Қазақ журналдарының тарихы
Мамандыққа кіріспе пәнінен журналистика мамандығының студенттері үшін
ДӘРІСТЕР
Лекция1. Мамандыққа кіріспе пәні: мақсаты мен міндеті, ерекшелігі
1.1 Мамандыққа кіріспе пәнінің мақсаты мен міндеті
1.2 Мерзімді басылымдар және оның бөлінісі
1.3Газеттің табиғаты
1.4Журналдың табиғаты
https:openu.kzkzbookmedia-zh-n e-zhurnalistika-teoriya-men-praktik aga-zhanga-kozqaras
https:modernlib.netbooksrendall _deviduniversalniy_zhurnalistread
http:zhanakorganlib.kzblog21063
https:pps.kaznu.kz3MainChairPu blications107102012
https:search.rsl.rururecord010 02453847
https:vk.comwall407940086?own=1& offset=60
Мақсаты: Бұл курс мамандықтың қыр-сырын игеріп шығу үшін терең білім беруге арналады. Журналистиканың қоғамдық өмірдегі алатын орны мен атқаратын қызметі хақында, бұқаралық ақпарат құралдары сүйенетін демократиялық принциптер мен міндеттері жайында, сөз бостандығының жүзеге асырылу шарттары турасында жан-жақты теориялық мағлұмат береді. Сонымен бірге шығармашылық жұмыс, ақпарат алу ерекшеліктері мен әдіс-тәсілдерін,заңдылықтарын, шығармашылық жұмыстың көркемдік әдіс-тәсілдерін қарастырады.
oo Журналистика терминінің төркіні француздың journal сөзінде жатыр. Мағынасы: күнделік, журнал. Ағылшын тілінде journalism, неміс тілінде Journalistik деген сөздер де бар.
oo "Газета" сөзі Венецияда пайда болған: бір парақ жарнама бір гадзетаға (ақша атауы) сатылған. Уақыт өте келе газета сөзіне айналған.
oo -МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМЫ -тұрақты атауы ,ағымдағы нөмірі бар және кемінде жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах,бюллетень, олардың қосымшасы;
oo :: -БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫ - жеке тұлға не бұқаралық ақпарат құралына материалдар жинауды, дайындауды жəне шығаруды жүзеге асыратын заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi болып табылатын шығармашылық ұжым;
ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ БАСТАУЫ:
oo Қазақ баспасөзінің тұңғышы саналатын "Түркістан уәләяты" газетінің бірінші номер 1870 жылы 28 наурызда шықты.
oo Газет қазақ және өзбек тілдерінде басылған еді. "Түркістан уәләяты" Түркістан генерал-губернаторының ресми органы болып саналады.
oo "Дала уәләяты" (1888-1902) 1888 жылы қаңтардың 1-нен бастап Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шығып тұрды.
Журналистика...
oo Журналистика - баспасөз, радио, теледидар, кино, интернет сияқты ақпарат құралдары арқылы елдегі және әлемдегі жаңалықтар мен оқиғалар, саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани және табиғи құбылыстар жөнінде жұртшылыққа мағлұмат беріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын әдеби-шығармашылық қызмет түрі.
oo Журналистика - белгілі бір халықтың нақты бір кезеңде шыққан газет-журналдарының жүйесі, оларда жарияланған материалдар жиынтығы.
oo Журналистика - баспасөз тарихын, теориясы мен практикасын зерттейтін ғылым саласы.
oo Журналистика - әдеби -шығармашылық қызмет түрі ретінде саяси, салалық, тақырыптық т.б. басылымдар, радио және телебағдарламалар арқылы қоғамдағы көкейкесті мәселелерді қозғап, алуан түрлі аудиторияны әлеуметтік, саяси және арнаулы мағлұматтармен қамтамасыз етеді.
oo Журналистика - Қоғам дамуының заңдылықтары, әлеуметтік, экономика және рухани мәселелер жөнінде мағлұмат беріп, жұртшылықтың қоғамдық пікірін қалыптастырады.
oo Журналистика - бұл өткен дәуірде, қазіргі кезде, келешекте де өз құндылығын жоғалтпайтын мамандық.
oo Журналистика - қиындығы, қызығы қатар жүретін, өте көп ізденісті, үнемі біліміңді тереңдетуді талап ететін сала.
Журналист - өмір барлаушысы
oo Журналист - қоғам тірлігінің тамыры.
oo Журналист - ол ағартушы, зерттеуші.
oo Журналист - әмбебап мамандық иесі.
oo Журналист - өзгешелікке тез бейімделетін, көнгіш, төзімді маман.
oo Журналист - өз елінің патриоты, мемлекетшіл азамат.
oo Журналист - алынған ақпараттың растығын тексеретін, куәлігін көрсету арқылы кезкелген даулы оқиғаларға қатысуға мүмкіндігі бар жан.
Газет - халық - тың көзі, құлағы һәм тілі (Ахмет Байтұрсынұлы)
Журналистің - жегені - жантақ, арқалағаны - алтын (Шерхан Мұртаза)
Журналист - талантты болса, науқасы да қатты болады. Ауруынан жартылай айыққан журналист - сыншы. Ал егер журналист осы сырқаттың созылмалы түріне шалдықса, жазушы болғаны. (В.Лебедев)
Журналист - өз газетінде сараланатын жазушы. (Адриан Декурсель )
1840 жылы француз жазушысы
Оноре де Бальзак баспасөзді төртінші билік деп атады
1.Заң шығарушы
2.Орындаушы
3.Сот
:: Ойы бар журналист отырмас.
:: Ұйқысы бұзылған журналистің рахаты мол.
:: Талантты журналист тақымын суытпайды.
:: Бұрқыратып көп жазғанша, шындықты шырқыратып аз жаз!
ЖУРНАЛИСТИКА- өмір шындығын білу құралдарының бірі. Журналистер-газеттер мен журналдардың, радио мен телевизияның, баспа мекемелерінің, хабар агенттіктерінің қызметкерлері, насихатшылары. Журналист қоғамдық және саяси саладағы қоғам қайраткері, кемел ойдың , шабытты пікірдің иесі, келелі ойдың насихатшысы.
Журналист мамандығы көптеген атақты ойшылдар мен талантты адамдардың мамандығы. Қазақтың ардақты ұлдары А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Қожанұлы, Б.Майлин, М.Шоқай, С.Сейфуллин сияқты ұлы тұлғаларының газет шығару ісіне, қазақ журналистикасының дамуына қосқан үлестер орасан зор. Тіпті, әлемді мойындатқан, есімдері алтын әріптермен тарих беттерінде сақтаулы Абай, Ыбырай, Шоқан бабалар шығармалары әсіресе, қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорлық туындылары және салт-тұрмысқа байланысты мақалалары, ғылым-білімге үндеген жалынды ойлары басылым беттерінде жарияланып тұрды.
Орыстың атақты деген жазушылары да шығармашылық жолын алғаш журналистика саласынан бастаған. Мысалы, В.Г.Белинский журналистиканы озық идеаларды таратудың қуатты құралы деп білсе, Н.Г.Чернышевскийдің пікірінше журналист-публицист өз заманының алдыңғы қатарлы адамы болуға, өз халқына адал қызмет етуге борышты. Мен үшін,-деп жазды ол,- журналист адамның асқақ мұраты, ардақты да абзал жан. Сол сияқты атақты орыс сатиригі М.Е.Салтыков-Щедрин өзін әрі әдебиетші, әрі журналистпін санаған. М.И.Калилиннің сөзімен айтқанда Тілші дегеніміз-жұртшылықтың көзі, ол қоғамдық пікірді қалыптастырады. Қазақ газетін шығарған ұлтжанды А.Байтұрсынов: Газет-халықтың тілі, көзі һәм құлағы деген.
Шынында да тілші қызықты фактілерді, бағалы пікірлерді, кеңестерді, ұсыныстарды бал жинаған арадай жинап, сонан соң оларды екшеп, електен өткізуі керек. Кейде жас болашақ журналистер бір жазғаны басылмаса, редакцияларға өкпелеп, енді қайтып жазбай қояды, не болмаса төрт-бес жазған хабары жарық көрсе болды, жазуға төселіп қалдым Мен-нағыз журналистпін деп кеудесін соғады. М.Горький: Жақсы жазу үшін ана тілін жетік білуі керек. Ол журналистерді өмірдің қайнаған ортасында болуға, ел тіршілігінен қызықты фактілер алуға шақырады дегенін есте үнемі сақтау керек. Қазақ жазушыларының, ақындарының қай ұрпақ, қай буын өкілдерінен сұрасаңыз да Мені газет баулыды, Мені газет өсірді, Алғашқы ұшқан ұям -газет демейтіндері кемде-кем. Мысалы, А.Тоқмағамбетов ...1927 жылы бір бюрократты бейнелейтін Төрде отырған төраға деген сықақ өлең жазып, Еңбекші қазаққа(Сәбит Мұқановқа) апарып едім. Сәкең маған үлкен мейір көрсетті. Қолыма куәлік беріп, тілші қаратына тартты. Міне, содан бері журналист атағынан айырылғаным жоқ. Қайта журналистикадан басталған қаламым мені жазушылар қатарына әкеліп қосты. Сондықтан мен ЖУРНАЛИСТ деген сөзді жанымдай жақсы көремін-дейді. Ж.Аймауытов қазақтың тұңғыш сатиралық журналы Шаншарды(1925) дүниеге әкелген. Ол алымды, шалымды сатирик, көреген, соны мәселелерді көтере жазған мақалалары білікті, білгір журналист екендігінің куәсі.
Қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының бірегейі, зиялы азаматымыз М.Дулатов мақалдап, мәтелдеп жазудың шебері. Жиырма жасынан кейін өзінің бүкіл шығармашылық өмірін баспасөзбен байланыстырған. Ол журналистік қызметін Петербургтен бастаған. Татар тілінде сол жерде Үлфәт газеті шығып тұрған. Соның жанынан Серке атты журналын шығарған. М.Жұмабаев Шолпан, Сана журналдарымен қатар Ақ жол (1922) газетінде қызмет атқарған.
С.Қожанов Ақ жол газетінде редакторлық қызмет атқарған. Жалынды публицист, журналист ретінде Орынборда шыққан Ұшқын газетінде, Қызыл Қазақстан журналында, Жаңа мектеп журналында елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап көптеген материалдар жазды. Журналистика жүйрігі І.Жансүгіров Жас Алаш газетінің алғашқы нөмірін шығаруға белсене атсалысқан.
Лекция2. Журналистика: дәреже, өнер, мамандық
2.1.Журналистік кәсіптің белгілері. Журналистік қызметтің ерекшеліктері. Журналистік мәтін. Журналистік шығармашылық.
2.2.Журналистің әлеуметтік қызметі - мамандықтың шығармашылық ерекшеліктерін анықтайтын бірден-бір фактор.
2.3Журналистика саласының ерекшелігі
...Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл.Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл. Оны білмесең, сара сөзің шала болады, арты жала болады, әкең қапа болады.
Бөлтірік шешен
Қазақтың аса көрнекті қоғам қайраткері, ақын, аудармашы ғалымы Ахмет Байтұрсынов Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі
ЖУРНАЛИСТ мамандығының білім алушылары ең алдымен бұл кәсіптің өзіндік ерекшелігін білгені жөн. Журналист - басқа ешқандай мамандыққа ұқсамайтын қызығы мен қиындығы орасан зор, өте үлкен жауапкершілікті қажет ететін, жалқаулық пен немқұрайдылықты көтермейтін, еріншектікке мүлдем жол беруге болмайтын, кемшілік пен жақсылықты қатар көре алатын қырағы көзді, бір сөзді, тілі үйірімді, ойы иірімді жандардың ғана қолынан келетін мамандық.
Әрбір қоғамада БАҚ-тың қызметтері өте айқын белгіленген:
Болған оқиғаны жылдам хабарлайды; (газет, журнал)
Болған оқиғаны жылдам көрсетеді; (телевидение)
Орын алған оқиға туралы жауапты мамандар пікірін береді; (барлық БАҚ)
болған оқиғаға қатысы бар адамдардың пікірін өз дауысымен береді.
(радио)
Журналист жаудың отын жалаң төсімен жабуға бар жауынгер сияқты батыл, ұлты үшін ұстасуға дайын қайсар, қара қылды қақ жара алатын әділ, мамандығына адал, айтылған сынға төзімділік танытумен қатар сабырлылыққа да ие болатын жан. Сол себепті де, журналистика - адам жанының инженері аталады.
Журналистің - жегені - жантақ, арқалағаны - алтын (Шерхан Мұртаза).
Лекция3.Мерзімді басылым саласындағы зерттеулер, тұжырымдар, қағидалар
3.1 Қазақ журналистикасының тарихы, пішіні туралы ғылыми еңбектер
3.2 Орыс тілді ғалымдардың және Ресей ғалымдарының мерзімді басылымдар туралы ғылыми еңбектері
3.3Мерзімді басылымдар саласындағы қазіргі зерттеулер
Оқулықтар:
oo Омашұлы Н. Жол үстінде - журналист. - Алматы.: Атамұра, 1999. - 168 б.
oo Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А.: Рауан, 1991. - 225 б.
oo Сердәлі Б. Қазіргі газет жанрлары. А:2011
oo Бекниязов Т..Журналистиканың терминдері мен ұғымдары, Алматы Қазақ университеті 2004 жыл.
oo Қазақстандағы бұқаралық-медиа. Алматы, 2001
oo Қарақұлов Ә., Баспасөз және уақыт тынысы, Алматы, 1976 ж.
oo Жақыпов Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Монография. - Алматы: Білім, 2004
oo Қожакеев Т.Қ. Таңдамалы шығармалар. YII т. - Алматы: ҚАЗақпарат.2007
oo Е.Прохоров.Журналистика.Государство .Общество.М,1996.
oo Қазақ журналистикасы. 3 томдық 1-т:Қазақ баспасөзі. - Алматы: Таймас баспа үйі, 2008. - 352 б.
oo Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 486 б.
oo Камзин К. Журналистика негіздері. - Алматы, 2012.
7.Айдосов С.Б. Кыдырова Л.К. Журналисттердің этикалық кодексі:
Қазақстандағы медиа институттарды өзін-өзі реттеуші механизмдерін дамыту мəселелері жəне халықаралық
тəжірибе. - Алматы, 2008
8.Н.Омашев, Т.Бекниязов, Қ.Шамахайұлы және т.б. Қазақ журналистикасы.
Қазақ баспасөзі, 1-том, - Алматы, 2008 ж., 53-54 бб.
10.Бекниязов Т..Журналистиканың терминдері мен ұғымдары, - Алматы, Қазақ университеті 2004.
11.Шындалиева М.Публицистика жанрлары мен пішіндері. - Астана, 2012.
12.Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). - Алматы, 1999. - 208 б.
Міржақып Дулатов:
oo Әр жұрт, әр мемлекет мәдениет майданында ілгері-кейіндінің қатасыз бір өлшеуіші - баспасөзі болады. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екендігі көрінеді
oo Ахмет Байтұрсынұлы:
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіппен қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарған сөз
ҚР БАҚ туралы Заңы:
Журналистика - баспасөз, радио, теледидар, кино, интернет сияқты ақпарат құралдары арқылы елдегі және әлемдегі жаңалықтар мен оқиғалар, саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани және табиғи құбылыстар жөнінде жұртшылыққа мағлұмат беріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын әдеби-шығармашылық қызмет түрі.
УИКИПЕДИЯ АТТЫ АШЫҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ:
Журналист - жаңалықты халыққа таратушы болып табылады. Ол редакция жұмысында бірінші - ұйымдастырушылық, екінші - әдеби өңдеу, үшінші - шығармашылықпен айналысады.
Т.Амандосов (Совет журналистикасының теориясы мен практикасы) .-Алматы, Мектеп, 1978.-273 бет
oo Публицистика - өмірдің сырлы суреті. Публицистика арқауы - шындық... Публицистика - адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың көрінісі деген сөз, яғни өмірдің әлеуметтік, саяси-экономикалық, өндірістік, ғылыми және рухани, тағы басқа құбылыстарын, өмір фактілерін байыптап түсіндіріп береді.
oo Жанр (французша genre) - ерекше қасиеттерге ие пішін мен мазмұннан біріккен шығарма түрі. Автордың мақсат қоюы, құжаттарды толтыруы, публицистикалық сөз саптаушының мазмұны мен сипаты оның пішінін, яғни жанрын анықтайды.
Т.Қожакеев (Жас тілшілер серігі.-Алматы, Рауан, 1961.- 224 бет.):
Публицистика нақтылы өмірден орын алып отырған мәнді оқиға-фактілер төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды. Яғни, публицистика - фактінің, нақты оқиғаның жанры.
Карл Краус
oo Ойыңа бірде-бір ой келмесе де, оны қағазға түсіре білгенде ғана, журналист боласың
oo Азап көргенше ақиқаттың досы бол, бiрақ төзуге болмайтын жағдайға дейiн оның қорғаушысы болма
Пифагор
oo Табиғат көп көріп, көп тыңдау үшін екі көз, екі құлақ берді, ал аз сөйлеу үшін бір ғана ауыз берді.
oo СОКРАТ:
oo Достарыңның жүрегін құр қошеметпен емес, көңілден шыққан шынайы сөздермен жаулап ал.
oo Талқыға салған кезде ғана ақиқаттың беті ашылады.
oo Тек бір ғана жақсылық бар ол - білім, тек бір ғана жамандық бар ол - надандық.
oo Әрбір адам күн сияқты, тек оған жарқырауға мүмкіндік беру керек.
Ой, сөз туралы... Жалаладдин Руми:
oo Басқалардың сөздерiн қайталау олардың мағынасын түсiнгендi бiлдiрмейді
oo Айнада, өзiмiз бiлетiндей, бәрi керiсiнше. Бiрақ онсыз бiз ешқашан өзiмiздi көрмес едiк
oo Сен маған сөз дәрменсiз дедiң. Осы айтқаның рас болса, бұл тек сөздiң дәрменсiздiгi туралы сенiң сөзiңнiң дәрменсiздiгiн бiлдiредi.
oo Кіммен жүргеніңе, кіммен дос болғаныңа мұқият бол. Өйткені бұлбұл гүлге, қарға қоқысқа жетелейді.
Лекция4. Мерзімді басылымдарда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.1.Газет басылымында жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.2Журналда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.3 Баспа ісінде жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
Лекция4. Мерзімді басылымдарда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.1.Газет басылымында жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.2Журналда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.3 Баспа ісінде жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
Бұқаралық ақпарат құралдары деген сөзге талдауды ҚР БАҚ туралы заңға сүйену арқылы жасаймыз.Онда:
-ЖУРНАЛИСТ - бұқаралық ақпарат құралының өкілі, еңбек қатынастары немесе өзге де шарттық қатынастар негізінде бұқаралық ақпарат құралы үшін хабарлар мен материалдар жинау, өңдеу және әзірлеу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ -тұлғалардың шектеусіз топтарына арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдары;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ -мерзімді баспасөз басылымы,радио және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі интернет және басқалары ВЕБ-сайттарды қоса лағанда, бқаралық ақпаратты мерзімді немесе үздіксіз жария таратудың басқа да нысаны;
-МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМЫ -тұрақты атауы ,ағымдағы нөмірі бар және кемінде жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах,бюллетень, олардың қосымшасы;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӨНІМІ - мерзімді баспасөз басылымының жеке нөмірінің немесе дыбыс-бейне бағдарламасының таралымы немесе бір бөлігі, радио, теледидар, кино хроникалық бағдарламалардың жеке шығарылымы, көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі ВЕБ-сайтта берілген ақпарат;
ТЕЛЕДИДАР, РАДИО, БЕЙНЕ, КИНО ХРОНИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАСЫ - толық атауы бар жəне кемiнде жарты жылда бiр рет эфирге шығатын мерзiмдi дыбыс-бейне хабарлары мен берiлiмдерiнiң жиынтығы;
ЭФИРГЕ ШЫҒУ - ұқсас жəне цифрлық электромагнитті жүйелердi пайдалана отырып, теледидар, радио бағдарламаларын, дыбыс-бейне жазбаларын тарату;
РЕСМИ ХАБАР - бұқаралық ақпарат құралдары арқылы одан əрi тарату мақсатымен мемлекеттiк органдар беретiн ақпарат;
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ ӨНIМIН ТАРАТУ - мерзiмдi баспасөз басылымдарын сату (жазылу, жеткiзу, үлестiру), радио, теледидар бағдарламаларын эфирге шығару, кинохроникалық бағдарламаларды көрсету;
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫ - жеке тұлға не бұқаралық ақпарат құралына материалдар жинауды, дайындауды жəне шығаруды жүзеге асыратын заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi болып табылатын шығармашылық ұжым;
ЦЕНЗУРА - бұқаралық ақпарат құралдарының хабарларын жəне материалдарын мемлекеттiк органдармен, лауазымды адамдармен жəне өзге де ұйымдармен олардың талап ету бойынша немесе өзге де негiздер бойынша хабарлар мен материалдарды не олардың жекелеген бөлiктерiн таратуды шектеу немесе оларға тыйым салу мақсатымен алдын ала келiсу;
WEB-САЙТ - Қазақстан Республикасының жеке немесе заңды тұлғасының арнайы техникалық жəне бағдарламалық құралдардың көмегімен дайындалған, меншік иесі жаппай тарату мақсатында ақпарат беретін электронды өкілдік бет;
РЕТРАНСЛЯЦИЯ - техникалық құралдарды пайдалануға қарамастан, басқа бұқаралық ақпарат құралының теле- немесе радио бағдарламаларын (теле- немесе радио хабарларының жиынтығы) қабылдау жəне бір мезгілде не жазып алып толық жəне өзгеріссіз тарату;
АККРЕДИТТЕУ - журналисті тағайындау рəсiмi жəне оның өкiлеттiгiн мемлекеттiк органның, қоғамдық бiрлестiктiң жəне ұйымның тануы; бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы уəкілетті орган - бұқаралық ақпарат құралдары саласында мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган7
АВТОР - түрлі салаларда шығарма жасаушы тұлға. Әдебиеттегі, өнердегі, ғылымдағы, т.б. творчестволық еңбек иесі.
АРГУМЕНТ - бір нәрсені дәлелдеуге негіз болатын логикалқ тұжырым
АНАЛИЗ - тиісті объектіні жан-жақты талдап көрсететін, ғылыми-логикалық тұрғыдан ой-топшылаулар жасайтын зерттеу әдісі.
ДЕЗИНФОРМАЦИЯ - жалған хабар арқылы жаңылыстыру
КОРРЕСПОНДЕНТ - бұқаралық ақпарат кұралдарының жер-жерден хабар жинап беріп тұратын тілші қызметкері.
КОРРЕКТОР - баспасөз материалдрын баспаханада теру кезінде кеткен кателерді гранкіден, не версткалау кезінде беттерден жөндеп, түзететін қызметкер. Ол саяси, орфографиялық, стильдік тұрғыдан сауатты болуы тиіс.
ПАРАДОКС - әдеттегі қалыптасқан жағдайдан бөлек күтпеген тосын пікір, құбылыс
ПАРАФРАЗА - басқа біреудің тексін, ойын өзіндік сөзбен жеткізу, сипаттау.
РЕПОРТЕР - болған оқиғалар туралы жергілікті жердеп мәліметтер беретін бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері.
ПРОПАГАНДА - ілімді, саяси теорияны, көзқарасты, идеяны баспасезде және ауызша түрде тарату мен түсіндіру, насихаттау.
ПУБЛИКАЦИЯ - баспасөзде жалпыға арналып жарияланған хабар, жазылған материал.
ПУБЛИЦИСТ - қоғамдық-саяси мәселелер туралы қалам тартып жүрген журналист, қаламгер.
ПУБЛИЦИСТИКА - мерзімді басылымдарда саясат пен қоғамдық өмір мәселелерінің жазылып, жариялануы. Журналистика саласының материалдары.
ПСЕВДОНИМ - жазушы, журналистердің баспасөзде шын аты-жөнінің орнына ойдан шығарылған бүркемшік есімді пайдалануы.
РЕПЛИКА - қысқаша жауап беріп, қарсылық білдіру, ескертпе жасау.
ШАБЛОН - жауыр болған сөздер мен ойларға көзссіз еліктеп, үлгі түту.
ЭТИКА -адамдардың моральдық адамгершілік қасиеттері жөніндегі нормалар жүйесі. Отанға, қоғам жөнінде өзара қарым-қатынас мәселелерін, міндеттрін айқындайтын болмыс, әдет-ғұрып.
ДИКТОР - радио немесе телевидение студиясынан хабар жүргізіп, микрофон алдында текс оқитын қызметкер.
ДИКТОФОН - ауызша айтылған сөзді жазып алу үшін және оны қайта тыңдап қағазға түсіру үшін редакцияларда қолданылатын аппарат.
ДИСКУССИЯ - жиналыста немесе баспасөзде әлдебір мәселені қызу талқылау.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ - бір нәрсенің мәнін ашу, ұғындыру. Қайсыбір текске түсіндірме жасау.
КОНЦЕПЦИЯ - өмір құбылысына көзқарас білдіріп, тұжырым жасау. Жазушының, ғалымның, журналистің т.б. негізгі түйінді ойлары.
ПЛАГИАТ - әдеби ұрлық, біреудің шығармасын өзіне пайдаланып кету.
ПЛЮРАЛИЗМ - дүниені бір текті қарамай, көп түрлі санайтын, әр түрлі көзқарас, пікір алуандығы.
ПОДБОРКА - бірыңғай тақырыптағы бірнеше газет материалының ортақ рубрикаға біріктіріліп берілуі.
ПОЗИЦИЯ - белгілі бір іске, мәселеге көзқарас пен қарым-қатынасты анықтайтын адамның іс-әрекет сипаты, ұстанған бағыты.
ПОЛЕМИКА - баспасөзде, жиналыста бір нәрсені талқылау кезінде болатын айтыстар.
ПРЕСС-АТТАШЕ - дипломатиялық өкілдіктегі баспасөз жөніндегі ресми маман.
ПРОМУЛЬГАЦИЯ - қайсыбір өкімет актісін жұртшылыққа хабарлау.
РЕДАКТОР - мерзімді басылымның жетекшісі,редакция коллективінің басшысы. Газет, журналдардың саяси бағытына, идеясы мен мазмұнына, жалпы оқырмандар үшін тартымды шығуына жауап беретін тұлға. Сонымен бірге тиісті мәселелерді шешіп, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуші.
РЕЖИССЕР - теле-радио хабарларды ұйымдастырып, үйлестіріп отыратын маман. Ол сценарийден бастап, хабар экранға шыққанға дейінгі аралықтағы барлық жұмыс процесіне белсене қатысады. Редактор, оператор, ассистент, басқа да техникалық қызметкерлер арасындағы ортақ жұмыс жетекшілерінің бірі.
РЕЗЮМЕ - жазылған мақала мен айтылған сөздің қысқаша мәнін, қорытындысын түйіндеу.
РЕЙД - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың тапсырмасы бойынша активистер тобының жүзеге асыратын шұғыл тексерулері мен бақылауы. Мысалы: мемлекеттік органдармен бірлесіп, журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдары тілшілерінің өткізетін рейді.
РЕКЛАМА - бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әлдебір нәрсені кеңінен білгізу мақсатында жарнамалау.
РУБРИКА - газет бетіндегі біріктіріліп берілгеп материалдарға, сондай-ақ жүйелі түрде жарияланып тұратын кезеңдік материалдарға тағылатын ортақ айдар.
СЕНСАЦИЯ - қоғамды, жұртты дүрліктірген, шу көтерген әлдебір оқиға, хабар.
БАСПАСӨЗ РЕЛИЗІ - саяси-қоғамдық БАҚ өкілдеріне немесе мақала жариялайтын мамандарға мемлекеттік, құқық қорғау, коммерциялық жəне коммерциялық емес мекемелерінің баспасөз хатшыларымен дайындалған қысқаша ақпарат.
БАС РЕДАКТОР (РЕДАКТОР) - бұқаралық ақпарат құралының редакциясын басқаратын жəне оны шығару мен таратуға, эфирге шығаруға тиiсiнше өкiлеттiгi бар жеке тұлға
Лекция5. Мерзімді басылым тарихы мен қалыптасуы
5.1 Алғашқы газеттердің пайда болу тарихы
5.2 Қазақ газеттерінің пайда болу тарихы
5.3Алғашқы журналдардың пайда болуы
5.4 Қазақ журналдарының тарихы
Пайдаланылатын әдебиеттер:
https:openu.kzkzbookmedia-zh-n e-zhurnalistika-teoriya-men-praktik aga-zhanga-kozqaras
https:modernlib.netbooksrendall _deviduniversalniy_zhurnalistread
http:zhanakorganlib.kzblog21063
https:pps.kaznu.kz3MainChairPu blications107102012
https:search.rsl.rururecord010 02453847
https:vk.comwall407940086?own=1& offset=60
Қазақ баспасөзінің тұңғышы Түркістан уалаятының газеті екендігі белгілі. Ол сол кездегі Туркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла бастады.
Газеттің редакторы -- ұлты башқұрт болса да, қазақтың намысын қорғап, сойылын соққан, шығыстың көп тілдерінде еркін сөйлеген, генерал-губернатордың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал, бұл басылымның аудармашысы, әрі әдеби қызметкері болып Хасен Жанышев, Заманбек Шайхы Әлібеков, Жүсіп Қазыбековтер жұмыс істеді.
Түркістан уалаяты газетінің ресми және ресми емес деп аталған басты екі бөлімі болды. Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-жарлықтары жарияланып, үкімдері түсіндірілсе, ресми емес бөлімде отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері қаралды. Оған кезінде газет беттерінде жарияланған 1731 жылы Қазақстан Россияға өз еркімен қосылды ма?, Қазақ жеріне жоңғар, қоқан шапқыншылығы, Орыстардың Орта жүзді жаулап алуы, Оңтүстік Қазақстанның Россияға бодан болуы туралы мәселелермен қатар, қазақ даласындағы Кенесары хан, Сырым, Исатай-Махамбет батырлар бастаған азаттық көтерілістердің жазылуы да куә. Оның үстіне тікелей патша жарлығымен қазақтардың ең шұрайлы жерлерінің орыс переселендеріне күшпен тартып алынып беріліп жатуы жөнінде материалдардың жариялануы редакция қызметкерлерінің үстанған бағыт-бағдарларын көрсететін еді. Қазақ тілінде шығатын газеттің 1882 жылы ешбір себепсіз жабылып қалуы да осындай істерге байланысты сияқты.
Түркістан уалаятының газетінде жоғарыда айтылған жайлардан басқа мәдеңиет, оқу, білім, әдебиет, тарих пен этнография, археология және тағы да басқа мәселелерге қатысты материалдар, мәселен ауыз әдебиеті үлгілері де жарияланып тұрды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты біртуар перзеиттерінің өмірі және еңбек жолдарымен алғаш рет болып танысуларына мүмкіндік жасады.
Басылым беттерінен бұдан басқа орыс және еуропа халықтарынын өнері мен мәдениеті, ғылым, білімі жайында да жарияланған матерналдарды табуға болады. Ал, түрлі проблемаларға арналған ғылыми мақалалар, егіншілік, агрономия, ветеринария, зоотехника туралы ақыл-кеңестер өз алдына бір төбе. Мұнда орыс журналистикасының әсерімен заметка, корреспонденция, мақала, фельетон, очерк сияқты баспасөз жанрларының түрлері пайда болды. Мәселен, Түркістан уалаяты газетінің 1870 жылғы 4-нөмірінде Түркістан өлкесінде бірінші рет ашылған почта-телеграф қатынасы туралы хабар берілді. Мұның өзі көшпенді халықтың өміріне кіре қоймаған соны жаңалық еді. Сондай-ақ басылымның 1871 жылғы 14-нөмірінде Алматы қаласында ағаш тілетін (судың күшімен) зауыттың ашылғандығы хабарланды және Ташкент, Орал қалаларының экономикасына арналған түрлі мазмұндағы материалдарды да жариялап тұрды. Бұдан біз газет тілшілерінің қазақ қоғамында жаңадан қалыптаса бастаған өндіріс тақырыбына да қалам тартқанын байқаймыз. Газет негізінен отаршылдық саясат ұстады десек те, кей жағдайда халыққа оң пиғылды танытып отырған. Мәселен басылымның 1871 жылғы 14-нөмірінде Генерал-губернаторға қараған жерде болған уақиға деген мақала жарияланды. Онда отаршылдық езгіге қарсы бас көтеру болып, Қарасу бекетіне шабуыл жасалғаны туралы ашық айтылды. Сондай-ақ газеттің 1882 жылғы 18-нөмірінде басылған екінші бір мақалада қазақтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен Россия заңының арасындағы қарама-қайшылық, ашып көрсетілді.
Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығашының ізімен шыға бастаған газет-журналдардың біразын атай кетейік.
"Дала уәләяты"
(1888-1902)
1888 жылы қаңтардың 1-нен бастап Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шығып тұрады. Газетте Абай, Ыбырай, Шохан шығармалары мен өмірбаяндары, сондай-ақ қазақт ауыз әдебиеті мен фольклорының туындылары және салт-тұрмысқа байланысты мақалалар басылып тұрады.
"Қазақстан"
(1911-1913)
Орда мен Оралда шығып тұрады. Шығарушылар Бақытжан Қаратаев, Сейтқали Меңдешев, Елеусін Бұйрын және т.б.
"Айқап" журналы
(1911-1915)
Троцикіде шығарылды. Редакторы Мұхаметжан Сералин болды. Шығу ісіне Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров , Сәбит Дөнентаев, Бейімбет Майлин, Бақытжан Қаратаев, т.б. қарастырып тұрды.
"Қазақ"
(1913-1918)
Орынбор қаласында шығарылды. Редактор-Ахмет Байтұрсынов. Шығаруға Әлейхан Бөкейханов, Міржақып Дулатов атсалысты.
Осы газеттің ықпалымен "Алаш" (1916), "Сарыарқа"(1917), "Ұран" газеттері шығып тұрды.
"Сарыарқа"
(1917-1918)
Семей қаласында шығып тұрған. Газеттің жауапты шығарушысы-алаштың ардақты азаматы, соңынан кеңестік саясаттың құрбаны болған Халел Ғаббасұлы.
"Садақ"
(1915-1918)
Уфа қаласында шығып тұрды. Шығарушылар Бейімбет Майлин мен Жиенғали Тілеубергеновтер болды.
"Жас азамат"
(1918-1919)
Жауапты шығарушысы-Қошке Кемеңгерұлы. Шығару жұмысына Смағұл Сәдуақасұлы, Сәкен Сейфуллин қатысты.
"Бірлік туы"
(1917-1918)
Ташкент шаhарында шығарылды. Редакторы-Мұстафа Шоқай. Назет ісіне М.Болғанбайұлы, С.Қожанұлы, М.Дулатов, Б.Майлыұлы, т.б. қатысты.
"Тіршілік"
(1917-1918)
Ақмола қаласында шығып тұрды. Редакторы Рақымжан Дүйсенбаев болды. Газет ісіне Сәкен Сейфуллин тікелей араласты.
"Қазақ мұңы"
(1918 жылы,сәуір-шілде)
Орынбор қаласында шығарылды. Редакторы Нәзір Төреқұлов болды.
"Еңбекші қазақ "
Қазіргі "Егемен Қзақстан"
1921 жылы қарашаның 7-не Орынборда бірінші нөмір шықты. Бас редакторы-Сәкен Сейфуллин болды.
Жалпы алғанда, қазақ баспасөзіне алғаш талдау жасаушы профессор Бейсенбай Кенжебаев 1888 жылдан 1928 жыл аралығында қазақ тілінде 65 газет-журнал шығып тұрғанын көрсетеді.
Әрине, олардың құндылығы, ғұмыры, таралымы, халық ішіндегі беделі әртүрлі болғандығы зөз-өзінен түсінікті. Мәселен, тираж жағдайын сөз қылғанда Ахмет Байтұрсыновтың "Қазағы" 3000-нан 8000-ға шеійнгі тиражбен таралған. Бұл, әсіресе бүгінгі басылымдардың тиражын еске алсақ, өте үлкен көрсеткіш екенін байқауға болады. Яғни, "Қазақ" газетін нағыз бұқаралық басылым болды деп заңды түрде айтуға болады.
Осы орайда бүгінгі тәуелсізь қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының рухани атасы деп саналуына толық құқылы, елімізде ұлттық-демократиялық басылымның салт-дәстүрін қалаушы "Қазақ" газетінің маңызына арнайы тоқталмасқа болмайды.
"1913 жылы "Қазақ" газетінің ашылуын ұйымдастырдым, оның редакторы ретінде қызмет атқардым. Аталмыш газетті редакциялап жүргенде бірнеше мәрте әкімшілік жолмен айтып таратып, тұтқындалдым... 1917 жылдың соңына дейін редактор боп істедім", -деп жазады Ахаң өз өмірбаянында. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырған "Қазақ" атты тұңғыш бейресми ұлттық газеттің патша әкімшілдігінің көңілінен шыға бермегендігін, қазақтың мұңын мұңдап , жоғын жоқтаған сара жолы, өзіндік көзқарасы бар, саяси бедері айқындалған беделді басылым екенін тарих растайды.
Бұл шындықты Ахаңның замандастары тап басып танып, айтып-ақ кеткен. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов 1923 жылғы Ахаңның 50 жылдық мерейтойына орай жазылған мақаласында "Қазақ" газетінің қазақ ұлтына жасаған қызметін Абайдың қазақ әдебиетәне сіңірген еңбегңне пара-пар санайды.
1913 жылдың 2-ші ақпанынан 1918 жылдың 16-шы қыкүйғгіне дейін шығып тұрған "Қазақ" жаңа дәуірдің шежіресі десе болғандай. Оянған сана үніне айналған газет өз ртұсында ең көп таралған басылым болды. Мұның басты себебі қазақ тарихының қилы-қилы кезеңдерінде замана ағымын, саясат аңғарын айнытпай тануында. Танып қана қоймай, ұлтына азаттық жолдың сілемін тауып, сүрлеуін нұсқады.
"Оян, Қазақ" деп аттан салып, бостандық пен азаттықты аңсаған Ахмет Байтұрсынов, Әлейхан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сынды қыран ойлы қазақ зиялылырының күш-жігері, қайраты мен табандылығының арқасында дүниеге келген "Қазақ" ұзақ жылдар бойы ұраншыл айқайдың топырағында қалып, тапшыл саясаттың тозағына қарылды. Ақ- қараны айыртпас солақай саясат дегеніне жетіп, "халық журналының" газетін 72 жыл бойы ел көзңнен тысқары сананы улаған тар қапаста ұстады. Кезінде ұлттың ар-намысына айналған, халқының бағдар сілтер жарық жұлдызы бола білген газеттің сондағы жазығы не еді? Жазғы - ұлтымыздың шерлі кезеңінің шежіресіне айналғандығында. Қазақстаң кең даласын апай-топай етер қара дауылдың алдын болжағандығында.
1916 жылы "қан жалаған қазақ баласына" қамқор болып аман сақтаудың қамы үшін шырылдаған "Қазақ", 1917-1918 жылдардың аласапыранында арсаңға түскен елін жұмылдыруға ұмтылды. "Қызыл судың" тасқынына бөгет болмақ ниеті оны тарихтың ақтаңдығына айналдырды.
Бүгінгі ұрпақ атын енді естіп, мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта, өз заманының энциклопедиялық басылымына айналған, бүгінгі қалың оқырман қызыға оқуға қолы жетпес қасиетті "Қазақты" зерттеу құндылығы арта түспесе, кемімек емес. Ендеше, 72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын айырып, тарихи-әлеуметтік орнын анықтау-уақыт сұранысы, "-деп жазады зерттеуші Ө. Әбдіманов.
Жоғарыда аталған басылымдардың ішінде бір-біріне қарсылары да болғанын біз тарихтан білеміз. Алайда олардың бәрінің дерлік көздеген мақсат-мүддесі ортақ болғандықтан тақырып дғынан да үндестік байқалады. ΧIΧ ғасырдың аяғы мен ΧΧ ғасырдың басында шыққан ұлттық демократиялық бағыттағы басылымдарға ортақ тақырыптарды да айта кетейік.
1. Ағартушылық мақсатта оқу-білімге, өнер-ғылымға үндеу;
2. Халықты отырықшылыққа шақыру, егіншілік мәдениетін насихаттау;
3. Ұлттық мүдде үшін, ел азаттығы үшін күрес-насихат;
4. Санитарлық-дәрігерлік білімдерді тарату;
5. Мұсылмандық құндылықтарды дәріптеу, хтистиан миссионерлеріне қарсы күрес;
6. Отаршылдық пен қорлық-зорлыққа қарсы наразылық;
7. Тарихи-этнографиялық материалдар мен қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтау;
8. Әдебиет пен өнер тақырыптары.
Қысқаша айтқанда, қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштарына тән ортақ қасиет не десек, Міржақып Дулатов "Қазақ" газеті туралы айтқан мына сөздерін алға таратуға болады: "Ол кезде "Қазақ" газетін қазақ елінің көбі "көз-құлағындай"көретін..."
Баспасөз тарихын зерттеушілерді қазақ баспасөзінің тарихи дәуірлері мәселесі де қызықтырмай қоймайды.
"Алғашқы қазақ тілінде жарық көрген "Түркістан уәләятынан" бастап бүгінгі күнге дейінгі ұлттық баспасөз тарихын төмендегідей басты кезеңге бөлуді ұсынар едік.
1.1870-1917 жылдың наурызы "Түркістан уәләяты" газетінің шыққан күнінен бастап патша өкіметінің құлатылған күніне дейінгі қазақ баспасөзінің тарихы;
2. 1917 жылдың наурызы-1918 жылдың ортасы. Уақытша үкімет тұсындағы демократиялық бастамалар кезіндегі ұлттық баспасөз;
3. 1918 жылдың ортасы-1920 жылдың аяғы. Демократиялық күштердің большевистік авантюраға қарсы жинақталған күресі кезеңіндегі баспасөз;
4, 1921 жыл-1991 жылдың аяғы. Кеңес өкіметі немесе большевистік диктатураның толық орнауы, тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және шексіз үстемдік ету жылдарындағы мерзімді басылым;
5. 1991 жылдың соңынан бүгінгі күнге дейінгі тәуелсіз ьҚазақстан тұсындағы ұлттық баспасөз.
Бұл негізгі тарихи кезеңдерді ұлттық мерзімді басылым ұлттық басылым тағдырына белгілі бір дәрежеде әсер еткен тарихи жағдайларға байланысты бірнеше шартты кезеңдерге бөлуге болады. Мысалы: 70 жылдан аса уақытқа созылған кеңестік билік жылдарында республикамыздың ұлттық басылымдарының бас газеті мен журналы деп аталып жүрген "Егемен Қазақстан" мен "Ақиқаттың" аттарының кемінде бес реттен өзгеруі кездейсоқ емес. Ол сол бір ғана саяси жүйе шеңберінде жүргізілген тарихи өзгерістерден туындаған.
Сондықтан қазақ халқының да, оның баспасөзінің де тарихында терең із қалдырған (өкінішке орай, ол із көп жағдайда қанды із болып шықты) сол жылдары, біздің ойымызша, мынадай шартты кезеңдерге бөлуге болады:
1.1921 жылдың басынан 1925 жылдың наурызындағы қазақ баспасөзіндегі еркін ойлаушылдықтың қандай түріне болмасын толық тыйым салған РКП(б)-ның Орталық Комитетеінің қаулысына дейін:
2.1925 жылдың наурызынан 1936 жылғы Қазақстанды "одақтас" республикалар санатына қосқан КСРО конституциясына дейін;
3. 1936 жылдың соңынан 1941 жылдың 22-ші маусымына дейінгі жаппай саяси қуғын-сүргіннің ең шарықтау жылдарындағы және соғыс қарсаңындағы баспасөз;
4.1945-1945-Ұлы Отан соғысы жылдары;
5. 1945-1956жылдар-Жеңіс күнінен бастап сталиндік жеке басқа табынушылықты айыптаған партияның XX сьезіне дейін;
6.1956-1985 жылдың сәуірі- "Жылымдық жылдар" мен тоқырау кезеңіндегі баспасөз;
7. 1985 жылдың сәуірі- 1991 жылдың соңы. Тарихқа "қайта құру" деген атпен енген жылдардағы, КСРО-ның күйреуі қарсаңындағы мерзімді басылымдар.
Кеңестік дәуірді мұндай шартты кезеңдерге бөлу, ең алдымен, ғылыми қажеттіліетен туындайды. Көрсетілген тарихи кезеңдердің ерекшеліктерін білу, оларды ғылыми ізденістерде ескерту, сол кезеңдердегі басылымдарды тарихи дерек ретінде пайдалануға, олардың құнды мағлұматтарын алып, сол арқылы шандыққа жақындауға көмектеседі" (Қ.Атабаев)
Журнал тарихына қысқаша шолу
Дүние жүзіндегі тұңғыш журнал Францияда 1665 жылы 5 қаңтарда "Журнал де Саван" деген атпен жарық көрді. Осы жылы Англияда, 1668 жылы Италияда, 1682 жылы Германияда журналдар шығарыла бастады. Алғашқы журналдар, негізінен, әр түрлі кітаптарға шолу жасап, көркем әдебиет, ғылым, көркемөнер, дін салаларындағы жаңалықтарды баяндаумен ғана шектелді.
19 ғасырдың 2-жартысында журналдың негізгі түрлері қалыптасты. Көпшілікке арналған аралас мазмұнды, безендірілген журналдар көбірек шығарылды.
Орыс тіліндегі тұңғыш журнал "Месячные исторические, генеологические и географические примечания в Ведомостях" (1708 - 42) "Санкт-Петербургские ведомости" газетіне қосымша ретінде жарық көрді. 1913 жылы Ресейде 1331 журнал, оның ішінде орыс тілінде 1222, Ресей халықтарының тілінде 82, шет ел тілдерінде 27 журнал шығып тұрды.
Қазақ тіліндегі алғашқы журнал - "Айқап". 1911 - 15 жылы аралығында оның 88 саны жарық көрген. "Айқап" қазақ елінің экономикасы мен саяси жағдайы, тарихы, мәдениеті мен оқу-ағарту ісі, тілі мен әдебиеті хақында келелі сөз қозғаған, шығармаларының дені ғылыми әрі көркем туынды түрінде жарияланған журнал болды. Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасында басылып тұрған. Редакторы - М.Сералин.
"Айқаппен" бірге "Ақмола" журналы да шығып тұрды (1911 - 16). Кейін "Садақ" (1917, татарша-қазақша), "Айна" (1918), "Мұғалім" (1919), "Қызыл Қазақстан" (1921 - 29, қазіргі "Ақиқат"), "Шолпан" (1921 - 24), "Темір қазық" (1923), "Жас қазақ" (1923 - 24), "Жас қайрат" (1923 - 24), "Сәуле" (1923 - 24), "Сана" (1923 - 24), "Жетісу әйелі" (1924), "Лениншіл жас" (1925 - 27), "Таң" (1925), "Әйел теңдігі" (1925 - 34, қазіргі "Қазақстан әйелдері"), "Жаңа мектеп" (1925 - 33, қазіргі "Қазақстан мектебі"), "Пионер" (1925 - 56), "Кедей айнасы" (1926 - 29), "Терме" (1926), "Жыл құсы" (1927), "Жаңа әдебиет" (1928 - 32, қазіргі "Жұлдыз"), "Жаршы" (1929 - 30), "Балға" (1932), "Екпінді тілші" (1932 - 33) сияқты журналдар жарық көрді. 1956 жылы "Ара", 1958 жылы "Мәдениет және тұрмыс" (қазіргі "Парасат"), "Балдырған", 1960 жылы "Білім және еңбек" (қазіргі "Зерде"), 1978 ж. "Пионер", 1987 ж. "Арай", 1994 ж. "Ұлағат", 1996 ж. "Заң", 1997 ж. "Алдаспан", 1998 ж. "Амазонка", 2000 ж. "Қазақстан", т.б. журналдар шыға бастады. Қазақстан Республикасында демократиялық құндылықтардың берік орнығуына байланысты мемлекеттік және жеке меншік журналдар саны көбейді.
Бұл мәліметтермен толығырақ сіздер Қазақ журналистикасының тарихы пәнінен танысасыздар.
Абай журналын қазақ журналистикасында өз ізін қалдырған басылымдардың бірі деп атауға болады. Оған қарамастан, басылымның шығу тарихы, негізгі бағыты мен концепциясы жайлы іргелі ғылыми зерттеулер сирек кездеседі. Абай туралы біраз деректерді қазақ баспасөзін зерттеушілердің ғылыми мақалаларынан табуға болады. Алайда, Қазақ, Айқап, Түркістан уәләяты газеті сияқты іргелі басылымдарға терең зерттеу жасалып, кітап ретінде басылып шығарса, Абай журналына әлі күнге дейін детальді зерттеу жасалмаған.
Шығу тарихы
Қоғамдық-саяси және әдеби Абай журналын шығару жөніндегі алғашқы ұсыныс қазақ зиялы қауымы арасында 1914 жылы қабыл алынған болатын. Сол жылы ақын қазасының он жылдығына байланысты Семейде өткізілген үлкен жиылыс үстінде журнал жариялау туралы шешім бекітілген. Бірақ, бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы және Ресей тарапынан отарлау саясатының күшеюі сияқты себептерден журналдың алғашқы нөмірінің баспадан шығуы біраз уақытқа дейін кідіріп қалды.
Идеядан алғашқы жарияланған санға дейінгі төрт жыл уақыт ішінде қоғамда орын алған көптеген саяси, әлеуметтік өзгерістер журналдың мазмұны мен ұстанатын бағытына да сәл әсерін тигізді. Егер алғашқы жасалған ұсыныс кезінде журнал Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде нығайтуға, қазақ қоғамындағы жан-жақты тұлғаның шығармашылығын насихаттауға бағытталған болса, бірінші нөмірінен басылымның әлеумет, саясат, экономика сияқты да қоғамдық маңызы зор тақырыптарға назар аударатыны байқалады. Сонымен, Абай журналы 1918 жылдың 4 ақпанынан Алаш (қазіргі Жаңасемей) қаласынан шығып тұрады.
Журналдың негізін салушылар әрі шығарушы редакторлар болып Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов қызмет етті. Аймауытов 1914 жылы Семейдегі оқытушылар семинариясына қабылданып, оны 1918 жылы аяқтап шығады. Сол кезден Жүсіпбектің алашордашылармен қарым-қатынасы басталады. Мұхтар Әуезов болса, Ресейдегі саяси төңкерістер әсерінен Семейде Алаш жастары одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына себепші болады. Дәл сол уақытта Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов танысып, Абай журналына дейін, 1917 жылы Алаш газетіне бірігіп Қазақтың өзгеше мінездері атты мақала дайындайды.
Мақсаты
Журналдың қазақ демократиялық баспасөзі мен Алаш идеясын жақтағанын Тұрар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДӘРІСТЕР
Лекция1. Мамандыққа кіріспе пәні: мақсаты мен міндеті, ерекшелігі
1.1 Мамандыққа кіріспе пәнінің мақсаты мен міндеті
1.2 Мерзімді басылымдар және оның бөлінісі
1.3Газеттің табиғаты
1.4Журналдың табиғаты
https:openu.kzkzbookmedia-zh-n e-zhurnalistika-teoriya-men-praktik aga-zhanga-kozqaras
https:modernlib.netbooksrendall _deviduniversalniy_zhurnalistread
http:zhanakorganlib.kzblog21063
https:pps.kaznu.kz3MainChairPu blications107102012
https:search.rsl.rururecord010 02453847
https:vk.comwall407940086?own=1& offset=60
Мақсаты: Бұл курс мамандықтың қыр-сырын игеріп шығу үшін терең білім беруге арналады. Журналистиканың қоғамдық өмірдегі алатын орны мен атқаратын қызметі хақында, бұқаралық ақпарат құралдары сүйенетін демократиялық принциптер мен міндеттері жайында, сөз бостандығының жүзеге асырылу шарттары турасында жан-жақты теориялық мағлұмат береді. Сонымен бірге шығармашылық жұмыс, ақпарат алу ерекшеліктері мен әдіс-тәсілдерін,заңдылықтарын, шығармашылық жұмыстың көркемдік әдіс-тәсілдерін қарастырады.
oo Журналистика терминінің төркіні француздың journal сөзінде жатыр. Мағынасы: күнделік, журнал. Ағылшын тілінде journalism, неміс тілінде Journalistik деген сөздер де бар.
oo "Газета" сөзі Венецияда пайда болған: бір парақ жарнама бір гадзетаға (ақша атауы) сатылған. Уақыт өте келе газета сөзіне айналған.
oo -МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМЫ -тұрақты атауы ,ағымдағы нөмірі бар және кемінде жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах,бюллетень, олардың қосымшасы;
oo :: -БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫ - жеке тұлға не бұқаралық ақпарат құралына материалдар жинауды, дайындауды жəне шығаруды жүзеге асыратын заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi болып табылатын шығармашылық ұжым;
ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ БАСТАУЫ:
oo Қазақ баспасөзінің тұңғышы саналатын "Түркістан уәләяты" газетінің бірінші номер 1870 жылы 28 наурызда шықты.
oo Газет қазақ және өзбек тілдерінде басылған еді. "Түркістан уәләяты" Түркістан генерал-губернаторының ресми органы болып саналады.
oo "Дала уәләяты" (1888-1902) 1888 жылы қаңтардың 1-нен бастап Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шығып тұрды.
Журналистика...
oo Журналистика - баспасөз, радио, теледидар, кино, интернет сияқты ақпарат құралдары арқылы елдегі және әлемдегі жаңалықтар мен оқиғалар, саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани және табиғи құбылыстар жөнінде жұртшылыққа мағлұмат беріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын әдеби-шығармашылық қызмет түрі.
oo Журналистика - белгілі бір халықтың нақты бір кезеңде шыққан газет-журналдарының жүйесі, оларда жарияланған материалдар жиынтығы.
oo Журналистика - баспасөз тарихын, теориясы мен практикасын зерттейтін ғылым саласы.
oo Журналистика - әдеби -шығармашылық қызмет түрі ретінде саяси, салалық, тақырыптық т.б. басылымдар, радио және телебағдарламалар арқылы қоғамдағы көкейкесті мәселелерді қозғап, алуан түрлі аудиторияны әлеуметтік, саяси және арнаулы мағлұматтармен қамтамасыз етеді.
oo Журналистика - Қоғам дамуының заңдылықтары, әлеуметтік, экономика және рухани мәселелер жөнінде мағлұмат беріп, жұртшылықтың қоғамдық пікірін қалыптастырады.
oo Журналистика - бұл өткен дәуірде, қазіргі кезде, келешекте де өз құндылығын жоғалтпайтын мамандық.
oo Журналистика - қиындығы, қызығы қатар жүретін, өте көп ізденісті, үнемі біліміңді тереңдетуді талап ететін сала.
Журналист - өмір барлаушысы
oo Журналист - қоғам тірлігінің тамыры.
oo Журналист - ол ағартушы, зерттеуші.
oo Журналист - әмбебап мамандық иесі.
oo Журналист - өзгешелікке тез бейімделетін, көнгіш, төзімді маман.
oo Журналист - өз елінің патриоты, мемлекетшіл азамат.
oo Журналист - алынған ақпараттың растығын тексеретін, куәлігін көрсету арқылы кезкелген даулы оқиғаларға қатысуға мүмкіндігі бар жан.
Газет - халық - тың көзі, құлағы һәм тілі (Ахмет Байтұрсынұлы)
Журналистің - жегені - жантақ, арқалағаны - алтын (Шерхан Мұртаза)
Журналист - талантты болса, науқасы да қатты болады. Ауруынан жартылай айыққан журналист - сыншы. Ал егер журналист осы сырқаттың созылмалы түріне шалдықса, жазушы болғаны. (В.Лебедев)
Журналист - өз газетінде сараланатын жазушы. (Адриан Декурсель )
1840 жылы француз жазушысы
Оноре де Бальзак баспасөзді төртінші билік деп атады
1.Заң шығарушы
2.Орындаушы
3.Сот
:: Ойы бар журналист отырмас.
:: Ұйқысы бұзылған журналистің рахаты мол.
:: Талантты журналист тақымын суытпайды.
:: Бұрқыратып көп жазғанша, шындықты шырқыратып аз жаз!
ЖУРНАЛИСТИКА- өмір шындығын білу құралдарының бірі. Журналистер-газеттер мен журналдардың, радио мен телевизияның, баспа мекемелерінің, хабар агенттіктерінің қызметкерлері, насихатшылары. Журналист қоғамдық және саяси саладағы қоғам қайраткері, кемел ойдың , шабытты пікірдің иесі, келелі ойдың насихатшысы.
Журналист мамандығы көптеген атақты ойшылдар мен талантты адамдардың мамандығы. Қазақтың ардақты ұлдары А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Қожанұлы, Б.Майлин, М.Шоқай, С.Сейфуллин сияқты ұлы тұлғаларының газет шығару ісіне, қазақ журналистикасының дамуына қосқан үлестер орасан зор. Тіпті, әлемді мойындатқан, есімдері алтын әріптермен тарих беттерінде сақтаулы Абай, Ыбырай, Шоқан бабалар шығармалары әсіресе, қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорлық туындылары және салт-тұрмысқа байланысты мақалалары, ғылым-білімге үндеген жалынды ойлары басылым беттерінде жарияланып тұрды.
Орыстың атақты деген жазушылары да шығармашылық жолын алғаш журналистика саласынан бастаған. Мысалы, В.Г.Белинский журналистиканы озық идеаларды таратудың қуатты құралы деп білсе, Н.Г.Чернышевскийдің пікірінше журналист-публицист өз заманының алдыңғы қатарлы адамы болуға, өз халқына адал қызмет етуге борышты. Мен үшін,-деп жазды ол,- журналист адамның асқақ мұраты, ардақты да абзал жан. Сол сияқты атақты орыс сатиригі М.Е.Салтыков-Щедрин өзін әрі әдебиетші, әрі журналистпін санаған. М.И.Калилиннің сөзімен айтқанда Тілші дегеніміз-жұртшылықтың көзі, ол қоғамдық пікірді қалыптастырады. Қазақ газетін шығарған ұлтжанды А.Байтұрсынов: Газет-халықтың тілі, көзі һәм құлағы деген.
Шынында да тілші қызықты фактілерді, бағалы пікірлерді, кеңестерді, ұсыныстарды бал жинаған арадай жинап, сонан соң оларды екшеп, електен өткізуі керек. Кейде жас болашақ журналистер бір жазғаны басылмаса, редакцияларға өкпелеп, енді қайтып жазбай қояды, не болмаса төрт-бес жазған хабары жарық көрсе болды, жазуға төселіп қалдым Мен-нағыз журналистпін деп кеудесін соғады. М.Горький: Жақсы жазу үшін ана тілін жетік білуі керек. Ол журналистерді өмірдің қайнаған ортасында болуға, ел тіршілігінен қызықты фактілер алуға шақырады дегенін есте үнемі сақтау керек. Қазақ жазушыларының, ақындарының қай ұрпақ, қай буын өкілдерінен сұрасаңыз да Мені газет баулыды, Мені газет өсірді, Алғашқы ұшқан ұям -газет демейтіндері кемде-кем. Мысалы, А.Тоқмағамбетов ...1927 жылы бір бюрократты бейнелейтін Төрде отырған төраға деген сықақ өлең жазып, Еңбекші қазаққа(Сәбит Мұқановқа) апарып едім. Сәкең маған үлкен мейір көрсетті. Қолыма куәлік беріп, тілші қаратына тартты. Міне, содан бері журналист атағынан айырылғаным жоқ. Қайта журналистикадан басталған қаламым мені жазушылар қатарына әкеліп қосты. Сондықтан мен ЖУРНАЛИСТ деген сөзді жанымдай жақсы көремін-дейді. Ж.Аймауытов қазақтың тұңғыш сатиралық журналы Шаншарды(1925) дүниеге әкелген. Ол алымды, шалымды сатирик, көреген, соны мәселелерді көтере жазған мақалалары білікті, білгір журналист екендігінің куәсі.
Қазақ поэзиясының жарық жұлдыздарының бірегейі, зиялы азаматымыз М.Дулатов мақалдап, мәтелдеп жазудың шебері. Жиырма жасынан кейін өзінің бүкіл шығармашылық өмірін баспасөзбен байланыстырған. Ол журналистік қызметін Петербургтен бастаған. Татар тілінде сол жерде Үлфәт газеті шығып тұрған. Соның жанынан Серке атты журналын шығарған. М.Жұмабаев Шолпан, Сана журналдарымен қатар Ақ жол (1922) газетінде қызмет атқарған.
С.Қожанов Ақ жол газетінде редакторлық қызмет атқарған. Жалынды публицист, журналист ретінде Орынборда шыққан Ұшқын газетінде, Қызыл Қазақстан журналында, Жаңа мектеп журналында елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап көптеген материалдар жазды. Журналистика жүйрігі І.Жансүгіров Жас Алаш газетінің алғашқы нөмірін шығаруға белсене атсалысқан.
Лекция2. Журналистика: дәреже, өнер, мамандық
2.1.Журналистік кәсіптің белгілері. Журналистік қызметтің ерекшеліктері. Журналистік мәтін. Журналистік шығармашылық.
2.2.Журналистің әлеуметтік қызметі - мамандықтың шығармашылық ерекшеліктерін анықтайтын бірден-бір фактор.
2.3Журналистика саласының ерекшелігі
...Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл.Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл. Оны білмесең, сара сөзің шала болады, арты жала болады, әкең қапа болады.
Бөлтірік шешен
Қазақтың аса көрнекті қоғам қайраткері, ақын, аудармашы ғалымы Ахмет Байтұрсынов Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі
ЖУРНАЛИСТ мамандығының білім алушылары ең алдымен бұл кәсіптің өзіндік ерекшелігін білгені жөн. Журналист - басқа ешқандай мамандыққа ұқсамайтын қызығы мен қиындығы орасан зор, өте үлкен жауапкершілікті қажет ететін, жалқаулық пен немқұрайдылықты көтермейтін, еріншектікке мүлдем жол беруге болмайтын, кемшілік пен жақсылықты қатар көре алатын қырағы көзді, бір сөзді, тілі үйірімді, ойы иірімді жандардың ғана қолынан келетін мамандық.
Әрбір қоғамада БАҚ-тың қызметтері өте айқын белгіленген:
Болған оқиғаны жылдам хабарлайды; (газет, журнал)
Болған оқиғаны жылдам көрсетеді; (телевидение)
Орын алған оқиға туралы жауапты мамандар пікірін береді; (барлық БАҚ)
болған оқиғаға қатысы бар адамдардың пікірін өз дауысымен береді.
(радио)
Журналист жаудың отын жалаң төсімен жабуға бар жауынгер сияқты батыл, ұлты үшін ұстасуға дайын қайсар, қара қылды қақ жара алатын әділ, мамандығына адал, айтылған сынға төзімділік танытумен қатар сабырлылыққа да ие болатын жан. Сол себепті де, журналистика - адам жанының инженері аталады.
Журналистің - жегені - жантақ, арқалағаны - алтын (Шерхан Мұртаза).
Лекция3.Мерзімді басылым саласындағы зерттеулер, тұжырымдар, қағидалар
3.1 Қазақ журналистикасының тарихы, пішіні туралы ғылыми еңбектер
3.2 Орыс тілді ғалымдардың және Ресей ғалымдарының мерзімді басылымдар туралы ғылыми еңбектері
3.3Мерзімді басылымдар саласындағы қазіргі зерттеулер
Оқулықтар:
oo Омашұлы Н. Жол үстінде - журналист. - Алматы.: Атамұра, 1999. - 168 б.
oo Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. А.: Рауан, 1991. - 225 б.
oo Сердәлі Б. Қазіргі газет жанрлары. А:2011
oo Бекниязов Т..Журналистиканың терминдері мен ұғымдары, Алматы Қазақ университеті 2004 жыл.
oo Қазақстандағы бұқаралық-медиа. Алматы, 2001
oo Қарақұлов Ә., Баспасөз және уақыт тынысы, Алматы, 1976 ж.
oo Жақыпов Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Монография. - Алматы: Білім, 2004
oo Қожакеев Т.Қ. Таңдамалы шығармалар. YII т. - Алматы: ҚАЗақпарат.2007
oo Е.Прохоров.Журналистика.Государство .Общество.М,1996.
oo Қазақ журналистикасы. 3 томдық 1-т:Қазақ баспасөзі. - Алматы: Таймас баспа үйі, 2008. - 352 б.
oo Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. - 486 б.
oo Камзин К. Журналистика негіздері. - Алматы, 2012.
7.Айдосов С.Б. Кыдырова Л.К. Журналисттердің этикалық кодексі:
Қазақстандағы медиа институттарды өзін-өзі реттеуші механизмдерін дамыту мəселелері жəне халықаралық
тəжірибе. - Алматы, 2008
8.Н.Омашев, Т.Бекниязов, Қ.Шамахайұлы және т.б. Қазақ журналистикасы.
Қазақ баспасөзі, 1-том, - Алматы, 2008 ж., 53-54 бб.
10.Бекниязов Т..Журналистиканың терминдері мен ұғымдары, - Алматы, Қазақ университеті 2004.
11.Шындалиева М.Публицистика жанрлары мен пішіндері. - Астана, 2012.
12.Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). - Алматы, 1999. - 208 б.
Міржақып Дулатов:
oo Әр жұрт, әр мемлекет мәдениет майданында ілгері-кейіндінің қатасыз бір өлшеуіші - баспасөзі болады. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екендігі көрінеді
oo Ахмет Байтұрсынұлы:
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіппен қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарған сөз
ҚР БАҚ туралы Заңы:
Журналистика - баспасөз, радио, теледидар, кино, интернет сияқты ақпарат құралдары арқылы елдегі және әлемдегі жаңалықтар мен оқиғалар, саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани және табиғи құбылыстар жөнінде жұртшылыққа мағлұмат беріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын әдеби-шығармашылық қызмет түрі.
УИКИПЕДИЯ АТТЫ АШЫҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ:
Журналист - жаңалықты халыққа таратушы болып табылады. Ол редакция жұмысында бірінші - ұйымдастырушылық, екінші - әдеби өңдеу, үшінші - шығармашылықпен айналысады.
Т.Амандосов (Совет журналистикасының теориясы мен практикасы) .-Алматы, Мектеп, 1978.-273 бет
oo Публицистика - өмірдің сырлы суреті. Публицистика арқауы - шындық... Публицистика - адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың көрінісі деген сөз, яғни өмірдің әлеуметтік, саяси-экономикалық, өндірістік, ғылыми және рухани, тағы басқа құбылыстарын, өмір фактілерін байыптап түсіндіріп береді.
oo Жанр (французша genre) - ерекше қасиеттерге ие пішін мен мазмұннан біріккен шығарма түрі. Автордың мақсат қоюы, құжаттарды толтыруы, публицистикалық сөз саптаушының мазмұны мен сипаты оның пішінін, яғни жанрын анықтайды.
Т.Қожакеев (Жас тілшілер серігі.-Алматы, Рауан, 1961.- 224 бет.):
Публицистика нақтылы өмірден орын алып отырған мәнді оқиға-фактілер төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды. Яғни, публицистика - фактінің, нақты оқиғаның жанры.
Карл Краус
oo Ойыңа бірде-бір ой келмесе де, оны қағазға түсіре білгенде ғана, журналист боласың
oo Азап көргенше ақиқаттың досы бол, бiрақ төзуге болмайтын жағдайға дейiн оның қорғаушысы болма
Пифагор
oo Табиғат көп көріп, көп тыңдау үшін екі көз, екі құлақ берді, ал аз сөйлеу үшін бір ғана ауыз берді.
oo СОКРАТ:
oo Достарыңның жүрегін құр қошеметпен емес, көңілден шыққан шынайы сөздермен жаулап ал.
oo Талқыға салған кезде ғана ақиқаттың беті ашылады.
oo Тек бір ғана жақсылық бар ол - білім, тек бір ғана жамандық бар ол - надандық.
oo Әрбір адам күн сияқты, тек оған жарқырауға мүмкіндік беру керек.
Ой, сөз туралы... Жалаладдин Руми:
oo Басқалардың сөздерiн қайталау олардың мағынасын түсiнгендi бiлдiрмейді
oo Айнада, өзiмiз бiлетiндей, бәрi керiсiнше. Бiрақ онсыз бiз ешқашан өзiмiздi көрмес едiк
oo Сен маған сөз дәрменсiз дедiң. Осы айтқаның рас болса, бұл тек сөздiң дәрменсiздiгi туралы сенiң сөзiңнiң дәрменсiздiгiн бiлдiредi.
oo Кіммен жүргеніңе, кіммен дос болғаныңа мұқият бол. Өйткені бұлбұл гүлге, қарға қоқысқа жетелейді.
Лекция4. Мерзімді басылымдарда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.1.Газет басылымында жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.2Журналда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.3 Баспа ісінде жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
Лекция4. Мерзімді басылымдарда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.1.Газет басылымында жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.2Журналда жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
4.3 Баспа ісінде жиі кездесетін терминдер мен түсініктер
Бұқаралық ақпарат құралдары деген сөзге талдауды ҚР БАҚ туралы заңға сүйену арқылы жасаймыз.Онда:
-ЖУРНАЛИСТ - бұқаралық ақпарат құралының өкілі, еңбек қатынастары немесе өзге де шарттық қатынастар негізінде бұқаралық ақпарат құралы үшін хабарлар мен материалдар жинау, өңдеу және әзірлеу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ -тұлғалардың шектеусіз топтарына арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдары;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ -мерзімді баспасөз басылымы,радио және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі интернет және басқалары ВЕБ-сайттарды қоса лағанда, бқаралық ақпаратты мерзімді немесе үздіксіз жария таратудың басқа да нысаны;
-МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМЫ -тұрақты атауы ,ағымдағы нөмірі бар және кемінде жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах,бюллетень, олардың қосымшасы;
-БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ӨНІМІ - мерзімді баспасөз басылымының жеке нөмірінің немесе дыбыс-бейне бағдарламасының таралымы немесе бір бөлігі, радио, теледидар, кино хроникалық бағдарламалардың жеке шығарылымы, көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі ВЕБ-сайтта берілген ақпарат;
ТЕЛЕДИДАР, РАДИО, БЕЙНЕ, КИНО ХРОНИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАСЫ - толық атауы бар жəне кемiнде жарты жылда бiр рет эфирге шығатын мерзiмдi дыбыс-бейне хабарлары мен берiлiмдерiнiң жиынтығы;
ЭФИРГЕ ШЫҒУ - ұқсас жəне цифрлық электромагнитті жүйелердi пайдалана отырып, теледидар, радио бағдарламаларын, дыбыс-бейне жазбаларын тарату;
РЕСМИ ХАБАР - бұқаралық ақпарат құралдары арқылы одан əрi тарату мақсатымен мемлекеттiк органдар беретiн ақпарат;
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ ӨНIМIН ТАРАТУ - мерзiмдi баспасөз басылымдарын сату (жазылу, жеткiзу, үлестiру), радио, теледидар бағдарламаларын эфирге шығару, кинохроникалық бағдарламаларды көрсету;
БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛЫНЫҢ РЕДАКЦИЯСЫ - жеке тұлға не бұқаралық ақпарат құралына материалдар жинауды, дайындауды жəне шығаруды жүзеге асыратын заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi болып табылатын шығармашылық ұжым;
ЦЕНЗУРА - бұқаралық ақпарат құралдарының хабарларын жəне материалдарын мемлекеттiк органдармен, лауазымды адамдармен жəне өзге де ұйымдармен олардың талап ету бойынша немесе өзге де негiздер бойынша хабарлар мен материалдарды не олардың жекелеген бөлiктерiн таратуды шектеу немесе оларға тыйым салу мақсатымен алдын ала келiсу;
WEB-САЙТ - Қазақстан Республикасының жеке немесе заңды тұлғасының арнайы техникалық жəне бағдарламалық құралдардың көмегімен дайындалған, меншік иесі жаппай тарату мақсатында ақпарат беретін электронды өкілдік бет;
РЕТРАНСЛЯЦИЯ - техникалық құралдарды пайдалануға қарамастан, басқа бұқаралық ақпарат құралының теле- немесе радио бағдарламаларын (теле- немесе радио хабарларының жиынтығы) қабылдау жəне бір мезгілде не жазып алып толық жəне өзгеріссіз тарату;
АККРЕДИТТЕУ - журналисті тағайындау рəсiмi жəне оның өкiлеттiгiн мемлекеттiк органның, қоғамдық бiрлестiктiң жəне ұйымның тануы; бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы уəкілетті орган - бұқаралық ақпарат құралдары саласында мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган7
АВТОР - түрлі салаларда шығарма жасаушы тұлға. Әдебиеттегі, өнердегі, ғылымдағы, т.б. творчестволық еңбек иесі.
АРГУМЕНТ - бір нәрсені дәлелдеуге негіз болатын логикалқ тұжырым
АНАЛИЗ - тиісті объектіні жан-жақты талдап көрсететін, ғылыми-логикалық тұрғыдан ой-топшылаулар жасайтын зерттеу әдісі.
ДЕЗИНФОРМАЦИЯ - жалған хабар арқылы жаңылыстыру
КОРРЕСПОНДЕНТ - бұқаралық ақпарат кұралдарының жер-жерден хабар жинап беріп тұратын тілші қызметкері.
КОРРЕКТОР - баспасөз материалдрын баспаханада теру кезінде кеткен кателерді гранкіден, не версткалау кезінде беттерден жөндеп, түзететін қызметкер. Ол саяси, орфографиялық, стильдік тұрғыдан сауатты болуы тиіс.
ПАРАДОКС - әдеттегі қалыптасқан жағдайдан бөлек күтпеген тосын пікір, құбылыс
ПАРАФРАЗА - басқа біреудің тексін, ойын өзіндік сөзбен жеткізу, сипаттау.
РЕПОРТЕР - болған оқиғалар туралы жергілікті жердеп мәліметтер беретін бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері.
ПРОПАГАНДА - ілімді, саяси теорияны, көзқарасты, идеяны баспасезде және ауызша түрде тарату мен түсіндіру, насихаттау.
ПУБЛИКАЦИЯ - баспасөзде жалпыға арналып жарияланған хабар, жазылған материал.
ПУБЛИЦИСТ - қоғамдық-саяси мәселелер туралы қалам тартып жүрген журналист, қаламгер.
ПУБЛИЦИСТИКА - мерзімді басылымдарда саясат пен қоғамдық өмір мәселелерінің жазылып, жариялануы. Журналистика саласының материалдары.
ПСЕВДОНИМ - жазушы, журналистердің баспасөзде шын аты-жөнінің орнына ойдан шығарылған бүркемшік есімді пайдалануы.
РЕПЛИКА - қысқаша жауап беріп, қарсылық білдіру, ескертпе жасау.
ШАБЛОН - жауыр болған сөздер мен ойларға көзссіз еліктеп, үлгі түту.
ЭТИКА -адамдардың моральдық адамгершілік қасиеттері жөніндегі нормалар жүйесі. Отанға, қоғам жөнінде өзара қарым-қатынас мәселелерін, міндеттрін айқындайтын болмыс, әдет-ғұрып.
ДИКТОР - радио немесе телевидение студиясынан хабар жүргізіп, микрофон алдында текс оқитын қызметкер.
ДИКТОФОН - ауызша айтылған сөзді жазып алу үшін және оны қайта тыңдап қағазға түсіру үшін редакцияларда қолданылатын аппарат.
ДИСКУССИЯ - жиналыста немесе баспасөзде әлдебір мәселені қызу талқылау.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ - бір нәрсенің мәнін ашу, ұғындыру. Қайсыбір текске түсіндірме жасау.
КОНЦЕПЦИЯ - өмір құбылысына көзқарас білдіріп, тұжырым жасау. Жазушының, ғалымның, журналистің т.б. негізгі түйінді ойлары.
ПЛАГИАТ - әдеби ұрлық, біреудің шығармасын өзіне пайдаланып кету.
ПЛЮРАЛИЗМ - дүниені бір текті қарамай, көп түрлі санайтын, әр түрлі көзқарас, пікір алуандығы.
ПОДБОРКА - бірыңғай тақырыптағы бірнеше газет материалының ортақ рубрикаға біріктіріліп берілуі.
ПОЗИЦИЯ - белгілі бір іске, мәселеге көзқарас пен қарым-қатынасты анықтайтын адамның іс-әрекет сипаты, ұстанған бағыты.
ПОЛЕМИКА - баспасөзде, жиналыста бір нәрсені талқылау кезінде болатын айтыстар.
ПРЕСС-АТТАШЕ - дипломатиялық өкілдіктегі баспасөз жөніндегі ресми маман.
ПРОМУЛЬГАЦИЯ - қайсыбір өкімет актісін жұртшылыққа хабарлау.
РЕДАКТОР - мерзімді басылымның жетекшісі,редакция коллективінің басшысы. Газет, журналдардың саяси бағытына, идеясы мен мазмұнына, жалпы оқырмандар үшін тартымды шығуына жауап беретін тұлға. Сонымен бірге тиісті мәселелерді шешіп, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуші.
РЕЖИССЕР - теле-радио хабарларды ұйымдастырып, үйлестіріп отыратын маман. Ол сценарийден бастап, хабар экранға шыққанға дейінгі аралықтағы барлық жұмыс процесіне белсене қатысады. Редактор, оператор, ассистент, басқа да техникалық қызметкерлер арасындағы ортақ жұмыс жетекшілерінің бірі.
РЕЗЮМЕ - жазылған мақала мен айтылған сөздің қысқаша мәнін, қорытындысын түйіндеу.
РЕЙД - мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың тапсырмасы бойынша активистер тобының жүзеге асыратын шұғыл тексерулері мен бақылауы. Мысалы: мемлекеттік органдармен бірлесіп, журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдары тілшілерінің өткізетін рейді.
РЕКЛАМА - бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әлдебір нәрсені кеңінен білгізу мақсатында жарнамалау.
РУБРИКА - газет бетіндегі біріктіріліп берілгеп материалдарға, сондай-ақ жүйелі түрде жарияланып тұратын кезеңдік материалдарға тағылатын ортақ айдар.
СЕНСАЦИЯ - қоғамды, жұртты дүрліктірген, шу көтерген әлдебір оқиға, хабар.
БАСПАСӨЗ РЕЛИЗІ - саяси-қоғамдық БАҚ өкілдеріне немесе мақала жариялайтын мамандарға мемлекеттік, құқық қорғау, коммерциялық жəне коммерциялық емес мекемелерінің баспасөз хатшыларымен дайындалған қысқаша ақпарат.
БАС РЕДАКТОР (РЕДАКТОР) - бұқаралық ақпарат құралының редакциясын басқаратын жəне оны шығару мен таратуға, эфирге шығаруға тиiсiнше өкiлеттiгi бар жеке тұлға
Лекция5. Мерзімді басылым тарихы мен қалыптасуы
5.1 Алғашқы газеттердің пайда болу тарихы
5.2 Қазақ газеттерінің пайда болу тарихы
5.3Алғашқы журналдардың пайда болуы
5.4 Қазақ журналдарының тарихы
Пайдаланылатын әдебиеттер:
https:openu.kzkzbookmedia-zh-n e-zhurnalistika-teoriya-men-praktik aga-zhanga-kozqaras
https:modernlib.netbooksrendall _deviduniversalniy_zhurnalistread
http:zhanakorganlib.kzblog21063
https:pps.kaznu.kz3MainChairPu blications107102012
https:search.rsl.rururecord010 02453847
https:vk.comwall407940086?own=1& offset=60
Қазақ баспасөзінің тұңғышы Түркістан уалаятының газеті екендігі белгілі. Ол сол кездегі Туркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла бастады.
Газеттің редакторы -- ұлты башқұрт болса да, қазақтың намысын қорғап, сойылын соққан, шығыстың көп тілдерінде еркін сөйлеген, генерал-губернатордың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал, бұл басылымның аудармашысы, әрі әдеби қызметкері болып Хасен Жанышев, Заманбек Шайхы Әлібеков, Жүсіп Қазыбековтер жұмыс істеді.
Түркістан уалаяты газетінің ресми және ресми емес деп аталған басты екі бөлімі болды. Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-жарлықтары жарияланып, үкімдері түсіндірілсе, ресми емес бөлімде отырықшылық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім, ғылым, өнер және әйел теңдігі мәселелері қаралды. Оған кезінде газет беттерінде жарияланған 1731 жылы Қазақстан Россияға өз еркімен қосылды ма?, Қазақ жеріне жоңғар, қоқан шапқыншылығы, Орыстардың Орта жүзді жаулап алуы, Оңтүстік Қазақстанның Россияға бодан болуы туралы мәселелермен қатар, қазақ даласындағы Кенесары хан, Сырым, Исатай-Махамбет батырлар бастаған азаттық көтерілістердің жазылуы да куә. Оның үстіне тікелей патша жарлығымен қазақтардың ең шұрайлы жерлерінің орыс переселендеріне күшпен тартып алынып беріліп жатуы жөнінде материалдардың жариялануы редакция қызметкерлерінің үстанған бағыт-бағдарларын көрсететін еді. Қазақ тілінде шығатын газеттің 1882 жылы ешбір себепсіз жабылып қалуы да осындай істерге байланысты сияқты.
Түркістан уалаятының газетінде жоғарыда айтылған жайлардан басқа мәдеңиет, оқу, білім, әдебиет, тарих пен этнография, археология және тағы да басқа мәселелерге қатысты материалдар, мәселен ауыз әдебиеті үлгілері де жарияланып тұрды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты біртуар перзеиттерінің өмірі және еңбек жолдарымен алғаш рет болып танысуларына мүмкіндік жасады.
Басылым беттерінен бұдан басқа орыс және еуропа халықтарынын өнері мен мәдениеті, ғылым, білімі жайында да жарияланған матерналдарды табуға болады. Ал, түрлі проблемаларға арналған ғылыми мақалалар, егіншілік, агрономия, ветеринария, зоотехника туралы ақыл-кеңестер өз алдына бір төбе. Мұнда орыс журналистикасының әсерімен заметка, корреспонденция, мақала, фельетон, очерк сияқты баспасөз жанрларының түрлері пайда болды. Мәселен, Түркістан уалаяты газетінің 1870 жылғы 4-нөмірінде Түркістан өлкесінде бірінші рет ашылған почта-телеграф қатынасы туралы хабар берілді. Мұның өзі көшпенді халықтың өміріне кіре қоймаған соны жаңалық еді. Сондай-ақ басылымның 1871 жылғы 14-нөмірінде Алматы қаласында ағаш тілетін (судың күшімен) зауыттың ашылғандығы хабарланды және Ташкент, Орал қалаларының экономикасына арналған түрлі мазмұндағы материалдарды да жариялап тұрды. Бұдан біз газет тілшілерінің қазақ қоғамында жаңадан қалыптаса бастаған өндіріс тақырыбына да қалам тартқанын байқаймыз. Газет негізінен отаршылдық саясат ұстады десек те, кей жағдайда халыққа оң пиғылды танытып отырған. Мәселен басылымның 1871 жылғы 14-нөмірінде Генерал-губернаторға қараған жерде болған уақиға деген мақала жарияланды. Онда отаршылдық езгіге қарсы бас көтеру болып, Қарасу бекетіне шабуыл жасалғаны туралы ашық айтылды. Сондай-ақ газеттің 1882 жылғы 18-нөмірінде басылған екінші бір мақалада қазақтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен Россия заңының арасындағы қарама-қайшылық, ашып көрсетілді.
Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығашының ізімен шыға бастаған газет-журналдардың біразын атай кетейік.
"Дала уәләяты"
(1888-1902)
1888 жылы қаңтардың 1-нен бастап Омбы қаласында Дала генерал-губернаторының органы ретінде шығып тұрады. Газетте Абай, Ыбырай, Шохан шығармалары мен өмірбаяндары, сондай-ақ қазақт ауыз әдебиеті мен фольклорының туындылары және салт-тұрмысқа байланысты мақалалар басылып тұрады.
"Қазақстан"
(1911-1913)
Орда мен Оралда шығып тұрады. Шығарушылар Бақытжан Қаратаев, Сейтқали Меңдешев, Елеусін Бұйрын және т.б.
"Айқап" журналы
(1911-1915)
Троцикіде шығарылды. Редакторы Мұхаметжан Сералин болды. Шығу ісіне Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров , Сәбит Дөнентаев, Бейімбет Майлин, Бақытжан Қаратаев, т.б. қарастырып тұрды.
"Қазақ"
(1913-1918)
Орынбор қаласында шығарылды. Редактор-Ахмет Байтұрсынов. Шығаруға Әлейхан Бөкейханов, Міржақып Дулатов атсалысты.
Осы газеттің ықпалымен "Алаш" (1916), "Сарыарқа"(1917), "Ұран" газеттері шығып тұрды.
"Сарыарқа"
(1917-1918)
Семей қаласында шығып тұрған. Газеттің жауапты шығарушысы-алаштың ардақты азаматы, соңынан кеңестік саясаттың құрбаны болған Халел Ғаббасұлы.
"Садақ"
(1915-1918)
Уфа қаласында шығып тұрды. Шығарушылар Бейімбет Майлин мен Жиенғали Тілеубергеновтер болды.
"Жас азамат"
(1918-1919)
Жауапты шығарушысы-Қошке Кемеңгерұлы. Шығару жұмысына Смағұл Сәдуақасұлы, Сәкен Сейфуллин қатысты.
"Бірлік туы"
(1917-1918)
Ташкент шаhарында шығарылды. Редакторы-Мұстафа Шоқай. Назет ісіне М.Болғанбайұлы, С.Қожанұлы, М.Дулатов, Б.Майлыұлы, т.б. қатысты.
"Тіршілік"
(1917-1918)
Ақмола қаласында шығып тұрды. Редакторы Рақымжан Дүйсенбаев болды. Газет ісіне Сәкен Сейфуллин тікелей араласты.
"Қазақ мұңы"
(1918 жылы,сәуір-шілде)
Орынбор қаласында шығарылды. Редакторы Нәзір Төреқұлов болды.
"Еңбекші қазақ "
Қазіргі "Егемен Қзақстан"
1921 жылы қарашаның 7-не Орынборда бірінші нөмір шықты. Бас редакторы-Сәкен Сейфуллин болды.
Жалпы алғанда, қазақ баспасөзіне алғаш талдау жасаушы профессор Бейсенбай Кенжебаев 1888 жылдан 1928 жыл аралығында қазақ тілінде 65 газет-журнал шығып тұрғанын көрсетеді.
Әрине, олардың құндылығы, ғұмыры, таралымы, халық ішіндегі беделі әртүрлі болғандығы зөз-өзінен түсінікті. Мәселен, тираж жағдайын сөз қылғанда Ахмет Байтұрсыновтың "Қазағы" 3000-нан 8000-ға шеійнгі тиражбен таралған. Бұл, әсіресе бүгінгі басылымдардың тиражын еске алсақ, өте үлкен көрсеткіш екенін байқауға болады. Яғни, "Қазақ" газетін нағыз бұқаралық басылым болды деп заңды түрде айтуға болады.
Осы орайда бүгінгі тәуелсізь қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының рухани атасы деп саналуына толық құқылы, елімізде ұлттық-демократиялық басылымның салт-дәстүрін қалаушы "Қазақ" газетінің маңызына арнайы тоқталмасқа болмайды.
"1913 жылы "Қазақ" газетінің ашылуын ұйымдастырдым, оның редакторы ретінде қызмет атқардым. Аталмыш газетті редакциялап жүргенде бірнеше мәрте әкімшілік жолмен айтып таратып, тұтқындалдым... 1917 жылдың соңына дейін редактор боп істедім", -деп жазады Ахаң өз өмірбаянында. Ахмет Байтұрсынов ұйымдастырған "Қазақ" атты тұңғыш бейресми ұлттық газеттің патша әкімшілдігінің көңілінен шыға бермегендігін, қазақтың мұңын мұңдап , жоғын жоқтаған сара жолы, өзіндік көзқарасы бар, саяси бедері айқындалған беделді басылым екенін тарих растайды.
Бұл шындықты Ахаңның замандастары тап басып танып, айтып-ақ кеткен. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов 1923 жылғы Ахаңның 50 жылдық мерейтойына орай жазылған мақаласында "Қазақ" газетінің қазақ ұлтына жасаған қызметін Абайдың қазақ әдебиетәне сіңірген еңбегңне пара-пар санайды.
1913 жылдың 2-ші ақпанынан 1918 жылдың 16-шы қыкүйғгіне дейін шығып тұрған "Қазақ" жаңа дәуірдің шежіресі десе болғандай. Оянған сана үніне айналған газет өз ртұсында ең көп таралған басылым болды. Мұның басты себебі қазақ тарихының қилы-қилы кезеңдерінде замана ағымын, саясат аңғарын айнытпай тануында. Танып қана қоймай, ұлтына азаттық жолдың сілемін тауып, сүрлеуін нұсқады.
"Оян, Қазақ" деп аттан салып, бостандық пен азаттықты аңсаған Ахмет Байтұрсынов, Әлейхан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сынды қыран ойлы қазақ зиялылырының күш-жігері, қайраты мен табандылығының арқасында дүниеге келген "Қазақ" ұзақ жылдар бойы ұраншыл айқайдың топырағында қалып, тапшыл саясаттың тозағына қарылды. Ақ- қараны айыртпас солақай саясат дегеніне жетіп, "халық журналының" газетін 72 жыл бойы ел көзңнен тысқары сананы улаған тар қапаста ұстады. Кезінде ұлттың ар-намысына айналған, халқының бағдар сілтер жарық жұлдызы бола білген газеттің сондағы жазығы не еді? Жазғы - ұлтымыздың шерлі кезеңінің шежіресіне айналғандығында. Қазақстаң кең даласын апай-топай етер қара дауылдың алдын болжағандығында.
1916 жылы "қан жалаған қазақ баласына" қамқор болып аман сақтаудың қамы үшін шырылдаған "Қазақ", 1917-1918 жылдардың аласапыранында арсаңға түскен елін жұмылдыруға ұмтылды. "Қызыл судың" тасқынына бөгет болмақ ниеті оны тарихтың ақтаңдығына айналдырды.
Бүгінгі ұрпақ атын енді естіп, мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта, өз заманының энциклопедиялық басылымына айналған, бүгінгі қалың оқырман қызыға оқуға қолы жетпес қасиетті "Қазақты" зерттеу құндылығы арта түспесе, кемімек емес. Ендеше, 72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын айырып, тарихи-әлеуметтік орнын анықтау-уақыт сұранысы, "-деп жазады зерттеуші Ө. Әбдіманов.
Жоғарыда аталған басылымдардың ішінде бір-біріне қарсылары да болғанын біз тарихтан білеміз. Алайда олардың бәрінің дерлік көздеген мақсат-мүддесі ортақ болғандықтан тақырып дғынан да үндестік байқалады. ΧIΧ ғасырдың аяғы мен ΧΧ ғасырдың басында шыққан ұлттық демократиялық бағыттағы басылымдарға ортақ тақырыптарды да айта кетейік.
1. Ағартушылық мақсатта оқу-білімге, өнер-ғылымға үндеу;
2. Халықты отырықшылыққа шақыру, егіншілік мәдениетін насихаттау;
3. Ұлттық мүдде үшін, ел азаттығы үшін күрес-насихат;
4. Санитарлық-дәрігерлік білімдерді тарату;
5. Мұсылмандық құндылықтарды дәріптеу, хтистиан миссионерлеріне қарсы күрес;
6. Отаршылдық пен қорлық-зорлыққа қарсы наразылық;
7. Тарихи-этнографиялық материалдар мен қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтау;
8. Әдебиет пен өнер тақырыптары.
Қысқаша айтқанда, қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштарына тән ортақ қасиет не десек, Міржақып Дулатов "Қазақ" газеті туралы айтқан мына сөздерін алға таратуға болады: "Ол кезде "Қазақ" газетін қазақ елінің көбі "көз-құлағындай"көретін..."
Баспасөз тарихын зерттеушілерді қазақ баспасөзінің тарихи дәуірлері мәселесі де қызықтырмай қоймайды.
"Алғашқы қазақ тілінде жарық көрген "Түркістан уәләятынан" бастап бүгінгі күнге дейінгі ұлттық баспасөз тарихын төмендегідей басты кезеңге бөлуді ұсынар едік.
1.1870-1917 жылдың наурызы "Түркістан уәләяты" газетінің шыққан күнінен бастап патша өкіметінің құлатылған күніне дейінгі қазақ баспасөзінің тарихы;
2. 1917 жылдың наурызы-1918 жылдың ортасы. Уақытша үкімет тұсындағы демократиялық бастамалар кезіндегі ұлттық баспасөз;
3. 1918 жылдың ортасы-1920 жылдың аяғы. Демократиялық күштердің большевистік авантюраға қарсы жинақталған күресі кезеңіндегі баспасөз;
4, 1921 жыл-1991 жылдың аяғы. Кеңес өкіметі немесе большевистік диктатураның толық орнауы, тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және шексіз үстемдік ету жылдарындағы мерзімді басылым;
5. 1991 жылдың соңынан бүгінгі күнге дейінгі тәуелсіз ьҚазақстан тұсындағы ұлттық баспасөз.
Бұл негізгі тарихи кезеңдерді ұлттық мерзімді басылым ұлттық басылым тағдырына белгілі бір дәрежеде әсер еткен тарихи жағдайларға байланысты бірнеше шартты кезеңдерге бөлуге болады. Мысалы: 70 жылдан аса уақытқа созылған кеңестік билік жылдарында республикамыздың ұлттық басылымдарының бас газеті мен журналы деп аталып жүрген "Егемен Қазақстан" мен "Ақиқаттың" аттарының кемінде бес реттен өзгеруі кездейсоқ емес. Ол сол бір ғана саяси жүйе шеңберінде жүргізілген тарихи өзгерістерден туындаған.
Сондықтан қазақ халқының да, оның баспасөзінің де тарихында терең із қалдырған (өкінішке орай, ол із көп жағдайда қанды із болып шықты) сол жылдары, біздің ойымызша, мынадай шартты кезеңдерге бөлуге болады:
1.1921 жылдың басынан 1925 жылдың наурызындағы қазақ баспасөзіндегі еркін ойлаушылдықтың қандай түріне болмасын толық тыйым салған РКП(б)-ның Орталық Комитетеінің қаулысына дейін:
2.1925 жылдың наурызынан 1936 жылғы Қазақстанды "одақтас" республикалар санатына қосқан КСРО конституциясына дейін;
3. 1936 жылдың соңынан 1941 жылдың 22-ші маусымына дейінгі жаппай саяси қуғын-сүргіннің ең шарықтау жылдарындағы және соғыс қарсаңындағы баспасөз;
4.1945-1945-Ұлы Отан соғысы жылдары;
5. 1945-1956жылдар-Жеңіс күнінен бастап сталиндік жеке басқа табынушылықты айыптаған партияның XX сьезіне дейін;
6.1956-1985 жылдың сәуірі- "Жылымдық жылдар" мен тоқырау кезеңіндегі баспасөз;
7. 1985 жылдың сәуірі- 1991 жылдың соңы. Тарихқа "қайта құру" деген атпен енген жылдардағы, КСРО-ның күйреуі қарсаңындағы мерзімді басылымдар.
Кеңестік дәуірді мұндай шартты кезеңдерге бөлу, ең алдымен, ғылыми қажеттіліетен туындайды. Көрсетілген тарихи кезеңдердің ерекшеліктерін білу, оларды ғылыми ізденістерде ескерту, сол кезеңдердегі басылымдарды тарихи дерек ретінде пайдалануға, олардың құнды мағлұматтарын алып, сол арқылы шандыққа жақындауға көмектеседі" (Қ.Атабаев)
Журнал тарихына қысқаша шолу
Дүние жүзіндегі тұңғыш журнал Францияда 1665 жылы 5 қаңтарда "Журнал де Саван" деген атпен жарық көрді. Осы жылы Англияда, 1668 жылы Италияда, 1682 жылы Германияда журналдар шығарыла бастады. Алғашқы журналдар, негізінен, әр түрлі кітаптарға шолу жасап, көркем әдебиет, ғылым, көркемөнер, дін салаларындағы жаңалықтарды баяндаумен ғана шектелді.
19 ғасырдың 2-жартысында журналдың негізгі түрлері қалыптасты. Көпшілікке арналған аралас мазмұнды, безендірілген журналдар көбірек шығарылды.
Орыс тіліндегі тұңғыш журнал "Месячные исторические, генеологические и географические примечания в Ведомостях" (1708 - 42) "Санкт-Петербургские ведомости" газетіне қосымша ретінде жарық көрді. 1913 жылы Ресейде 1331 журнал, оның ішінде орыс тілінде 1222, Ресей халықтарының тілінде 82, шет ел тілдерінде 27 журнал шығып тұрды.
Қазақ тіліндегі алғашқы журнал - "Айқап". 1911 - 15 жылы аралығында оның 88 саны жарық көрген. "Айқап" қазақ елінің экономикасы мен саяси жағдайы, тарихы, мәдениеті мен оқу-ағарту ісі, тілі мен әдебиеті хақында келелі сөз қозғаған, шығармаларының дені ғылыми әрі көркем туынды түрінде жарияланған журнал болды. Троицк қаласындағы "Энергия" баспаханасында басылып тұрған. Редакторы - М.Сералин.
"Айқаппен" бірге "Ақмола" журналы да шығып тұрды (1911 - 16). Кейін "Садақ" (1917, татарша-қазақша), "Айна" (1918), "Мұғалім" (1919), "Қызыл Қазақстан" (1921 - 29, қазіргі "Ақиқат"), "Шолпан" (1921 - 24), "Темір қазық" (1923), "Жас қазақ" (1923 - 24), "Жас қайрат" (1923 - 24), "Сәуле" (1923 - 24), "Сана" (1923 - 24), "Жетісу әйелі" (1924), "Лениншіл жас" (1925 - 27), "Таң" (1925), "Әйел теңдігі" (1925 - 34, қазіргі "Қазақстан әйелдері"), "Жаңа мектеп" (1925 - 33, қазіргі "Қазақстан мектебі"), "Пионер" (1925 - 56), "Кедей айнасы" (1926 - 29), "Терме" (1926), "Жыл құсы" (1927), "Жаңа әдебиет" (1928 - 32, қазіргі "Жұлдыз"), "Жаршы" (1929 - 30), "Балға" (1932), "Екпінді тілші" (1932 - 33) сияқты журналдар жарық көрді. 1956 жылы "Ара", 1958 жылы "Мәдениет және тұрмыс" (қазіргі "Парасат"), "Балдырған", 1960 жылы "Білім және еңбек" (қазіргі "Зерде"), 1978 ж. "Пионер", 1987 ж. "Арай", 1994 ж. "Ұлағат", 1996 ж. "Заң", 1997 ж. "Алдаспан", 1998 ж. "Амазонка", 2000 ж. "Қазақстан", т.б. журналдар шыға бастады. Қазақстан Республикасында демократиялық құндылықтардың берік орнығуына байланысты мемлекеттік және жеке меншік журналдар саны көбейді.
Бұл мәліметтермен толығырақ сіздер Қазақ журналистикасының тарихы пәнінен танысасыздар.
Абай журналын қазақ журналистикасында өз ізін қалдырған басылымдардың бірі деп атауға болады. Оған қарамастан, басылымның шығу тарихы, негізгі бағыты мен концепциясы жайлы іргелі ғылыми зерттеулер сирек кездеседі. Абай туралы біраз деректерді қазақ баспасөзін зерттеушілердің ғылыми мақалаларынан табуға болады. Алайда, Қазақ, Айқап, Түркістан уәләяты газеті сияқты іргелі басылымдарға терең зерттеу жасалып, кітап ретінде басылып шығарса, Абай журналына әлі күнге дейін детальді зерттеу жасалмаған.
Шығу тарихы
Қоғамдық-саяси және әдеби Абай журналын шығару жөніндегі алғашқы ұсыныс қазақ зиялы қауымы арасында 1914 жылы қабыл алынған болатын. Сол жылы ақын қазасының он жылдығына байланысты Семейде өткізілген үлкен жиылыс үстінде журнал жариялау туралы шешім бекітілген. Бірақ, бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы және Ресей тарапынан отарлау саясатының күшеюі сияқты себептерден журналдың алғашқы нөмірінің баспадан шығуы біраз уақытқа дейін кідіріп қалды.
Идеядан алғашқы жарияланған санға дейінгі төрт жыл уақыт ішінде қоғамда орын алған көптеген саяси, әлеуметтік өзгерістер журналдың мазмұны мен ұстанатын бағытына да сәл әсерін тигізді. Егер алғашқы жасалған ұсыныс кезінде журнал Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде нығайтуға, қазақ қоғамындағы жан-жақты тұлғаның шығармашылығын насихаттауға бағытталған болса, бірінші нөмірінен басылымның әлеумет, саясат, экономика сияқты да қоғамдық маңызы зор тақырыптарға назар аударатыны байқалады. Сонымен, Абай журналы 1918 жылдың 4 ақпанынан Алаш (қазіргі Жаңасемей) қаласынан шығып тұрады.
Журналдың негізін салушылар әрі шығарушы редакторлар болып Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов қызмет етті. Аймауытов 1914 жылы Семейдегі оқытушылар семинариясына қабылданып, оны 1918 жылы аяқтап шығады. Сол кезден Жүсіпбектің алашордашылармен қарым-қатынасы басталады. Мұхтар Әуезов болса, Ресейдегі саяси төңкерістер әсерінен Семейде Алаш жастары одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына себепші болады. Дәл сол уақытта Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов танысып, Абай журналына дейін, 1917 жылы Алаш газетіне бірігіп Қазақтың өзгеше мінездері атты мақала дайындайды.
Мақсаты
Журналдың қазақ демократиялық баспасөзі мен Алаш идеясын жақтағанын Тұрар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz