Әлемдік валюта жүйесінің даму тенденциясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-7

I Валюта туралы жалпы түсінік.
1.1 Валюта түсінігі,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .8-9
1.2 Еуропалық валюталық жүйе, негізгі кезеңдері мен
оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-12

II Еуропалық валюта жүйесін талдау.
2.1 Еуропалық валюта жүйесінің (ЕВЖ) даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .1 3-18
2.2 Қазақстан Республикасының Еуропамен дербес валюта
қатынастарын құруының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-24

III Әлемдік валюта жүйесінің даму тенденциясы.
3.1 Әлемдік валюталық нарықтар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-30

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33

АННОТАЦИЯ

Курстық жұмыста Еуропалық валюта жүйесі – халықаралық валюта
қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы
институттарымен халықаралық шарт және мемлекеттік құқық нормасы кешендерін
біріктіретін жүйе ретінде қарастырылған.
Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет
Курстық жұмыс 33 бет көлемді қамтиды. Жұмыс өзінің мазмұнынан,
аннотациядан, кіріспеден, негізгі төрт бөлімнен тұратын жұмыстың негізгі
мазмұнынан және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыс 18 қолданылған әдебиет көлемінде жазылған.

Кіріспе.
Жалпы валюта жүйесі дегеніміз халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүниежүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде
қолдану үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу
қажет болды. Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық
есеп айырысуда ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла
бастады. Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет
етеді. Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде
(ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау істері ретінде
пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
керісінше де әсер (жағымды немесе жағымсыз) етеді. Валюта
қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі
пайда болды. Валюта жүйесі - экономикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-
құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық
валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір
бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және
халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын
пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі
ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол
қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік
шоттардағы ақша қалдығы) болады.
Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиім салу
енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро, 1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы
(бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін білдіретін
мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу. Дүниежүзілік валюта
жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол
- халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және
мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже-
шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін
жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін
қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда
қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа
жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын
әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді
түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасауды қарастырады.

1. Валюта түсінігі, мәні.

Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің ақша бірлігі, оның
шартты түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы
ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы.
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек
бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына
себепші болды. Өндіріс күштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген
салаларының өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлардың тасымалын
жағдайларын жетілдіру - міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық
байланыстарының кеңеюіне әсер етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай,
машина жасау, ауыл шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін
сатуының ұлғаюына байланысты болды.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті.
Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы
мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ
интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар
айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол
жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған
мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы
елдердің экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың -
өндіріс пен әлемдік айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор
әсер етті. Әлемдегі елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар
қызмет, капитал және несие легі жылдан-жылға ұлғая
түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде қалыптасқан тауар
айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де әрбір
егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл
мемлекеттерге міндетті деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше
жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі)
ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және
керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне
несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің
(тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді.
Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі
Египетте, Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда
болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты
болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай
керісінше де әсер (жағымды немесе жағымсыз) етеді. Валюта
қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі
пайда болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан – ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегінде мемлекеттік-
құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық
валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір
бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.

1.2 Еуропалық валюталық жүйе, негізгі кезеңдері мен оның дамуы.

Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және
халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын
пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі
ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол
қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік
шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және
коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері
төмендегілер:
-ұлттық валюта;
-ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта"
деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон
иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг;
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын
құрамына байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына
негізделген ондағы алтын паритеті алынып тасталды (Батыста 70-
жылдарда, ал КСРО-да 1991 жылдан). ХВҚ-ның Жарғысы бойынша валюта паритеті
тек СДР - арнаулы ақша өлшемімен немесе басқа халықаралық валютамен, бірақ
алтынмен емес, анықталуы мүмкін. 70-жылдардың орта шенінен бастап
паритеттер валюта қоржыны негізінде анықталады. Валюта қоржыны деп –
бірнеше валюталардың белгілі бір бөліктерінің сомасын сол валюталардың
нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен анықталатын бір
валютаның орташа өлшенген бағамын айтады. Мысалы, СДР валюта қоржыны
жоғарыда көрсетілген бұрын еркін қолданылатын валюталардан құралады,
қазір ондағы американдық доллардың үлесі шамамен 39%, неміс маркасы -
21, жапон иені - 18, француздық франк және фунт стерлингтің әрқайсысының
үлесі 11%-дан болады. Еуропа қауымдастығының еуропалық валюта өлшемі (ЭКЮ)
он екі елдің валютасынан тұратын валюта қоржынынан құрылған, ЭКЮ 1999
жылдың 1 қаңтарынан ұжымдық валюта - еуромен біртіндеп алмастырылмақшы;
-валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі).
Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі орталық бағамында он екі валюта бағамының
өзара ауытқу шегі ± 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында
Ресейде АҚШ-тың 1 долларына шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж.
5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының жоғары шегі 9500 рубльге
дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан,
рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-
25 рубльге дейін көтерілді. Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін
шегі заңмен бекітілмеген;
-валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиім салу
енгізілген; 50-жылдардың аяғынан бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро, 1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы
(бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін білдіретін
мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу;
-халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп
айырысу формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
-валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі;
-валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (Орталық банк,
Қаржы министрлігі, арнаулы органдар, мысалы, Қазақстанда Ұлттық банк,
Ресейде валюталық және экспорттық бақылаудың федералдық қызметі).
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бекітіледі.
Еуропалық валюта жүйесі деген – халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемлекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүниежүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде
қолдану үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу
қажет болды. Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық
есеп айырысуда ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла
бастады.
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементтері қалыптасты. Олар:
-әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық
валюталық өлшем);
-валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
-валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
-валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
-халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (мысалы, ХВҚ
1970 жылдан айналымға жаңа халықаралық валюта өлшемі СДР-ды, ЕВҚҚ - 1979
жылдан еуропалық валюта өлшемі ЭКЮ-ді, ал 1999 ж. қаңтардан еуроны
енгізді);
-халықаралық несиелік айналым құралдарын қолдану тәртібін
үйлестіру;
-әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
-мемлекетаралық реттеу институтының статусы - 1944 жылдан
Халықаралық валюта қоры бекітілді.
Аймақтың валюта жүйесі (ЕВЖ) - дүниежүзілік валю-
та жүйесінің шеңберінде батыс Еуропаның өнеркәсібі да-
мыған мемлекеттерін біріктіретін ұйым. Ол 1957 жылы Рим шарты бойынша
құрылған "Жалпы нарық" одағындағы мемлекеттердің экономикалық және
валюталық ынтымағының дамуынан бастау алып, 1979 жылы құрылды.
Оның мақсаты - ынтымақтастық процесін ынталандыру, еуропалық саяси,
экономикалық және валюта одағын - Еуропалық одақ (ЕО) құру, Батыс Еуропаның
позициясын күшейту. Еуропа валюта жүйесінің элементтері дүниежүзілік валюта
жүйесінің элементтеріне дәл келеді.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның
құрылымдық принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне,
әлемдік тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне
сәйкестік деңгейіне байланысты өзгереді. Бұл принциптер сәйкес келмесе
дүниежүзілік валюта жүйесі әлемдік дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және
жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады.

2.1 Еуропалық валюта жүйесінің (ЕВЖ) даму кезеңдері.

Бастапқы валюталық жүйе алтын монеталы стандарт негізінде
құрылып, 1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж
конференциясында мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған
валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп
соқтырды. Ол 1922 ж. Генуя халықаралық экономикалық конференциясында
қатысушы мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі
конференцияда келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді
стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар
алтынға емес вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз
деген – кез келген формадағы шетел валютасы (фунт стерлинг, доллар және
т.б.). Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында (I және II) Бреттон-Вудс
конференциясына дейін резервтік валюта статусы (айырбасталатын валюта
ерекше атағы) ресми ешбір валютаға бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт
стерлингі мен американдық доллар осы статусты бірінші болып алуға өзара
шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты.
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-ның
Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы
бекітілді. Онда алтын Девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде
американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет
резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен
Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне
мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіп өндірісінің
54,6%-ын, тауар экспортының 33%-ын, ресми алтын резервінің 75%-ын
шоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері
екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігін
қамтамасыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-
экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі,
долларлық гегемония (басымдық) олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде,
яғни "долларлық аштықта" көрініс тапты.
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі статусы бекітілді;
ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын арқылы
айырбастайды, онда валютаның алтын паритеті және валюта бағамы бекітілді.
Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ± 1%-ға, Еуропа елдерінде ±
0,75% ауытқуы мүмкін;
шетел орталық банктерінің долларлық резервтері (қорлары) алтынға
американдық қазынашылық мекемесі арқылы ресми бағамен айырбасталады;
алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді (35 АҚШ доллары құрамында
31,1 гр таза алтыны бар 1 тройск унциясына теңгерілді);
мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган - Халықаралық валюта
қоры (ХВҚ) құрылды.
ХВҚ-ның негізгі қызметі - осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің валюта
паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды
қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт аралығында
халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың қарқындап
өсуіне ықпал етті.
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере
алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен
әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта
жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты
және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені
әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді.
1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін
жеделдетті.
Төртінші (қазіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-
ға мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге
келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта
жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенеді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай
роль атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады.
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір
валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн
өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Сөйтіп
алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық банктері мен
үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық резервтерді
алтынға айырбастауы жойыл-ғандығы заңмен бекітілді. Дегенмен, Ямайка валюта
жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл ретінде заң жүзінде ығыстырғанға
қарамастан, іс-жүзінде оның ақша ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла
қойған жоқ. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше
халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі
кезде мемлекеттердің орталық банктері және жеке тезав-раторлар шамамен 60
мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34 мың және 25 мың тонна алтын бар)
.
алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есеп айырысу құралы - СДР
енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп жарияланды.
Дегенмен СДР эмиссияланған (1970 ж.) 30 жыл ішінде ол құн эталонына (үлгі
өлшем), не басты халықаралық төлем және резерв құралына айналған
жоқ. Ол әлемдік ақша ролін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-мен
анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980 ж.
15 болса, 1998 ж. ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДР стандартының болашағы
жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХФҚ-ның операцияларымен шектелуде. Дол-
лардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми резервтік валюта статусы алынып
тасталса да, іс-жүзінде долларлық стандарт сақталуда. Валютаның шартты
құнының анықтайтын СДР-дың валюталық қоржынының 39%-ы доллардың үлесіне
тиеді. Әлемде 21 валюта долларға бекітілген, бірақ қазір олардың саны
азаюда. Әйтсе де доллар бұрынғыдай халықаралық төлем және резерв құралы
ретінде алда келеді. Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың экономикалық,
ғылыми-техникалық және әскери потенциалының басымдылығына негізделген,
бірақ бәсекелестерінің (Батыс Еуропа, Жапония) тегеуірінінің әсерінен
олардың әлемдік экономикадағы монополды жағдайы жойылуда. СДР стандарты шын
мәнінде көп валюталы стандартқа ауысты. Ол - үш әлемдік валюталық
орталықтың ва-люталарына, яғни американдық долларға, неміс маркасына (1999
жылдан еуромен алмастырылған), жапондық иенге негізделген.
ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта бағамының
тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта бағамының ережесі
бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың наурызынан бастап ауысты.
Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда бұл тәртіп икемді болғанымен
валюта курстарының арақатынасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді деген
сенімді ақтамады. Керісінше, орталық банктің валюта нарығындағы
операцияларға араласуы формасындағы жүргізетін валюталық интер-венциясына
(оның ішінде ұжымдық) шығындары көбейді.
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті мемлекетаралық
валюталық реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-
қатынастығын қамтамасыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу
үшін әр түрлі валюталық шектеулерді жою. Қорыта айтқанда, Ямайка
валюта жүйесі бұрынғы 4 жүйемен салыстырғанда өзінің
икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының
тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез
лайықтанды. Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стан-
дартының тиімсіздігіне байланысты; алтынды занды түрде
демонетизациялаумен оның іс-жүзінде әлемдік төтенше ақша статусын сақтауы
арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі валюталық бағам ережесінің
жетіспестігі және с.с. мәселелерді туғызды. Қазіргі кезде осы
мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта-экономикалық
саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта механизмін
тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар
іздестірілуде.
1979 ж. Еуропалық экономикалық одақтың (ЕО) шеңберінде Батыс Еуропа
елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа
валюта жүйесі (ЕВЖ) деп аталатын аймақтық валюта жүйесі құрылды. Бұл жүйеге
кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан ЕВЖ-сін әлемдік валюта
жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Солай
болғанмен оны Ямайка жүйесінен ажырататын бірсыпыра ерекшеліктері бар.
ЕВЖ-нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:
• СДР-дың орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің
валюталық қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс
маркасы (30%-дан астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану аясы СДР-ды қолдану
аясына қарағанда әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік сектор емес,
сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық
операцияларында, халықаралық есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ
бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бастағанымен, әзірше әлемдік
деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро
ауыстырды.
Ямайка жүйесінде алтынды ресми демонетизациялауға қарама-қарсы ЕВЖ-де
осы валюталық металмен жүргізілетін операциялар жаңғыртылды. Алтын
мен доллар ЕВЖ-ге мүше елдердің ресми алтын долларлық резервтерінің 20%-
ын біріктіру жолымен ЭКЮ-ді эмиссиялау механизміне енгізілді. Осы
елдердің орталық банктері Еуропа валюта институтының қарауына 2,3 мың т.
алтын аударды. Институт алтынның орнына ЭКЮ-ді шығарып, аталған орталық
банктердің шотына ауыстырды. Мемлекеттердің алтынмен төлеген
жарнасы қайта жаңартылатын үш айлық "своп" келісімімен рәсімделеді,
ол қолма-қол алтынды ЭКЮ-ге сатып, үш айдан кейін оны кері
сатып алу үшін қарсы келісім жүргізумен үйлестіріледі.
• ЕВЖ-ге мүше елдердің валюта бағамының "бірге өзгеру"
ережесі олардың өзара ауытқу шегін бекітеді (Ол қазір орталық бағамнан ±
15%-ы, ал 1993 жылдың тамызына дейін ± 2,25% болған). Валютаның бұндай
үжымдық өзгеру тәртібі "еуропалық валюта жыланы" деп аталады, себебі бүл
ауытқудың графикалық өрнегі жыланның жорғалауына тым үқсас. Егер
валюталардың бағамы рұқсат етілген шектен асып кетсе, онда орталық банк
неміс маркасымен валюталық интервенция жүргізуі тиіс, яғни ұлттық валютаның
бағамын
түсірмеу мақсатында марканы сол валютаға сату керек. ЕО валюта бағамының
үжымдық өзгеруі олардың тұрақтылығын қамтамасыз етті, әйтсе де
ресми девальвация (бағамды төмендету) және ревальвация (бағамды
жоғарылату) жүргізіліп тұрды (1979- 1993 жж. аралығында 16 рет).
Тұрақсыз валюталардың (Ирландия, Италия, Бельгия, Дания және т.б.)
бағамы әдетте төмендетілсе, ал "тұрақты" валюталардың (ГФР, Нидерланды және
т.б.) бағамы
жоғарылатылады. Бұл ЕВЖ қатысушылардың қайшылықтарын өршіте түседі.
• ЕВЖ-ге мүше елдер ХВҚ-ға қарсы өзінің мемлекетаралық валюталық реттеу
органы - Еуропа валюталық ынтымақтастық қорын (ЕВЫҚ) қүрды. Ол кор 1994 ж.
Еуропа одағын (ЕО) құру туралы Мастрихт келісіміне сәйкес Еуропа валюталық
институты болып аталып, ал 1998 жылдың шілдесінен Еуропа орталық банкі
болып қайта құрылды. Екі валюта жүйесін салыстырғанда ЕВЖ-ге
валюта бағамы сиректеу ауытқиды. Ол жетістікке келесі факторлар себепші
болды:
-экономикалық және валюталық интеграцияның үдемелі дамуы; ұлттық
органдардың дербес құқының бір бөлігін басқаға беру;
-нақты бағдарламаға бейімделу;
-валюта қатынастарының бағытын және әдісін таңдаудағы
икемділік;
-қаулы қабылдау және оны орындау механизмін дайындау.
Дегенмен ЕВЖ-ге мүше елдердің өзара қарама-қайшылығынан
біраз қиыншылықтарды басынан кешіруде. Олар сол елдердегі
экономиканың, инфляцияның, жұмыссыздықтың, төлем балансы жағдайының,
алтын валюта резервтерінің әр түрлі деңгейлілігі мен қарқындылығынан
туындайды. ЕВЖ-нің дамуындағы маңызды кезең - саяси,
экономикалық және валюталык одақ (ВО) құру жөнінде 1994 ж. қарашада қол
қойылған Мастрихт шарты. ЕО-ны құрудың бірінші кезеңі 1990 ж.
шілдеде басталып (бұл шарт ал-дыңғы "Делор жоспары" негізінде
жасалған), мүше елдерге 1992 ж. аяғында валюталық шектеуді мүлдем жоюды
карастырған. Бұл кезеңде мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейін
жақындастыруға, инфляция қарқынын төмендетуге, бюджет кемшілігін қысқартуға
зор көңіл бөлінген.
Екінші кезеңде Еуропа валюталық институты (ЕВЫҚ-ның орнына) құрылып,
оның құрамына он екі орталық банктердің басқармалары енді. Оның мақсаты -
орталық банктердің Еуропалык жүйесін эмиссиялау. Бұнда ЕО-ың министрлер
Кеңесінің директивалары негізінде экономикалық үйлестікке және оған мүше
елдердің Еуропарламентке берген есебінің орындалуына басты назар
аударылады. Экономикалық (әсіресе бюджеттік) тәртіпті бұзушыларға Еуропалық
инвестициялық банктің (ЕИБ) несиесін шектеу, айыппұл төлеу, бюджет
кемшілігін төмендеткенге дейін ЕО-ың процентсіз депозитін шектеу формасында
жазалау шаралары қолданылады. Экономиканы сауықтыруға бірлескен қорлар
есебінен және ЕИБ несиесінен ЕО-ң көмегі қарастырылған.
Үшінші кезең ЕО-ның бірнеше мемлекеті несие-ақша жүйесінің бірыңгай
үлгісі шеңберінде бір жақты өзгерістер енгізуге қажетті келісімге келген XX
ғасырдың аяғында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.