Қазақ халқының ырымдары мен тыйымдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ЕКІБАСТҰЗ КОЛЛЕДЖІ

Курстық жұмыс
Пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Курс, тобы: 3 курс, НОБ-316
Тақырыбы: Қазақтың тыйым сөздерін мектепте оқыту
Студент: Күндізгі бөлім
Мамандығы: 0111000 Негізгі орта білім
Т.А.Ә: Кукишева Сабина Куанышевна
Баға: __________
Оқытушы: Шариғат Айгерім

Орындаған: Кукишева С.К.
Ғылыми жетекшісі: Шариғат А.

Екібастұз қаласы, 2018 ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
І. Тыйым сөз, ырымдармен танысу
1.1. Қазақ халқының ырымдары мен тыйымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .5-6
1.2 Тыйым сөздердің жалпы сипаты, олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...7-8
1.3. Тыйым сөздердің халық арасында қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...9-10
1.4. Тыйымдық ырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-12
ІІ. Мектеп оқушыларына қазақ тілі сабағындағы тыйым сөздерді тиімді қолданудың әдіс - тәсілдері
2.1.Сабақта тыйым сөздерді қолдану тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13-18
2.2. Халық даналығы , мақал-мәтелдер мен тыйым сөздердің өзара ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9-20
2.3. Қазақ ырымдары мен тыйым сөздерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... 21-25
Сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Кіріспе
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрағат - міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Бала тәрбиесіне, терең мән беріп оның сәтті қағидалары мен ережелерін жасағандардың бірі - қазақ халқы. Қазақ халқы - әдет, әдеп-ғұрпына өте бай ел. Бұл - оның мәдениетті әрі тәрбиелі ел екендігінің айғағы. Белгілі қоғам қайраткері, заңгер М.Шайкенов: Ұлт дәстүрі - заңнан биік, - деген. Біздің халқымыз өз ұрпақтарына ғасырдан ғасырға ұлт қасиетін салт - дәстүрін, өнегені әдеп - ғұрыппен, үлгіні жөн - жосықпен, әдепті ырым, тыйыммен тәрбиелеп, ұлағатты ұл, инабатты қыз өсірген. Отаншылдық, ерлік, мәрттік, жомарттық, қайрымдылық, жоғары адамгершілік қасиеттер осы жол арқылы дарыған.
Тақырыптың өзектілігі. Халқымызда баланы-жастан деген сөз бар.
Бала оңы мен солын танымай жатып-ақ көп нәрсені үйретуге тырысқанымызбен кейде белгілі бір нәрселерден тыйып жатамыз. Көп жағдайда мысалы, жағыңды таянба, табалдырықты баспа деп айтуын айтқанмен, балаға оның мән-мағынасын түсіндірместен, жаман болады деп бір ауыз сөзбен шектей саламыз. Халқымыздың өзіне тән салт-дәстүрлерінің өмірдегі қолданылмалы көріністеріне айналған ырым мен тыйым сөздердің алатын орны ерекше. Ырым мен тыйым сөздерді ұлтымыздың қоршаған ортаға, табиғатқа және адамдардың ара - қатынасына берген философиялық тұжырымы, түйіндеген қағидалары. Қазақ халқы ұл - қыздарының бойындағы кейбір оғаш қылықтарын бетіне басып, жүгенсіздікті тыйымдармен тәртіпке салып отырған, яғни тәрбиенің бұл құралы мінез - құлық ережесі түрінде қалыптастыруға тырысқан. Жас ұрпақ бойына тек адамгершілік пен қайырымдылықты, адалдық пен әділдікті, ізеттілікті, имандылық пен инабаттылықты егіп, игі әдеттерді сіңіруге, тәрбиелеуге ұмтылған. Басқаша айтқанда, ырым мен тыйым сөздер тұрмыста заң іспеттес іске асып отырған.
Мақсаты: Қазақ тілі сабағында тыйым сөздерді өткізу барысында тиімді тәсілдерді пайдаланып, балалардың ой-өрісін дамыту жолдарын көрсету.
Міндеттері: Мектеп оқушыларына қазақ тілі сабағында тыйым сөздерді пайдалануға байланысты әдістеме тұрғысында төмендегідей міндеттер қойылады:
oo Тыйым сөздерді сабақта қолданудың өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
oo Тыйым сөздерді қазақ тілі сабағында оқытудың дидактикалық және әдістемелік мақсат-міндеттерін талдап көрсету;
oo Оқушыларға тыйым сөздерді дұрыс қабылдай білуге үйрету;
oo Тыйым сөздерді жеңілден-ауырға, түсініктіден - түсініксізге, жалқыдан-жалпыға қарай деген дидактикалық принципті ұстаным ету.
Жас ұрпақтың ырым - тыйым сөздері арқылы өз елінің , ата - тегінің дәстүрі және мұраларымен танысуға мүмкіндік алады. Сол асыл қазыналарымыздың
қасиетін, мән-мағынасын ұрпағымыздың бойына жұғысты етіп, ертеңгі күнге
жалғастыра ұқтырсақ, ұл-қыздарымыздың келешегі де жарқын болар еді.
Әдіс-тәсілдері: зерттеу, жинақтау, жүйелеу.
Курстық жұмыстың ғылыми болжамы: Кейбір орта мектеп мұғалімдері мен жоғарғы оқу орны филология факультеті студенттеріне Қазақ тілін оқыту
әдістемесі пәнін оқытуда, Сабақта тыйым сөздердің орны тақырыбында
арнайы курс, арнаулы семинарларда пайдалануға болады. Зерттеу нәтижелерін педагогика, психология пәндерінде, мектепте пән үйірмесін құруда қосымша көмекші құрал қызметін толық атқара алады деп есептейміз.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Тыйым сөз, ырымдармен танысу
1.1 Қазақ халқының ырымдары мен тыйымдары
Ырым - халқымыздың тәлім, тәрбиелік қызметі бар салт, дәстүрлерінің ішіндегі қызық әрі ойланарлық ғұрыптарының бірі. Ырымның ұлттық салт - дәстүрлермен, әдет - ғұрыптарды қалыптастырудағы орны зор. Жас ұрпақтың өзін-өзі ұстау, тіл әдебімен адамдар арасында қатынас түзе білуінде ерекше орынға ие. Ырым - тәрбиелік мәні бар сенім - наным, жосын жоралғылар көп. Ырым- ешқандай ерсілігі, оғаштығы жоқ ұлттық тәрбиенің құрамдас бөлігі. Ырым сөздер - белгілі бір наным салдарынан адамдардың санасында қалыптасып қалған да болуы мүмкін, істерге психологиялық - эмоциялық сезім күйлерін, иланымдарын білдіретін сөздер.
Тыйым - дәстүрлі қазақы ортада ырым атаулының ішінде ең көп қолданыста болған қағидалар мен ұстанымдар. Себебі тыйым көшпелі ортаның сан салалы, сан деңгейлі тіршілігіндегі ырымның басқа түрлеріне қарағанда қолданыстық маңызы әлдеқайда қауқарлы болып келеді. Тыйымның бар философиясы қызға қырық үйден тыйым деген әйгілі сөз орамында жатыр. Тыйым дәстүрлі қазақы ортадағы қоғамдық қатынастың барлық салалары мен деңгейлерінде жағымды субъектіні қарсы әріптес субъектінің (субъектілердің ) немесе тіршілік объектісінің (объектілернің) зиянкес қасиеттерінен һәм іс-әрекеттерінен сақтандыру функциясын атқарады. Бұл функция жаманшылық әкелуі мүмкін деп саналған субъектіге немесе адам тіршілігінің объектісіне байланысты іс-әрекеттерге тыйым салу жолымен жүзеге асады. Сонымен бірге тыйым әлгі субъектіні қарсы әріптес субъектілер мен тіршілік объектілерінің жағымдыларына һәм пайдалыларына қатысты зиянкес әрекетке барудан сақтандыратын функция да атқарып отырады. Мысал ретінде, аққуды атпас болар, [ обалына қаласың немесе киесі атады] және судың ішінде дәрет алма, су иесі Сүлейменнің кәріне ұшырайсың деген сияқты тыйым сөздерді айтуға болады. Осындай функционалдық міндетіне және осыдан туындайтын табиғатына байланысты тыйым көшпелілердің кіслік концепциясының адал, обал, сауап, атты ең басты принциптерімен тікелей қатынасқа түсетіндігі аңғарылады. Қандай да бір халық болмасын оның әр түрлі ырымдары мен тыйымдары болған. Оның барлығы діни деуге болмайды. Бірақ ерте замандарда табиғат сырларын білмеген соң оларға түрлі себептер іздеп, кейде діни ұғымдарға тірелген. Кейде ол ырымдар мыңдаған жылдық халық тәжірибесінен туындаған болуы да мүмкін. Олардың көбісі, айталық қазақтарда әлі күнге дейін сақталып келеді. Мысалы Ай мен Күннің тұтылуы. Халық оның неліктен болатынын қазір біледі. Бірақ қалыптасқан әдет бойынша әлі күнге дейін халық ежелгідей қолайсыз жағдайдың нышаны деп үрейленеді, тасаттық береді, Құран оқып, Алладан жақсылық тілейді. Кешке күн батып, қараңғы түскенде тауық шақырса, оны да жамандықтың нышаны деп тауықтың басын кескен. Қазақ жапалақ құстан (байғыздан) да қорыққан. Бұл құс әдетте ескі бұзылған үйлерге қонақтап, ұя салады. Түнде дауыс шығарып шаңқылдап жатады. Егер ол құс адам тұрған үйдің мұржасына қонса, оны апат нышаны деп қараған. Сондықтан , қазақ ит ұлыса одан да қатты қауіптенген, қорыққан. Ит жеті қазынаның бірі саналған. Егер ол ұдыса бір бәленің хабарын сезіп тұр деп түсінген. Тісі шыққан бал жылауық болып, мазасызданса, бұл оның бір жері ауырып тұр деудің орнына , одан да қауіптенген. Сондай-ақ табиғатты болжайтын нышандар болған. Ол көбіне өмірден, байқаудан туғандықтан негізінде ғылымға қарсы болмаған. Көшпелі қазақ табиғатты болжағанда көбіне мұны малдың әрекетінен, күннің батуынан, айдың тууынан т.б. нышандардан байқап айтқан. Сонымен қатар ол өз болашағын да өзінше амалдап білген. Оған жататындар: түс жору, құмалақ ашу (салдыру), малдың жауырынына қарап болашақты болжау. Табиғатты болжауға қарағанда, мәселен құмырсқаның илеуін, күзде құстардың жылы жаққа ұшқаның байқап, қыстың қандай болатынын шамалап айтса және ол өмірден алшақ кетпейтін болса, адам өмірін болжау нақтылығы шамалы, көбісі көңіл тоқтатып, адамның өзіне өзі келуі үшін қажет болған. Әлгі айтқандардай қазақта тыйымдық ырымдар да болған. Оған жататындар : табалдырықты баспау, есікті кермеу, үйге қарай жүгірмеу, малды теппеу, басына ұрмау, күл шашпау, ақты баспау, үйге кірген жыланның басына ақ құйып, үйден шығарып тастау, өлтірсе де үйден шығарып өлтіру ( кейбір халықтар үйге келген қонақ жау болса, үйден аттанып шыққан соң көзін жояты ), суға түкірмеу, шығып тұрған көкті жұлмау. Қазақта бұл айтылғандардан басқа да толып жатқан ырымдар болған. Мәселен, оң көздің тартуы бір жақсылықтың нышаны деп түсінген, ал сол көз тартса- керісінше, тіс шықырлатпау, пышақпен ойнамау, алақан қышыса - қолға ақша түседі деп сенген. Жолда кездескен жолаушыдан қайда барасың деп сұрамау, қайта жолың болсын! деп тілек айту, оған жолаушы Әли болсын!- деп жауап қайтарған. Қазақ қыз баланы қорламайды, қыз-ару, болашақ ана. Қазақ жапан даладағы жалғыз ағашты кеспейді, зақым келтірмейді. Саясына барып паналап, ұйықтамайды. Жалғыз қаласың деп ырымдайды. Қазақ аққуды, сарыала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені бұларды киелі құс деп есептейді. Ымырт кезінде жатып ұйықтау қатер. Өйткені, бұл мезгілде жарық пен қараңғы , бақ пен сор, өлім мен өмір ауысады. Ымырт кезінде жатқан адам өлім тілегені деп ырымдайды. Себебі ол уақыт мал өрістен қайтатын, оларды жайғастыратын кез. Жұмыс қолы керек. Дені сау адам ол кезде жатпайды , қолқабыс жасайды. Қазанды есік жаққа қаратып қисайтып аспайды. Ол құласа: несібе төгіледі, ырыс шайқалады, ас азайып, дәм далаға қашады, отқа төгіліп дән күйеді, күл астында қалады, қазан шайқалады - ырыс шамданады деп ырымдайды.
1.2. Тыйым сөздердің жалпы сипаты, олардың ерекшеліктері
Қазақ халқымен ғасырлар бойы жасасып келе жатқан ырым-тыйымдар жүйесі халқымыздың өмірінде, салт-санасында, әдет-ғұрпында, тұрмыс-тіршілігінде кеңінен көрініс тапқаны белгілі. Ырым-тыйым арқылы бала тәрбиелеу, жат әдеттерден тыю, туындауы мүмкін қауіп-қатерлерді ескерту және т.б. нәрселер ұлтымыздың рухани кеңістігінде әлі күнге дейін сақталып келе жатқан тарихи, этномәдени, әлеуметтік мәні терең дүние. Кейбір ырым-тыйымдар бағзы замандардағы шамандық, тәңірлік наным-сенімдердің сипаты, белгісі ретінде де көрініс беріп жатады. Қалай дегенмен,ырым-тыйымдарды халқымыздың ұлттық болмысынан бөле-жара қарауға болмайды. Ырымға сену керек пе, әлде сенбеу керек пе деген мәселенің құпиясы әлі күнге дейін ашылған емес. Мәселен, көз тиюден сақтайтын сан түрлі ырымдар бар. Ырыммен қатарлас жүретін тұмар тағу, аластау, бақсылықпен емдеу, жауырынға қарап болжау, құмалақ салу сияқты дәстүрлі ұлттық ерекшеліктер көне түркі мәдениетіне ортақ құндылықтар деп саналады. Мысалы, қазақтың ырым-тыйымдарының астарында сан түрлі тақырыпты қамтитын мәдени-этикалық тәрбиелеу таңбалары жатыр. Осы орайда біз Сөз таным бетінің бүгінгі шығарылымында ырым-тыйымдарды әңгімемізге арқау ете отырып, оның қыр-сыры, мәні мен мағынасы туралы, қандай мақсатпен айтылып, орындалатыны жайында хабардар ететін боламыз. Ырымдардың барлығы бірдей жақсылыққа кенелтетін болжамдармен ғана емес, адамға төнетін қауіп-қатер туралы да жорамал жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, түнде жолыңда сиыр жатса, сапарың оң болмайды. Оқпақ шақырса, бие құлын тастайды. Алдыңнан түлкі қашса, сапарың сәтті болады.
1. Тойдым емес, қанағат деген жөн
Тойдым емес, қанағат деген жөн
( тағамға байланысты ырым-тыйым)
Қазақ асты ерекше қадірлейтін халық. Сондықтан ас-ауқатқа, тағамға байланысты қалыптасқан ырым-тыйымдар астың қадірін арттыруға, ысырапшылдыққа жол бермеуге бағытталғаны сөзсіз.
Қызға кәрі жілік ұстатпайды - оң жақта көп отырып қалады. Балаға ми жегізбейді - былжыр, ынжық болады. Ішіп отырған шайға шама түссе - қонақ келеді. Ас ішіп болған соң тойдым демейді, қанағат деген жөн. Тұзды бей-берекет шашпайды, астың иманы - тұз деп қарайды. Егiннiң тұқымы үшiн бiреу қарызға дән сұраса ренжiмей бередi, дәндi адам емес, қара жер тiлеп жатыр деп ырымдайды. Қазақ танымында ақ өнімдері, яғни ағарған жақсылықтың нышаны, пәктіктің, тазалықтың символы ретінде қалыптасқан. Сондықтан ағарғанға қатысты ырымдар өте көп. Мысалы, байқаусызда ақты төгіп алса, саусағын батырып, маңдайына жағу ырымын жасаған. Сосын аяққа басылмас үшін жақсылап тазалап, сүртіп алатын болған. Ақты аяқасты ысырап етпеген. Дәм үстіне келіп қалған адам немесе бір нәрсені сұрап, анықтап білуге кірген адам асығыс болып, дәмге қарамайтын жағдайда дәмнен үлкен еместігін білдіріп, қандай да бір дәмнен ауыз тиіп шығады.
2 .Малдың алдынан бос ыдыспен шықса - сүті азаяды
(төрт түлікке қатысты ырым-тыйым)
Төрт түлікке байланысты ырым-тыйымдардың мәнісі малдың киесі бар екенін сездіруге, соны біліп, құрметтеуге шақырып тұрғандай әсер қалдырады. Төрт түліктің өзге де қасиеттеріне, кейбір әрекеттеріне қарай отырып ауа райын, табиғат болмысын, өзге де нәрселерді болжай алған халқымыздың рухани қазынасында осынау тақырыпқа арналған ырым-тыйымдар молынан ұшырасады. Солардың бірқатарына тоқталамыз.
Сойылған малдың қанын төрт түлік (әсіресе, сиырдың) көзінше төгуге болмайды - сүтінен айырылады.
Малдың алдынан бос ыдыспен шықса - сүті азаяды
Ит ұлыса - шаңырақта жаманшылық болады. Қарғалар тобымен
шуылдап ұшса - қыста күн суытады, жазда ауа райы өзгереді. Үкі түнде ауылдың сыртынан шақырса - ауылда көп кешікпей өрт, қайғылы жағдай болады, үкісін жұлып алып, бойтұмар етіп сақтаған адам қатерге ұшырамайды. Егер тауық ұясына ерте қонақтаса - жауын-шашын болады, бір аяғын бауырына алып, ұзақ тұрса - күн суытады.
3. Жанып тұрған шырақты үрлемейді
(үй тұрмысына қатысты ырым-тыйым)
Қазақ ырымдары ішіндегі кең таралғаны бұл үй тұрмысына қатысты ырым-тыйымдар. Олардың өзіндік тәрбиелік мәні бар. Мұны білген бала ұлтының салтын, болмысын терең біліп өседі.
Түнде сандықты ашпайды - біреу-міреу өледі ( өте қажет болған жағдайда жылан кіріп кетті деп айтып ашады). Түндікті бақанмен тіреп қоюға болмайды - жау шақыру деген ырым. Жанып тұрған шырақты үрлемейді - адам ұмытшақ болады. Шәугімнің шүмегін есікке қаратып қоймайды - ырыс-несібе кемиді. Есіктің босағасын керуге, табалдырығында тұруға болмайды - жау шапқанда ғана үй иелері босағаны керіп, табалдырықта тұрған.
Киіз үйде құмырсқа көбейіп кетсе - жылқының екі тезегін уыққа іліп қояды. Тәңірден тілеп алған сәбиінің екі аяғына ата-анасы ырымдап, баланы тіл-көзден, түрлі пәле-жаладан қорғайды деп қымбат бағалы металдан білезік соқтырып тағып қояды.

1.3. Тыйым сөздердің халық арасында қолданысы
Тыйым деген сөздің өзі тыйып тастау яғни жаман нәрсеге бастамау, жолатпау деген мағынаны береді. Менің ойымша, осы сөздің түп-төркіні солай болса керек. Ауылдағы ата-әжелеріміз немесе жасы үлкен аға-апаларымыздың ырымға өте қатты сенетіндігін жиі естіп, тіпті көріп те жүрміз. Қаладан ауылға сағынып, үйге қарай алып-ұшып қуана жүгіріп келе жатсаң, анадайда тұрған әженің үйге қарай жүгірме,тентегім деген дауысын естіп, тосылып қалатынымыз да рас. Оның мағынасын сұрасақ жаман болады дейді де қояды. Бала кезімізде әр нәрсені білгіміз кеп сұрасақ, кейін үлкейгенде түсінесің деп жылы жауып қоя салады. Әңгімені ауылдағы жасы үлкен қарияларымыздың тыйым сөздерінен бастаған соң, біршама тоқталып өтелік. Қазақ халқының баяғы заманнан бері балаларына жаман болады, пәлеге ұшырайсың, құдайдың, әруақтардың киесі соғады деп ырым етіп, тыйым салған кездері де көп кездеседі. Мысалы: кешке тамақтың бетін ашық қалдырма (шайтан үймелейді); қолыңды жуған соң сілкіме (қанша сілкісең сонша шайтан үймелейді); есікті теппе (киесі атады); босағаны керме (бақытсыздыққа ұшырайсың); сыпырғыны аспанға көтерме; жағыңды,бүйіріңді таянба (қаралы емессің яғни жақының қайтыс болған жоқ); тізеңді құшақтама(өмірде жалғыз болып өтесің); үй ішінде айқайлап, ысқырма(берекесін қашырасың); үйге қарай жүгірме (өлік шыққанда жүгіреді);бір қолмен нан үзбе; Біссімілә демей ас жеме; әйелге ер адамның алдын кесіп өтуге болмайды (жолы болмайды қалады); жұма күні кір жума; жатқанда аяғыңды құбылаға берме; бос бесікті тербетпе (үйде бала болмай қалады) деген сияқты ырымдар мен тыйымдар бар. Ырым демекші, халқымыз жан-жануарлардың, табиғат құбылыстарының сан алуан жай-күйіне қарап жорамал жасайтыны да бар. Мәселен, ит ұлыса бір қатер болады; түнде аспанда жұлдыздар көп болса, ертеңгі күні ауа-райы жылы болады; мысық жаман дауыс шығарып мияуласа, бір жамандық болады деп түсінген; түсіңде жыласаң, өңіңде күлесің; түсіңде өлік көрсең, ғұмырың ұзақ болады; бөдененің жұмыртқасын тапқан адам бай болады; ұлтабарды ұл тапсын деп ырымдап келінге береді; кәріжілікті отырып қалады деп қызға бермейді; баланың құлағы түрік болады деп құлақ, ал әнші болады деп таңдай береді; қыз балаға шашың ұзын болсын деп желке, мейірбан болсын деп жүрек береді.
Сонымен қатар дана халқымызда жас сәбилерге байланысты ырымдар да көп болған. Баладан үлкен үміт күткен халық оны туғаннан бастап мәпелеп, өз түсініктеріне сай әр нәрседен қорғауға тырысқан. Балаларға көз тиеді, тіл тиеді деп қорқып, содан сақтанатын ырымдар жасаған. Мысалы, көз тиеді деп кішкентай нәрестенің бас киіміне не сырт киіміне немесе қолына жіпке тізілген моншақ тағып қоятын болған. Оны көзмоншақ деп те атайды. Бұл адамдардың назары балаға емес, сол затқа аусын деген тілектен туса керек. Кей жерлерде балаға үкілі тақия кигізіп немесе үйге бөтен адамдар келгенде оның назары балаға түспесін, қызықпасын деп күйе жағып қояды. Егер балаға көзі не тілі тиді деп есептесе, сол адамға білдірмей, оның аяқ киімінің ұлтарағын алып, оны жағып сәбиді аластап, яғни басынан айналдырып, өртеп жіберген. Ал кейбір жерлерде сол көзі тиген адамның ең қымбат киімінің бір жерін кесіп алған, яғни сол адам қатты өкіну керек, сонда сәби тәуір болады деп сенген. Егер балаға көз тиді, тіл тиді десе, дереу сол адамға түкіртеді. Байқап отырсақ, кей үлкен кісілер кішкентай сәбиді көргенде тіфай, жаман бала, түріңнің жаманын-ай деп жатады. Бұл саған мән бермеймін деп, өз назарын аудармауға тырысқандығы. Осы ырымды халық қазір де сақтайды. Кейбіреулеріңіз мүмкін әлі де тағатын боларсыздар, тұмар дегенді? Бұл да ырымдардың бірі. Молдаларға жаздырып алынған дұғаны бойтұмар ретінде мойынға ылғи бәле-жаладан, жын-шайтаннан сақ жүрсін деген сеніммен тақтырған. Қара жер - киелі жер деген наныммен байырғы қазақтар кейде дұғаның орнына бір шөкім туған жердің топырағын тағып жүретін болған.
Мұның бәрі ықылым заманнан келе жатқан және де өз мәнін жоймай әлі де қолданылып жүрген ырым-тыйымдар. Ал қазіргі уақытта заманына қарай адамы, адамына қарай ырымы дегендей, мынадай да ырымдар бар. Егер алақаның қышыса, жақын арада айлық аласың немесе мол табысқа кенелесің; қарызға ақша берер кезде қолына емес, жерге қойып беру керек (әйтпесе сенің бүкіл табысың сол адамға өтіп кетеді); ыдыс сынса, үйге құт-береке кіреді; саудагерлер саудасы өткен кезде алған ақшасымен басқа тауарларын ұрып шығады,тағы да саудам өтсін деген ниетпен. Әрине, кейбіреулер бұл ырымдарды бұлжытпай орындап жүрсе, кей адамдар бұған аса назар аудара қоймайды. Алайда, атам қазақ көп нәрсенің байыбын білген, кейде ырым-тыйымдарды ұстанғанның да еш айыбы жоқ шығар.

1.4. Тыйымдық ырымдар
Қазақ халқының тәрбие құралдарының бірі -тыйым сөздер. Бұл сөздер есі кірген балаларды жаман әдет, жат пиғыл, орынсыз қылық, теріс мінездерден сақтандырып отырған. Тізені құшақтау - жалғыз қалудың, қолды төбеге қою ел-жұрттан безінудің жолын кесу - әдепсіздіктің, асты төгу - ысыраптың белгісі деп танылған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салынған.
Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп. Оның бәрін қамти алмағанмен кейбір үлгілерін қағазға түсіріп ұсынып отырмыз:
- дастарханды, тамақты баспа
- кісі мініне күлме, кемтарға күлме
- малды, ыдысты, тамақты теппе
- суды сапырма, суға дәретке отырма , суға түкірме
- көкті жұлма, шашыңды жұлма
-үй айнала жүгірме
- босағаны керме, құшақтама
-табалдырықты баспа, отырма
-түнде үй сыпырма, түнде тырнағыңды алма
-үлкендердің жолын кеспе, сөзін бөлме
-бүйіріңді таянба, жер таянба, иегіңді таянба
-шашыңды жайма
-бетіңді баспа
-тізеңді құшақтама
Адамдық тәрбиенің алтын арқауы да, халық педагогикасының қайнар
бастауы да -- әдептілік. Ұл-қызына көрсетер инабатты үлгісі жоқ, әдебі жоқ
халық болмайды. Әдептілікке бас имеген, әдептіліктен нәр алмаған салт-
дәстүрді, әдет-ғұрыпты ешбір халық жасамапты.
Ұрпақ санасында ұлттық қасиетерді қалыптастыру тіл мен дін, салт пен
сана, ұлттық дәстүр арқылы жүзеге асады. Халқымыз ғасырлар бойы даланың қатал табиғатымен бетпе-бет келгенде, шапқыншы жаумен шайқасқанда, бейбіт өмірдің мамыражай тірлігінде жинақталған бай тәжірибесінен көрген - түйген.
Қорытындысы ретінде ырым-тыйым сөздердің ұрпақ тәрбиесінде қазір де мәні жойылған жоқ. Ізгілікті аңсаудан туған ырымдар, бәле-жала кесапаттан сақтандыратын тыйымдардың тәрбиелік мәні өте зор. Ырымдар мен тыйымдар халқымыздың әлеуметтік өмірінде, тұрмыс-тіршілігінде жас буын тарапынан бұлжымай орындалып отырған. Тыйым сөздерді заң ретінде қабылдаған. Егер осы мәселеге тереңірек көз салсақ, ырымдар мен тыйымдар құқықтық норма деңгейінде қолданылғанын аңғарамыз. Әлеуметтік өмірдегі түрліше қарым- қатынаста адамдардың әрекеті үстінде көрсететін мінез-құлқын анықтайтын, жалпыға міндетті ережелердің жиынтығы ретінде танылады. Мұның өзі қоғамдағы үлгі-өнеге, әдептіліктің негізгі қағидасы болып қалыптасқан. Сондықтан қазіргі біздің ортамызда олқы соғып отырған имандылықтың, сұйылып бара жатқан адамгершіліктің негізі болып саналатын тыйым сөздер кесел мен кесапат атаулыдан, жүгенсіздік, тәртіпсіздік атаулыдан сақтандырушы қалқан, инабаттылық пен ізгіліктің қайнары еді.
Тыйым сөздер жағымсыз, келеңсіз әрекетті тоқтатуға арналған. Жат
пиғылдан, орынсыз қылықтан, теріс мінезден сақтандыруға бағыттала
қолданылған. Бұл тыйым сөздердің мән-мағынасының қаншалықты екенін аңғартса керек. Мысалы, күлді баспа, ақты төкпе, көкті жұлма, ұяны бұзба - бұл сөздер жоғарыда айтқан ойымыздың толық дәлелі болады. Тыйым сөздер балалардың есі кірген кезден-ақ қолданылғандықтан, ойы айқын, жас ерекшелігіне сай түсінікті, нақты тұжырымдарды білдіреді. Балаларды ертеден-ақ жаман әдет, жат қылықтан сақтандырады. Мұндай өнегелі, мейірімді сезімге, адами құндылыққа үйрететін бұл сөздердің естілуі қаталдау болғанымен, жас баланың жанына төгер шуағы мол, нұрлы. Қысқа да нұсқа,айтылу екпіні де ерекше тіркестер шоғыры жас адамды сол айтылғанды орындауға еріксіз мойын ұсындырғандай. Өйткені ойлы, мағынасы терең бұл сөздер баланың өмірлік есте сақтауына да жеңіл. Бұл талдап, талқылауды қажет етпейтін, сөзсіз орындалуға тиісті өмірлік міндеттей мәнді тұжырымдар. Оны үлкендердің ұрпағына сөзсіз орындатуы халықтың бала тәрбиесіндегі ұстанымы болған. Атаның тілін бала қайтару, айтқанын орындамау адамшылық жолдан таюмен тең саналған. Мұны көргенсіздік, шектен шыққандық деп білген. Сондықтан, әр жас ата салтынан аспай, айтқаны қалтқысыз орындалған. Міне, қазақи тәрбиенің құдіретті ерекшелігі осы жерден көрінеді. Ата салтын тәрбие үдерісінде басшылыққа алудың мәні де осыдан көрінеді. Осы дәстүр қайта қолға алынса, ата-ананы тыңдамайтын бала,тыңдата алмайтын ата-ана болмас еді. Біздіңше, адам қоғамының барлық түрінде де тыйым сөздер қажет. Тіршілік болған соң күнгейі мен көлеңкесінсіз болмайды. Сол кереғарлықты реттеп отыру үшін нанымдық, сенімдік, моральдық-этникалық, құқықтық нормалар сияқты тыйым сөздер де әлеуметтік ортаны реттеп отырады. Қоғам мүшелерін игі мақсаттарға бағыттап, адамдар арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік туады.

ІІ. Мектеп оқушыларына қазақ тілі сабағындағы тыйым сөздерді тиімді қолданудың әдіс - тәсілдері
2.1. Сабақта тыйым сөздерді қолдану тиімділігі
Тақырыбы: Тыйым - тәлім тәрбие көзі
Мақсаты: Оқушыларды тыйым сөздердің мазмұнымен таныстыру; адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіру; тыйым сөздер арқылы баланы жақсылыққа, ибалыққа, адамгершілікке, инабаттылыққа тәрбиелеу.
Қазақтың тыйым сөзі-ұлттық тәрбие көзі, яғни қазақ кішкентай кезінен жақсылыққа үйір, жаман әдеттерден аулақ болсын деп тыйым арқылы баласын тәрбиелеп отырғанын біз жақсы білеміз. Халқымыздың қанына сіңген тектілігі, адамгершілігінің жоғары болуы, әртүрлі келеңсіз көріністерден, әбес қылықтардан аулақ болғаны осы қазақтың тыйымының арқасы, яғни бала бойына ертеден сіңіргеннен. Әр халықтың өзінің сонау ғасырдан жеткен ырым-тыйымдары, әдет-ғұрыптары үлкен күшке айналып кеткен. Сондықтан өз дәстүр-салтымыз өзімізге ғана жұғысты. Өкінішке орай, біз осы ата-бабамыздан қалған құндылығымызды жай айтыла салған сөз сияқты, әншейін бір жоққа сенушілік секілді қабылдаймыз. Қазіргі ғаламтордың ішіне кіріп кеткен жастарымыз мұны керек қыла бермейді. Олай болса, балаларға кішкентай кезінен бастап мұның барлығын жеке түсіндіріп, қадір-қасиетін ұғындырып отырса, олар барлығын қадірлеуді, аялауды үйренеді. Мектеп тәжірибесінде тыйым сөздерді оқыту тұсында кейбір тйым сөздердің этимологиясын талдап, балаларды қызықтыру - ескерусіз келе жатқан мәселе. Сондықтан балалардың өздеріне таныс кейбір сандарға түсінік беру қажет. Мұғалім тыйым сөздерді түсіндіріп болған соң, мынадай жұмысты балаларға ауызша орындатуға болады: тақтада тыйым сөздер жазулы тұрады, олардың қандай тарихи оқиғаны білдіретінін айтқызу, әрі балалардың ауызекі сөйлеу тілін дамыту мақсат етіледі. Қазіргі кездегі мектептің маңызды міндеттерінің бірі - баланың қисынды ойлауы мен қабілетін дамытып, өз бетімен ізденушілігін қалыптастыру болып табылады, осы бағытта жұмыс істеу барысында, қазақ тілі сабақтарында әдеби ертегілерді қолданудың тиімді жақтары бар екендігіне көзіміз жетті.
5-сыныптарда Табу сөздер тақырыбын өткенде Тыйым сөздердің ерекшеліктері , Тыйым сөздердің зерттелуі секілді тақырыптарын жүйе бойынша оқушыларға жаңа әдіс-тәсілдер арқылы түсіндіру керек. Табу мен тыйым сөздердің айырмашылығын түсінуде де бұл ертегілерді қолдану, оқушының өзіне айтқызу, оның өз бетімен ойлануына, ізденушілігіне жетелейді. Тәрбиелік жағынан алсақ - бұл ертегілер бірлік пен достыққа тәрбиелеп, мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтан алыс жүруге бейімдейді. Тыйым сөздерді оқытуда жаңа технологияларды тиімді пайдалануға болады.
Ол оқытудың жаңа технологиясы іс-әрекеттердің жоспарланған нәтижесінде жеткізудің шартты тәсілі ретінде қалыптастырылатын жаңа әдістердің жиынтығынан тұрады. Оның бұрынғы белгілі дәстүрлі технологиядан айрықша ерекшелігі мынадай: оқушының белсенделігінің болуы; мұғалім мен шәкірттің өзара қарым-қатынасындағы жауапкершіліктің міндеттілігі. Жаманшылықтан сақтануды, жарық дүниені, тіршілік көздері мен құралдарын қадірлеуді насихаттайды, теріс әрекеттерге қарсы ашық күреске шақырады. Ырым мен тыйым қағидаларын екшеп, қазіргі заманға лайықтап ұғыну және қолдану баршамызға парыз. Мысалы, қазақ тілі сабағында етістіктің бұйрық райын түсіндіргенде тек оқулықтағы мысалдармен шектеліп қоймай, халқымыздың тыйым сөздерін ұтымды пайдалануға болады. Тыйым сөздер - халықтың тәлім - тәрбие, үлгі - өнеге, ақыл - кеңес берудегі құралдардың бірі. Халықта: Тыйымсыз елдің жастары дуана - дейді. Тыйым, негізінен балаларға арналып, өзара жаман әдет, жат пиғылдан, ерсі - қимыл, әдепсіз істерден сақтандыруда өте маңызды қызмет атқарады. Мысалы, Малды теппе, Бөркіңді теріс киме, Босағаны керме, Құстың ұясын бұзба, Аққуды атпа, Бұлақтың көзін бітеме, Құмырсқаның илеуін бұзба, Сабаққа кешікпе, Үлкендердің сөзін бөлме т.б. сөздер арқылы ата - бабаларымыз жас баланың санасына қоршаған орта, табиғатқа деген ізгі сезімдерді ұялатуды көздеген. Халықта Тәрбие басы - тіл, өнер алды - тіл - деп бекер айтпаса керек. Сөйтіп, сөз арқылы біз экологиялық тҽрбие берумен бірге адамгершілік, жауапкершілік, отанға деген сҥйіспеншілік сияқты ізгі қасиеттерге баулимыз. Атап айтатын болсақ, тыйым сөздерді- адамгершілік, әдептілік, гигиеналық, имандылық, экологиялық жҽне тағы басқа түрлерге бөлуге болады. Әрбір тыйым сөздің астарында өзіндік мән бар. Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, шыншылдық, қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, ұяттылық, ар мен намыс. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның мазмҧнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк - адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен дәстүрлердi тудырады. Адамгершiлiк қасиеттерi отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң - деген мақал бар. Тәлiм - тәрбие болмаған жерде адамгершілік мәдениеті мен қасиеті де қалыптаспайды. Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата- анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым-қатынас орнату, өзара сыйласу, қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар. Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi - адамдық ар - намысты ардақтау, әр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, Өзiң үшiн еңбек қылсаң, - дейдi Абай, - өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс, дұшпаныңа әдiл бол. Ақылды, мейiрiмдi адам кез-келген уақытта өзгенiң жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.