Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Агротехнология кафедрасы

Егіншілік пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне арналған

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР МЕН НҰСҚАУЛЫҚТАР

Павлодар

Құрастырушы: а. ш. ғ. к., профессор Б. А. Мустафаев

Агротехнология кафедрасы

Егіншілік пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне

зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар

Агротехнология кафедраның отырысында ұсынылды

20 ж. «___», №__ хаттама

Кафедра меңгерушісі Альмишев Ұ. Х. 20 ж. «»

Агротехнология ОӘК мақұлданды 20 ж. «___» , № хаттама

ОӘК төрағасы Жагипарова М. Е. 20 ж. «»

МАҚҰЛДАНДЫ:

ЖжӘҚБ бастығы Варакута А. А. 20 ж. «»

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

20 ж. «___» № хаттама

Зертханалық сабақтардың мақсаты дәрiс сабақтарда оқылған сұрақтардын терең оқу.

Жұмыстың басты мақсаты профессиональды шара үшін студенттерді егіншілік негіздермен жан-жақты танытыру.

Пәнді оқытудың міндеті - студенттерді әр түрлі табиғат аймақтарында қалыптасқан егіншіліктің түрлерін анықтау жолдарын игеруге машықтандыру, егіншіліктің физикалық, химиялық қасиеттерін, құрамын зерттеу әдістерін үйрету. Егіншіліктің биосфераның тұрақтылығына әсерінің, экологиялық маңызымен таныстыру. Егіншіліктің экологиялық қызметін сақтап және оны арттыру жолдарымен таныстыру.

Теориялық және зертханалық курсты игеру барысында студенттер білуге тиісті:

- биосферадағы және адам өміріндегі маңызын;

- егіншіліктің құрылымы мен қасиеттерің, биологиялық алуантүрлілікті сақтаудағы маңызын;

- жер қабатындағы егіншіліктің аймақтық тарлуының зандылықтарын және табиғи аймақтармен байланысын;

- егіншілік ғылымының даму тарихын;

- егіншілік түзілу процесін, топырақтың қасиеттерін және экологиялық факторлардын әсерін;

- егіншіліктің құнарлылығы категорияларын, элементтерін, сонымен катар егіншілікті игеру кезіндегізгерістерін.

ӘДЕБИЕТ

Негізгі:

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. - Алматы, 2005- 25 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы. - Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 100 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 35 б.

4 Иванников А. В., Тұрарбеков А. Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі. -Алматы, 2003-20 б.

Қосымша :

5 Мұқашева Ж. Н Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымының сапасын көтерудің биологиялық негіздері) . М «Ғылым». 2004- 279 б.

Зертханалық сабақтардың мазмұны және тізімі

1 Тақырып Кіріспе

Зертханалық жұмыс №1 Целиндірді топырақты сумен қанықтыру тәсілі бойынша оның жыртылған қабатының құрылысын анықтау

Жұмыстың мақсаты - Целиндірді топырақты сумен қанықтыру тәсілі бойынша оның жыртылған қабатының құрылысымен танысу, топырақтың сумен қанықтыру тәсілі бойынша өз бетімен анықтауды үйрену.

Тапсырма - Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау, топырақтағы құмның мөлшерін анықтау, саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін анықтау.

Көрнекті оқу құралдары - қораптық топырақ үлгілері, КCl-дың 10%-ті ерітіндісі, 50 мл-лік цилиндр, 100 мл-лік цилиндр, су.

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау.

1) сыйымдылығы 50 мл-лік цилиндрдің 5 мл (см ³ ) сызығына дейін топырақ салып, стол үстіндегі жұмсақ затқа жәй ұра отырып, аз тығыздап, үстіне 30 мл су және 5 мл 1 н. кальций хлориді ерітіндісін (топырақ бөлшектерін коагуляциялау үшін) құю;

2) цилиндр ішіндегі массаны шыны таяқшамен ұқыпты араластыру және үстіне 50 мл-лік сызыққа дейін су қосу. Сұйықты 30 минут бойы (уақыт болса 24 сағат) тұндыру;

3) топырақтың өсу көлемін бастапқы 1 см ³ топыраққа есептеп анықтау (ол үшін үлкейген көлемді 5-ке бөлу керек) ;

4) топырақтағы саздың проценттік мөлшерін топырақ көлемінің өсуіне қарай 1 кесте бойынша анықтау;

1 кесте - Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау

5) табылған нәтижелерді 3 кестенің 1-ші жартысына толтыру.

Топырақтағы құмның мөлшерін анықтау

1) сыйымдылығы 100 мл өлшемді цилиндрге алдыңғы тәжірибедегідей саздың мөлшерін анықтау үшін алынған топырақтан тығыздай отырып 10 мл (см ³ ) салу, үстіне 100 мл-лік сызыққа дейін су құйып, шыны таяқшамен толық араластыру және 1, 5 минут тұндыру;

2) лай суды төгіп тастап, тұнба үстіне 100 мл сызыққа дейін жаңадан су құю, жақсы араластыру, 1, 5 минут тұндыру және лай суды төгіп тастау. Осылайша су бастапқы мөлдір түсіне келгенше қайталайды;

3) әрбір милилитр (см ³ ) тұнған топырақты 10 % құмға балап цилиндрдегі құмның көлемін білу;

2 кесте бойынша топырақтың гранулометриялық құрамын анықтау;

2 кесте - Құмның әрбір саз бөлікке қатынасына қарай топырақтың гранулометриялық құрамын анықтау

5) табылған нәтижелерді 3 кесте 2-ші жартысына толтыру және жалпы кесте бойынша қорытынды шығару.

3 кесте - Саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін анықтаудың жиынтық кестесі

Бақылау сұрақтары

1 Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау тәсілі?

2 Топырақтағы құмның мөлшерін анықтау тәсілі?

3 Саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін анықтау?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. - Алматы, 2005- 207 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы. - Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 300 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Зертханалық жұмыс №2 Топырақтың далалық ылғал сыимдылық шегін су құйылған алаң тәсілімен анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың далалық ылғал сыимдылық шегін су құйылған алаң тәсілімен анықтауды танысу және үйрену.

Көрнекті оқу құралдары- саңылауы 3мм елеуіштен өткізілген гранулометриялық құрамы әртүрлі 3-4 топырақ үлгілері, ұзындығы 25-30см, диаметрі 3-4см бір ұшы аздап кеңейтілген шыны түтіктер, биіктігі 30-40см ванна, техникалық таразылар (гирлерімен), сүзгі қағаз, дәке, сүлгі, жіп (шпагат), қайшылар.

Тапсырма - Топырақтың су сыйымдылығын анықтау

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Топырақтың толық немесе ең үлкен су сыйымдылығы деп оның барлық қуыстары сумен толып, толық қаныққандағы судың максимальды мөлшерін атайды. Бұл ретте топырақ ылғалдылығының көлемдік проценді оның жалпы қуыстылығымен бірдей болады. Сондықтан топырақтың толық су сыйымдылығы (ТСС) оның жалпы қуыстылығымен (ЖҚ) есептеледі. Егер толық cу сыйымдылықты көлемге процентпен есептесе, онда ТСС=ЖҚ, ал ТСС г құрғақ топырақ массасына процентпен көрсетілген болса, онда

мұндағы ҚТ - топырақ құрылымынның тығыздығы, г/см ³ ,

ЖҚ - жалпы қуыстылық, % (топырақ көлеміне есепптегенде) .

Топырақ толық су сыйымдылық жағдайында ұзақ уақыт бола алмайды. Нөсер жауыннан, қар ерігеннен, қанықтырып суарғаннан кейін аз ғана уақыт болады. Табиғи жағдайларда толық су сыйымдылық ыза су жүретін қабатқа тән.

Топырақ ұстап тұра алатын капиллярлық судың максимальды мөлшерін капиллярлық су сыйымдылық дейді. Ыза судың терең жатуында топырақ аспалы түрде ұстап тұра алатын судың (топырақтың мол ылғалдануынан және гравитациялық судың терең қабаттарға сіңіп кетуінен кейін болатын) ең көп мөлшерін жалпы (Н. А. Качинский), немесе ең аз (А. А. Роде), немесе далалық (С. И. Долгов), немесе шекті далалық (В. Г. Розов) су сыйымдылық дейді. Сонымен, топырақтың шекті далалық су сыйымдылығы деп оның далалық жағдайда гравитациялық су ағып кеткеннен кейін ұстап тұра алатын ең жоғарғы нақты су мөлшерін атайды. Ол абсолютті құрғақ топырақ массасына есептегенде құм топырақтарда 4-10%, құмайт топырақта 10-20%, жеңіл және орташа сазды топырақтарда 20-30%, ауыр сазды және саз топырақтарда 30-40% болады.

Далалық су сыймдылықтың мөлшері - маңызды агрономиялық көрсеткіш. Оны білу арқылы дақылдардың сумен қамтамасыз етілу дәрежесін бақылайды, суару мерзімдерін белгілейді.

Көптеген мәдени өсімдіктер үшін оптималды ылғалдылық сол топырақтың толық су сыйымдылығының 60 процентіне немесе шекті далалық су сыйымдылықтың 70-80 процентіне (далалық дақылдар, жеміс-жидек өсімдіктері үшін), 75-90 процентіне (көкеніс дақылдары үшін) тең болады.

А) капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) анықтау.

1) шыны түтіктердің кең ұшын сүзгі қағазбен, дәкемен жауып, жіппен қатты байлау және таразыда өлшеп, массасын жазу;

2) түтіктің байланған ұшын алақанмен басып тұрып, ¾ биіктігіне дейін 3мм елеуіштен өткізілген топырақпен толтыру (топырақты тығыздау үшін шыны түтікті жанынан ұрып отырады) ;

3) топырақ салынған түтіктерді суы бар ыдысқа (ваннаға) байланған ұшымен 2-3мм батырып қою;

4) 1-3 тәуліктен кейін түтіктерді судан алып түбін сүлгімен сүртіп, әрқайсысының массасын жазу. Сонан соң түтіктерді суы бар ыдысқа жоғарыдағыдай 1-2 тәулік қойып, қайтадан өлшеу;

5) капиллярлық су сыйымдылықты мына формуламен есептеу

мұндағы а - бос түтіктің массасы, г;

b - түтіктің құрғақ топырақпен массасы, г;

с - түтіктің сумен қаныққан топырақпен массасы, г.

Б) толық су сыйымдылықты (ТСС) анықтау.

1) капиллярлық су сыйымдылықты анықтағандағы түтіктерді топырағымен ваннадағы суға топырақтың деңгейіне дейін батырып орналастыру;

2) 1-2 тәуліктен кейін түтіктердегі топырақ сумен толық қаныққанда оларды судан алып, сыртын сулгімен сүртіп өлшеу. Сумен толық қаныққанын тексеру үшін түтіктерді 2-рет 1 тәулік суға қою және өлшеуді қайталау;

3) топырақтың толық су сыйымдылығын капиллярлық су сыйымдылықты есептеген формуламен (16 формула) табу.

В) шекті далалық су сыйымдылықты анықтау. Мұнда да толық су сыйымдылықты анықтағандағы пайдаланылған түтіктерді топырағымен бос ыдысқа гравитациялық суы кедергісіз ағып кететіндей етіп орналастыру керек. Шекті далалық су сыйымдылық құм және құмайт топырақтарда 1 тәуліктен, сазды топырақтарда 3-4, саз топырақтарда 5-7 тәуліктен кейін анықталады.

Осы көрсетілген уақыттардан кейін түтіктерді қайта өлшеп, топырақтағы ұстап тұрған судың мөлшерін капиллярлық су сыйымдылықты анықтаған формуламен есептейді.

Бақылау сұрақтары

1 Топырақтың жалпы қуыстылығы болып не есептеледі?

2 Капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) қалай анықтауға болады?

3 Толық су сыйымдылықты (ТСС) қалай анықтауға болады?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. - Алматы, 2005- 75 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы. - Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 177 б.

Зертханалық жұмыс №3 Топырақтың агрегаттық құрамын және оның суға төзімділігін анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау.

Тапсырма - Топырақтың структуралық агрегаттарының беріктігін

Көрнекті оқу құралдары - топырақ елеуіштері жинағы, биіктігі 30-35см, диаметрі 30см ванна немесе басқа ыдыс, биіктігі 45см, диаметрі 7см жиегі тегіс литрлік цилиндр, шыны қақпақ немесе әйнек, үлкен және кіші фарфор немесе алюминий тостақаншалар, су моншасы, кептіргіш шкаф техникалық таразылар (гирлерімен), жуғыш (промывалка) .

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Алдымен структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей берік және берік емес фракцияларға бөлмей-ақ анықтайды.

1) әрі қарай әрбір фракциядан қосып, массасы 50г орташа үлгі жасайды;

2) ол үшін фракциялардың әрқайсысынан олардың проценттік мөлшерінің жартысына тең етіп кесекшелерді өлшеп алады. Мысалы, диаметрі 5мм елеуіште талдауға алынған үлгінің масса бойынша 10, 6% қалса, онда бұл фракциядан 5, 3г алады;

3) саңылауы 0, 25мм елеуіштен өткен ұсақ бөлшектер (шаң және майда кесекшелер) өлшемге кірмегенімен есептеуге қосылады. Сондықтан үлгінің салмағы 50 грамнан біраз кем болады;

4) үлгіні литрлік цилиндерге салып жиегіне топырақ деңгейіне біраз жоғары етіп су құяды да 8-10 минут қозғамай қалдырады. Бұл кезде су топырақтағы ауаны ығыстырып шығарады. Мұнан кейін цилиндрді бетіне дейін сумен толтырады;

5) топырақтағы ауаны толық ығыстыру үшін цилиндрді шыны қақпақпен жауып, көлбеуге (90 ⁰ -қа) дейін қисайтып, қайтадан тіқ қояды;

6) цилиндрді әйнекпен жауып тез айналдырып, түбін жоғары қаратады және барлық кесекшелер төмен түскенше осы жағдайда ұстайды. Мұнан соң цилиндрді айналдырып бастапқы қалпына қояды;

7) кесекшелер цилиндр түбіне тұнғаннан кейін қайтадан айналдырып, түбін жоғары қаратады. Осылайша 10 рет қайталанады. Бұл әсерден берік емес топырақ кесекшелері ұсақ бөліктерге бөлінеді немесе түгел еріп кетеді;

8) осыдан кейін қалған кесекшелерді ірілігіне қарай бөледі. Ол үшін суы бар ваннаға бір-біріне бекітілген саңылаулары 3; 2; 1; 0, 5 және 0, 25 мм елеуіштерді жоғарыдан төмен қарай құрастырып салады;

9) үстінгі елеуіштің жиегі 6 см-дей суға батып тұруы керек. Топырағы бар цилиндрді әйнекпен тығыз жауып, елеуіштердің үстіне су ішінде әйнегін алып төгеді;

10) цилиндрді жәймен елеуіштер үстінде жылжытады. Кесекшелер елеуіштер үстінде түгел түскеннен кейін цилиндрді әйнекпен жауып судан шығарады;

11) су ішінде топырақ кесекшелерін елеуді жүргізеді. Ол үшін елеуіштер жинағын судан шығармай 5см, көтеріп қайтадан тез 3-4см төмен түсіріп, елеуішке топырақ кесекшелері толық түскенше 4-5 секунд ұстайды. Елеуіштерді мұндай жоғары-төмен қозғауды 10 рет қайталады;

12) мұнан соң уақкесекшелерден тазарған ірі саңылаулы елеуіштерді босатып алады да, саңылаулары 1; 0, 5 және 0, 25мм елеуіштерді қосымша 5 рет жоғары-төмен қозғайды. Осымен суда елеуді аяқтайды;

13) әрбір елеуіштегі қалған топырақ кесекшелерін жуғышпен алдын-ала өлшенген фарфор немесе алюминий тостақаншаларға жуып түсіреді, артық суын төгіп тастайды;

14) тұнғаннан кейін суын тағы да төгіп тастап, тостақаншаларды су моншасына қойып, ауа-құрғақ жағдайға дейін кептіреді;

15) мұнан кейін тостақаншаларды кепкен топырағымен суытып өлшейды;

16) әрбір елеуіштегі берік кесекшелердің массасын талдауға алынған массаға шағып және екіге көбейтіп, процентін шығарады;

17) диаметрі 0, 25 мм-ден кіші, яғни шаң бөлшекті, барлық берік бөліктердің проценттік жиынтығын 100-ден шегеріп айырмасы арқылы табады.

Егер топырақты бұлай талдауға уақыт жетіспесе, 5 елеуіштің орнына 2-3 елеуіш қана алады. Талдаудың нәтижесін төмендегі 1. 3. 1 кестеге түсіреді.

1. 3. 1 кесте - Топырақ үлгісін елеудің нәтижесі

Үлгінің алынған орны

Күніталдауға алынған топырақтың

Массасы (г)

... жалғасы

Тұздардың химиялық мелиорациясы

Топырақтың химиялық мелиорациясына анықтама

Топырақ түрлері (режимі) және оларды ретттеу

Топырақтағы антропогендік өзгерістер

Топырақтың химиялық құрамы

Топырақтың адамзат үшін маңызы

Қарбыз дақылын суару

Топырақ табиғаты

Қауіп - қатер осы оқу курсының орталык өзекті түсінігі

ТОПЫРАҚТАРДЫҢ ӘРТҮРЛІ ТИПТЕРІНДЕГІ МЫРЫШ ПЕН ҚОРҒАСЫН ҚОСЫЛЫСТАРЫНЫҢ ФРАКЦИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс