Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулардың; әдістемелік ұсыныстардың;
әдістемелік нұсқаулардың титул парағы

Нысан
ПМУ ҰС Н 7.18.340 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Агротехнология кафедрасы

Егіншілік пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне арналған

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР МЕН НҰСҚАУЛЫҚТАР

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстар мен Нысан
нұсқауларды; әдістемелік ПМУ ҰС Н 7.18.341
ұсыныстарды; әдістемелік
нұсқауларды бекіту парағы

БЕКІТЕМІН
ОІ жөніндегі проректор __________
Н.Э.Пфейфер
20 ж. __________

Құрастырушы: а.ш.ғ.к.,профессор Б.А.Мустафаев______

Агротехнология кафедрасы

Егіншілік пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне
зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар

Агротехнология кафедраның отырысында ұсынылды
20 ж. _________________,№__ хаттама

Кафедра меңгерушісі__________ Альмишев Ұ.Х. 20 ж. ____ ________

Агротехнология ОӘК мақұлданды 20 ж. ___ ____, №____ хаттама

ОӘК төрағасы _______________ Жагипарова М. Е. 20 ж. ____ ________

МАҚҰЛДАНДЫ:
ЖжӘҚБ бастығы _____________ Варакута А. А. 20 ж. ____ ________

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды
20 ж. _________________ №____ хаттама

Зертханалық сабақтардың мақсаты дәрiс сабақтарда оқылған сұрақтардын
терең оқу.
Жұмыстың басты мақсаты профессиональды шара үшін студенттерді егіншілік
негіздермен жан-жақты танытыру.
Пәнді оқытудың міндеті - студенттерді әр түрлі табиғат аймақтарында
қалыптасқан егіншіліктің түрлерін анықтау жолдарын игеруге машықтандыру,
егіншіліктің физикалық, химиялық қасиеттерін, құрамын зерттеу әдістерін
үйрету. Егіншіліктің биосфераның тұрақтылығына әсерінің, экологиялық
маңызымен таныстыру. Егіншіліктің экологиялық қызметін сақтап және оны
арттыру жолдарымен таныстыру.
Теориялық және зертханалық курсты игеру барысында студенттер білуге
тиісті:
- биосферадағы және адам өміріндегі маңызын;
- егіншіліктің құрылымы мен қасиеттерің, биологиялық алуантүрлілікті
сақтаудағы маңызын;
- жер қабатындағы егіншіліктің аймақтық тарлуының зандылықтарын және
табиғи аймақтармен байланысын;
- егіншілік ғылымының даму тарихын;
- егіншілік түзілу процесін, топырақтың қасиеттерін және экологиялық
факторлардын әсерін;
- егіншіліктің құнарлылығы категорияларын, элементтерін, сонымен катар
егіншілікті игеру кезіндегізгерістерін.

ӘДЕБИЕТ

Негізгі:
1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы.- Алматы, 2005- 25 б.
2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi,
2002- 100 б.
3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев.
Егіншілік. - Алматы, 2005- 35 б.
4 Иванников А. В., Тұрарбеков А. Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі.
-Алматы, 2003-20 б.

Қосымша:
5 Мұқашева Ж. Н Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымының сапасын
көтерудің биологиялық негіздері). М Ғылым. 2004- 279 б.

Зертханалық сабақтардың мазмұны және тізімі

Тақырыбы Мазмұны
Кіріспе Целиндірде тогпырақты сумен қанықтыру
тәсілі бойынша оның жыртылған қабатының
кұрлысын анықтау
Егіншіліктің ғылыми Топырақтың далалық ылғал сыйымдылық
негіздері шегін су құйылған алаң тәсілімен анықтау
Топырақтың агрегаттық құрамын және оның
суға төзімділігін анықтау
А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың
максималды гигроскопиялық ылғалдылығын
анықтау
Арамшөптер және олармен Әр түрлі агрофоннан кейін топырактың
күрес арамшөп тұкымдарымен ластануын анықтау
Арамшөптердің топырақтағы тұқымдарын
(өршіту және тереңгі сіңіру), вегетативтік
көбею мүшелерін (механикалық,
әлсірету, тұншықтыру, аздыру, кептіру,
үсіту, тарап алу) жою әдістері. Көктеп
шыққан арамшөптерді отау (тырмалау,
культивациялay және т.б.).
Арамшөптерді биологиялық әдіспен жою үшін
бактерияларды, саңырауқұлактарды,
немотодтарды, жұмыр құрттарды,
кеміргіштерді, табиғи жауларын, мәдени
өсімдіктердің бәсекелестігін, ауыспалы
егісті және басқа шараларды пайдалану.

Ауыспалы егіс Ауыспалы егістің нобайларын құрастыру
принциптері
Алғы егістерге қысқаша сипаттама
Орманды-далалық аймақ, қысқаша сипаттамасы,
оған ауыспалы егістер ңобайларын құрастыру
Шөлейт аймағы, қыскаша сипаттамасы, оған
ауыспалы егістер нобайларын кұрастыру
Суармалы егіншілік аймағы, қысқаша
сипаттамасы, оған ауыспалы егістер
нобайларын құрастыру
Орманды-далалық аймактағы ауыспалы
егістерге топырақ вндеу жүйесін жасау.
Суармалы егіншілік аймағындағы ауыспалы
егістерге топырақ өндеу жүйесін жасау.
Топырақ өңдеу Топырақты өңдеу тәсілдері мен
әдістері.
Топырақты негізгі өңдеу тәсілдері, жүргізу
техникасы және құралдары.
Топырақты терең және арнайы өңдеудің
тәсілдері.
Топырақтың беткі кабатын өңдеу және оның
тәсілдері.
Сүдігер өндеу жүйесі.
Егіншілік жүйелері Топырақтың су көтергіштік қабілетін
анықтау
Н. А. Качинский эдісі бойынша топырактың су
өткізгіштік қабілетін анықтау

1 Тақырып Кіріспе
Зертханалық жұмыс №1 Целиндірді топырақты сумен қанықтыру тәсілі бойынша
оның жыртылған қабатының құрылысын анықтау

Жұмыстың мақсаты - Целиндірді топырақты сумен қанықтыру тәсілі бойынша
оның жыртылған қабатының құрылысымен танысу, топырақтың сумен қанықтыру
тәсілі бойынша өз бетімен анықтауды үйрену.
Тапсырма – Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау, топырақтағы құмның
мөлшерін анықтау, саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ
әртүрліліктерін анықтау.
Көрнекті оқу құралдары - қораптық топырақ үлгілері, КCl-дың 10%-ті
ерітіндісі, 50 мл-лік цилиндр, 100 мл-лік цилиндр, су.
Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет.
Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын
өткізу қажет.
Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау.
1) сыйымдылығы 50 мл-лік цилиндрдің 5 мл (см3) сызығына дейін топырақ
салып, стол үстіндегі жұмсақ затқа жәй ұра отырып, аз тығыздап, үстіне 30
мл су және 5 мл 1 н. кальций хлориді ерітіндісін (топырақ бөлшектерін
коагуляциялау үшін) құю;
2) цилиндр ішіндегі массаны шыны таяқшамен ұқыпты араластыру және
үстіне 50 мл-лік сызыққа дейін су қосу. Сұйықты 30 минут бойы (уақыт болса
24 сағат) тұндыру;
3) топырақтың өсу көлемін бастапқы 1 см3 топыраққа есептеп анықтау (ол
үшін үлкейген көлемді 5-ке бөлу керек);
4) топырақтағы саздың проценттік мөлшерін топырақ көлемінің өсуіне
қарай 1 кесте бойынша анықтау;

1 кесте – Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау

1см Саз, %1см есептіСаз, %1см есепті Саз, %1см есепті Саз, %
есепті топырақ топырақ топырақ
топырақ көлемінің көлемінің көлемінің
көлемінің өсуі өсуі өсуі (үлкеюі)
өсуі (үлкеюі) (үлкеюі)
(үлкеюі)
4,00 90,70 2,75 62,86 1,75 39,63 0,5 1133
3,75 85,08 2,50 56,67 1,50 34,00 0,25 5,66
3,50 79,36 2,25 51,01 1,25 29,34 0,12 2,72
3,25 73,67 2,00 45,35 1,00 22,67 0,06 1,35
3,00 67,01 0,75 17,00

5) табылған нәтижелерді 3 кестенің 1-ші жартысына толтыру.

Топырақтағы құмның мөлшерін анықтау
1) сыйымдылығы 100 мл өлшемді цилиндрге алдыңғы тәжірибедегідей саздың
мөлшерін анықтау үшін алынған топырақтан тығыздай отырып 10 мл (см3) салу,
үстіне 100 мл-лік сызыққа дейін су құйып, шыны таяқшамен толық араластыру
және 1,5 минут тұндыру;
2) лай суды төгіп тастап, тұнба үстіне 100 мл сызыққа дейін жаңадан су
құю, жақсы араластыру, 1,5 минут тұндыру және лай суды төгіп тастау.
Осылайша су бастапқы мөлдір түсіне келгенше қайталайды;
3) әрбір милилитр (см3) тұнған топырақты 10 % құмға балап цилиндрдегі
құмның көлемін білу;
2 кесте бойынша топырақтың гранулометриялық құрамын анықтау;

2 кесте – Құмның әрбір саз бөлікке қатынасына қарай топырақтың
гранулометриялық құрамын анықтау

10 бөлікке есептелгенде құмға Топырақтың әртүрлілігі
тиетін үлес (бөлік)
1-2 саз
3 ауыр
4 орташа сазды
5-6 жеңіл
7-10 құмайт
10-нан артық құм

5) табылған нәтижелерді 3 кесте 2-ші жартысына толтыру және жалпы
кесте бойынша қорытынды шығару.

3 кесте – Саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін
анықтаудың жиынтық кестесі

сазды 30 мин топырақсазқұмды шайғаннақұм,саз құм-ң топырақ
анықтауғкейін көлемөң, %анықтауғн % %-тік гран-лақ
а алын. цилиндрөсуі а кейінгі арақатынасқұрамы
топырақттопырақ алынған топ-ң ы (әртүрлілігі
ың көлемі топырақ көлемі )
көлемі көлемі

Бақылау сұрақтары
1 Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау тәсілі?
2 Топырақтағы құмның мөлшерін анықтау тәсілі?
3 Саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін
анықтау?

Әдебиет
1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы.- Алматы, 2005- 207 б.
2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi,
2002- 300 б.
3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев.

Егіншілік. - Алматы,
2005- 405 б.

Зертханалық жұмыс №2 Топырақтың далалық ылғал сыимдылық шегін су құйылған
алаң тәсілімен анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың далалық ылғал сыимдылық шегін су
құйылған алаң тәсілімен анықтауды танысу және үйрену.
Көрнекті оқу құралдары- саңылауы 3мм елеуіштен өткізілген
гранулометриялық құрамы әртүрлі 3-4 топырақ үлгілері, ұзындығы 25-30см,
диаметрі 3-4см бір ұшы аздап кеңейтілген шыны түтіктер, биіктігі 30-40см
ванна, техникалық таразылар (гирлерімен), сүзгі қағаз, дәке, сүлгі, жіп
(шпагат), қайшылар.
Тапсырма – Топырақтың су сыйымдылығын анықтау
Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет.
Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын
өткізу қажет.
Топырақтың толық немесе ең үлкен су сыйымдылығы деп оның барлық
қуыстары сумен толып, толық қаныққандағы судың максимальды мөлшерін
атайды. Бұл ретте топырақ ылғалдылығының көлемдік проценді оның жалпы
қуыстылығымен бірдей болады. Сондықтан топырақтың толық су сыйымдылығы
(ТСС) оның жалпы қуыстылығымен (ЖҚ) есептеледі. Егер толық cу
сыйымдылықты көлемге процентпен есептесе, онда ТСС=ЖҚ, ал ТСС г құрғақ
топырақ массасына процентпен көрсетілген болса, онда

ТСС = ЖҚ , (15)
ҚТ

мұндағы ҚТ – топырақ құрылымынның тығыздығы, гсм3,
ЖҚ – жалпы қуыстылық, % (топырақ көлеміне есепптегенде).
Топырақ толық су сыйымдылық жағдайында ұзақ уақыт бола алмайды. Нөсер
жауыннан, қар ерігеннен, қанықтырып суарғаннан кейін аз ғана уақыт болады.
Табиғи жағдайларда толық су сыйымдылық ыза су жүретін қабатқа тән.
Топырақ ұстап тұра алатын капиллярлық судың максимальды мөлшерін
капиллярлық су сыйымдылық дейді. Ыза судың терең жатуында топырақ аспалы
түрде ұстап тұра алатын судың (топырақтың мол ылғалдануынан және
гравитациялық судың терең қабаттарға сіңіп кетуінен кейін болатын) ең көп
мөлшерін жалпы (Н.А.Качинский), немесе ең аз (А.А.Роде), немесе далалық
(С.И.Долгов), немесе шекті далалық (В.Г.Розов) су сыйымдылық дейді.
Сонымен, топырақтың шекті далалық су сыйымдылығы деп оның далалық жағдайда
гравитациялық су ағып кеткеннен кейін ұстап тұра алатын ең жоғарғы нақты су
мөлшерін атайды. Ол абсолютті құрғақ топырақ массасына есептегенде құм
топырақтарда 4-10%, құмайт топырақта 10-20%, жеңіл және орташа сазды
топырақтарда 20-30%, ауыр сазды және саз топырақтарда 30-40% болады.
Далалық су сыймдылықтың мөлшері – маңызды агрономиялық көрсеткіш. Оны
білу арқылы дақылдардың сумен қамтамасыз етілу дәрежесін бақылайды, суару
мерзімдерін белгілейді.
Көптеген мәдени өсімдіктер үшін оптималды ылғалдылық сол топырақтың
толық су сыйымдылығының 60 процентіне немесе шекті далалық су сыйымдылықтың
70-80 процентіне (далалық дақылдар, жеміс-жидек өсімдіктері үшін), 75-90
процентіне (көкеніс дақылдары үшін) тең болады.
А) капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) анықтау.
1) шыны түтіктердің кең ұшын сүзгі қағазбен, дәкемен жауып, жіппен
қатты байлау және таразыда өлшеп, массасын жазу;
2) түтіктің байланған ұшын алақанмен басып тұрып, ¾ биіктігіне дейін
3мм елеуіштен өткізілген топырақпен толтыру (топырақты тығыздау үшін шыны
түтікті жанынан ұрып отырады);
3) топырақ салынған түтіктерді суы бар ыдысқа (ваннаға) байланған
ұшымен 2-3мм батырып қою;
4) 1-3 тәуліктен кейін түтіктерді судан алып түбін сүлгімен сүртіп,
әрқайсысының массасын жазу. Сонан соң түтіктерді суы бар ыдысқа
жоғарыдағыдай 1-2 тәулік қойып, қайтадан өлшеу;
5) капиллярлық су сыйымдылықты мына формуламен есептеу

КСС= c – b ⋅ 100, (16)
b – a

мұндағы а – бос түтіктің массасы, г;
b – түтіктің құрғақ топырақпен массасы, г;
с – түтіктің сумен қаныққан топырақпен массасы, г.
Б) толық су сыйымдылықты (ТСС) анықтау.
1) капиллярлық су сыйымдылықты анықтағандағы түтіктерді топырағымен
ваннадағы суға топырақтың деңгейіне дейін батырып орналастыру;
2) 1-2 тәуліктен кейін түтіктердегі топырақ сумен толық қаныққанда
оларды судан алып, сыртын сулгімен сүртіп өлшеу. Сумен толық қаныққанын
тексеру үшін түтіктерді 2-рет 1 тәулік суға қою және өлшеуді қайталау;
3) топырақтың толық су сыйымдылығын капиллярлық су сыйымдылықты
есептеген формуламен (16 формула) табу.
В) шекті далалық су сыйымдылықты анықтау. Мұнда да толық су сыйымдылықты
анықтағандағы пайдаланылған түтіктерді топырағымен бос ыдысқа гравитациялық
суы кедергісіз ағып кететіндей етіп орналастыру керек. Шекті далалық су
сыйымдылық құм және құмайт топырақтарда 1 тәуліктен, сазды топырақтарда 3-
4, саз топырақтарда 5-7 тәуліктен кейін анықталады.
Осы көрсетілген уақыттардан кейін түтіктерді қайта өлшеп, топырақтағы
ұстап тұрған судың мөлшерін капиллярлық су сыйымдылықты анықтаған
формуламен есептейді.

Бақылау сұрақтары
1 Топырақтың жалпы қуыстылығы болып не есептеледі?
2 Капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) қалай анықтауға болады?
3 Толық су сыйымдылықты (ТСС) қалай анықтауға болады?

Әдебиет
1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы.- Алматы, 2005- 75 б.
2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi,
2002- 177 б.

Зертханалық жұмыс №3 Топырақтың агрегаттық құрамын және оның суға
төзімділігін анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және
оның суға төзімділігін анықтау.
Тапсырма - Топырақтың структуралық агрегаттарының беріктігін
Көрнекті оқу құралдары - топырақ елеуіштері жинағы, биіктігі 30-
35см, диаметрі 30см ванна немесе басқа ыдыс, биіктігі 45см, диаметрі 7см
жиегі тегіс литрлік цилиндр, шыны қақпақ немесе әйнек, үлкен және кіші
фарфор немесе алюминий тостақаншалар, су моншасы, кептіргіш шкаф техникалық
таразылар (гирлерімен), жуғыш (промывалка).
Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет.
Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын
өткізу қажет.
Алдымен структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей
берік және берік емес фракцияларға бөлмей-ақ анықтайды.
1) әрі қарай әрбір фракциядан қосып, массасы 50г орташа үлгі жасайды;
2) ол үшін фракциялардың әрқайсысынан олардың проценттік мөлшерінің
жартысына тең етіп кесекшелерді өлшеп алады. Мысалы, диаметрі 5мм елеуіште
талдауға алынған үлгінің масса бойынша 10,6% қалса, онда бұл фракциядан
5,3г алады;
3) саңылауы 0,25мм елеуіштен өткен ұсақ бөлшектер (шаң және майда
кесекшелер) өлшемге кірмегенімен есептеуге қосылады. Сондықтан үлгінің
салмағы 50 грамнан біраз кем болады;
4) үлгіні литрлік цилиндерге салып жиегіне топырақ деңгейіне біраз
жоғары етіп су құяды да 8-10 минут қозғамай қалдырады. Бұл кезде су
топырақтағы ауаны ығыстырып шығарады. Мұнан кейін цилиндрді бетіне дейін
сумен толтырады;
5) топырақтағы ауаны толық ығыстыру үшін цилиндрді шыны қақпақпен
жауып, көлбеуге (900-қа) дейін қисайтып, қайтадан тіқ қояды;
6) цилиндрді әйнекпен жауып тез айналдырып, түбін жоғары қаратады және
барлық кесекшелер төмен түскенше осы жағдайда ұстайды. Мұнан соң цилиндрді
айналдырып бастапқы қалпына қояды;
7) кесекшелер цилиндр түбіне тұнғаннан кейін қайтадан айналдырып,
түбін жоғары қаратады. Осылайша 10 рет қайталанады. Бұл әсерден берік
емес топырақ кесекшелері ұсақ бөліктерге бөлінеді немесе түгел еріп
кетеді;
8) осыдан кейін қалған кесекшелерді ірілігіне қарай бөледі. Ол үшін
суы бар ваннаға бір-біріне бекітілген саңылаулары 3;2;1;0,5 және 0,25
мм елеуіштерді жоғарыдан төмен қарай құрастырып салады;
9) үстінгі елеуіштің жиегі 6 см-дей суға батып тұруы керек.
Топырағы бар цилиндрді әйнекпен тығыз жауып, елеуіштердің үстіне су
ішінде әйнегін алып төгеді;
10) цилиндрді жәймен елеуіштер үстінде жылжытады. Кесекшелер
елеуіштер үстінде түгел түскеннен кейін цилиндрді әйнекпен жауып
судан шығарады;
11) су ішінде топырақ кесекшелерін елеуді жүргізеді. Ол үшін
елеуіштер жинағын судан шығармай 5см, көтеріп қайтадан тез 3-4см төмен
түсіріп, елеуішке топырақ кесекшелері толық түскенше 4-5 секунд ұстайды.
Елеуіштерді мұндай жоғары-төмен қозғауды 10 рет қайталады;
12) мұнан соң уақкесекшелерден тазарған ірі саңылаулы елеуіштерді
босатып алады да, саңылаулары 1;0,5 және 0,25мм елеуіштерді қосымша 5 рет
жоғары-төмен қозғайды. Осымен суда елеуді аяқтайды;
13) әрбір елеуіштегі қалған топырақ кесекшелерін жуғышпен алдын-ала
өлшенген фарфор немесе алюминий тостақаншаларға жуып түсіреді, артық суын
төгіп тастайды;
14) тұнғаннан кейін суын тағы да төгіп тастап, тостақаншаларды су
моншасына қойып, ауа-құрғақ жағдайға дейін кептіреді;
15) мұнан кейін тостақаншаларды кепкен топырағымен суытып өлшейды;
16) әрбір елеуіштегі берік кесекшелердің массасын талдауға алынған
массаға шағып және екіге көбейтіп, процентін шығарады;
17) диаметрі 0,25 мм-ден кіші, яғни шаң бөлшекті, барлық берік
бөліктердің проценттік жиынтығын 100-ден шегеріп айырмасы арқылы табады.
Егер топырақты бұлай талдауға уақыт жетіспесе, 5 елеуіштің орнына 2-3
елеуіш қана алады. Талдаудың нәтижесін төмендегі 1.3.1 кестеге түсіреді.

1.3.1 кесте – Топырақ үлгісін елеудің нәтижесі

Үлгінің алынған орны _________________________________
Күні________________талдауға алынған топырақтың
Массасы (г) ___________________________________ _______

Фракция Еленген ауа-құрғақ топырақ Су ішінде еленген топырақ
агрегат-ың
диаметрі,
мм
тостамассасы, г Фракцитотақмассасы, г Фракци
ғанша яның анша яның
№ үлесі,N үлесі,
% %
топ-қ топырақ топ-қ топырақ
пен тың пен тың
тос-ң тос-ң
10-н ірі
10-7
7-5
5-3
3-2
2-1
1-0,5
0,5-0,25
0,25 тен
ұсақ
Барлығы

Бақылау сұрақтары
1 Структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей
фракцияларға бөлмей-ақ қалай анықтауға болады?
2 Саңылау елеуіштен өткеннен кейін салмағы неше грамға кемиді?
3 Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға
төзімділігін анықтау?

Әдебиет
1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы.- Алматы, 2005- 77 б.
2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi,
2002- 37 б.
3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев.
Егіншілік. - Алматы, 2005- 307 б.

Зертханалық жұмыс №4 А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың максималды
гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау

Жұмыстың мақсаты - топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын
сұрақпен танысу және А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың максималды
гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау.
Тапсырма - топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау
Көрнекті оқу құралдары - саңылауы 1мм елеуіштен өткізілген
грануметриялық құрамы әртүрлі 2-3 ауа-құрғақ топырақтар үлгілері, жабылатын
қақпағы бар шыны стаканшалар немесе алюминий бюкстер, аналитикалық
таразылар, кептіргіш шкаф, түбіне кальций хлориді құйылған эксикатор,
тигель қысқаштары.
Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет.
Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын
өткізу қажет.
Құрғақ топырақтың бөлшектерінің атмосфера ауасынан су буын тарту
арқылы жиналған ылғалды гигроскопиялық дейді. Оның шамасы топырақтың
гранулометриялық, химиялық құрамдарына, органикалық затына және ауаның
салыстырмалы ылғалына байланысты болады. Топырақтың құрамы ұсақ
(дисперстілігі күшті, коллоидтары көп), органикалық заты мол, ауаның
салыстырмалы ылғалы жоғары болған сайын гигроскопиялық ылғалдық та жоғары
болады. Гранулометриялық құрамы ірі болғандықтан, құмайт топырақтар суды аз
тартады, олардың гигроскопиялық ылғалдылығы абсолюттік құрғақ топырақ
массасына есептегенде 0,5-1,5 пайыздай, жеңіл сазды топырақтарда 1,5-3,0,
орташа сазды топырақтарда 2,5-4,0 пайыздай болады, ал құрамы ұсақ сазды
топырақтарда ол 6-8 пайыздан 18 пайызға дейін жетеді. Ең жоғары ылғал тарту
қасиет топырақтың органикалық затында болады. Органикалқ зат құмайт және
сазды топырақтардың гигроскопиялық ылғалын көбейтеді. Шымтезекті топырақта
ол 28 пайызға жетеді. Ал сор топырақты сумен шайғаннан кейін максимальды
гигроскопиялық су мөлшері күрт (2-3 есе) төмендейді. Мысалы, сорланған
сазды топырақта МГ 27% болғанда, шайдырғаннан кейін 14,4 процентке дейін
кеміген (К.Ділінбетов, 1997).
Гигроскопиялық ылғалдың шамасын абсолютті құрғақ топырақтың массасына
есептеп анықтайды. Абсолютті құрғақ массаға келтіру үшін өлшемі белгілі ауа-
құрғақ топырақты кептіргіш шкафта 5-6 сағат бойы 105 0С температурада
тұрақты массаға дейін құрғатады және буланған ылғалдың (гигроскопиялық
ылғалдың) проценттік шамасын табады.
Тапсырманы орындау
1) бюкстерді (шыны стаканшаларды) кептіргіш шкафта 105 0С
температурада 3 сағат құрғатып, эксикаторда суытып өлшеу, массасын,
номерлерін жазу;
2) құрғатылған бюкске 5-10 г (ауыр топырақтардан аз, жеңіл
топырақтардан көбірек) ауа-құрғақ топырақ салып қақпағын жауып,
аналитикалық таразыда өлшеу және бюкстің қақпағын ашып, кептіргіш шкафта
105 0С 5-6 сағат құрғату;
3) құрғатып біткеннен кейін бюксті қақпағын жауып, тигель қысқашпен
эксикаторға 15-20 минут суытуға қою;
4) суытылған топырағы бар бюксті өлшеп қайтадан кептіргіш шкафта 2
сағат бойы бақылау құрғатуына қою;
5) топырағы бар бюксті суытып бақылау өлшеуін жүргізу. Егер 2-ші
құрғатудан кейін масса өзгермесе немесе бұрынғы құрғатудан кейін айырмасы 1
мг-нан кем болса, құрғатуды аяқтайды. Егер масса айырмасы бұрынғымен
салыстырғанда 1 мг-нан асса, құрғатуды айырмасы 1 мг-нан кемігенге дейін
қайталай береді;
гигроскопиялық ылғалдың процентін төмендегі формуламен есептейді

Х= а ∙ 100, (10)
b

мұндағы Х – құрғақ топырақтың массасына шаққандағы гигроскопиялық ылғал, %;
а – буланған судың массасы, г;
b – құрғақ топырақтың массасы, г.
гигроскопиялық коэффициентті (ГК) мына формуламен анықтайды

ГК= 100 + Х , (11)
100

мұндағы Х – гигроскопиялық ылғал, %.
Гигроскопиялық коэффициентті ауа-құрғақ топырақтың талдау нәтижелерін
құрғақ топыраққа ауыстыру үшін қолданады. Бұл үшін ауа-құрғақ топырақтардың
талдау нәтижелерін ГК-ге көбейтіп, абсолютті құрғақ массаға есептелген
гигроскопиялық ылғалдың процентін шығарды. Табылған қорытындыны 1.5.1
кестеге жазады.

кесте – Топырақ гигроскопиялық ылғалдылығын есептеу

Бюкс Массасы, г Гигроскопи
номері ялық
үлгі алу ылғал, %
қабаты
тереңдігі
, см
бюксттопырағы бар бюкстің құрғақ буланған
ің топырақтыңсудың
құрғатқақұрғатқаннан
нға кейінгі
дейінгі
1-өлш2- 3-өлшеу
еу өлшеу

Бақылау сұрақтары
1 Топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын сұрақпен танысу
және А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың максималды гигроскопиялық
ылғалдылығын анықтау?
2 Құрғақ топырақтың бөлшектері дегеніміз не?
3 Гигроскопиялық ылғалдың шамасын қалай есептеп анықтауға болады?

Әдебиет
1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы.- Алматы, 2005- 507 б.
2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi,
2002- 477 б.
3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев.
Егіншілік. - Алматы, 2005- 606 б.

Зертханалық жұмыс №5 Топырақтың су көтергіштік қабілетін анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың су көтергіштік қабілетін сұрақпен танысу
және топырақтың су көтергіштік қабілетін анықтау.
Көрнекті оқу құралдары- гранулометриялық құрамы және структуралылығы
әртүрлі 4-5 топырақ үлгілері (саңылауы 1-3мм елеуіштен өткізілсе де
болады), биіктігі 50-60см, диаметрі 3см шыны түтіктер, оларды бекітетін
штативтер, түтіктер астына қоятын темір қорапша немесе басқа ыдыс, жіп,
сүзгі қағаз, дәке, сызғыш, сағат.
Тапсырма – Топырақтың су көтергіштік қабілетін анықтау.
Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет.
Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын
өткізу қажет.
Топырақтың су көтергіштігі немесе капиллярлылығы деп оның капилляр
(жіңішке қылтүтіктер) арқылы суды төменгі қабаттардан жоғары қабаттарга
көтеру қабілетін атайды. Топырақтағы судың капиллярлық қозғалысының әсері
үлкен. Осы арқылы су төменгі қабаттардан көтеріліп, өсімдіктер тамырларының
сору күшімен сабақтасады. Су физикалық буланып пайдасыз шығындалады және
минералданған ыза судан миграцияланып топырақтың беткі қабатында зиянды
тұздар жиналады да, сорлану процесі жүреді. Топырақтағы судың капилляр
қуыстар арқалы қозғалысы екі көрсеткішпен сипатталады: судың қозғалу
жылдамдығы және биікке көтерлуі. Бұл көрсеткіштер капиллярлардың кеңдігіне,
осы себепті, топырақтың гранулометриялық құрамына, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.