараптаманың алдыңғы қатарлы
рөлі өнімнің өмір циклінің барлық этаптарындағы оның маңызды ерекшеліктері
болып табылады. Уақытымен орындау метрологиялық қателерді табуға, жоюға,
өнімді жасақтаудың және өндірістің немесе сынақтың метрологиялық қамтамасыз
етуінің нормаларының бұзылуы бар шешімдердің жасақталып жатқан техникалық
құжаттамаға енуіне қалқан қоюға мүмкіндік береді.
Өндірісті жасақтау немесе даярлау процесінде жасақталған өлшеудің
дәлдік нормаларын, әдістерін, құралдары мен жағдайларын, өлшеу нәтижелерін
өңдеу тәртібін реттейтін нормативтік, техникалық, конструкторлық және де
технологиялық құжаттама метрологиялық сараптамадан өтуі қажет әрі міндетті.
Сол кезде метрологиялық сараптама бұйымының барлық өмір циклындағы
метрологиялық қамтамасыз ету бойынша тапсырмалар шешімдерінің дұрыстығына
белсенді әсер етуі, бұйымды игеру, жасау немесе өндіру процестерінің
зерттеуге және басқаруға ат салысуы қажет.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасы келесі сұрақтарды
шешеді:
- Зерттеулер сапасына әсер ететін себептерді табу және жою үшін жаңа
техника мен жаңа технология үлгілерін жасақтауға, сонымен бірге ғылыми-
техникалық, нормативтік, конструкторлық және де технологиялық құжаттаманы
жасақтау үшін қажетті метрологиялық ақпарат алу;
- Технологиялық процестерді орындау кезіндегі өлшеулердің техникалық
деңгейін көтері;
- Өлшеулердің сенімділігін, үйлесімділігін және техника-экономикалық
тиімділігін қамтамасыз ету.
Техникалық құжаттаманың метрологиялық сараптамасының негізгі
тапсырмаларына жатады:
- Сапаны және өзара алмастырылуды бақылаудың тиімділігін және
сенімділігін қамтамасыз ету мақсатымен бақылау кезіндегі өлшенетін
параметрлердің номенклатурасының оптималдығын анықтау;
- Өлшеу дәлдігі көрсеткіштерінің бақылау мен өзара алмастырылудың
сенімділігі мен тиімділік талаптарына сәйкестігін орнату;
- Бұйым конструкциясының бұйымды дайындау, сынау, пайдалану мен
жөндеу процестеріндегі қажет параметрлерді бақылау мүмкіндігін қамтамасыз
етуін бақылау;
- Өлшеу дәлдігі көрсеткіштерінің технологиялық процестерінің
оптималды режимдерін қамтамасыз ету талаптарына сәйкестігін орнату;
- Өлшеудің берілген дәлдігін және қажет өндірістілікті алуды
қамтамасыз ететін өлшеудің бірегейлендірілген, автоматтандырылған
құралдарын пайдаланудың артықшылық мүмкіндіктерін табу;
- Берілген дәлдік кезінде қолданылатын өлшеу құралдарының минималды
еңбек сыйымдылығы мен бақылау операцияларының өзіндік құнын қамтамасыз
етуін бағалау;
- Өлшеулерді орындаудың стандартталған немесе аттестацияланған
әдістемелерінің қолданылу артықшылықтарын орнату;
- Технологиялық қондырғының өндіргіштігінің сәйкестігін бағалау;
- Өлшеу нәтижелерін арнайы бағдарламалар көмегімен өңдеу;
- Өңдеудің стандарттық және арнайы бағдарламаларының болу және өлшеу
нәтижелерін өңдеуге қойылатын талаптарға, сонымен бірге өлшеулер,
бақылаулар, сынақтар нәтижелерін ұсыну формаларына сәйкестігінің болуының
пайдалылығын анықтау;
- Физикалық өлшемдердің аталуының және белгіленуінің дұрыстығын
орнату;
- Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өлшеулерді ұйымдастыру мен
жүргізудің сілтемелердің дұрыстығын анықтау.
1.5 Метрологиялық қамтамасыз етудің негіздері
Метрологиялық қамтамасыз ету деп өлшеулердің бірлігіне және талап
етіліп отырған дәлдігіне қол жеткізу үшін қажет техникалық құралдардың,
ережелерінің және нормаларының, ғылыми және ұйымдастырушылық негіздердің
қолданылуы мен бекітілуін айтамыз.
Алдыңғы ретте болған өлшеудің бірлігі мен талап етіліп отырған
дәлдігін қамтамасыз етудің салыстырмалы тар тапсырмасынан өлшеулер сапасын
қамтамасыз етудің ұстанымдық жаңа тапсырмасына көшу метрологиялық
қамтамасыз етудің дамуындағы негізгі тенденция болып табылады.
Өлшемдер сапасы өлшемдер дәлдігіне қарағанда тура түсінік, яғни дәл
түсінік. Ол талап етілген дәлдікпен, мүмкін қателіктер өлшемімен немесе
сенімділікпен, дұрыстылығымен, сәйкестікпен және іске асырушылықпен өлшеу
нәтижелерін орнатылған мерзімде алуды қамтамасыз ететін өлшем жүйелерінің
қасиеттерінің жиынтығын сипаттайды.
Метрологиялық қамтамасыз ету түсінігі толығымен өлшеулерге, сынаққа
және бағалауға қатысты қолданылды. Берілген процесте, өндірісте және
ұйымдастыруда өлшеулердің сынақ және бақылау түрлерінің метрологиялық
қамтамасыз етуден айтқанда Технологиялық процестің метрологиялық
қамтамасыз етілуі терминінде қолданылды, толығырақ айтқанда өндірістегі
процестер және ұйымдастырылуын айтуға болады.
Метрологиялық қамтамасыз етуді құрастырып жасау кезінде жүйелік жолды
пайдалану керек. Оның мәні көрсетілген, қамтамасыз етуді өлшеудің талап
етіліп отырған сапасына қол жеткізу мақсатымен өзара байланысқан
процестердің жиынтығы деп қарастыруда жатыр. Ондай процестерге мыналар
жатады:
- Өнімнің сапасын бақылау және процестерді басқару кезіндегі
өлшенетін параметрлер мен өлшеу дәлдігінің оптималдық нормаларының
радионалды номенклатурасын орнату;
- Өнім жүйесіне сынақтар мен бақылауды таңдау және оларды технико-
экономикалық негіздеу және олардың радионалды номенклатурасын орнату;
- Пайдаланатын бақылау, өлшеу техникасын стандарттау, бірегейлендіру
және агрегаттау;
- Өлшеуді, сынақты және бақылауды орындаудың қазіргі заманғы
әдістерін құру және енгізу немесе аттестациялау;
- Өнеркәсіпте қолданылатын бақылау, өлшеу және сынақтық қондырғыны
тексеру, метрологиялық аттестация жасау және қалыпқа келтіру;
- Өнеркәсіптегі метрологиялық ережелермен нормалардың орындалуын
бақылау;
- Өнеркәсіп стандарттарын құрастыруға немесе енгізілуге атсалысу;
- Халықаралық, мемлекеттік және салалық стандарттарды, сондай-ақ
мемстандарттардың басқа да нормативтік құжаттарын енгізу;
- Нормативті, конструкторлық және технологиялық құжаттамаларының
жобаларына метрологиялық сараптама жүргізу;
- Өлшеу жағдайларына талдау жасау және оның негізінде метрологиялық
қамтамасыз етуді жетілдіру бойынша іс-шараларды ойластыру және іске асыру;
- Өнеркәсіптің қызметтері мен бөлімшелерінің жұмысшыларын бақылау
және өлшеу операцияларын орындауға даярлау.
Метрологиялық қамтамасыз етудің 4 негізі бар, олар:
1)Ғылыми;
2)Ұйымдастырушылық;
3)Нормативтік;
4)Техникалық.
Метрологиялық қамтамасыз етуінің бөлек аспектілері кішкене
өнеркәсіптің метрологиялық қамтамасыз етілуінің МИ 2500-98 ұсынысында
қарастырылған. Метрологиялық қамтамасыз етудің іс-шараларын жасау және
өткізу метрологиялық қызметтерге жүктелген. Метрологиялық қызмет
өлшемдердің бірлігін қамтамасыз ету және метрологиялық бақылау мен
қадағалау жүргізуге қатысты жұмыстарды орындау үшін заңнамаға сай құрылатын
қызмет.
1.6 Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Әбішұлының 2018 жылғы халыққа жолдауы.
Біздің Республикамызда 2018 жылдың 10 қаңтарында ел басымыз Нұрсұлтан
Назарбаев Әбішұлының Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың
жаңа мүмкіндіктері атты жолдауында өнеркәсіптер арасындағы технологиялық,
экономикалық және әлеуметтік салаларда терең әрі қарқынды өзгерістер
кезеңіне қадам басқаны жөнінде бірнеше мәселелер жарияланған болатын.
Президентіміздің айтуынша жаңа технологиялық қалып қалай жұмыс
істейтіні, азаматтық құқықтардың қалай іске асырылуы қажет екені, біздің
қолымызда, яғни болашағымызды жаңа технологиялық қалып бойынша
тәрбиеленуімізді түбегейлі өзгертіп жатыр.
Біз әлемдік өзгерістер мен сын-қатерлерге дайын болу қажеттігін
ескеріп, Қазақстан-2050 даму стратегиясын қабылдаған болатынбыз. Онда
озық дамыған отыз елдің қатарына кіру мақсатына байланысты 100 нақты қадам-
Ұлт жоспары жүзеге асырылуда. Оның 60 қадамы қазірдің өзінде орындалып
болды, қалғандары ұзақ мерзімге арналған және жоспарлы түрде іске
асырылуда.
Біз әлем елдерінің сенімі мен құрметіне бөленіп, брендке айналған
тәуелсіз Қазақстанды құрдық.
2017 жылы біздің ел БҰҰ қауіпсіздік кеңесінің тұрақты емес мүшесі
болды. 2018 жылдың қаңтар айында оған төреғалық етудеміз. Біз дүниежүзілік
ЭКСПО мамандандырылған көрмесін өткізу үшін әлемдік қоғамдастық таңдап
алған ТМД және Шығыс Еуропа елдері арасындағы бірінші мемлекет болдық.
Қазақстанда табысты жұмыс істеп келе жатқан нарықтық экономика моделі
қалыптасты. 2017 жылы еліміз әлемдік дағдарыстың қолайсыз салдарын еңсеріп,
сенімді өсу жолына қайта түсті.
Жыл қорытындысы бойынша ішкі жалпы өнімнің өсуі 4 процент болып, ал
өнеркәсіптік өнімнің өсуі 7 проценттен асты. Бұл орайда, өнеркәсіптің жалпы
көлемінде өңдеуші сектордың үлесі 40 проценттен асып түсті.
Қазақстанның қолайлы дамуы орта таптың қалыптасуына мүмкіндік берді.
Кедейшілік 13 есе қысқарып, жұмыссыздық деңгейі 4,9 процентке дейін
төмендеді.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық табыстарының негізі-біздің басты
құндылықтарымыз ретінде қала беретін азаматтық бейбітшілік, ұлтаралық және
конфессияаралық келісім. Дегенмен, Қазақстанның жетістіктері сенімді тірек
саналады, бірақ ол ертеңгі табыстарымыздың кепілі емес екенің жақсы
сезінуіміз керек.
Көл-көсір мұнайдың дәуірі аяқталып келеді. Елімізге дамудың жаңа
сапасы қажет. Жаһандық трендтер көрсетіп отырғандай, ол, бірінші кезекте,
Төртінші өнеркәсіптік революция элементтерін кеңінен енгізуге негізделуі
тиіс. Мұның өзіндік сын-қатерлері де, мүмкіндіктері де бар.
Жаңа әлем көшбасшыларының қатарына қосылу үшін Қазақстанда қажетті
нәрсенің бәрі бар.
Индустрияландыру жаңа технологияларды енгізудің көшбасшысына айналуы
тиіс. Оның нәтижелері мұнай бағасы күрт төмендеген 2014-2015 жылдардағы
дағдарыста негізгі тұрақтандырушы факторлардың бірі болды. Сол себепті
жоғары еңбек өнімділігі бар қайта өңдеу секторына деген бағдарымыз өзгерген
жоқ. Сонымен қатар индустрияландыру 4.0 жаңа технологиялық қалыптың барлық
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, мейлінше инновациялық сипатқа ие болуға
тиіс. Кәсіпорындарымыздың жаңғыртуға және цифрландыруға бағытталған өнімнің
экспортқа шығуын көздейтін жаңа құралдарды әзірлеп, сыннан өткізу қажет.
Бұлар бірінші кезекте, технологиялардың трансфертін ынталандыруға тиіс.
Еліміздің бірнеше өнеркәсіптік кәсіпорнын цифрландыру жөніндегі
пилоттық жобаны іске асырып, бұл тәжірибені кенінен тарату керек. Цифрлық
және басқа да инновациялық шешімдерді әзірлеушілердің өз экожүйесін дамытуы
аса маңызды мәселеге айналып келеді.
Білім беру жүйесін, коммуникация мен стандарттау салаларын жаңа
индустрияландыру талаптарына бейімдеу қажет болады. 2018 жылы цифрлық дәуір
өнеркәсібін қалыптастыруға арналған индустрияландырудың үшінші бесжылдығын
әзірлеуге кірісу керек.
XXI ғасырда әлемнің табиғи ресурстарға деген мұқтаждығы жалғасуда.
Олар болашақта жаһандық экономиканы және еліміздің экономикасын дамыту
барысында ерекше маңызға ие болады, деген болатын.
2 тарау. Метрологиялық бағытында жасалған тәжірибелік жұмыстар
2.1 ҚазМұнайГаз ведомстволық метрологиялық қызметі
Ведомстволық метрологиялық қызмет:
- Министрліктің бас метрологы қызметінен;
- Метрологиялық қызметтің басты ұйымынан;
- Метрологиялық қызметтің базалық ұйымынан;
- Өнеркәсіп кәсіпорындарының, ғылыми-зерттеу, жобалау конструкторлық
және технологиялық ұйымдардан тұрады.
Министрліктің метрологиялық қызметі ведомстволық метрология
қызметінің басшы және үйлестіруші буыны табылады. Министрліктің
метрологиялық қызметін қарамағында министрліктің орталық аппаратына кіретін
бөлімі бар министрліктің бас метрологы басқарады. Министрліктің бас
метрологы министр бұйрығымен және бөлімге жүктелген міндеттердің орындалуы
үшін дербес жауапкершілік атқарады.
Бас метролог бөлімінің құрылымы мен штаты министрлікте белгіленген
тәртіппен министр арқылы бекітіледі. Министрліктің бас метрологы қызметінің
міндеті-ведомствоға қарасты кәсіпорындар арқылы шығарылған өнімдердің
дайындалуын, өндірілуін, сыналуы мен пайдалануға берілуін метрологиялық
қамтамасыз ету бойынша жұмыстарға басшылық жасау, үйлестіру және жүзеге
асыру.
Министрліктің бас метрологы қызметінің негізгі жұмыс бағыттарының
бірі болып ведомствоға қарасты кәсіпорындардың өлшеулері мен метрологиялық
қамтамасыз етуі жағдайына талдау жасау, алынған мәліметтер негізінде саланы
метрологиялық қамтамасыз етудің кешенді бағдарламаларын жасау, сонымен
қатар кәсіпорынның метрологиялық қызметін құру мен дамыту мақсатында әрбір
кәсіпорынның өндіріс ерекшелігін зерттеу табылады.
Министрліктің бас метрологы қызметі министрліктің кәсіпорындары мен
ұйымдарында өлшеу техникасын, сынау мен бақылау деңгейін арттыру,
өлшеулердің біртұтастығы мен дұрыстығын қамтамасыз ету бойынша ғылыми-
зерттеу және жобалау-конструкторлық жұмыстарын дамытуда үлкен роль
атқарады. Министрліктің бас метрологының қызмет аспектілерінің бірі болып
мемлекеттік стандарттары, СЭВ стандарттарын, МОЗМ, ИСО, МЭК метрология
саласындағы кеңестерін енгізуге бақылау жасау табылады.
Өз жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында министрліктің бас
метрологы қызметі мәжілістер, конференциялар мен көрмелер ұйымдастырып
өткізіп, метрология мәселелері бойынша материалдар дайындайды.
Ведомстволық метрология қызметінің басты және базалық ұйымдары
жобалардың, стандарттардың, конструкторлық және технологиялық
құжаттамалардың метрологиялық сараптамасын жүзеге асыру тәртібі мен әдісі
бойынша жұмыстарды жүргізуге, салалық нормативтік құжаттарды дайындау
жолымен метрологиялық сараптаманың нормативтік негізін қамтамасыз етуге
міндетті. Аталмыш ұйымдар саладағы метрологиялық қамтамасыз ету мәселелері
бойынша ақпараттық жұмыстарды жүргізіп, қамтамасыз ету бойынша халықаралық
жұмыстарға қатысуы тиіс.
Ведомстволық метрологиялық қызметтің үшінші буыны-метрологиялық
қамтамасыз етудің біртұтас саясатын жүзеге асыруға ықпал ететін өнеркәсіп,
ғылыми-зерттеу және жобалау-конструкторлық кәсіпорындарының метрологиялық
қызметтері. Көптеген қызметтердің кемшіліктері:
- Кәсіпорынның түрлі қызметтері құрамына енгізілген өлшеу
бөлімшелерінің бытыраңқылығы;
- Қызмет ғимаратының дәл өлшеу жүргізу талаптарына сай болмауы:
- Қызметкерлердің біліктілігінің жеткіліксіздігі;
- Өлшеу бөлімшелерінің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz