Өсімдіктің жасанды иммунитеті

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Ауыл шаруашылығы Ғылым және Білім министрлігі

Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу Университет

Реферат

Тақырыбы : Өсімдіктің табиғи және жасанды иммунитет факторлары, олардың ауыл шаруашылық дақылдарын қорғаудағы маңызы.

Орындаған: Тасболат А. Т

Тобы: Зр - 413қ

Тексерген: Тоққожа Қ. А

Алматы, 2020ж

Жоспар:

Кіріспе
Негізгі бөлім

2. 1 Өсімдіктің табиғи немесе активті иммунитеті

2. 2 Өсімдіктің жасанды иммунитеті

2. 3 Өсімдікттің ауыл шаруашылық дақылдарын қорғаудағы маңызы

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

I. Кіріспе

Өсімдік иммунитеті XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында ғылым ретінде дами бастаған. Иммунитет (латынша іm-munіtas - босап шығу, арылу, құтылу) немесе төтемелілік - организмнің антигендік қасиеттері бар жұқпалы және жұқпалы емес бөгде заттарды, жұқпалы аурулар қоздырғышын немесе олар бөліп шығаратын кейбір улы заттарды қабылдамаушылық қасиеті және оларға қарсы тұру қабілеті. Иммунитет - көрінісі мен механизмі бойынша әрқилы болып келетін жалпы жоғары сатыдағы организмдерге (адамдар, жануарлар, өсімдіктер) ортақ биологиялық қасиет. Организмнің бұл қасиеті оның жеке басының тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Иммунитет кезінде организмде аса күрделі биологиялық процестер жүріп, организмнің қорғаныштық қасиеті арта түседі. Соның нәтижесінде түрлі зиянды микроорганизмдерді, олардың уларын, т. б. бөгде заттарды ыдыратып, бейтараптап жойып жіберетін қабілеті күшейеді.

Иммунитет - организмнің ауру тудыратын агенттерді олардың тіршілік ету өнімдерін, сондай-ақ генетикалық табиғаты басқа заттарды қабылдамаушылығы. Иммунитеттің қалыптасуына тұтас жүйе ретінде бүкіл организм қатысады, өйткені оның қорғану механизмі бір-біріне байланысты, әрі нейрогуморалды реттеу жағдайында әрекет етеді.

Иммунитет құбылысын жан-жақты зерттеуде Л. Пастер, И. И. Мечников, т. б. зерттеуші-ғалымдардың сіңірген еңбегінің маңызы зор болды. Мысалы, 1897 жылы неміс ғалымы П. Эрлих (1854 - 1915) алғаш рет организмдегі иммундық реакцияның химиялық моделін (кескінін), яғни “бүйірлі тізбек теориясын” ұсынды. Ал 1959 жылы австралиялық ғалым Ф. Бернет (1899 - 1985) және даниялық ғалым Н. Кай Ерне (1911 жылы туған) иммунитеттің клондық-сұрыпталу (арнайы антидененің түзілуі) теориясын ұсынды. Бұл жаңалықтар ғылымда иммунитеттің белгісіз қасиеттерін ашуға жол салды.

Иммунитет - өсімдіктер арасында да ауруға қарсы төзімділік туғызатын биологиялық қасиет. Өсімдіктер иммунитеті туралы ғылымның негізін салған Н. И. Вавилов. Ол өсімдіктер иммунитетнің екі формасы: сұрыпты иммунитет және түрлік иммунитет бар екенін анықтады. Өсімдіктер иммунитеті олардың морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерімен байланысты, олардың біреулері шешуші, ал екіншілері қосымша рөл атқарады. Иммунитет заңдылықтарына сүйене отырып, өсімдіктерде кездесетін әртүрлі жұқпалы ауруларды анықтап, емдеу және оларға қарсы күрес әдістерін қолданып, ауруға тұрақты өсімдік сұрыптарын шығару бағытында Қазақстан ғалымдары айтарлықтай зерттеулер жүргізді.

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Өсімдіктің табиғи немесе активті иммунитеті

Иммунитет латынның «immunitas» деген сөзінен шыққан, оның мағынасы - «арылу». Иммунитет деп организмнің ауру қоздырғышын және оның өмір сүру процесінде бөліп шығаратын заттарын (токсин, фермент т. б. ) қабылдамауын айтады.

Өсімдік иммунитеті екі топқа бөлінеді: табиғи (ұрпақтан ұрпаққа берілетін немесе тұқым қуалайтын) және жасанды (тұқымына берілмейтін немесе жүре пайда болған) . Содан байланысты өсімдік иммунитетін екі категорияға бөледі: пассивті (өсімдіктің анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты патогеннің өсімдікке ене алмауы, енген күйде онда дами алмауы) және активті (патоген организмге енгенде, оған қарсы өсімдіктің өзін-өзі қорғау қасиетін айтады. Енген инфекцияны шоғырландырып жоюға бағытталған реакциялармен сипатталады (өте сезімталдық реакция, фитоаликсиндердің, антиферменттердің, антитоксиндердің т. б. заттардың түзілуі жатады) . Иммуниттетің бұл түрі өсімдіктің генотипіне байланысты ұрпаққа берілетін, тұрақты қасиеттері.

Табиғи имуниттет дегеніміз - ұрпаққа берілетін (тұқым қуалайтын) иммунитет. Иммунитет қасиеті немесе өсімдіктің белгілі бір аурумен залалданбау қабілеті тұқым қуалайды. Бұл тұрақты иммунитет, паразит пен өсімдік арасында бейімделу үдерісінде қалыптасқан. Бірақ ол сыртқы ортаның әсерінен өзгеруіде мүмкін.

Активті иммунитет - патоген организмге енгенде, оған қарсы өсімдіктің өзін-өзі қорғау қасиетін айтады. Енген инфекцияны шоғырландырып жоюға бағытталған реакциялармен сипатталады (өте сезімталдық реакция, фитоаликсиндердің, антиферменттердің, антитоксиндердің т. б. заттардың түзілуі жатады) .

И. И. Мечниковтың ілімі бойынша инфекцияға қарсы реакция екі топқа бөлінеді. 1. Патоген токсинін бейтараптауға (залалсыздандыруға) бағытталған қорғану реакция; 2. Қоздырғышты тікелей жоюға бағытталган қорғану реакциясы.

Өсімдіктің қорғану реакциялары қоздырғыштың паразиттілік типіне және олардың қоректену әдісіне байланысты. Активті иммунитеттің негізгі қорғану факторларына:

өсімдіктің аса сезімталдық реакциясы
некроздардың және фитоалексиндердің түзілуі
ферменттер жүйесінің активтенуі
фагоцитоз

жатады .

Өсімдіктің активті қорғануынан патогеннің тканде таралуы төмендеп, шоғырланып жойылады.

Аса сезімталдық (жоғары сезімталдық) реакциясы . Жоғары сезімталдық деп қоздырғыш енген ие-өсімдік клеткаларының бірден жойылуы (өлуі), яғни патогеннің таралуына өсімдіктің қарсылығы. Сөйтіп, патоген өлі ткань ішінде жекеленіп, тірі тканге тарай алмайды. Төзімділік белгісі ретінде өсімдіктің залалданған мүшелерінде ұсақ некроздар дақтар) пайда болады. Мұндай төзімділік механизмі өсімдік облигатты және факулътативті сапрофиттермен залалданғанда маңызы зор. Ал, факультативті паразиттердің (некротрофтар) дамуы әрі жалғаса береді. Бірақ жоғары сезімталдық реакциясы факультативті паразиттер (саңырауқұлақ, бактериялар) үшін де маңызды иммунитет факторы болып табылады. Аталған патогендер тобының жойылуы жаңадан пайда болатын токсин заттарға байланысты. Бұл жағдайда қорғану реакциясы тікелей инфекция қоздырғышын жоюға бағытталады.

Сезімталдық реакциясының сыртқы белгісі - некроздардың түзілуі. Ол әсіресе өсімдікке облигатты паразиттер мен факультативті сапрофиттер енгенде байқалады.

Патологиялық үдерістің бастапқы кезеңі (ену) төзімді және қабылдағыш сорттарда бірдей өтеді де ал соңғы кезеңінде аурудың дамуы әртүрлі болады. Қабылдағыш сорттарда инфекциялық жіпщумақтан гаусториялар түзіліп, патогенге қоректік заттарды жеткізіп тұрады. Патоген мен өсімдік уақытша сембиоздыөмір сүреді. Ал, төзімді өсімдікте жіпшумақ енген аймақта клетка құрамы қоңырланып, некроз пайдаболып, патоген клеткаменбірге жойылады. Сөйтіп аурудың дамуынтоқтатады (дамужылдамдығы, қарқындылығы әр түрлі болады) . Кейбір жағдайларда өте сезімталдық реакциясы тек инфекция енгенклетканың жойылуымен шектеліп қоймай, айналасындағы клеткаларға да тарайды. Өсімдіктің қорғану реакциясы немесе жоғары сезімталдығы - активті биохимиялық үдеріс. Мысалы, жүзімнің жалған ақ ұнтаққа (милдью) төзімді сорттарында - нүктелі некроздар; темекінің вирус мозаикасына төзімді сорттарының жапырағында - некроздар; күнбағыстың сұңғылаға төзімді сорттарында - ісік пайда болады.

Барлық жағдайда да жоғары сезімталдық реакциясы ие-өсімдік клеткасында патогеннің әсеріне болатын күрделі биохимиялық үдерістерге байланысты. Оған залалданған өсімдіктің тыныс алуының жоғарылауы және тотықтырғыш ферменттердің активтенуі жатады. Залалдану кезінде төзімді өсімдіктің тыныс алуы жиіленіп, ие-өсімдік пен патогеннің фермент жүйелерінің бір-біріне әсері жоғарылайды. Сондай-ақ, энергия алмасуы да белсенді түрде жүреді. Ал төзімсіз өсімдікте инфекцияның әсерінен зат алмасу үдерісінің кейбір бөліктері ыдырап, бұзылады.

Тотықтырғыш ферменттер. Патогеннің енуіне ие-өсімдіктің қарсы реакцияларында тотығу үдерісінің рөлі ерекше. Тотығу нәтижесінде патогеннің гидролитикалық ферменттерінің активтілігі төмендеп, токсиндері бейтараптанады. Паразит ферменттері мен токсиндері әсерін жоюға бағытталған қорғану реакциясында төзімді өсімдікте антифермент және антитоксин заттары пайда болады. Бұл заттардың өсімдікте жаңадан түзілетінін И. В. Вердеревский дәлелдеген.

Осы ферменттердің әсерінен өсімдік тканінің паразит арасында қорғану қабаты немесе залалданған бөлік айналасында тоз қабаты пайда болып, патогенді жекелейді. Мысалы, жапырақты залалдайтын альтернариоз, макроспориоз, картоп тазы ауруларында төзімді сорттарда тоз қабат түзіліп, ауру әрі таралмайды; сүйекті жеміс ағаштарының жапырақтарында кладоспориум саңыраукұлағынан жапырақ тесіліп түседі. Сонымен, ие-өсімдік пен патоген арасындағы биохимиялық үрдістерде тотықтырғыш ферменттердің маңызы зор.

Өсімдіктің барлық активті қорғану реакциялары ие-өсімдік пен патогеннің зат алмасуындағы өзгерістерге байланысты. Бұл өзгерістерді нуклеин қышқылдары, белоктар және ферментер реттейді. Инфекциялық кезеңде тыныс алудың жоғарлауы және ферментер белсенділігі күшеюінен ие-өсімдік пен патогенде бұрын болмаған жаңа ферменттер, белоктар т. б. заттар пайда болады. Өсімдіктің қорғану реакцияларында белок және оның алмасуы маңызды роль атқарады. Өсімдіктегі барлық үрдістер, яғни бірде-бір қорғану реакциялары (фитоалексиндердің түзілуі, тыныс алу, ферментер белсенділігінің жоғарлауы т. б. ) белоктың қатысуынсыз өтпейді. Сонымен өсімдіктің қорғануында төзімділіктің негізгі факторы белок болып табылады.

Фитоалексиндер - өсімдік пен патоген метаболизмдерінің өзара байланысында өсімдікте жаңадан түзілетін антибиотик қасиеті бар заттар. Ол заттардың өсімдікте синтезделуін алғаш К. О. Мюллер (1939) тапқан. дамуын тежейтін ингибитор заттар. Олар аурудан сау ткандерде болмайды, тек инфекцияға қарсы реакция ретінде өсімдікте синтезделеді, яғни жаңадан пайда болады.

Қазіргі кезде әртүрлі өсімдіктерде - бұршақ, алқа тұқымдастары және басқалардан фитоалексиндербөлініп, құрамы анықталды. Паразит ие-өсімдікті залалдаганда бірнеше фитоалексиндер түзілуі мүмкін. Мысалы, картоп түйнегін Phytophtora infestans залалдаганда үш фитоалексин түзіледі. Олар ришитин, любимин, фитуберин. Төзімсіз өсімдіктерде де ауруға қарсы фитоалексиндер түзіледі. Бірақ төзімді өсімдіктерде олар аз уақытта, көп мөлшерде синтезделеді, ал төзімсіздерде ұзақ уақытта аз мөлшерде түзіледі.

Фитоалексиндердің құрамы мен қасиеті өсімдік генотипімен анықталады. Өсімдікте әртүрлі микроорганизмдердің (патогенді, патогенді емес саңырауқұлақтар мен бактериялар, химиялық, физикалық заттар) әсерінен бірдей фитоалексиндер түзіледі. Фитоалексиндер түрлер (арнайы емес), сорттар (арнайы) иммуниттерін анықтауда қолданылады. Фитоалексиндердің түзілуі залалданған өсімдікте некроздардың пайда болуынан байқалады. Бұл заттар активті иммунитеттің негізгі факторы.

Фагоцитоз - деп клеткалардың микроскопиялық бөлшектерді (паразиттерді) қармап, қорытуын айтады. Фагоцитоз құбылысын алғаш И. И. Мечников жануарлардан тауып, организмді ол инфекциядан қорғайтынын дәлелдеп, өзінің «целлюларлық» «фагоцитарлық» теориясын ашқан. Жануарлар организмінің инфекцияданқорғануы екі бағытта жүреді: 1. Иммунохимиялық - қан құрамындағы қорғану заттары инфекцияны тежеуге қатысады; 2. Арнайы клеткалар паразитті қармап, ферментер арқылы оларды қорытады. Бұл үдерісті фагоцитоз, ал арнайы клеткаларды фагоциттер деп атайды. Өсімдікте арнайы фагоцит клеткалар болмайды. Бірақ, өсімдік клеткасының қорыту қабілеті бар екендігін Бернар (1900) дәлелдеген. Патогенді организмдер өсімдік клеткасының ішінде қорытылуына байланысты, фагоцитоз құбылысы активті иммунитет факторына жатады. Бұл құбылыс эндотропты микоризада (саңырауқұлақ өсімдік тамыр ішінде дамығанда) айқын білінеді.

2. 2 Өсімдіктің жасанды иммунитеті

Даму үдерісінде белгілі бір факторлардың әсерінен өсімдікте ауруды қабылдамау қасиеті пайда болады. Иммунитеттің бұл түрін жүре пайда болган немесе жасанды иммунитет деп атайды. Иммунитеттің бұл түрі сыртқы ортаның әсеріне байланысты болады. Өсімдік төзімділігін тыңайтқыштарды, физиологиялық активті заттардықолдану; тұқымның себу тереңдігін өзгерту арқылы арттыруға болады. Мысалы, қызылша тамыр жегі ауруының қоздырғышы өсімдікті дамуының текөну кезеңінде залалдайды. Дамудың осы кезеңін тездету, яғни себу мерзімін, тұқымның себу тереңдігін өзгерту, топырақты өңдеу т. б. шаралар қызылшаның осы ауруға төзімділігін арттырады; бидайдың қатты қара күйесі тұқымды өну кезінде залалдайды. Сондықтан, оптимальды температурада себу, төзімділікті арттырады.

Өсімдік түрінің немесе сортының бірнеше ауруға төзімділігін топтық иммунитет деп атайды. Мысалы, қазіргі кезде бидайдың Тимофеевка сортықара күйе, тат, ақұнтаққа; күнбағыстың - тат, жалған ақұнтақ, сұңғыла, қанкөбелегіне; темекінің - мозаика, жалған ақұнтақ ауруына төзімді сорттары бар. Мұндай төзімділікті жалпы төзімділік деп атайды.

Жасанды иммунитет адам мен жануарларда кейбір аурумен ауырған кезде, дәрілердің және вакциналардың әсерінен пайда болады. Өсімдікте де жасанды иммунитет бар. Патоген өсімдік клеткасына енген кезде, ол тек сол клеткаға ғана әсер етіп қоймай, өсімдіктің басқа клеткаларына немесе органдарына әсерін тигізеді (температураның көтерілуі, тыныс алудың жиіленуі) .

Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану) . Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді.

Иммундылықты химиялық әдіспен де арттыруға болады. Әртүрлі химиялық заттарды - макро-микротыңайтқыштар, өсуді реттейтін заттар, антибиотиктерді қолдану арқылы өсімдік төзімділігін арттыруға болады. Оларды қолдану әдістері әртүрлі - тұқымдық материалдардың иммундылығын арттыру, топырақ, тамыр арқылы тыңайтқыштар беру т. б.

2. 3 Өсімдікттің ауыл шаруашылық дақылдарын қорғаудағы маңызы

Вертикальді төзімділік- өсімдік сортында бірнеше төзімді гендерболуы мүмкін, әрбір төзімді ген белгілі бір физиологиялық расаға төзімді келеді және қоздырғыш әсеріне өте сезімтал. Төзімділіктің бұл түрін вертикалъді төзімділікдепатайды. Қоздырғыш мұндай сорттарда споралар түзбейді. Вертикальді төзімділік өсімдік генотипіне тығыз байланысты.

Горизонтальді (егістік) төзімділік сорттардың паразит расаларының бәріне төзімділігін айтады. Төзімділіктің бұл түрі аурудың таралуы мен споралардың түзілуін төмендетеді. Горизонтальді төзімділікте өсімдік генотипімен анықталады. Егер өсімдікте горизонтальді төзімді сорттарды кеңінен қолданса, онда ол эпифитотиді төмендетеді.

Вертикальді және горизонтальді төзімді сорттарды қолданғанда жаңа вирулентті расалардың пайда болуы төмендейді. Мысалы, бидайдың ерте пісетін сорттары - горизонтальді, ал кеш пісетін сорттары - вертикальді төзімді. Соған байланыстыпаразиттің вирулентті расаларының дамуы кешеуілдеп, эпифитотидің тууына кедергі жасайды.

Өсімдіктің төзімділік факторларының топтары:

Залалдануға дейінгі факторлар (инфекцияға дейінгі), залалданудан кейінгі факторлар (инфекциядан кейінгі) деп екі топқа бөлінеді.

Өсімдік төзімділігі белоктың ыдырауында пайда болған заттарға байланысты ( аммиак, мочевина т. б) болады. Мысалы, тканде аммиак пен мочевина мөлшерінің мол болуы, астық дақылдарының тат ауруына иммундылығын арттырады.

Сонымен өсімдіктің құрамы және оның паразитке төзімділігі немесе қабылдағыштығы қоздырғыштың қоректену типіне байланысты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.