Шоқан Уалихановтың еңбектерінің зерттелуін анықтау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Жақсылықова Сара
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шоқан Уалиханов хаттарындағы демократиялық, ағартушылық көзқарастар

Ғылыми жетекші: Сейсембай Г.А.

Қостанай - 2017
МAЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4

1. Шоқан Уалихановтың этнографияға қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5
1.1.Шоқан Уалихановтың қазақ әдебиеті мен қазақ халқы жайлы ойлары ... .5-10
1.2. Шоқанның орыс мәдениетімен үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .11-16
2. Шоқанның қоғамдық, қайраткерлік қызметі және саяси көзқарасы ... 17
2.1. Ғалымның қазақ халқына қатысты ағартушылық идеялары мен демократиялық ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-23
2.2. Шоқан хаттарының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .24-28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-31

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Шоқан Уалиханов (1835-1865) қазақ қоғамында ХІХ ғасырдың орта тұсында өркен жайған ағартушылық идеяларды биік шыңға көтерген аса көрнекті қоғам қайраткері, қаһарман саяхатшы, әлемге аты әйгілі фольклортанушы, этнограф, географ және дарынды көсем сөздің (публицист) шебері. Қазақтың рухани мәдениетін, тарихын, поэзиясын терең танып-білген Шоқан өз елінің тағдырын, өткені мен келешегінің зәру проблемаларын әлемдік өркениеттің, дүниежүзілік шығыстану ғылымының жетістіктері тұрғысынан қарап, талдап баяндады [1; 243 б].
Шоқанды өз халқының тарихын, мәдениетін, дәстүрін сүйген адам ретінде бағалауымыз керек. Ғалымның өскен ортасы екі түрлі, бірі - таза қазақы орта, екіншісі - орыстың алдыңғы қатарлы демократиялы ойшылдары. Шоқан осы екі ортаның айырмашылығын, артықшылығын, ерекшелігін жақсы білді. Ол әртүрлі саяхаттарға шыға жүріп, жиған деректерінің халқының болашағы үшін аса құнды екенін білді [2; 5 бет].
Шоқанның барлық күнделіктері халық өмірін терең зерттеудің жемісі. Осынау құнды көркем шығармалардың стилі мен жазылу мәнері очерктер жанрына өте жақын. Шоқанның ғылыми еңбектері шет елдерде жарық көріп, аса жоғары бағаланды. Әсіресе Батыс Европа ғалымдары қазақ ғалымының ойлы әрі терең талдауларына көңіл бөлді. Оның ғылыми зерттеулері неміс, ағылшын және француз ориенталистерінің және тарихшыларының назарын аударды. Очерки Джунгарии және Шығыс Түркістан туралы жазылған ірі туынды Описание Алтыашара дереу неміс тіліне аударылып, Германияда жарық көрді. Бұларды неміс тіліне аударып, жарыққа шығарған ұлы ғалымдар А.Гумбольт пен К.Риттердің ізбасарлары А.Эрманн мен әйгілі географ Петерманн еді. Сондай-ақ Шоқанның бұл еңбектері ағайынды Джон мен Роберт Мичельдердің аудармасымен ағылшын тілінде Лондонда жарық көрді (1865). Ш.Уалихановтың ғылыми мұрасы көптеген ағылшын ғалымдары (Мервин, Роулинс, Гроттер, Бидольф, т.б.) аса жоғары бағалады және өз еңбектерінде жан-жақты пайдаланды. Шоқан қайтыс болған соң оның Отрывки из Кашгарского дневника, Казахские народные обычаи, Похороны и поминки усопшим, О кочевках киргиз, Казахские зимовки және басқа еңбектері жарық көрді [3; 5 б].
Қазақ тарихынды халқын берісі Ресейдің, арысы Еуропаның озат мәдениетіне үндеген тұнғыш ағартушы, мұралары алғаш жетекші шет елдердің тіліне аударылған ұлы ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов Батыстың демократиялық үрдістерін бойына сіңіре отырып, оны қазақ өміріне пайдалану тұрғысында терең пайымдаулар жасады.Сондықтан да Шоқан Уалихановтың мәңгі өшпес мол мұрасын әлі де терең зерттеу, азаматтық парыз бола береді. Әсіресе мұны тәуелсіздік талаптарына зерттеу маңызды [4; 37-38 б].

Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері:
Шоқан Уалихановтың еңбектерінің зерттелуін анықтау;
Ғалымның хаттарындағы ағартушылық-демократиялық идеясын айқындау;

Курстық жұмыстың нысаны: Шоқан Уалихановтың ғылыми еңбектері мен хаттарын пайдалана отырып, ғалымның негізгі идеясын анықтап, оның орыс ағартушы-демократтарымен арасындағы хаттардың ой үндестігін табу. Курстық жұмысты жазу барысында Шоқан Уалиханов шығармаларының бес томдығы, А.О.Сұлтаньяев, Шәмшиябану Сәтбаеваның еңбегі мен баспасөзде жарияланған ғылыми-публицистикалық мақалалар негізге алынды.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Курстық жұмыс барысында жүйелі-кешенді,тарихи-салыстырмалы, зерттеу әдіс түрлері қолданылды.

Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тарау, әр тарау екі тараушадан және қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.Шоқан Уалихановтың этнографияға қосқан үлесі
1.1.Шоқан Уалихановтың қазақ әдебиеті мен қазақ халқы жайлы ойлары
Ғылымның әр тарабын ұштастыра, қатарластыра дамытқан жан-жақты ғалым Шоқанның еңбегі ұшан-теңіз, шексіз зор, ғылыми зерттеулері сан-салалы дегенде, сол мұраның маңызды бір саласы әдебиет туралы ой-пікірлері екенін ауыз толтыра айта аламыз. Мұның өзі үш тармақтан құралатынын байқауға болады.
Бірінші- тікелей әдебиет мәселесіне арналған еңбектері. (Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы) деген зерттеуі және өлең жырлардың өзі жинап, бастырған мәтіндері.
Екінші - түгелдей не жартылай халықтың аңыз-әңгімелерінің өлең-жырларына, басқа әдебиет нұсқаларына негізделіп жазылған, бірақ осы үлгілерді тарих, этнография тұрғысынан қарап тексеретін еңбектері (Орта жүз қазақтарының аңыз-ертегілер, ХVIІІ ғасырдағы батырлар жайлы тарихи аңыздар, Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары т.б.).
Үшінші - әдебиет туралы әр жерінде бөлек тоқталып, бірақ өте құнды пікірлер айтқан еңбектері (Қазақтың шежіресі, Жоңғария очерктері, Сібір қарамағындағы сот реформасы жазбалары, Қырғыздар туралы жазбалар, т.б.).
Г.Н.Потанин: Шоқан келелі кеңес құрып, ұзақ әңгіме қозғағанда, сөз арасында үнемі өлең-жырлардан үзінділер келтіріп, кейбір жайларды анықтау үшін ертегі-аңыздарды, мақал-мәтелдерді айтып, қазақтың әдет-ғұрыптары туралы да түсінік беріп отырады.
Шоқан халық әдебиеті қазынасын емін-еркін игеріп, сөз теңізінің тұнғиығына да бойлап, тұщысы мен тұнығын да айыра білді. Ол халық поэзиясының үлгілерін құнды, құнсызын сараптап, үлкен талғампаздықпен екшеп алды. Кейбір деректерге қарағанда, ол Жанақ туралы көп жайларды әңгімелеп айтады екен. Жеке сөздерге, сөз орамдарына түсінік бергенде, әр сөздің шығу төркінін, түпкі мағынасын өте байыпты талдап анықтайды.
Әдебиеттің, ақындық өнердің өзгешілігі, тарихи дамуы туралы сөз қозғағанда, Шоқан әрқашанда өлең-жыр, ертегі-аңыздарды күрделі қоғамдық, саяси мәселелермен ұштастырып, кең арнада тексереді. Ал мұның өзі - оның әдебиеттегі зерттеудегі әдісінің аса бір ұтымды жағы, артықша ерекшелігі еді. Шоқан көркем шығармаларды сол кездегі тарихи жағдайдан, қоғамдық өмірден тыс алып қарамайды. Бұдан оның ескі мен жаңаның қақтығысы, халық мүддесі үшін күресте әдебиет күшті құрал екенін терең түсінгені көрінеді. Ол би, сұлтандардың, ел билеушілердің мүддесі халық мүддесіне сәйкес келе бермейтінін айтқан. Ауыз әдебиеті үлгілеріне баға бергенде, білгір зерттеуші шығарманың халықтың тілек-талабына қаншалықты сәйкес екеніне зер салады. Ескі сананы уағыздайтын, бай, сұлтандарды мадақтайтын ақындарды қатты сынайды.
Қазақтардың батырлар эпосы мен аңыздары, ертегілері өте көп және олар өлең мен музыканы жақсы көреді - дейді Шоқан.
Шоқан халық поэзиясы жан-жақты, сан-салалы, бай, мазмұнды, өрнегі мол, өскелең өнер болып дамығанын мақтан тұта айтады.
Көшпелі кәсіптердің қай-қайсысының болсын бір өзгешелігі - олар өлең-жырға, әсіресе суырып салма өнерге бейім келеді... Мұндай қасиеттердің болуына көшпелілердің алаңсыз, бейқам өмірі әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай тізілген жұлдыздары ашық аспанды сұлу табиғаты әсер етті ме кім білсін!.
Шоқан бірнеше еңбектерінде қазақтың батырлар жыры туралы терең пікір қозғап, олардың тарихи мәні зор екенін дәлелді де дәйекті талдап көрсеткен.
Тарихи жағынан алғанда қазақ халқының поэзиялық рухы тамаша: 1) неге десеңіз, ескі замандағы батырлар жорығын баяндаған поэзия бізге төл қалпында жетіп отыр. 2) әр уақытта жасаған әртүрлі ақындар бұл жырларға үлесін қосып тұтасқанда қымбат қазына тастап кеткен .
Сот реформасы туралы еңбегінде халықтың күш-қуатына, болашағына сенімі күшті ағартушы-ғалым ел болып, халық болып келешекке үміт артқанда, келер заманды ойлағанда нені медет қыламыз деген сұрауға жауап бере отырып, екі нәрсеге тоқталады. Сонда бірінші - халықтың, қауымның баянды табысы, берік игілігі дерлік тума әдебиетіміз бар десе, екінші - қоғамдық қалпымыз жоғары сатыда болмағанмен, мәдениетті елдерге ұқсастықтан құр алақан емеспіз дейді.

Қазақтың шежіресі деген еңбегінде: Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында естеріңде қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырып салма ақындар не жыршылар жыр етті, енді біреулерінің атын ұрпақтардың естеріңде ұмытылмастай етіп қандай да болсын, бір белгілі сыбызғышы не қобызшы музыканттар мәңгі өшпестей мұра ғып тастап кетті - деп жазады Шоқан [1;246 -252 б].

Қазақтардың ру-руға бөлінуі бұрыннан келе жатқан дәстүрден ауытқымайды. Олар шығу тектерін таратқанда, ортақ бір кіндіктен өрбитіндерін қатты діттейді. Ру мен ру, жүз бен жүз араларындағы жол-жора бойынша да, үлкен-кіші тәрізді салт-сана ұғымында да о бастағы тұқым қуалау әдеті басты шарт болып саналады. Қазақтың қай руы болмасн жүздерден тараған ұрпақ ретінде, ал рулардың өз ішіндегі тармақтары:ноқта ағасы, қарашаңырақ иесі болып жіктеледі. Сол себепті де, қай жүздің болмасын, жолы үлкен - ноқтаұстар ең көне руының өзі шежіре бойынша жүздерден тараған ұрпақ болып келеді. Осының бәрі, патриархалды-рулық тұрмыс-салтта, ата-баба жолының үлкен-кішілігі жайлы дүбірлі айтыстарда да көрініс тапқан... [20; 15-16 бет]

Қырғыз халқының байырғы замандарынан елес беретін ғажайып мұрасы Манас жырымен Шоқан экспедициялық отряд Сантас асуы маңындағы Түп өзені жағасындағы қоналқаға тоқтаған күннің ертеңінде-ақ танысу мүмкіндігіне ие болды. Мамырдың 26-сы күні оған Боранбайлар жіберген Назар манасшы арнайы келіп жолыққан еді. [18; 250 бет]
Қазақ сахарасында филология деген сөзді, ұғымды ғылым мағынасында алғаш және бірнеше рет қолданған да Ш.Ш. Уәлиханов. Ол ...бүкіл халық аузынан айтылған шығармалар тарихтық, филологиялық және де психологиялық назардан тыс қалмауы керек... деп жазды. Бұл терең тұжырымдар сөз өнері филология тұрғысынан зерттелу қажеттілігіне, зерттелгенде әр ғылым салаларына байланыстыра қаралуына, қазіргі тілмен айтсақ комплексті түрде, тұтастықта зерттелуіне мегзейді. Мұндай зерттелу үлгілерін Ш.Уәлиханов ең алдымен өзі көрсетті. Өз заманының орыс, Батыс Европа қоғамдық ғылымдары дамуы биігінде бола алған ғалым қазақ халқының көршілес басқа халықтардың өткені мен сол кездегі қоғамдық, саяси-әлеуметтік, рухани-мәдениеттік жағдайларын айтқанда, суреттегенде әмәнда сөз өнері мен тілге де назар аударып, оны жалпы қоғамдық мәселелер қатарында және байланыста қарастырып отырды. Ғалымның мұрасын мұқият жинап, зерттеп, халық қазынасына айналдыруға ерекше еңбек еткен ғалым Ә.Х.Марғұлан оның әдебиет пен тіл саласындағы ой-тұжырымдарына үнемі назар аударды. Ол: Қазақтың аса көрнекті ғалымы және ғаратушысы Шоқан Уәлихановтан мол әдеби мұра қалы,-деп жазды [6; 5-6 бет]

Шоқан қазақтың тарихы мен әдебиетін Алтын Орда заманымен сабақтастыра қарастыруға бейіл береді. Едіге жырының ең көркем әрі ежелгі нұсқаларының бірін жазып алған ол, жырды Жошы ұлысының соңғы ыдырау кезеңінде арналған шығарма, сол замандардан бері қазақ арасында айтылып келе жатқан, тілдік тұрғыда да көп өзгеріске түсе қоймаған жыр ретінде пайымдайды. Профессор Березиннің Хан жарлықтары туралы еңбегін зерделеу барысында Алтын Орда билеушілерінің жарлықтарындағы сөздердің әлі де қазақ арасында кеңінен қолданыста екенін дәйектейді [2; 5 бет].
Халық аңыздарының қандайы болмасын, -деп санады Ш.Уәлиханов,-әсіресе тарихи аңыздар аса қызықты... бұл жөніндеқазақ аңыздары өзінің мейлінше қарапайымдылығымен, айқындығымен, онда табиғатқа қайшы ғажайып оқиғалардың жоқтығымен айрықша бағалы орын алады. Ол көбінесе Әбілғазфы хабарларында құпталады, әсіресе Жәми ат-тауарихтың, қырғыз-қайсақтың жазғаны таңдай қағарлық... бірде - бір айтулы оқиға, бірде-бір тамаша адам халықтың есінен шықпай сақталып қалған. Осыған байланысты Г.Н.Потанин былай деген: Шоқан халықтың аңыздары мен қырғыздың көне көздерінен алынған мәлеметтер арқылы Шығыстың көне тарихынан жаңалық ашуды армандады[10; .20 - 24 б.]
Шоқанның қазақ ақындары мен ауыз әдебиеті туралы пікірлері бұдан бір ғасыр бұрын айтылғандығына қарамастан, қазірде маңызын жойған жоқ. Ол, - ең алдымен, қазақ халқының ақындық қабілетін жоғары бағалай білді.
Түркі тектес халықтардың ішінде, -дейді ол, - поэтикалық қабілеті жағынан қазақ бірінші орын алады деуге болады. Біздің шығысты зерттеуші ғалымдарымыздың арабтар туралы айтқан сөзі қазақтарға да дәл келеді. Қазақтар да бәдәуилер сияқты жаратылысынан өлеңші және ақын. Қазақ жыршыларының өлеңдерінде араб өлеңдеріндей, тұрақты ереже (канон) болмағанмен, олар да белгілі бір мөлшерде ырғақ үйлесімдерін сақтайды.
Ол - қазақ жерін түгел дерлік аралап, халық ауыз әдебиетін сүйсіне жинаған, оны зерттеп, пікір айтқан фольклорист ғалым. Өзінің Майковқа жазған хатында Шоқан сол жиғандары туралы мақалалар жазбақшы болып жүргенін, Петербургские ведомости мен Отечественные записки журналдарына тілші болғысы келетінін ескертеді.
Әдебиет тарихы туралы да Шоқан түсінігі терең. Оның ойынша, қазақ халқының өзіне тән әріден келе жатқан мәдениеті бар және басқа халықтар сияқты, оның да әдеби қабілеті ерте оянған халық. Сондықтан қазақтың да басқа халықтар жеткен жоғары мәдениетке жетерлік, себебі, оған негіз боларлық мәдени мұрасы баршылық. Осындай өзіндік пікірлер қозғап, осыны дәлелдеуге кұш салады. Өткенді еске түсіріп, жаңаның ойлау қандай жақсы дейді ғалым.
Бір елдің этнографиясын түсіну үшін, сол елдің тұрмысын, салтын жақсы көрсететін халықтық жырларды тексеру қажет екенін оқымыстылар көптен бері айтып келеді, халықтың өткен өмірін суреттейтін бай аңыз-әңгімелерін солтүстік халықтары мен Орта Азия халықтары ерекше қымбат қазына санаған. Бұл аңыздар мен рулардың басынан өткен оқиғаларды қарт адамдардың шежірелер мен шешендік сөздерді, эпостарды қасиеттеп естеріне берік сақтауы арқылы рудан руға, елден елге тараған.
Қазақ ауыз әдебиетінің мазмұнына тоқтағанда,Шоқан ауыз әдебиеті халық тарихына байланысты өмір шындығының бір көрінісі екенін дұрыс көрсетеді. Халықтың ертеден бері келе жатқан тұрмысында естерінде сақталмаған бірде - бір даңқты адамдары жоқ емес, - дейді Шоқан.- Олардың бірін суырып салма ақындар не жыршылар жыр етті, енді біреулерін ақын ұрпақтарының естерінде ұмытылмас етіп,қандай да болмасын бір белгілі сыбызғышы не қобызшы-музыканттар мәңгі мұра ғып тастап кетті. Шоқан қазақ ақындарын айта келіп, олардың бәрі бірдей халық тілегіндегі ақын емес, олардың ішінде халық үшін қызмет етушілермен бірге халыққа жат идеяда өлең айтушылардың да болғанын ескертеді. Өзінің өлеңін байдын сыйына сатып, тілін безеген ақындардың бар екенін, олардың өлеңдері шындықтан да, көркемдіктен де жұрдай келетінін ол өте дәлдікпен көрсетіп айтып береді. Оларды жағымпаз бейшара ақындар деп әділ сынады. Ал халыққа ниеттес ақындардың өлеңдерін ол ерекше жоғары бағалайды: Олардың тамашалығы да сол, олар халықтың рухын жақсы, дәл түсіндіреді. Елдің тегін айқындауда белгілі тарихи мәліметтерге қосымша дерек болады, - дейді Шоқан,
Шоқан қазақтың суырыпсалма ақындарының ішінде Шөже, Жанақ ақындардың дарындылығын олардың шыққан тегін байланыстыра шебер ашады. Жанақтың Қозы Көрпеш - Баян сұлуды жырлап өткен өз кезінінің ірі суырып салма ақыны болғанын атап көрсетеді.
Жыр үлгісіндегі өлең және әнді қобызбен айту даңқты импровизатор Жанақ жыршы қайтыс болғаннан кейін салттан шыға бастады. Қазіргі импровизатор ақындар оның жыр үлгісін және импровизациясын сөзбе-сөз қайталайды. Оның өлеңін, айтыс үлгісін қазіргі қарауылдың Орынбайы мен Соқыр Шөже ақындар дамытып отыр. Бірақ кейінгі ақындар негізінен екі шекті домбырамен айтады - дейді зерттеуші.
Қазақ өлеңдерінің тіл көркемдігі туралы да пікір айтқан Шоқан оны түркі, араб тілдеріндегі өлеңдермен салыстыра отырып, бір-бірінің ұқсас жерін де, артық жағын да айқындауға тырысады.
Түркі тілдерінің ішіндегі ең тамашасы қазақ өлеңдерінің нақышы деуге болады. Онда араб тіліндегідей жасанды, бояма сөздер жоқ, біл таза тіл, - деп ой түйеді ол. Қазақ ауыз әдебиетінің ескі үлгілерінің де халық аузында ұзақ сақталып , көп өзгеріске түспей айтылып жүргенін көрсете келіп, былайша болуының өзі қазақ халқының ерекше қабілетін танытатындай факт. Қазақтардың өткен дәуіріндегі ертегілері мен наным-сенімдері тың сақтаулары ғажап, мұндағы таңырқарлық бір жай - соншалық кең даланың қай жерінде айтылатын жыр болса да, мазмұны жағынан да, түрі жағынан да, біріне-бірі тіпті дәл ұқсап жатады, ақындардың ауызында жазып алып жаттағандай болып, толық сақталады. Көшпелі сауатсыз халықтың ауыз әдебиетінің мұншама діл сақталуы қайран қаларлық іс, бірақ ол ешбір күмәнсіз факт, - деп Шоқан қазақ ақындары мен ертегіші-жыршыларының ауызша айту, жырлау қабілетіне сүйсінеді. Достарына жазған хаттарында Шоқан ауыз әдебиеті үлгілерін мұқият жинап жүргенін айтып, сол туралы өзінің зерттеу еңбектерін де жазбақшы екенін хабарлайды. Профессор Бекетовке жазған хатында өзі туралы айта келіп: Менің даладағы жұмысым жақсы жүріп жатыр. көп өлең, жырлар жинадым, - дейді.
Ғалымның өлең туралы зерттеулері де маңызды. Ол қазақ өлеңдерінің түрлерін жіктеп берді. Қазақ өлеңдерін: жыр, жоқтау-толғау, қайым өлең, қара өлең, өлең деп түрге бөледі. Онда жіктеулерге жататын қазақ өлеңдерінің түрлерін атап көрсетіп, өзгеше болжаулар жасайды. Бұл - қазақ өлеңінің түрі туралы алғаш айтылған пікір еді. сондықтан да ол ғылым үшін құнды. Осы сияқты болжауларды Шоқан қырғыз ауыз әдебиетінің жанр түрлері туралы да айтады. Өзінің Ру жіктері деген мақаласында ол қырғыз ауыз әдебиетінің үш түрін атап көрсетеді. Олар : ертегілер, эпостық жырлар (сага), өлеңдер. Манас жырында қырғыз әдебиетінің барлық жанр түрлерінің қамтылатынын атап көрсетеді. Бұл жырды үлкен бір энциклопедия деп қарап, Иллиадамен салыстырады.
Қазақ поэзиясы өмір шындығын көрсетуі жағынан, қоғамның ұғымын, қарым-қатынасын көрсетуі жағынан өте қызғылықты ,- деп жазған Шоқан. Бұған қарағанда, ол қазақ поэзиясының құндылығын оның өмір шындығын бейнелеуі жағынан алып бағалағаны, реалистік поэзияны жақтағаны, сондай-ақ позияны жақтағаны, және оның қоғамдық ролін ерекше ескергені байқалады[5; 254-270 бет].

Зерттеуші қайым өлең сұрақ пен жауаптан құралатын, тойларда құрбы-құрдас жастар айтысатынын, төрт шумақты, алдыңғы екі тармағы төртінші тармақпен ұйқасатынын, кейде жұмбақтар, эпиграммалар, әзіл-қалжын араласа жүретінін айтады. Ш.Уәлиханов өлең шағын поэзиялық шығармалармен қатар айтыс, поэмалар үшін де қолданылады деген мағынада атайды:
Өлең. Бұл форма қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар тарапынан суырып салма өлеңдерге де, әсіресе Орынбай өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады... Шөже ақындар насихаттап, салт-санаға дарытушылар болды... Бұл өлеңнің кәлпін өздері үйреніп қалған суырып салма өлеңге де сәйкестеп, қолайы келгенде айта береді.
Өлең төрт шумақтан тұрады, алғашқы екі шумақ және төртінші шумақ силлабикалқ жүйеде бір ұйқасқа бітеді, үшінші шумақ ұйқаспайды. Мысал үшін, біздің ориенталистерге бүкіл шығыс поэзиясындағы көлем мен өлшем тұрғысынан тек араб өлшемі ғана ыңғайлы деген пікірге дәлел ретінде Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының төрт шумақты жырының біріншісін ұсынамын,-деп жазады да оған сөздік талдау жасайды. Қазақ өлеңінің силлабикалық буын өлшеміндік сипаты туралы Ш.Уәлихановтың тұжырымы кейін қазақ поэзиясы туралы арнайы зерттеулердегі пікір-тұжырымдарға сәйкес келеді. [6; 8-24 бет].

Тараушаны қорытындылай келе айтпағымыз, Шоқанның еліне деген сүйіспеншілігі мен мақтаны еңбектерінен-ақ көрініп тұрады. Ол Орта Азия халықтарымен қазақ халқын салыстыра келіп, ауыз әдебиеті мен мәдениетіне баса назар аударып, ерекшеліктерін атап көрсетеді. Сонымен қатар, қазақ өлеңдерінің таза әрі нақышты екенін дәлелдеп, оларды ғылыми тұрғыдан талдайды.

1.2. Шоқанның орыс мәдениетімен үндестігі
Шоқан - патшалық Россияның екі түрлі сипатын көре білген ойшыл. Ол Петербургта болған күндерінен бастап, бұқарашыл Россияның Современник журналы айналасындағы, университет аудиториясы мен географиялық қоғамның ішіндегі жаңа тобын, өз жүрегі қалаған адамдар қауымын тауып қосылды. Бұған дейін ол Омбының ұлықтарын көріп, бірен-саран ұстаздары мен достарына үміт артса, оның ендігі көрген адамдары мүлде жаңа еді. Олар көрнекті қоғам қайраткерлері мен ақын-жазушылар: Н.А. Некрасов, С.Т.Аскаков, Ф.М. Достоевксий, С.Ф. Дуров, т.б.озық ойлы ғалым-професоорлар: А.Н.Пыпин, А.Н. Бекетов, П.П. Семенов-Тянь-Шаньский, Д.И. Менделеев, т.б. революционер-демократтар: Н.Г. Чернышевский, Н.А.Добролюбовтар болатын. Шоқанның бұл сияқты жаңа қауымға араласуы оның өміріңде жаңа кезеңді бастап, санасын арттыра түсті. Бұл оған жаңа талаптар жүктеді. Шоқан қолы жеткенге қанағаттанып қалатын шолақ ойлы, өрісі тар адам емес еді. Ол тынымсыз ізденді.
Шоқан көзқарасының қалыптасуына петрашевшілер көбірек әсер етті. Олардың ішінде С.Ф. Дуровпен жақын дос болды. Ол - Шоқанға тікелей ықпал етіп, көп ақыл берген адам. С.Ф.Дуров арқылы Шоқан ішкі Россияда болып жатқан саяси қозғалыстармен танысты. Сезімтал жастың саяси көзін ашуға Дуров тікелей әсер етіп отырды. Петербургта жүрген кездерінде Шоқан Е.П. Ковалевский ұйымдастырған ғалымдар мен жазушылардың қамқорлық қоғамына қатысады. Ал, Е.П.Ковалевский - өз кезінің ірі қайраткері, сыртқы істер департаментінің қызметкері, ғалым-жазушы, Европа, Батыс Қазақстан, кейінірек Жетісу мен Қашқар өлкелерін аралаған белгілі саяхатшы. Осы Ковалевский қоғамына Н.Г. Чернышевский де қатысып жүрді. Шоқанның осы тұстағы бір мәжілісте Н.Г.Чернышевксиймен кездесіп, пікірлесуі де ғажап емес. Кемеңгер сыншының озық ойлары оның бойын тез билеп, өз ықпалына бірден тартады. Чернышевскийді жақсы ұғынып, Шоқан соның бұқарашыл идеясына үн қосады. [5; 260-261 бет].
Шоқанның ғылымға ден қоюына, әкесінің алдыңғы қатарлы орыс интеллегенциясынының өкілдерімен тығыз байланыста болуы үлкен әсер етеді. Академик А.И. Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасында қызмет істеген декабристер С.М. Семенов, В.И. Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий сияқты көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болған. Шыңғыс Қазақстанда зерттеу жұмыстарын жүргізген орыс ғалымдары үшін түрлі мәліметтер жинап, дайындау ісіне кейде өзінің баласын да қатыстырып отырған. Орыс демократиялық мәдениетінің рухында тәрбиеленген жастар қазақ әдебиетінің үлгілерін жинаумен ғана айналысып қоймай, сонымен бірге орыс классиктерін қазақ тіліне тұнғыш аудара бастады. Н.Ф. Костылецкий жас Шоқанның таңдаулы ұстазы болды. Олар бірқатар жылдар бойы зор сүйіспеншлікпен қазақтың халық эпосын зерттеумен шұғылданды, олардың осы саладағы бірлескен жұмысы өте жемісті болды. Олар Қозы Көрпеш-Баян Сұлу поэмасының ежелгі вариантын бірінші рет орыс тіліне аударды.
Семенов-Тян-Шаньскиймен таныс болу Уалихановтың өмірнен елеулі орын алады, оның бүкіл ғылыми қызметтерінің бағытын белгілі бір арнаға салады. Бұл екеуі алғаш рет Карл Казимирович Гутковскийдің үйінде алдыңғы қатарлы білімді адамдардың, ғалымдар мен жазушылардың, саяхатшылардың жиылып, әр уақытта бас қосып жүретін үйінде кездеседі.Жас Шоқынның географиялық және тарихи зерттеулері П.П.Семенов Тян-Шаньский арқылы Петербург ғалымдарына белгілі болды. 1857 ж ақпан айының 27 күні Шоқан Уалихановты Орыстың географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылдайды.1858-1859 ж Шоқан ержүрек саяхатшы даңқына бөленген атақты Қашқар саяхатына барып қайтады. Марко Поло мен иезуит Гоестан кейін бұл елге тұнғыш барған адам Шоқан еді. Еуропаға беймәлім болып келген бұл елдердің географиясы, трахиы, мәдениеті және саяси жағдайымен терең танысып, Ш.Уалиханов Шығыс Түркістанды ғылыми жолмен зерттеудің бастамасын жасады. Шоқанды баласындай көрген Гонсевский оны өзінің пәтеріне жиі-жиі шақырып, оған бас-көз болып жүреді. Гонсевский оған әр түрлі елдердің тарихы мен ескі замандардан бастап 19 ғасырға дейінгі Еуропамен Россияда болған қоғамдық қозғалыстар тарихы жөнінде талай-талай әңгімелер айтады.
Гонсевскийдің әңгімелері сол кездің өзінде-ақ оны (Ш.Уалихановты) саяси көзқарастармен таныстырды, ал енді оның жолдастары үшін бұл көзқарастар ол кезде әлі беті ашылмай жатқан жабық кітап болатын-деп жазады Г.Н.Потанин.
Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясы Шоқанға зор әсер етті. Шоқан Батыс Европа жазушыларынан Руссоның,Диккенстің, Теккерейдің кейінірек материалист-философтардың еңбектерін зор зейін қойып оқыды.Провинциялық Омбы қаласында тұрған кезінде Шоқан Шығыс мәдениеті, география мен тарих және философия жөнінде жазылған кітаптарды арнайы жинап, өте бай кітапхана құрап алады.Уалиханов Петербургте әртүрлі салада қызмет атқарады. Ол бірнеше мекемеле: бас штабтың әскери ғылыми комитеті мен Азия департаментінде, университет пен географиялық қоғамда қызмет істейді. Бас штабтың ғылыми комитетінің тапсыруы бойынша Орта Азия мен Шығыс Түркістан картасын құрастырады. 1855 жылы Шоқан генерал Гасфорттың сапарына қатысады [7; 114-121 б].
Шоқанның өмірінде өзіне қамқоршы ретінде ерекше орын алған, өзінің туған баласындай қараған, корпустан офицер болып шыққаннан кейін де өте жақын болған оқытушысы, жергілікті штабта қызмет атқарған, білімдар-энциклопедист, полковник К.К.Гутковский еді. Шоқан оны адамгершілігі жоғары, мейірманды жан есебінде санаған. Олардың хаттарының мазмұнынан екеуінің ерекше сыйластықта, өзара сенімділікте болғаны байқалады.1862 жылы Шоқанның Ф.М.Достоевскийге жазған хатында барлық орыс ұлықтарының ішінен өзін жақтаған Гутковский мырза ғана болғанын және кешегі оқытушысының Атбасардың аға сұлтандығына сайлаудың қорытындысына байланысты бағаналыларды ізденіп, губернатордың оны сұлтандыққа ешбір бекіткісі келмейтіндігін жазуы, сондай-ақ 1864 жылғы 4 наурызда К.К.Гутковскийге жазған хатында Шоқанның: Мен билер сотын еш өзгеріссіз қалдыру керектігі туралы жазба жібердім. Менің жобам қабылданып, билер соты бұрынғыша қалатын болды деп жазуы да олардың арасындағы өзара сенімді қатынасты, жақындықты, тілеулестікті жақсы танытады.
Шоқан Уалихановтың кейінірек бірсыпыра хат жазысып, жақсы түсінісіп, қарым-қатынаста болған адамдадың бірі - генерал-майор Герасим Алексеевич Колпаковский. Ол өмірінің көп бөлігін Батыс Сібір мен Орта Азияда қызметте өткізіп, Алатау округі мен Үлкен Орда қазақтарының бастығы,Семей және Жетісу облыстарының әскери губернаторы болған. Сондықтан Шоқан Уалиханов өмірінің соңғы жылдары 1864 жылдың 20 қарашасынан 1865 жылдың 19 ақпанына дейін Тезек төре ауылында болғанда онымен хат жазысып тұрған. Ол Шоқанды мәңгі есте қалдыруда үлкен үлес қосқан. 1887 жылғы Г.Н.Потанинге жазған хатында: Егер Шоқанның өмірбаяны мен шығармаларын шығаруға қаржы керек болып жатса, мен өз тарапымнан бұған үлес қосуға дайынмын деп жазған еді. Ал 1889 жылғы 15 маусымында К.С.Веселовскийге жазған хатында үш жүз сом көлемінде материалдық қолдау көрсететіні туралы тағы жазған болатын. Кейін Шоқан бейітіне ақ мәрмәр тастан жасалған құлпытас орнатқан да осы генерал Колпаковский еді.
Өз сөзімен айтқанда, тағдыр тамаша адам етіп жаратып, жүрек пен кеңпейілділік берген Шоқанды бір көргеннен жете танып, керемет жақсы көріп кеткен орыстың ұлы жазушысы Ф.М.Достоевский болды. Алғашқы кездескенде Шоқан небәрі он тоғыз жаста еді. Ұлылардың достығы Омбыда, Семей мен Петербургте бірге болған кездерінде бір үзілмейді және содан кейінгі алты жыл ішінде (1856-1862) хат арқылы онан сайын нығая түседі. Араларында бір мүшелден астам айырмашылық бар Шоқан мен Ф.М.Достоевскийдің 1854 жылдан бастау алған бір-біріне деген сыйластығын, достық қарым-қатынастарын, бір-біріне идеялық тұрғыдан жасаған әсерін, сол кездегі саяси-әлеуметтік ахуал туралы ойларды хатарынан айқын байқауға болады. Шоқан ұлы досына барлығы төрт хат жазса, Достоевскийдің бір-ақ хаты бізге мәлім. Бірақ осы хаттың өн бойы жас досына деген шынайы сезім, ақ тілек пен қамқорлыққа толы. 1856 жылы 14 желтоқсанда Семейден жазған хатында ұлы жазушы: Мен сізді жақсы көретінім соншалық, сіз және сіздің тағдырыңыз туралы күні бойы ойланамын. Әрине, сіздің тағдырыңызды өз қиялымда жөнге түсіріп, аялай қарадым. Сол қиялдардың арасында жалғыз шындық бар, ол шындық: сіз өз тайпаңыздан шыққан еуропалық білімді жалғыз адамсыз. Осының өзі қандай ғанибет әрі бұл сізге көп міндеттерді еріксіз жүктейді деп ағынан жарыла отырып, 21 жасқа жаңа толған Шоқанға әсте артта қалуға болмайтынын айтып, табанды болуына тілек білдіріп, шынайы сенім артады. Жанашырлық жалынды да шынайы сезімдерге құрылған осы хатында Ф.М.Достоевский Шоқанға Ресейде сахара дегеннің не екенін, оның маңызын және өз халқы туралы жерлестерінің арасында алғашқылардың бірі болып айтып жеткізуді, сөйтіп өз Отанына ағартушы ретінде қызмет етуді, орыс ортасындағы өз халқының жоғын жоқтаушысы болуды ұсынады. Мұның қасиетті іс, ұлы мақсат екенін атап көрсетеді. Осылай саяси әлеуметтік мол өмір көрген Ф.М.Достоевский өз хатында шын жүректе шыққан адал ақылын айтады. Шоқанға азырақ қиялап, бос армандай бермеуге кеңес беріп, оны белсенді іс, батыл әрекетке рухтандыра түседі. [4; 34-37 б].
Шоқан 1862 жылы 15 қазанда Достоевскийге жазған хатында:
...Біріншіден іш пыстыратын қапалық, екіншіден, сағат сайын, минут сайын тап болатын, мені ылғи күйдіретін қырғыздың топастығы. Айналамдағы сол даланың бұл қорлықтан қашан азат болатындығына ешбір үміт сәулесін көре алмағандықтан, сол жағдайдан тартқан күйінішім күн сайын ауырлап барады. Мен сұлтан болсам ба деп ойлап едім, ондағы ойым өз еліме қызмет етіп, оларды шенеуніктер мен бай қырғыздардың қатал қысымынан қорғау еді. Әсіресе өз қызметімді үлгі етіп, оқымысты сұлтанның қандай пайдасы барлығын жерлестеріме көрсетпек едім. Осы арқылы орыс шенеуніктерінің қылықтарын қарап, орыс тәрбиесі жөнінде теріс түсінік алған қырғыздар шын оқымысты адам ең жай шенеуніктердің нарқы бір емес екендігін білген болар еді...[8; 144 бет].
Шоқан кадет корпусында оқып жүрген кезінде Потанин, Паллас, Левшиннің шығармаларымен таныса бастады. Сөйтіп, солардың еңбектерінің негізінде өзі де алғашқы рецензияларын жазуды алды. Сондай рецензияларының бірін Шоқан А.Левшиннің Описание киргизо-казачьих или киргизо-кайсацких орд и степей кітабының ІІІ бөліміне қатысты жазды. Алексей Левшин кітаптың 9-бетінде қазақтың ру аттарын атай келіп, найманның ақбура деген руының мағынасын ақ қасқыр деп аударған. Осыны Шоқан: Ақбура сөзі дұрыс аударылмаған: ақбура дегеніміз- пішілмеген ақ түйе, ақ қасқыр емес,ол қайсақша (қазақша) ақбөрі немесе қасқыр деп аталады деп түзеткен. Сол секілді тарихшы кітаптың 11-бетінде: Киргизы разделяют себя на два разряда - на белую и на черную кость. К белой кости принадлежат только ханы и потомки их, носящие название султанов. Ревностные мусульмане относятсюдаже ходжей, или потомков святых угодников магометанского календаря деп тағы да қате жіберген. Осыған байланысты Шоқан: Қайсақтар қожаларды ақсүйекке жатқызбайды, оларды сұлтандармен қатар пайғамбардың ұрпағы, шариғат заңдарын қатаң ұстанатын рухани тұлғалар ретінде құрметтейді. Жалпы қайсақтар сауатты адамдарды өте қатты сыйлайды деп жазған.
Кітаптың 47- бетінде тарихшы: Девушки носят бархтные или парчевые шапки, совсем конусообразные и похожие на мужские, убирают их золотыми или серебряными бляхами, позументами и жемчугом, низ обшивают выдровым или бобровым мехом, а к верху прикалывают птичья перья и пришивают кисти деп баяндайды. Шоқан болса бұған қатысты: Қазірде қыздар бұрынғы конус пішінді бас киім кимейді, оның орнына шаштарына түрлі-түсті орамал тартып, бір ұшын арқасына жібереді. Тұрмыстағы әйелдер шаштарын тек қос бұрым етіп өреді, олардың соңы бірге өріліп, арқаға тасталады деп түзету жасаған. Левшин кітабында головной убор дегеннің қазақша атауын келтірмеген, содан болар Шоқан: Сәукеле деп аталатын бұл бас киімді әйелдер тұрмысқа шыққаналғашқы күндері, бір жыл шамасындағы ғана киеді, кейіннен шешіп, мереке-тойларда киеді, оның өзінде төрт-бес жыл шамасында ғана деп және қоса кеткен. Левшин қазақтардың діні туралы да жалған ақпарат келітірген. Кітаптың 52-бетінде автор: Какой вы веры?-спросил я однажды двух киргиз-казаков. Не знаем - отвечали они. Ответ сей услышите от большой части их соотечественников. И в самом деле трудно решить, что такое киргизы-магометане, манихеяне или язычники? деп қазақты мазақ қылады. А.И.Левшин Қай дінденсіңдер? деп сұраған екі қырғыз-қайсақ (қазақ) сұрақты түсінбей, мұндай жағдайдағы ең оңай Білмеймін деп жауап берген болса керек. Әрбір қазақ өзінің Мұхаммед пайғамбардың үмбеті, мұсылман екенін біледі, бәлкім, бұл сөздің мағынасын түсінбеуі де мүмкін, бірақ өзге дін иелерінің алдында ол өз діні үшін мақтанады. Балалық шағынан бастап ол мұсылман екенін естіп өседі, ал мұсылманнан басқалардың бәрі кәпірлер, құдай оларды о дүниеде мәңгілік азапқа салады. Осындан кейін қазақ өзінің дінін білмейді деуге бола ма? дейді Шоқан. Шоқан Левшинді неге сынады? Себебі, жалған тарихты көріп тұрып жақ ашпауға шыдамады. Сөйтіп, қолына қалам алып, Левшиннің қазақты мұқатқан, жаңсақ көрсеткен, жалған і жерлерін түгелдей түзеп-күзеді. Бұл да болса, Шоқанның өз ұлтын, өз қазағын жанынан артық көргенінің белгісі болар [9; 11 б].
1865ж ғалым қайтыс болған соң оның еңбектерін игеріп жарыққа шығарудың жаңа кезеңі басталды. Шоқанды аса жоғары бағалайтын достары осы бір игілікті іске жұмыла кірісті. Шоқан қайтыс болған кезде абақтыда отырған оның жақын досы Н.М.Маринцев арнайы мақала жазып, қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлихановтың мұрасын жоғалып кетуден аман сақтау мәселесін ең бірінші болып көтереді. Осынау мақала біраз уақыттан соң 1866 жылдың басында Сибирский вестниктің 3 санында жарияланды.Генерал К.К.Гутковскийдің және Семенов-Тянь-Шаньскийдің ұсынысы бойынша орыс географиялық қоғамының кеңесі Ш.Уәлихановтың еңбектерін түгелдей жарыққа шығаруға шешім қабылдайды. Қазақ ғалымының толық жинағының басылымына жауапты хатшы болып генерал К.К.Гутковский бекітіледі, жалпы басылымның редакциясы мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.