Жайылманың топырақ жамылғысы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университеті

Агробиология факультеті

Кафедра « Топырақтану және агрохимия »

Реферат

Тақырыбы: «Өзен жайылым топырақтары»

Реферат 1

Группа: ПА-306қ

Орындаған: Абзелбекова Айнұр

Қабылдаған: Караева Карлыга

Алматы 2020

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

1. Жайылманың топырақ жамылғысы.

2. Жайылма топырақтардың аймақтылығы.

3. Жайылма тоыпақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану.

III Қорытынды

IV Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Өзен жайылым топырақтары Біздің елімізде ірілі жəне кішілі өзендер саны жеткілікті. Олардың көбінде өзен аңғарлары дамыған. Өзен аңғары бөлігінің тасыған сумен дүркін-дүркін жабылып тұратын жерін жайылма деп атайды. Өзен жайылмасының жайылмасыз басқа жерлерден топырақтүзудегі ең басты ерекшелігі, мұндағы жайылмалы жəне аллювиальды үрдістердің жүруі. Су жайылу үрдiсi деп өзен аңғарының кей жерлерiн тасыған су басуды айтады. Жағадан тасып шыққан су топырақ пайда болуыға үкен əсерiн тигiзедi. Бұл су топырақты жыл сайын табиғи суару, топырақтың жер асты жəне атмосфералық ылғлдануының қосымша көзi. Тасып жайылған су ыза су деңгейiнiң көтерiлуiне, климаттық жұмсаруына əсерiн тигiзедi, сонымен қатар топырақтағы микробиологиялық үрдiстердiң белсендiлiгiне жəне бағытына, өсiмдiктер түріне, өнiмiне, тұз құбылымына əсерiн тигiзедi. Жайылма үрдісі су жайылатын жердегі ауылшаруашылық дақылдарының бағытына жəне оның ерекшеліктеріне өз əсерін тигізеді. Аллювиалды үрдіс деп тасқын сулардың майда бөлшектердi тасымалдап əкелуiн, жайылманы шайуын жəне оның бетiндегi шөгiндiлердi тасымалдап жинақтауын айтады (аллювий қабаттарын жинау) . Аллювидiң механикалық жəне химиялық құрамы, оның су жинақталатын территорияның топырағы мен жыныстарының құрамына, климатының ерекшелiгiне, ормандылығына байланысты болады. Мəселен, су айырылма құмды топырақтар мен жыныстардан тұрса жайылымда негiзiнен құмды жиылымдар жиналады; карбонатты жыныстарда пайда болған құмбалшықты топырақтар болса, карбонатқа бай құмбалшықты немесе балшықты шөгiндiлер жиналады. Егер өзен аңғары ормансыз болса, қар тез ерiп, су тасқыны қатты болғандықтан өзен жайылымында құмды жəне кесек тоңды аллюви жиналады. Ал аңғар ну орманды болса, су тасуы баяу жəне узақ уақытқа созылады, сондықтан бұл жағдайда тозаңды жəне майда бөлшектi аллювий жиналады. Жайылма территориясы өзен арнасынан алыстығы бойынша үш бөлiкке бөлiнедi: арна жаны, орталық жəне террас жаны. Аллювидiң механикалық құрамы жайылмаға келген судың жылдамдығына байланысты. Ағыс жылдамдығы жоғары болса, шөгетiн бөлшектердiң мөлшері кесек болады, ал жылдамдық азайса майда бөлшектер шөге бастайды. Тасып жайылған судың жылдамдығы өзен арнасынан қашықтаған сайын азая бередi. Сондықтан өзен арнасына жақын жерлерде көбiнде құмды бөлшектер жинақталады. Жайылманың орталық жəне террас бойы бөлiгiнде өзен арнасы жанымен салыстырғанда су жылдамдығы азайғандықтан жəне тұру мерзiмi ұзақ болғандықтан негiзiнен шаңды жəне тұнбалы аллювий жинақталады. Негізінен өзен арансы бір жерде ұзақ мезгіл бойы тұрақты ақпайды, əркезде көшіп, яғни жылжып отырады, жайылмадағы тасқын сулардың жылдамдығы бір жердің өзінде уақыт аралықтарында өзгеріп отырады.

Жайылманың топырақ жамылғысы

Жайылмаға жыл сайын аллювиалды шөгiндi түрiнде көп мөлшерде қоректiк элементтер жинақталады. Құрамында органикалық заттары бар құмбалшықты жəне балшықты жиналымдар табиғи тыңайтқыштар ретінде құнарлы шөгiндi болып саналады. Шөккен тұнбалар неғұрлым құнарлы болса, жайылмадағы шөптер соғұрлым қарқынды өседі. Жайылманың негiзгi табиғи өсiмдiктерi шалғынды шөптер болғандықтан, топырақ пайда болудың басты үрдiсi шымдану. Шымдану үрдiсiнiң деңгейi аллювиалды шөгiндiлердiң сипатына, гранулометриялық құрамына жəне қоректiк элементтерге байлығына тiкелей байланысты болады. Сонымен қатар шымдану үрдiсiнiң дамуына жайылманың əр бөлiгiнде су құбылымының ерекшелiгi, топырақ пайда болудың аймақтық жағдайлары жəне басқа да үрдiстердiң даму деңгейi (тұздану, глейлену т. б. ) өз əсерлерiн тигiзедi. Жайылмадағы жоғарыдағы топырақ құралу ерекшелiктерiне байланысты аллювиалды топырақтардың келесiдей үш тобын бөледi: шымды, шалғынды жəне батпақты, Жайылманың шымды-шалғында қабатталған топырақтар арна маңайындағы құмды жəне құмайтты жайылмада дамыған. Морфологиялық ең басты ерекшелігі кескіннің айқын тектік қабаттарға бөлінеді. Əлсіз гумустенген шымды қабаттың астында құмды, құмайтты сирек жеңіл құмбалшықты аллюви қабаты дамыған, оның қалыңдығы əртүрлі (1-10 см), гумуспен боялмаған. Қарашірінділі А қабаттың қалыңдығы 3-30 см кейде оданда көп болуы мүмкін. Бұл топырақтардың қара шіріндісі жəне азоты өте аз (орташа 1- 2%) . Қоректі күлді элементтерінің мөлшері құмды шөгіндінің минералогиялық құрамына байланысты көп ауытқиды. Шымдану үрдісіне ең қолайлы жағдай ортаңғы жайылмада қалыптасады. Мұнда жайылма сулар ағысынң бəсең болуының салдарынан, шаң - тұнба бөлшектерінен тұратын қалыңдығы шамалы аллювилі шөгінділері шөгеді. Тұнбалар кепкен кезде дəнді мүсінді бөлшектерге бөлінеді. Тұнбалардың қоректік элементтерге бай болуы жəне жақсы ылғалданудың əсерінен мұнда шалғынды өсімдіктер жақсы дамиды. Шымдану үрдісінің аллювиге əсер ету салдарынан, оның қолайлы қасиеттері тұрақталып (дəнді түйірлер, шымдану мен қоректік элементтердің жеткілікті болуы) оның одан əрі жақсарып дамиды. Шалғынды өсімдіктердің ұзақ мерзім бойы дамуында жайылмада шымды-шалғынды дəнді топырақ қалыптасады. Морфологиялық қасиеттерінің басты ерекшеліктері дəнді түйіртпекті айқын кескінді гумус қабатының қалыптасуы. Шымды-шалғынды дəнді топырақтар келесідей қабаттарға бөлінеді: А0 - шымды (тың жерде) шөптесін өсімдіктердің тамырларымен күшті көмкерілген, одан кейін құмбалшықты немесе балшықты қарашірінділі А қабат, күңгірт сұр немесе қоңыр реңдегі сұр түсті, дəнді түйіртпектілігі айқын байқалады. Оның астында ауыспалы гумустенуі шамалы В1 қабат, қоңыр немесе сұр қоңыр түсті, дəнді түйіртпектілігі жетілген В1 қабат біртіндеп құмбалшықты немесе балшықты аллювилі шөгіндіге ауысады. Жайылма топырақтарының кескіні тектік қабаттарға (А, В1 жəне т. б. ) айқын бөлінбеген жағдайда (I, II, III жəне т. б. ) əріптік таңбасыз, оларды түсі, қалыңдығы, түйіртпектілігі, балшықтану жəне т. б. белгілері арқылы жеке қабаттарға бөледі. Шымды-шалғынды дəнді топырақтар бедердің ойыс жерлерінде кездеседі, кескінінде артық ылғалданудың нышандары, яғни датты жəне глейлі дақтар байқалады. Орманды дала жəне қара топырақты аймақтарда дəнді топырақтардың гумусты қабатының түсі қара немесе күңгірт -сұр. Шымды -шалғынды дəнді топырақтар гумусқа бай (4-8% жəне одан көп), гумус қабатының қалыңдығы жеткілікті, қоректік заттар қоры жоғары, сіңірілу сиымдылығы жоғары. Тұз ерітіндісінің реакциясы 4, 0-6, 0 кейде одан көп, яғни ауытқымалы. Арна бойындағы жайылмадан ортаңғы жайылмаға қарай, жəне ортаңғы жайылманың «жалдарында» шымды-шалғынды абатты - дəнді топырақтар кездеседі. Кертпе жолақ (террас) бойында ыза суларының жер бетіне жақын орналасуына байланысты ылғалдану үрдісі артып, содан батпақтану нышаны байқалады. Кертпе жолақ жайылма маңайында батпақты (төменгі шымтезекті) жəне шымды - глейлі топырақтар дамыған. Кертпе жолақ жайылмасында, төменгі - шымтезекті топырақ айналасында, сонымен қатар ортаңғы жайылманың ойысты жерлерінде илювилі - батпақты топырақтар кездеседі. Бұл топырақтарда тотықсыздандыру үрдісі дамыған, олар күшті ылғалданған. Кескінінде қарашірінділі (гумусты) қабат кездеседі. Күшті ыдыраған, глейлі ашық - датты дақтар кейде жұғатын - көгілдір глейлі қабатпен ауысады. Жайылманың тасқын сулармен, кейде сирек басылатын бөлімшелерінде (жоғарғы жайылма) аймақтық топырақтар дамиды. Мысалы, суармалы дала жəне қара топырақтар орманды дала мен қара топырақты аймақта дамиды.

Жайылма топырақтардың аймақтылығы

Аллювильді үрдіс жəне тасын сумен басылу өзен жайылмасының топырақтүзілу жағдайына үлкен əсерін тигізгенімен жайылманың топырақ жамылғысы өзен аңғарын қоршаған сыртқы аймақ жағдайының топырақтүзілу үрдісі өз əсерін тигізеді. Неғұрлым өзен жəне оның жайылмасы аз болған сайын аймақтың топырақ түзілу үрдісі аңғарда айқын байқалады. Мысалы, орман шалғынды аймақ жайылма топырағында шымдану сипаты бар топырақ қалыптасады, онда батпақтану яғни қызғылтты жəне глейленген дақ нышандары байқалады. Мұнда батпақты жəне шымды-глейлі топырақтар кең тараған. Жайылманың орман ағаштары мен көмкерілгген учаскелерінде жəне тасқын сулармен басылмаған немесе əлсіз басылған жерлерінде шымды -күлгінденген топырақтар кездеседі. Орманды дала жəне қара топырақты аймақтарындағы жайылмада топырақтар құрылымында қара топырақтың негізі байқалады жəне көп жағдайда дəнді немесе қабатты шалғынды қара топырақтар қалыптасады. Олардың потенциалдық құнарлығы жоғары. Осы аймақтағы жайылманың құрамындағы қара шіріндінің мөлшері 5-13%, ал қабатталған түрінде 6% артпайды. Одан басқа осы аймақ жайылмаларында базис эрозиясының төмендеуіне байланысты көптеген учаскелерде тасқын сумен басылмайды. Міне осындай жерлерде бедеріне, өсімдігіне жəне жыныстың гранулометриялық құрамына байланысты. Оны қоршаған жайылмадан тыс жердегі сілтісізденген қара топырақ, орманды сұр топырақтар қалыптасады. Осы аймақтарда минерализацияланған ыза суды топырақ бетіне жатқан жағдайда сортаңды жəне кебірлі жайылма топырақтары түзіледі. Құрғақ дала мен шөлейтті аймақтардың жайылмаларында шалғында қара-қоңыр немесе шалғынды боз топырақтар, сонымен қатар шалғынды сортаң, шалғынды кебір жəне т. б. кездеседі.

Жайылма топырақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану

Жайылманың топырақ жамылғысы өзен арнасынан орталық, террас жағалауына қарай өзгерiп тұрады. Осы бағытқа қарай органикалық заттардың қоры жəне жалпы азот мөлшері, алмаспалы негіздер жиынтығы өседі. Жайылманың жақсы топырақтары болып жеңiл жəне орташа құмбалшықты батпақтанбаған жерлерi саналады. Бұл топырақтардың гумус мөлшері, жалпы органикалық заттардың қоры (350-550 т/га дейін) жəне қоректік элементтер мөлшері, топырақтың агрохимиялық қасиеттері жоғары. Дəнді түйіртпекті жайылмаларды жыртқан кезде олардың микробиологиялық белсенділігі, өсімдіктерге тиімді азот жəне фосфор түрлері айтарлықтай көбейеді. Дəнді түйіртпекті жайылманың жоғары құнарлылығы, сонымен қатар бұл жерді суару мүмкіншілігі, бұл топырақтарды тиімді пайдаланудың басты бағыты болып, керектігі жоғары жəне экономикалық тиімділігі дақылдарды егуге болады. Ірі өндіріс орталықтары орналасқан өзен жайылмаларында арнай көкөністік жəне картоп өсіретін шаруашылықтар болуы керек. Мысалы, Ертіс өзенінің бойында Павлодар қаласы үшін арнайы осындай шаруашылықтар құрылған. Бұл шаруашылықытар жыл сайын онда көкөністен 250-300 ц/га өнім алуда. Көкөніс дақылдарынан жоғары өнім алу үшін калий жəне азот тыңайтқыштарын қолданған өте тиімді. Орталық жайылмалардың батпақты топырақтарын құрғату жұмыстарын жүргiзгеннен кейiн көкөнiс жəне басқа да дақылдарды егуге пайдалануға болады. Өзен арнасы бойындағы аз гумусты құмды жəне құмайт қабатты топырақтардың табиғи құнарлығы өте төмен болатындықтан оларды егiншiлiкке пайдаланбаған жөн. Жыртқан жағдайда бұл топырақтарда су эрозиясы тасқын су кезiнде өте күштi жүредi. Егер бұл топырақтарды жыртқанда (көкөніс дақылдарын егуге басқа топырақтар болмаған жағдайда) тасулы сулар əсерінен болатын шаюға қарсы тұратын шараларды қарастыру керек, сонымен қатар тыңайтқыштарды əсіресе органикалық тыңайтқышты берген дұрыс. Кертпе жолақ бойындағы батпақталған жəне батпақты жайылмаларды игеру үшін оларды түбегейлі мелиорациялау керек, содан кейін бұл топырақтар көкөніс жəне басқа да құнды дақылдарды егуге ең жақсы топырақтар болып саналады. Шым тезекті топырақтардың органикалық заттарындағы шоғырланған микробиологиялық үрдістер мен қоректік элементтерді белсенді түрге көшіру үшін, игерілген кездің бірінші жылында аз мөлшерде биологиялық белсенді органикалық тыңайтқыш беру керек. Бұл топырақтарда сонымен қатар, калий мен мыс тыңайтқыштарын берсе жақсы нəтиже береді. Кертпе жолақ учаске жайылмаларын кептіріп көкөніс дақылдарын еккен кезде мұнда болатын кеш көктемгі жəне ерте күзде болатын үсіктерді ескеріп суыққа төзімді жəне ерте пісетін дақыл сорттарын егу керек. Кертпе жолақ бойындағы төменгі батпақтағы шымтезек жайылманың сырт жеріндегі топырақтағы өте құнды органикалық тыңайтқыш. Жайылма территориялар - еліміздің жем-шөп қорының негізгі көзі. Негізінен осы жерлерде шабындық пен жайылымдар орналасқан. Жайылманың шабындықтарынан құнды шөп алу үшін, мұнда мелиоративтік жəне агротехникалық шараларды жүзеге асыру керек: батпақты жерлерді кептіріп, бұталар мен шоқышақтарды жойып, салалы шөл сорттарын егіп, тыңайтқыштар беріп, мал жаю мөлшерін реттеу керек. Жайылма топырақтарын тиімді пайдалану сұрақтарын шешекен кезде, оның орналасқан жерінің топырақ қасиетін біліп қана қоймай, тасқын сумен басылу мерзімін, оның ұзақтылығын ескерген жөн. Тасқын сумен басылу мерзімі мен ұзақтығына байланысты, дақылдарды егу мерзімі, далалық жұмыстарды атқару реті (себу, жинау, шөп шабу), техникаларды қолдану мүмкіншілігі жəне т. б. шешіледі. Жайылмалық жерлерде ауылшаруашылық тұрғыдан баға берген кезде В. И. Шраг мынадай градацияны қолдануды ұсынды. $ыса мерзімдік басылу - тасқын сулардың жатуы 7 күнге дейін, осы аймақта егілетін көптеген дақылдарды себуге болады. Орташа мерзімдік басылу - судың жатуы 7-ден 15 күнге дейін, бұл жерлерде күздік дақылдарды екпеген дұрыс, табиғи жəне екппе шөптер мен жеміс ағаштарын егуге қолайлы. 5замерзімдік басылу - судың жатуы 30 күннен көп, мұнда батпақтану байқалып шөп топтары өседі. Жайылмалардағы тағы бір өсімдіктер үшін қолайсыз жағдай жазғы жəне ерте күздегі тасқын сумен басылуы. Тасқын сумен басылуды реттеу үшін ауылшаруашылық дақылдары егілген бөлімшелерді жалдатып қоршау керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.