Оқушыларға көркемдік тәрбие берудің жолдары мен құралдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Көркемдік тәрбие арқылы жеткіншек ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыру

ЖОСПАР:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3б.
І. КӨРКЕМДІК ТӘРБИЕ АРҚЫЛЫ ЖЕТКІНШЕК ҰРПАҚТЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
0.1. Педагогика тарихында оқушыларға көркемдік тәрбие беру жайлы ой-пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-8 б.
0.2. Жеткіншек ұрпақтың дүниетанымының қалыптасуы ... ... ... ... ..9-14б.
0.3. Жастардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру -
философияның өзекті мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-17б.
0.4. Эстетикалық-көркемдік тәрбиенің мәні мен міндеті туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18-22б.
0.5. Оқушыларға көркемдік тәрбие берудің жолдары мен құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-27б.
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29 -30б.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .31б.

КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақтың санасын шыңдауға қызмет ететін білім жүйесін қалыптастыру - қазіргі заманның өзекті мәселесі болып тұр. Ал мұндай білім жүйесі сол ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады. Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді.
Қандай бір халықтың ұлттық дүниетанымының мол мұрасын толық зерттемей және оны күнделікті оқу-тәрбие үдерісінде пайдаланбай, жан-жақты жетілген ұлтжанды жастарды тәрбиелеу мүмкін емес. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру барысында, біріншіден, бүгінгі өркениетті дүниеде болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруда, екіншіден, өз халқының ұлттық, мәдени-тарихи, әлеуметтік-экономикалық ахуалын терең танытуға айрықша назар аудару қажет. Мұндай жағдай басшылыққа алынған жерде, ұлттық мектептің өзекті мақсаты - адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына дарытқан парасатты тұлғаны көркемдік тәрбие арқылы тәрбиелеу болып шығады.
Еліміздің қоғамдық- экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени, рухани қарым-қатынас жағдайлары жас ұрпақ тәрбиесінің проблемаларын осы үдеріс талаптарына сай ойластыруды қажет етеді. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру маңызды мәселеге айналып отыр. Ал бұл өз кезегінде оқу-тәрбие үдерісін мектептен бастап олардың дүниетанымын ұлттық мәдениетіміз мазмұнына бағыттау және олардың ғылыми негіздерін анықтауды алға тартады.
Зерттеу мақсаты - оқушылардың көркемдік тәрбие арқылы ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу. Оқушылардың жан-жақты, ой-өрісін кеңейтіп халқының қамын ойлайтын азамат болуға баулу, оқушылардың ынтасын , қызығушылығын арттырып , адамгершілікке , жауапкершілікке тәрбиелеп оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеудің нысаны: Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру құрылымының ерекшелігі.
Зерттеу пәні - көркемдік тәрбие арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
+ Жеке тұлғаның дүниетанымы қалыптасуының әдіснамалық және педагогикалық негіздерін айқындау.
+ оқушыларының дүниетанымын көркемдік тәрбие арқылы қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:Оқушылардыңдүниетанымын көркемдік тәрбие арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды

І.КӨРКЕМДІК ТӘРБИЕ АРҚЫЛЫ ЖЕТКІНШЕК ҰРПАҚТЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1.1. Педагогика тарихында оқушыларға көркемдік тәрбие беру жайлы ой-пікірлер
Эстетикалық тәрбие адамның рухани бейнесін қалыптастырудың соншама ауқымды саласын қамтиды. Кейде эстетикалық тәрбие деген ұғымды " көркемдік тәрбиелеу" деген ұғыммен пара - пар алып жүрміз. Көркемдікке тәрбиелеу дегеніміз - өнер құралдарымен тәрбиелеу деген сөз. Ал эстетикалық тәрбие дегеніміз - Ильинаның айтуынша -өнердегі, табиғаттағы және бүкіл қоршаған өмірдегі, әсемдік құралдары арқылы тәрбиелеу деген сөз. Сондықтан көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиемен пара - пар емес, оның өте маңызды, бірақ құрамдас бөлігі болып табылады.
Осы орайда белгілі педагог Р.Қоянбаев "Педагогика" атты еңбегінде: " Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыптастырады", - деп, өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру жолдарын қарастырған. Эстетикалық тәрбиенің міндеттерінің бірі - эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер әдемілікке ұңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте шығады.
Әдемілікті сезіну ұшін, оған тұсіну ұшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды әдеміліктің обыективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай біледі, тұсінеді. Айналадағы дұниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау кырағышығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізі болады.
Қазақ ағартушылары эстетикалық тәрбиеге арнайы тоқталмаса да, ерекше мән бергенін олардың зерттеу жұмыстары мен шығармаларынан аңғаруға болады. Ш. Уалихановтың эстетикалық көзқарасы қоғамның саяси және философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты болды. Өзінің зерттеу жұмыстарында ол қазақ халқы мен Орта Азия халықтарының тұрмыс - тіршілігіне, ұлттық әдет - ғұрпына, салт - дәстұріне баса көңіл біледі. Сөйтіп, өз халқының ауызекі әдебиеті, әсемдік танымы, көзқарасы арқылы эстетикалық талғамын ашуға ұмтылады. Шоқан халықтың ежелгі архитектуралық құрылыстарын эстетикалық тұрғыда қабылдай білуге байланысты құнды пікірлер айтты. "Қазақ моласы мен оның төңірегінен қазақтың бар мәнер талғамы, архитектурадағы өнері, оның ою мен бейнелеу салты байқалады" - деп халықтың мәдени деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді. Өз халқымен бірге Қырғызстан және Шығыс Тұркістанның ежелгі архитектуралық құрылыстарына (Алашахан, Ботағай, Айша бибі т. б. ) тас мұсіндеріне (Қозы - Көрпеш - Баян сұлу кешеніндегі, Тұймекенттегі т.б. ) ғылыми тұрғыда талдау жасайды. Сөйтіп қазақ халқының эстетикалық мақсатты көздеген өзіндік сәулетшілік шығармалары болғанын баяндайды. Осы көне заманның көз болып келген мәдени мұраларды әсемдіктің ұлгісі деп қабылдай білуге ұйретеді.
Сол секілді, қазақтың біртуар ағартушысы Ы. Алтынсарин халықтың көркем шығарма туындыларын өте жоғары бағалап, өнердегі және өмірдегі барлық әдемі нәрселердің кұндылығын тұсінуге тек қана білім берудің арқасында жетуімізге болады деп есептейді. Ы. Алтынсарин өзінің педагогикалық еңбектерінде, тек білімділікке ғана емес, мәдениеттілікке де ұндейді. Қазақ қыздарына арналған тұңғыш әйелдер қол өнері мектебінің ұйымдастырылуы да Ы. Алтышсариннің еңбегі т.б. Оның педагогикалық еңбектері эстетикалық көзқараспен тығыз байланысты. Ол: Мектеп қазақ халқының арасында жаңаша мәдениетті өмір сұрудің жаңа әдет - ғұрып, тәртіп, тазалық, қолөнер мен өнердің ұлгісі болуы қажет, - деп атап көрсетті.
Ы Алтынсарин өзінің барлық педагогикалық теориясында жас -жеткіншектердің эстетикалық тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді ұстанды. Ол қазақтың қолөнерін де өте жоғары бағалаған және сол өнерге жастайынан баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектептерін ашты. Егер Яковлев атындағы қолөнер мектебінде ағаш ұсталығы және киім тігу ( машинамен тігу) жұмыстары жақсы жолға қойылса, Красноуфимскідегі реалыное училищесі мен ауыл шаруашылық мектебінде тері илеу, қыш - құмыра өнерлері меңгерілді, ал Торғайдағы қазақ қыздары ұшін ашылған мектепте, қарапайым халықтың тұрмысына керекті, киім тігу, киім пішу, шәлі току, тұбіт шарқат тоқу, жіп шалу және қазақтардың қолында көп болатын жұн, қыл секілді материалдардан өрмек тоқу, киіз басу, бау және тақыр киімдер тоқу сияқты әйелдер істейтін жұмыстар ұйретілді"
Яғни, Ыбырай халықтың қолөнеріндегі әдемілікті, өзі ғана тұсініп, қызықтаумен шектелген жоқ. Ыбырай сол кездің өзінде - ақ, сол өнерге балаларды да ынталандыруға атсалысты. Онсыз да ұмыт болып бара жатқан әдеттерді тезірек меңгеріп, құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық талғаммен қабылдап, өмір қажетіне шығара білуге шақыруы қазіргі заман талабымен ұштасып жатыр. Осы айтылғандар Ыбырайдың әдет - ғұрып, салт - дәстүрді тәрбие саласының өзекті мәселесі деп қарағандығының дәлелі.
Балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде халық мұрасының тәрбиелік күшін ұлы Абай да жоғары бағалады. ( Эстетикалық төрбие саласында арнайы еңбек қалдырмағанымен, өлеңдері мен қара сөздерінен Абай да халық мұрасының тәрбиелік мәнін жақсы түсініп, оны жинауға атсалысты. Ел ішінен қолөнер бұйымдарын жинастырып Семей музейіне тапсырады, маңайындағы ақынға - жыршыларға халық арасынан кең тараған жырларды қайта жырлауды, оларды хатқа тұсіруді жұктейді).
Абай өзінің педагогикалық идеялары мен көркемдікке тәрбиелеу ой тұжырымдарын өрбіте келіп, 27- ші қара сөзінде былай деп атап айтады: Сократ пен Аристотельдің пікірлері : әуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дұниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтып ләззат алар едік ... Осы Абай қырық ұшінші қара сөзінде ары қарай толықтырады.
Ол хабарлардың ұнамдысы ұнамды қалыппен, ұнамсызы - ұнамсыз қалыппен, әрнесін өз суретімен көзге тұседі...Жан қуатымен адам хасия қылған өнерлері де күнде тексерсең күнде асады. Көп заманнан тексермесең, тауып алған өнерінің жоғалғандығын және өзінің ол мезгілдерден бір басқа адам боп кеткендігіңді білмей қаласың . - деп Абай мұнда адамның көркемдік шын-армашылығының негізінде эстетикалық сезімді жатқызады. Абай өзінің шығармаларында эстетикалық түсініктерге, әсемдік, сұлулық, талғам және т.б. эстетикалық категорияларға арнайы талдау жасамағанымен оның өлеңдерінде осы түсініктерді қамтитын мазмұнды шумақтар аз емес.
Балалардың эстетикаға әсерленуі туған табиғатты бейнелейтін көркем сипаттама мен көріністерді жақсы түсінуге негіз салады. Мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде мұғалімдердің алдыға қойылатын күрделі міндетті, ол - окушылардың көрген - білген заттарының, көркем нәрселерінің сырын дұрыс аша отырып, сезімдерін оятумен бірге ойлау, қиялдау сияқты қасиетінің дамуына да жол ашу. Яғни адамнан дұниені эстетикалық мақсатымен де тығыз байланысты. Осы орайда аса көрнекті совет педагогы А.С. Макаренко : "... балаларымыз - еліміздің келешегі, баланы дұрыс тәрбиелеу біздің қуанышымыз, ал нашар тәрбиелеу - біздің көз жасымыз және ар алдындағы айыбымыз", - деген . Сондықтан да тәрбие жұмысы бүкіл педагогикалық ұжымның қызметі болып саналады. А.С. Макаренко өзінің тәрбиеленушілерінен кербездік, сәнқойлық, тазалықты ғана емес, әдемілікті, жүріс -- тұрыс, сөйлеу әсемдігін талап ете білді. Сондықтан да олар өте ақ жарқын, сыпайы болып өсті. Балалардың әдемілікке деген сезімін қай жерде болмасын мектепте, ұйде, демалыста, т.б. дамытып, жетілдіріп отыру керек. Мектепті, сыныптарды, арнайы бөлмелерді эстетикалық тұрғыда безендіргенде міндетті тұрде оларды қатыстырған жөн. Бұл тұрғыда А.С. Макаренко кімді де болмасын қызықтырмай қоймайды. Оның мекемелерінде болған адамдар гұлдердің көптігін, жалтыраған паркетті айналарды, асханадағы аппақ жапқыштарды, бөлменің мінсіз тазалығын таңдана әңгімелейді. Педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп окушыларын тәрбиелеу және дамыту проблемаларымен шұғылданған В.А.Сухомлинский табиғаттың мектеп оқушыларын қалыптастыруда алатын рөлін өз практикасында ерекше қолданған. Ол " Балаға жүрек жылуы" атты кітабының " Табиғат кітабының үш жүз беті" деп аталатын бөлімінде балалардың эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғаттың мүмкіншіліктерінде өз тәжірибесінде ерекше орын берді. В.А.Сухамлинский сабақты балалармен көбінесе табиғат аясында өткізетін. Табиғатты әсемдікке тәрбиелеудің құралы ретінде пайдаланып, қоршаған дүниенің қасиеті мен сұлулығын таныта білді. Ол туралы " Бала сұлулықты сезініп, оған қуанатын болсын, оған бейнеленген образдар оның жүрегімен зердесінде мәңгі сақталып қалатын болсын. Әсемдік - адамгершіліктің, ізгі сезімдердің, шын жұректі қарым - қатынастың жаны мен тәні", - деп жазды.
Педагогика ғылымының практикасы мен теориясына баға жетпес үлес қосқан ғалым -- ағартушы тәлімгер - ұстаз, балалардың эстетикалық өмірлеріне белсенді араласқан педагог Н.К.Крупская : "Көркемдікке тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделі проблемалар туады. Бала өнер арқылы өзінің көңіл сезімін тереңірек түсіне білуі қажет. Көркемдікке тәрбиелегенде баланың өлең, ырғақ, музыка, би арқылы өз пікірін жеткізуіне, оның табиғи тұрде ілгері дамуына кедергі жасамау керек" -деп, эстетикалық тәрбиенің міндетін анықтайды. Ол 1931 жылы желтоқсанда " Правдада" жариялаған мақаласын " Мектепте бейнелеу өнеріне көңіл бөлінсін" деп атады. Мұнда Өнер орасан зор ұйымдастырушылық ролы атқарады", - деп атап көрсетеді. Баланың эстетикалық талғамын қалыптастыруда көркемөнердің ролі орасан зор. Көркем өнер дүниені образдық түрде бейнелеудің және өзгертудің формасы ретінде өте күрделі, жан - жақты құбылыс. Онда мектеп окушыларына тікелей әсер ететін, бір - бірімен байланысты тәрбиенің идеологиялық, адамгершілік, эстетикалық жақтары бірлікте келеді. Әрбір адам өнердің игілікті күшін бала кезден бастап сезінді. Ол рухани жағынан жетілуімізге ықпал етеді, жеке басты және қоғамдық өмірде кездесетін мәселелердің шешімін табуға, тіпті кейде өмірден өз орныңды табуға көмектеседі.
Педагогикада эстетикалық тәрбиені өнер әдістері арқылы жүзеге асыратын болғандықтан, " Көркем тәрбие" деп аталады. Ол тікелей өнер шығармаларына көңіл аудара отырып, баланың әдемілікті түсініп қабылдауын талап етеді. Эстетикалық тәрбие баланың жас кезеңдеріне байланысты әр тұрлі дамиды. Оның өзі баланың белгілі нәрсеге әсерленуімен байланысты. Кіші мектеп жасында баланың алғаш мектепке баруы, одан алған әсері, оның көркемдік әрекеттерін дұрыс түсініп ұғынуына түрткі болады. Алайда бұл жаста баланың ықыластылығы тұрақсыз болады, ұзақ мерзім өнер шығармаларымен танысу тіпті өнермен айналысу оны тез атаймыз. Әрине, мінез - құлықты дербес ғылым этика зерттейді, сонымен қатар оны эстетика да қарастырады. Егер этиканың негізгі ұғымы - жақсылық болса, ал эстетиканыкі -сұлулық. Ізгілік, жақсылық жасау - қоғамға пайда-келтіру деген сөз. Егер еңбектен пайда мен сұлулықтың тұтастығын іздесек, онда өсіп келе жатқан жас ұрпақ әрекетінен, оның бет - бейнесінен жақсылық пен сұлулықтың, яғни этикалық және эстетикалық қасиеттердің сай келуін қалыптастыруға тырысамыз. Олардың мінез - құлқы неғұрлым қалтқысыз қалыптасса, ол эстетикалың ләззат әкеледі.
М.Горький : " эстетика - бұл болашақтың этикасы" - деп бекер айтпаған. Жасөспірімдер ұлкендермен, дос - жолдастарымен қарым - қатынаста сыпайы, әдепті, байышты болулары абзал. Осы қасиеттердің бәрі мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің негізгі көзі болып табылады. Көп жағдайда оқушылар тәртібінің дұрыстығына сыртқы, кейде үстірт белгілер арқышы баға беріледі. Тәртіп шеңберіндегі олардың мұраттары мұғалімнің, жақын адамдардың тәртібі мен іс - әрекеті, қоғамдық өмір мен өнер ықпалымен қалыптасады. Бұл тұрғыда әдебиеттің, олардың оқушылар есінде ұзақ сақталатын кейіпкерлерінің бейнелері үлкен орын алады.
Оқушылардың эстетикалық санасының және шындыққа қатынасының ерекшеліктерін білу оқушышар өмірін эстетикалық көзқарас тұрғысында дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі. Эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі ең жақсыны қабылдау, одан лаззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді, өнер шығармаларын тануға, қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты қалыпгастырады. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі -эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбірулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте шағады.
Әдемілікті сезу үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды әдеміліктің объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқоршылық баланың эстетикалық дамуының негізі болады. Эстетикалық ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру -эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы өте зор. Эстетикалық таным - бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы әдімілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер шығармаларына жоғару талап қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ тебу жарысы өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни бірінші баға - көркемділігін келістіре орындағаны ұшін, екінші баға - мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойышады. Әрине, орындаушыларға әділетті баға қою үшін мамандардыңэстетикалық танымы, білімі жоғары дәрежеде болуы керек. Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үйлерін қабылдаумен, не тегінде шығармашылықпен байланысты іс - әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің бірі - баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және анық заттарын тұсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика ( еңбек, табиғат эстетикасы ) адамдар қатынасы, адамды сүйсіндіреді. Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелеп отырып, оларды өздігінен ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету керек. Балалар, әдебиетті окуға, кино - фильмді, теледидарды, спектаклыды, көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады

1.2.Жеткіншек ұрпақтың дүниетанымының қалыптасуы

Қазақ халқының рухани байлығының әсері адамның парасатты, білімді болуына дүниетанымдық көзқарасының жоғарғы деңгейде дамуына әсері ерекше болып табылады. Осындай үрдісте көркемдік тәрбиенің әсері өзгеше, осыны ескере отырып, біз ең алдымен оның "дүниетаным" ұғымына және осы арқылы адам баласының ежелден дүниеге деген көзқарасын қалыптастырудағы рөліне назар аударайық.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде, дүние мен адам алынды, өйткені, әлемді танушы - адам. Оның ішінде ең негізгісі - дүние өмір, тіршілік ретінде түсіндірілсе, енді бірде дүние ұғымы - қоршаған орта, табиғат, әлем ретінде қарастыруға болады.
Философ ғалымдар І. Ерғалиев пен Ғ. Телібаев өз еңбектерінде ұлттық дүниетаным туралы: ...Адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі ұлттық жағдайда қалыптасқандықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады, - дей келе, ежелгі қазақ дүниетанымының түрлеріне: мақал-мәтелдер, жырлар, дастандар, аңыздар, ертегілер, термелер, жоқтауларды жатқызды.
Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамдардың ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу) оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қана қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жан қиярлық күреске баулиды.
Дүниетанымның негізі бастауыш сыныптың өзінде қаланады да, бала кәмелетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін меңгеру қажет. Өйткені білім дүниетанымды қалыптастыратын негізгі мәселе болып табылады.
Дүниетанымдық деңгейлерді сараптай келе, дүниетаным - әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мән-мағынасы туралы көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы деуге болады. Дүниетаным көзі - білім. Адам тіршілігінің көзі - табиғат. Дүниетаным - дүние және тану деп аталатын екі бөлімнен тұрады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі. Қоршаған дүниені білу - танымға байланысты. Таным - адам санасын дамытудың негізгі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеру мүмкіндігі.
Дүниетанымның қалыптасуында ұлттық мәдениет үлкен рөл атқарады. Д. Пошаевтың пікірінше ұлттық мәдениет - мінез-құлық негізінде қалыптасады. Яғни ол жеке ұлттарға, этносқа тән сезімдер жиынтығы болып табылады. Өйткені, адамның жеке көзқарасы, айналаны қабылдауы тарихи қалыптасқан дәстүрлі ұлтының дүниетанымына да байланысты болып тұрады. Қазақ халқының ежелден келе жатқан тарихында негізінен түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының көзқарасы ертеде мифология арқылы қалыптасып жатты.
Ж. Аймауытов баланың дүниетанымынқалыптастыруда тәрбиенің екі түрлі болатындығын көрсетеді: дене тәрбиесі және жан тәрбиесі. Әсіресе екіншісінің дамуына қазақ халқының музыка өнері байлықтары әсер етеді, - деп ғалым ойын түйіндейді. Жастайынан ұлттық музыка өнері құралдарын естіп, біліп, тану баланың ой-өрісін, ойлау қабілетін тереңдетіп отырады.
Дүниетанымдық түсінікке негізгі бағыт беретін, қоғамдық өмірді суреттейтін өнердің бірі - музыка өнері.Музыка өнері қоғамдық формациядағы халықтың тұрмысын, саяси хал-жағдайын, іс-әрекетін, мінез-құлқын тереңірек, көркем түрде түсінуге жол ашады.
Біз өз зерттеуімізде осы ойды басшылыққа ала отырып, музыка өнері туындыларын талдау арқылы, олардың дүниетанымды қалыптастырудағы мүмкіндіктерін қарастырдық. Зерттеу барысында, қазақтың ауызекі шығармашылығын музыка арқылы кеңінен пайдалану балалардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесінің қалыптасуымен қатар, ұлттық дүниетанымының және оны дамытудағы :
oo әуенді қабылдау - музыка өнеріндегі және өмірдегі құбылыстардың қасиеттерін көре білу, сезім әсерлерін бастан кешіру;
oo сезімталдық - өмір мен өнер құбылыстарының құндылықтар тұрғысынан бағалау, көңіл-күйді бағалау;
oo сазды қажетсіну - саздың сезімдерді бастан өткізу, оны қажетсіну;
oo талғам - құбылыстар мен музыка өнері туындыларын бағалау қабілеттері айқындалды.
Бастауыш сыныпта музыка сабағында қазақ фольклоры материалдарын пайдалану - оқушылардың оқуға деген саналы көзқарасын терендететін, таным міндеттерін шешетін, оқушылардың белсенділігін арттыратын:
oo музыка тілін талдау;
oo екпінін ажырату;
oo ырғағын, әуенін табу;
oo аспаптарды тембрлік үнінен ажырату;
oo сөз мәтініне көңіл бөлуіне қажетті әдістерді таңдауға мүмкіндік жасады.
Музыкалық білім беру басқа кез-келген білім беру сияқты, өз мақсаты етіп баланың жеке тұлғасын дамыту міндетін қояды.
Жеке тұлғаның музыкаға оқыту процесінде дамуы балаға мүмкіндік болатындай жаңа музыкалық іс-әрекеттердің жанама дамуымен және баланың өмірлік тәжірибесі мен интонациялы-символикалық байланыстарының дамуы жүйесінде (бастан кешулері мен іс-әрекет тәжірибесі) және музыкалық шығармаларда, ұлттық стильдерде, дәстүрлі музыкалық тәжірибеде жинақталған, жалпы адамзат мәдениеті дамуының антропогенетикалық тәжірибесімен жанама жүзеге асады. Осыған байланысты зерттеу жұмысымызда Адам баласына музыка және музыкалық сана-сезім не үшін қажет? Ол әр бір адамға не береді? деген сұрақтарға жауап іздестірілді.
Музыка адамға басқа өзге шындық, айнадағы сияқты өзін-өзі тануға мүмкіндік береді: яғни, санадан тыс тереңдегі өзін, өзінің тегін, өз халқын, адамзатты көре алады.
Өнер арқылы ұлттық дүниетанымдық құндылықтарды енгізу үш түрлі жағынан қарастыруды: біріншіден, ұлттық ой мен танымды жалпы адамзаттың құндылығы тұрғысынан пайымдау; екіншіден, өнер мен халқымыздың кемелденуін тұтас бір құбылыс, даму ретінде қарастыру; үшіншіден, музыка өнері арқылы ұлттық дүниетанымын қарастырудың мазмұны мен оның процессуалдық үйлесімділігін анықтауды алға тартты.
Адам психологиясының бүкіл эмоционалды қатары - базалық туа берілген эмоциядан жоғары, әлеуметті және мәдени шартталған сезімдерге дейін, көптеген ғалымдардың пікірінше, музыканың негізі мазмұны қызметін атқарады.
Зерттеуіміз барысында жоғарыдағы психологиялық идеяларға талдаулар жасау педагогикалық тұрғыдан кез-келген интелектке қатысты қарастырғанда, музыка қандай бір дәрежеде адамның санасын басқарып, манипуляция жасайтынын, музыканың ұлы күші оларды басқаруда педагогтардың жауапкершілігінің мол екендігін анықтайды.
Сол үшін оқушылардың тұлғаларын біртұтас психологиялық құрылым ретінде қарастыра отырып, олардың ұлттық, дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастырудың әлеуметтік позициясын анықтауымыз қажет болды.
Зерттеу барысында бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымы, қоғамдық және әлеуметтік қарым-қатынастар деңгейлері әлі толықтай қалыптаспағандықтан, мінез-құлықтарында тұрақтылық болмайды. Сол сияқты, олардың нақты көзқарастарында балалық пен жасөспірім жасындағы оқушылардың талап, мұқтаждықтары аралығында болатындай қоршаған ортамен қарым-қатынастарында өзгермелік, ауытқушылдық әрекеттер көптеп ұшырасатыны анықталды.
Оқушылардың іс-әрекеттерінің сипаты жан-жақты болғанымен, олардың даму ерекшеліктері әр қалай. Д.Б. Эльконин бастауыш сынып жасындағы танымдық-интелектуалдық, танымдық іс-әрекеттер тез қарқынмен өрби бастаса, ал жеткіншек жастағы оқушылардың танымдық қызметтері де қарқынды түрде қалыптаса отырып, соның арқасында дүниетанымның ең эмоционалды-ерік күйі дамуының да алғашқы кезеңі бастау алады дейміз, - деп сипаттайды. Мәселен көптеген ғалымдардың зерттеу жұмыстарында (физиолог, психолог, педагогтар) оқушылар дүниетанымдық түсініктерінің қалыптасып, дамуы олардың жас ерекшеліктеріне байланысты екендігін С.А. Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, П.Я. Гальперин, Ш.А. Амонашвили, В.В. Давыдов, С.М. Жакупов, А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, М.М. Мұқанов, Н.А. Менчинская, Ж.И. Намазбаева және т.б. өз еңбектерінде атап көрсетілген.
Аталған ғалымдар еңбектеріне талдау жасай келе, оқушылар дүниетанымын қалыптастырудағы төмендегідей компонентердің:
1. интеллектуалдық (білім жүйесін меңгеру),
2. жеке көзқарасы (қарым-қатынас, себеп-салдар, бағыт-бағдар)
3. тәжірибелік (білімді жүзеге асыру) қажет екендігін анықтадық (сурет 1).

Оқушылардың дүниетанымдық компоненттері
интеллектуалдық
(білім жүйесін меңгеру)

жеке көзқарасы (қарым- қатынас, себеп салдар, бағыт-бағдар

тәжірибелік (білімді жүзеге асыру)

Сурет 1- Оқушылардың дүниетанымдық компоненттерінің жіктелуі

Жоғарыдағы пікірлерден келіп шығатын қорытынды: дүниетанымдық зерттеудің теориялық қайнар көзі - сана мен іс-әрекет бірлігінің ұстанымына саяды, яғни іс-әрекетте көрінбеген нәрсе санада да болмайды. Бұл ұстанымның ішкі мазмұны тұлғаға қатысты. Өйткені, өзіндік іс-қимылды меңгеру арқылы адам тұлғаға айналады.
Жеткіншек ұрпақтың өз ерекшеліктері, физиологияға, психологияға байланысты даму заңдылықтары бар екені анық. Ал музыка өнер құралдарын зерттеу пәні ретінде қарастырғанымыз мектеп оқушыларының ұлттық, патриоттық тәрбиесін арттыра түседі.
Музыка арқылы оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру - әуен, музыка тілін, олардың табиғатпен, дүниемен үйлесімділігін ұғынуға бастайтын іс-әрекетке жетелеу, түрткі беру, сезімін ояту арқылы жүзеге асырылды.
Сондықтан да музыка тілі мазмұнының компоненттері мен құрылымы анықталды (сурет2).

Сурет 2- Музыка тілі мазмұны және оның құрылымы
Мұндағы басты мәселе - музыка өнері, оның ішіндегі қазақ әндері мен оған жазылған әуендер арқылы ұлттық дүниетанымды қалыптастыру болғандықтан, оқушыларды осы өнердің музыкалық тілімен таныстыру, олардың музыкалық білімі ауқымын кеңейту, ой-өрісін тереңдету болды.
Музыка тілінің құрылымынан көрініп тұрғандай музыка өнеріндегі ұлттық ерекшеліктері арқылы сипатталатыны айқындалды.
Сонда біздің құрастырған дүниетанымның құрылымдық моделін құрастыру жүйесі интелектуалдық (білім жүйесін меңгеру), жеке көзқарасы (қарым-қатынас, себеп-салдар, бағыт-бағдар) және тәжірибелік (білімді жүзеге асыру) тәрізді тұлға құрылымының негізгі бөліктерінен тұрады.
Адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып, оның қоғамды толыққанды белсенді мүшесі етіп дайындау, білім мен тәрбие ісі қатар жүргізілгенде ғана өз деңгейінде жүзеге асады. Білім мен тәрбие мазмұны жеткіншек дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп, оларды қоршаған табиғат, қоғам туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуға тиіс. Жүйелі жолға қойылмаған білім беру жұмысын оқушы дүниетанымын қалыптастыру ғылыми тұрғыда жүзеге асыруға болмайтыны белгілі. Олай болса, оқушылардың дүниетанымдық көзқарасы ғылыми білім негізінде, оны тиянақты меңгеру нәтижесінде қалыптаспақ. Оқушылар бойында ғылыми дүниетанымды қалыптастыруда жас ерекшеліктерінің маңызы зор.
Жалпы педагог-ғалымдар оқушылар дүниетанымының диалектикалық бірлікте болатын, эмоционалдық және ерік-жігер компоненттерінің бар екендігін атап көрсете отырып, психологтар сияқты, олардың бірінің болмауы дүниетанымның қалыптасуына әкеп соғатынын айтады.
Дүниетанымды адам идеясының қоршаған орта жөніндегі ғылыми, философиялық, қоғамдық-әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық көзқарастардың және іс-әрекетінің бағыт-бағдарын айқындайтын тұтас жүйесі ретінде қарастыруда ғалымдардың осы пікірі бір арнаға тоғысады.
Адамзаттың барлығына тән дүниеге деген көзқарастарының жалпы тарихи түрлеріне келетін болсақ, олар мифологиялық, діни және философиялық тағылымдар, солардың негізінде жастарға этнопедагогикалық тәлім-тәрбиелер береді.
Сонымен қорытындылай келгенде, мектептердегі оқу-тәрбие үдісіндегі оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынастарында байқалған ерекшеліктер: білімдер жиынтықтарының байланыстылығы, бір-бірімен қарым-қатынас, практикалық іс-тәжірибелер, оқуға, еңбекке деген ынтасы, қоғамдық тапсырмаларды орындауы, үлкен-кішілермен сыйластығы, оқушының өзіне берген мінездемелерімен салыстырылады. Жинақталған материалдарды талдау және оқушылардың жеке-дара ерекшеліктерін салыстыру олардың ұлттық дүниетанымдарын қалыптастырудың құрылымын, қабылдау көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ, мектеп оқушыларының ұлттық дүнетанымын қалыптастыру моделін жасауға, зерттеу жұмысының ғылыми, әдістемелік логикасы ретінде басшылыққа алып отыруға мүмкіндік туғызды.

1.3.Жастардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру -
философияның өзекті мәселесі
Эстетика ілімінің атқаратын көптеген қызметтерінің ішіндегі эстетикалық дүниетанымды тәрбиелеу қызметіне тоқталатын болсақ, онда эстетикалық тәрбиенің мәні оның шығармашылыққа тән жасампаз тұлға тәрбиелеуінде болып тұр. Эстетикалық тәрбие эстетикалық білім алу негізінде басталады. Сөйтіп, қоршаған мәдени ортаның эстетикалық құндылықтарымен, өнер туындыларымен толықтырылады.
Эстетикалық тәрбиенің өзіндік ерекшелігі оның тұлғаға тікелей емес, жанама түрде әсер етуінде. Мысалы, егер адамгершілік тәрбиесінде тікелей төлімдік (ақыл айту, жол көрсету) басым болса, ал эстетикалық тәрбиеде тұлға көркемөнер туындыларынан ой түйіп, солардан алған эстетикалық әсер нәтижесінде таза өзінің қалауымен жол таңдайды.
Эстетикалық тәрбие жастардың эстетикалық талғамын, эстетикалық мұратын, эстетикалық ұстанымдарын қалыптастыру нәтижесінде эстетикалық сананы сомдайды. Эстетикалық сананың сомдалуы қоғам үшін болсын, тұлғаның өзі үшін болсын үйлесімді дамыған белсенді тұлғаны қоғамдық өмірге даярлауымен бағалы. Эстетикалық тәрбие алған адам өзінің адамсүйгіштігімен, бекзаттылығымен, сыртқы кейпінің (киім киісі, жүріс-тұрысы, т.б.), мәнерлерінің, өзін-өзі ортада үстай білуінің жоғары әсемдік талғамға сай келуімен танылады.
Эстетикалық тәрбиелі жан қалай болса солай жүріп тұрмайды, не болса соны киіп шықпайды, жөнді-жосықсыз әрекеттерге бармайды. Эстетикалық тәрбие жастар бойына талғампаздық қасиет дарытады.Мұндағы талғам-паздық мәні адамның сұлулық пен ұсқынсыздықты, асқақтық пен мешеулікті, шынайы әсемдік пен жалған көзбояушылықты ажырата білуінде.
Дүниетанымның қалыптасуы-әлеуметтік педагогикалық мәселе. Оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуы теориялық және тәжірибелік тұрғыдан маңызы орасан зор. Дүниетанымның қалыптасуы көп қырлы, үрдіс, сондықтан педагогика ғылымында бұл мәселеге түрлі көзқарастар бар.
Ғылыми дүниетаным - қоғамдық сананың жалпы, ең жоғарғы формасы. Табиғат, қоғам, адам ойының дамуының мәні мен заңдылықтарына түсінік беретін дүниетанымдық идеялар жиынтығы оқушы санасында көзқарас, сенім, болжам-ой, аксиома, әр түрлі табиғи және қоғамдық үрдістер мен құбылыстар түсіндірмесінің ғылыми негізін құрайтын кез келген адамның жетекші идеялары мен негізгі ұғымдары ретінде қалыптасады.
Дүниетаным көп қырлы, өте күрделі психикалық құрылым. Оның ұйтқысы теориялық ойлау, жоғары зияттық, яғни интеллектік сезімдерді білдіру, саналы мақсатты ерік-жігердің қабілеттілігімен үйлесімді көзқарастар мен сенімдер.
Ғылыми педагогикалық тұжырым жеке тұлғаның қоғамдық қатынастар, іс-әрекет, қарым-қатынас жүйесіндегі дүниетанымдық сана, сезім, ерік пен жігердің тұтас қалыптасу идеясынан бастау алады.
Философия мәні дүние - адам мәселесі туралы ойлар. Философия екі құбылысқа негізделеді: бүтін дүние және адамның осы дүниеге қатынасы; таным ұстанымдарының кешені, таным әрекетінің жалпы әдісі. Осыған орай, философияның дүниетанымдық және әдіснамалық басты екі қызметі анықталады.
Философияның дүниетанымдық қызметінің бірі -- әлеуметтік аксиология; құрылымдық-құндылықтық, түсіндірмелік және сындарлық болып бөлінеді. Құрылымдық - құндылық қызметінің мазмұны - Жақсылық, Әділеттілік, Шындық, Сұлулық сияқты түсініктерді талдау. Сондай-ақ, оған әлеуметтік арман-мұрат туралы түсінікте жатады. Қоғамдық арман-мұрат деке тұлғадан басталады. Бұл арман-мұрат адамгершілікке негізделеді.
Жеке тұлғаның дүниетанымы жалпы білімді, оның құбылыстарын тану мен бағалау және шешім қабылдау үшін пайдалана алу біліктерін білдіреді. Жеке тұлғаның дүниетанымы: заттық-мазмұндық, психологиялық және сезімдік-жігерлік категория.
Қажымас ерік-жігер - дүниетанымның маңызды құрамы. Сенім адамды әрекетке итермелейді. Ғылыми дүниетаным теориялық санамен ғана шектеліп қоймай, тәжірибеде сана мен жігерді іс-әрекетпен біріктіреді.
Дүниетанымның құрамды бөлігі ретінде теориялық ойлау - адамның білімді, болмыс құбылыстарын шығармашылықпен ұғынуы, дүниетанымды мейлінше жетілдіріп, ерік-жігерді, сенімді іске асыруға бағыттаудың қабілеті.
Ұлттық көзқарасты қалыптастыратын тарихтан басқа, рухани көркем туындылар ұлттық мүддені алдыңғы қатарға шығарып, ұлттық танымға қызмет етуі тиіс.
Отбасына деген құндылық көзқарас, яғни отбасы - бақыт бесігі, ұрпақтарының өсіп-өнуін, болашақтағы ұрпақтарының жалғастығын, ойлау орын алса, қазір бұл құндылықтар да әлсіреуде. Демек, отбасы институты өзгеріс үстінде. Қазақстанда қазақ ұлтын көбейту мәселесі бүгінгі қоғам алдындағы басты мақсат болып тұр. Отбасында тәрбиеленіп келе жатқан ұрпақты ұлттық мұрат негізінде тәрбиелеу керектігі, бүгінгі маңызды мәселелердің бірі.
Сондықтан да, отбасындағы ата-ананың, отбасы мүшелерінің қарым-қатынас мәдениетін арттыру, ондағы ұлттық дәстүрді сақтау мәселелері де өте маңызды.
Абайдың: Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті, ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек -- деген өлең жолы - қорытынды бөлімнің ауызашары.
Адамның тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде өскен ортаның, тәрбиенің рөліне үлкен мән бере отырып, ұлы ақын Абайша айтқанда әркімнің өзін-өзі жүйелі түрде тәрбиелеп отыруына көңіл бөлу керек. Осы ой Абайдың он бесінші қара сөзінде: Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәрте, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір -- өзіңнен есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өміріңді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күніңді өзің өкінбестей өткізіпсің. Жоқ, болмаса, не қылып, өткізгеніңді өзің де білмей қалыпсың?. Бұл арқылы ақын әркімнің өзін өзгелердің көзімен қарап, істеген ісіне талдау жасауға, өзінің іс-қимылына, өзіне-өзі баға беруге, өзін-өзі тексеруден өткізуге үндейтіндігі хақ.
Адамның тұтыну мүмкіншіліктері жайлы толғана келіп Абай, бұл мәселеде қанағатсыздыққа ұрындырмайтын мөлшер, шамадан асып кетпеу, керектігін өсиет етеді: Әрбір жақсы нәрсенің өлшемі бар, өлшемінен асса жарамайды. өлшемін білмек - бір үлкен керек іс... Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық - бұл нәрселердің бәрінің де өлшемі бар. Ал, сол өлшемнің шамасын қалай анықтауға болады. Ақын пікірінше, оның тарзысы ұяттылық пен арлылық. Осы сезім бар жерде адам қанағатшылдық пен кісіліктің тізгінін айырылмақ емес деген ойға жүгіндіреді.
Қазақ мақал-мәтелдеріндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.