Экскурсияны дайындаудың әдістемесі
Дәріс сабақтарының мазмұны
Тақырып 1. Тема 1. Кіріспе. Экскурсиятану ғылым ретінде. Экскурсияның
мәні және құрылымы
1.Экскурсия ұғымы
Дәріс мақсаты :
Экскурсиялық істің тарихнамасы, теориясы мен әдістемелігі
қарастырылған. Берілген материалды пайдалана отырып сапалы экскурсиялык
кызметті құрастыруға, оны ұтымды іске асыруға, қатысушылардың жасына,
тұратын орнына, ұлтына, жалпы мәдени деңгейіне қарамастан туристер
канағаттанатындай қылып экскурсияны дайындап өткізуге мүмкіндіктнрін
түсіндіру.
1.Экскурсия ұғымы мен тарихы.
2. Экскурсия іс-әрекет түрі ретінде.
3.Экскурсия – қарым-қатынас формасы.
4.Экскурсияның әртүрлі аспектілері.
1.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев туризм саласы мемлекет қазынасына
айтарлықтай кіріс әкелуге қабілетті, болашағы зор экономика саласы ретінде
көріне алатындығы жайлы өзінің стратегиялық бағдарламасында атап өткен
болатын. Мемлекет басшысының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты
мақаласын қоғам өкілдері, жалпы қалың бұқара жылы қабылдады. Онда елбасы
қазіргі қоғам талабына сай ел болашағына бағытталған айқын басымдықтарды
атап көрсетті. Бастысы, біздің рухани кемелдену мұратымыз аса биік екенін
көрсетті. Осы рухани кемелденуге біздің туризм саласын дамытып оның
экскурсиялық қызметінің мәні мен мазмұын басты ықпалдаушы факторларың бірі
болатыны сөзсіз.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстiк Қазақстан
облыстарындағы, сондай-ақ, Алматы және Астана қалаларындағы туристiк
фирмалар желiсi неғұрлым дамыған болып табылады. Осы облыстардың және
қалалардың туристiк ұйымдары жыл сайын туристердің және экскурсанттардың 88
пайызына дейiн қызмет көрсетедi.
Қазақстандық туристердің неғұрлым көп баратын жерлерi: Ресей, Қытай,
Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Бiздiң елiмiзге
Ресейдiң, Қытайдың, Германияның, Корея Республикасының, Пәкістанның,
Польшаның, Түркияның азаматтары жиiрек.
Туристік саланың инфрақұрылымын жасау үшін қуатты қаржылық салымдар
қажет болады. Мұндай қаржылық көмекті тек мемлекет бере алады. Мемлекетке
кірістер әкеле бастайтын жоғары дамыған және бәсекелестік мүмкіншілігі
үлкен туризм саласы қалыптасқаннан кейін, мемлекеттік органдар негізінен
туризм дамуын реттеуші қызметіне ауысады.
Туристік қызметтердің ұйымдастырылу барысына талдау жасалынды.
Көрсетілген қызметтердің сапалылығы мен оларды жетілдірудің негізгі
бағыттарына сараптама берілді.
Туристiк қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың
экскурсиялық қызметтің әлсіздігін көрсетіп отыр. Ол экономикалық дағдарыс
кезеңiнде туристік қызметке сұранысты жандандырып, көбiнесе туристiк
фирмалардың тиiстi тәжiрибесiнiң және бiлiктi мамандарының жетiспеушiлiгiне
байланысты эксурсант мамандардың дайындығына көңіл бөлу керек. Бүкiл
өркениеттi дүние негiзгi туристер ағынын өздерiне тартуға ұмтылуда, себебi
туризм мемлекет бюджетiнiң кірiс бөлiгiн толықтырудың маңызды көздерiнiң
бiрi болып табылады. Сондықтан, Қазақстанға шетелдiк туристер ағынын
көбейту қажет. Осы мақсатта туристiк ұйымдардың қызметiн, мұның өзi бiрiншi
кезекте, келушi туризмдi қарсалып, қызмет жасайтын экскурсиялық қызметті
дамытуға қайта бағдарлау қажет.
Экскурсоводтың тұлғалық, моралдық, рухани қасиеттеріне ерекше көңіл
бөлінген. Курсты оқыту мақсаты мен міндеттері: экскурсияларды дайындауда,
өткізуде колданылатын заманауи тәсілдерді игеру, Қазакстандағы экскурсия
кызметінің ерекшеліктері, даму жағдайлары және болашағы жайлы білім беру:
- студенттерге экскурсиялык мәтіндерді құрастыру, түрлі
экскурсияларды өткізу әдістемесі туралы хабар беру;
- әдістемелік, өлкетанымдық, тарихи және т.б. әдебиеттерді талдау,
пайдалана білу;
- экскурсиялық жұмысты ұйымдастыру әдістерін зерттеу;
- экскурсия өткізу техникасы жөнінде терең білім беру;
Экскурсиялық іс - халық арасындағы мәдени ағартушылық жұмыстың
маңызды бөлігі. Экскурсиялық істің дамуы әдістемелік және теориялық
негіздер жоспарын талап етті. Экскурсия – ұжыммен немесе жеке түрде көрікті
жерлерге, мұражай және т.б. жерлерге бару,оқыту және мәдени-сауаттандыру
мақсатында болатын жол сапарлар. Экскурсиялық әдістеменің басты
міндеттерінің бірі, саяхатшыларға естуге және көруге болатын материалдарды
көріп, тыңдап және сезінуге көмектесу.
Экскурсиялық іс – халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды
бөлігі. Оның тарихы жалпы 100 жылдан асқаны мен, ең дамыған кезі өткен
ғасырдың 70-80 жылдарына келді.
Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан, экскурсия өткізген
уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленгені бекер емес. Экскурсияның
бір неше түрлері бар: тарихи, тарихи-әскери, кәсіптік, табиғаттық,
архитектура-градоқұрылыстық, әдебиетік т.б.
Алғашы экскурсияларға себепші болған, өткен ғасырлардың қоғамдық
өмірі. Жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасау мен байланысты болды. Жалпы
айтқанда саяхаттар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр келкі функцияларды
атқарған, ол сол ғасырдың қызығушылығына, жетістіктеріне байланысты болды.
Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет одағында педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты. Өткен
ғасырлардың белгілі педагогтары экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі
деп санаған, сондықтанда экскурсия алғашында мектептерге енгізілген.
Табиғатқа шығып, айналамен танысуда экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу
экскурсияларымен қатар, оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ
олар алғашыда өте аз, серігу үшін жасалған, билеуші клас өкілдерінің ғана
қолы жеткен. Крымға, Кавказға, шетел курорттарына (Баден-Баден, Карловы-
Вары) саяхат жасаған.
Экскурсия кезінде білім алу мақсатын 18 ғасырдың алдыңғы қатардағы,
прогресивті адамдары қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып,
қаржы мәселелерін ірі меценаттар (демеуші) арқылы шешкен.
Экскурсия (латын тілінде excursion – жол жүру) – экскурсияны
жүргізушінің жетекшілігімен оқу немесе мәдени-ағартушылық мақсаттармен
көрнекі орындарда, мұражайларда және т.с.с. жерлерде. Ұжымдық немесе жеке
түрде қарап шығу. Экскурсияның осындай анықтамасы 1993 жылы шыққан
Энциклопедия туриста кітабында берілген. Экскурсияның мәні туралы Орыс
тілінің сөздігі кітабында терең көрсетілген.
Экскурсия – бұл оқыту және таныстыру мақсатымен белгілі жоспар
бойынша айтылатын, қандай да бір заттарды (өнер шығармалары, өткен
күндердің ескерткіштері, қандай да болса құрылыстар, механизмдер және т.б.)
ұйымдастырылған түсініктемелермен жүргізілетін көрме.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалар бойынша әрбір экскурсияның
спецификасы көрме мен әңгіменің бірлестігіне сүйенеді.
Әрбір экскурсияға белгілі анықталған белгілер тән. Емельянов Б.В.
(1976 ж) 5 керекті белгілерді бөліп көрсетті:
-Уақыт бойынша ұзақтығы, көбінесе 1 академиялық сағаттан 1 күнге
дейін.
-Мамандырылған экскурсия жүргізушінің болуы.
-Экскурсиялық нысандарды қарау, көру, әсер алудың алғы шарттары.
-Нысандармен қозғалу және тоқтау кезінде таныстыру, әсіресе
автобустан шығу кезінде.
-Осы көрменің негізі болып табылатын, яғни оның тұрақталатын нақты
анықталған тақырыбы.
Экскурсия - орыс тіліне XIX ғ. енгізілген, басында бұл сөз әскери
шапқын, кейіннен серуенге шығу, жорық деп белгіленген.
Экскурсия – методика арқылы алдын ала ойластырылған назар аударарлық
жерді, тарихи және мәдени ескерткіштерді көрсету, оның негізіне
экскурсанттардың көз алдындағы объекттердің анализі жатқызылған, және
сонымен байланысты оқиғалар туралы епті әңгіме. Бірақ экскурсияның негізін
тек қана осымен түсіндіру дұрыс емес.
Экскурсияның терминына түрлі басылымдарда соңғы 70 жылда берілген
анықтамаларға тоқталайык:
Ен алғашқы түсінігін 1923 жылы М.П. Анциферов берген Экскурсия –
серуен, өз мақсаты ретінде, көруге қолайлы объектті, тақырыпты нақты
материал арқылы зерттеу.
Экскурсиялық әрекеттің орнын мектептен тыс жұмысында сипаттай отырып
экскурсионист Л. Бархаш былай деген – Экскурсия ол белгілі білім алудың
көрнекілік тәсілі, алдын-ала өңделген тақырып арқылы нақты объектке бару
кезінде тәрбие беру.
Уақыты бойынша соңғы жылдары жарияланған анықтамағада тоқталайық:
ЭКСКУРСИЯ – оқудың, оқудан тыс жұмысының ерекше формасы, оның барысында
мұғалім – экскурсовод, оқушылар – экскурсанттар бірігіп, болып жатқан
процесстерді табиғи жағдайда бақылауы (завод, колхоз, тарихи ескерткіш,
естелік жер, табиғат аясы т.б.) немесе арнайы жасалған коллекция қоймалары
(мұражай, көрме).
Түрлі сөздіктерде, энциклопедияларда да Экскурсия терминіне
анықтамалар беріледі. Ең алғашқы түсінігін 1882 жылы В. Даль береді
ЭКСКУРСИЯ – серуен, бір нәрсе іздеп шығұ, шөп жинау т.б.. Кіші совет
энциклопедиясында (1913 ж. т. 10) былай түсіндіріледі: ЭКСКУРСИЯ – бір
жерге көбінесе ғылыми немесе білім алу мақсатымен топпен шығу, өндіріс
орны, совхоз, мұражай т.б..
Үлкен совет энциклопедиясында ЭКСКУРСИЯ – назар аударарлық
объекттерге бару (мәдениет ескерткіші, мұражай, өндіріс орны, т.б.) білім
алудың формасы мен тәсілі. Маман-экскурсоводтың басшылығымен топ үшін
өткізіледі.
Жоғары берілген анықтамалардың бәрі өз кезеңіндегі идеологияны, сол
уақытқа сай көзқарастарды, экскурсияға жүктеген міндеттерді қөрсетеді.
Экскурсияның даму жолы оның негізінің өзгеруіне байланысты. Басында
экскурсия практикалық міндеттерді іске асыратын серуен болып табылатын,
мысалы шипалы шөп іздеу, жинау. Кейінрек оның алдында өлкетану мұражайларға
экспонат табу сияқты ғылыми міндеттер пайда болды,
Түрлі сөздіктерде, энциклопедияларда да Экскурсия терминіне
анықтамалар беріледі. Экскурсия (лат. excursіo – сапар) – ғылыми, білім
беру, танымдық, мәдени-ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір
орындарға ұйымдастырылатын ұжымдық сапар немесе жорық.
Экскурсия (латын. excursio — серуендеу) — жеке тұлғаның өзі уақытша
болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт
сағаттан аспайтын уақытта көріп тамашалауы. Сөз тұлғасы орыс тіліне XIX
ғасырда енген. Басында бұл сөз әскери шапшаңдық деген мағынада
қолданылып, кейін сөз мағынасы серуенге шығу, жорық, саяхаттау деген
ұғымға ауысқан.[1] Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда
серуендеу деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша
болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт
сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі.
Экскурсияның мазмұны зерттеу нысанына (табиғат, музей, өндіріс,
тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты. Тақырыбы бойынша мәдени-
тарихи, ғыл. жаратылыстану, өндірістік, өлкетану, т.б. Экскурсиялар болады.
Экскурсия оқу жүйесіне байланысты мектептерде жиі қолданылады. Мұндай
жағдайларда Экскурсия оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу-
бағдарламалық және мектептен тыс Экскурсиялар болып бөлінеді. Экскурсия
негізіне оның ақпараттық бөлімі, коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні,
адамдардың бір-бірімен байланысы, оның идеялығы сияқты спектлерді
қарастырады.
Ең алғашқы түсінігін 1882 жылы В. Даль береді ЭКСКУРСИЯ – серуен,
бір нәрсе іздеп шығұ, шөп жинау т.б.. Кіші совет энциклопедиясында (1913
ж. т. 10) былай түсіндіріледі: ЭКСКУРСИЯ – бір жерге көбінесе ғылыми
немесе білім алу мақсатымен топпен шығу, өндіріс орны, совхоз, мұражай
т.б..
Өзінің білімін жоғарлатуда, жаңа формаларды іздестіруде экскурсиялар
алдында жалпы білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру,
оны тиімді қылуында, экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне
айналды.
Барлық берілген экскурсия жайлы анықтамалардың бәрі өз кезеңіндегі
идеологияны, сол уақытқа сай көзқарастарды, экскурсияға жүктеген
міндеттерді қөрсетеді.
Экскурсияның даму жолы оның негізінің өзгеруіне байланысты. Басында
экскурсия практикалық міндеттерді іске асыратын серуен болып табылатын,
мысалы шипалы шөп іздеу, жинау. Кейінірек оның алдында өлкетану
мұражайларға экспонат табу сияқты ғылыми міндеттер пайда болды,
Өзінің білімін жоғарлатуда, жаңа формаларды іздестіруде экскурсиялар
алдында жалпы білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру,
оны тиімді қылуында, экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне
айналды.
Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда серуендеу деген
мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі
(жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан
аспайтын уақытқа барып көруі.
Бұл пән оқу үрдісіне Батыс Еуропа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-
ХІХғғ енгізілген. 1910 жылы оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету
үшінМәскеуде Орталық экскурсиялық комиссия құрылды. Совет өкіметі
экскурсияны оқу үрдісіне ең қажет элемент ретінде қарастырды. 1918 жылы
Мәскеуде Оқушылардың орталық экскурсиялық бюросы құрылды. Экскурсиялар
туризмнің мәдени-танымдық түрі және құрама бөлігі ретінде 1920-30 жылдарда
қарқынмен өрлей бастады. 1928 жылы Советский турист АҚ құрылды, 1930 жылы
Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы (ОПТЭ) болып
өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкомпросаның эксурсиялық-туристік
орталықтары ашылды. 1936 жылдан бастап туризм және экскурсияны дамыту
төрағалығы ВЦСПС-ке өткізілді.
Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Кеңестер Одағында педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен
ғасырларда оқу-білім беру ісінің белгілі мамандары экскурсияны оқу
процесінің белсенді түрі ретінде санаған. Экскурсия бастапқы кезде
мектептегі белгілі бір пәндердің бағдарламаларына енгізіліп, табиғатқа
шығу, айналамен танысу сипатында өткізілген. Кейін оқу экскурсияларымен
қатар оқудан тыс экскурсиялар да жолға қойыла бастаған. Бірақ мұндай
экскурсияларға алғашында тек ауқатты адамдардың ғана шамасы келген. Олар
сол кезде Қырымға, Кавказға, шетел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия
кезінде танымдық білім алу мақсатын XVIII ғасырдағы алдыңғы қатардағы
прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып,
қаржы мәселелерін ірі демеушілер арқылы шешкен.
Экскурсия — білім алудың негізгі формасы. Экскурсиялардың түрлі
қоғамдық формацияда да, мемлекеттің түрлі кезеңдерінде де өзіндік орны
болған. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша
жүйеленген. Экскурсияның тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби
және т.б.бірнеше түрлері бар. Алғашқы экскурсиялар өткен ғасырлардың
қоғамдық өмірімен танысуға қызығушылықтан жүзеге асқан. Бұл сол кезеңде
діни, әулие жерлерге қажылық жасау сапары арқылы көрініп отырды.
Ұйымдастырушылық және ақпараттық бөлімі. Экскурсияның негізгі бөлімі:
тақырыпшылар және олардан құралған сұрақтар: экскурсия қортындысы және
мазмұны. Экскурсияның жіктелуі. Жіктелудің негізгі ұстанымы. Мазмұны
бойынша: шолу. Тақырыптық. Қатысушылардың санымен құрамына байланысты.
Өткізулу орнына байланысты. Қозғалыс түріне байланысты. Өткізу формасына
байланысты. Тақырыптық экскурсиялардың бөлінуі тарихи, табиғаттану, әдеби,
архитектуралық, өндірістік-экономикалық, діни. Ішкі тақырыптық
экскурсиялардың үдемділігін анықтау, оларға сипаттасы, экскурсиялық
қызыметтін тұтынушылық сұранысы.
Экскурсиялық істің қалыптасуы, дамуы мен өрлеуі музейлердің тарихымен
тікелей астасып жатыр. Экскурсияның шығуына себепшілік танытқан өткен
ғасырлардың қоғамдық өмірі десе де болады. Бұл бірінші кезекте біркатар
қалаларда музейлердің ашылуынан да байқалады, Қазақстан аумағында тұңғыш
рет музейдің ашылуын 1831 жылдан бастаған жөн. Себебі осы жылы Орынбор
қаласындағы Неплюев әскери училищесінде Орынбор өлкесінің музейі (қазіргі
ҚР Орталық Мемлекетгік музейі) ашылған еді. Оның алдында, яғни 1827 жылы
Бөкей Ордасында Жәңгір ханнын Қару-жарақ бөлмесі ұйымдастырылған-ды. 1883
жылы Семейде музейдің ашылуы, еліміздің шығыс аумағындағы елеулі оқиғаға
айналды.
Сондай-ақ 1906 жылы ағайынды Белослюдовтар Семейде жекеменшік музей
ашқан-ды. 1915 жылы Өскеменде де музей жұмыс істеп, халыкты қабылдай
бастады. Негізінен алғанда, патшалық Ресей тұсында музейлердің ашылуына,
қазақ тарихына қатысты көптеген көрмелердің ұйымдастырылуына Орыс
географиялық қоғамының, Орынбор мұрағат комиссиясының белсенді мүшелері
(әскери шенеуніктер, орыс зиялылары, Қазақстанға жер аударылған саяси
қайраткерлер, т.б.) атсалысты. Мұражайлардың ашылуы экскурсия жүргізу ісін
біртіндеп жолға қоя бастады. Сонымен қатар өткен ғасырлардың белгілі
мұғалімдері экскурсияны оқу үдерісінің интерактивті түрі деп санаған.
Сондықтан экскурсияға шығу алғашында мектептерде кең қанат жайды. Тарихи
орындарға бару, табиғат аясына шығу, коршаған ортаны тану секілді іс-
шаралардың маңызы зор екендігін озық ойлы мұғалімдер нақты білгендіктен,
көпшілігі оқудың осындай белсенді түрін таңдап алып жатты. Оқушылар мен
гимназистер музейлерге, тарихи орындарға және сәулет өнері ескерткіштеріне
баруының нәтижесінде оқудан тыс экскурсиялар да пайда бола бастады. Десе
де, патшалық Ресей тұсындағы Қазақстан мұражайларында экскурсиялық іс
айтарлықтай дами қойған жоқ. Оған музейлерде экскурсия жүргізушінің арнайы
штатының болмауы немесе аздығы, әдістеменің жетіле қоймауы, т.б. жайттар
өзіндік әсерін тигізген еді. Бұл осы кездері бүкіл Ресейге тән құбылыс еді.
Мұндай олқылықтардың орнын толтыру үшін мамандар 1910 жылы Мәскеуде
Орталық экскурсиялық комиссия құрды. Оның негізгі мақсаты оқушылар мен
оқытушыларға экскурсиялық қызмет көрсету тұғын. Комиссия мүшелері
экскурсиялық істің кыр-сырына үңіліп, оның әдістемесін қалыптастыруға
атсалыса бастады. Осы жылы Мектеп экскурсиялары, олардың мәні мен
ұйымдастырылуы атты жинақ басылып шықты, кейіннен аталмыш жинақ 1921 жылы
өзектілігіне орай кеңестік баспадан қайтадан жарық көрді.
Жалпы айтканда, экскурсиялар мемлекеттін түрлі кезеңдерінде өз
миссиясын тиянақты түрде атқарып келген. Экскурсиятанудың пон ретінде
дамуына Кеңес Одағы тұсында мамандар көп еңбек етті. Оның дамуы педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды.
Республиканың нақты шекаралары межеленген 1925 жылдарға дейін Кеңес үкіметі
Қазақстанда тағы бірнеше музейлер ұйымдастырып, музей ісін дамытуды жолға
койды. Мысалы, 1919 жылы Костанайда, 1920 жылы Шымкентте, Оралда,
Көкшетауда, 1923 жылы Ақмолада, Петропавлда музейлер ашылып, халыққа кызмет
көрсете бастады. Сонымен қатар түрлі коғамдар, одақтар, мысалы, 1918 жылы
Мәскеуде Оқушылар экскурсиялық бюросының орталығы кұрылды.
Экскурсиялар туризмнің медени-танымдық түрі әрі кұрама бөлігі ретінде
20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында өрлей бастады. Бұл кездері
саяси-ағарту жұмыстарына көп көңіл бөлінді. 1926 жылғы Саяси-ағарту
кеңесінің IV съезінің шешімі бойынша, музей экскурсиялары маркстік-лениндік
методология шеңберінде жүргізілуі тиіс болды. Ендігі кезекте бүқаралық
саяси-ағарту жұмыстары атты термин негізінде музей кызметі, соның ішінде
экскурсиялық іс жандана түсті.
1928 жылы Кеңес турисі атты АҚ құрылды, ол 1930 жылы Бүкілкеңестік
пролетарлық туризм және экскурсияның еркін қоғамы болып өзгертілді.
Көптеген қалаларда Халық ағарту комисариатының эксурсиялық-туристік
орталықтары ашылды. 1936 жылдан бастап туризм және экскурсияны дамыту ісі
орталықтандырылды.
Мамандардың (Ибраева, т.б.) есептеулеріне қарағанда, Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында музей қызметкерлерінің құрамы азайып кеткен.
Соғыс кезінде майданға аттандыру, бюджеттің тапшылығына байланысты қысқарту
сияқты себептер музейлердің онсыз да аз кадр әлеуетін күрт төмендетіп
жіберді. Егер бұрын облыстық тарихи-өлкетану музейлерінде 6-7 адам қызмет
етсе, соғыс жылдарында 2-3 адам болып сиреп, музей жұмысы жүрмеді. 1942
жылғы қаңтардағы музей қызметкерлері туралы мәліметтер мынадай:
республиканың 13 облысы бойынша барлық кызметкерлер саны — 49 адам, оның
ішінде БК(б)П мүшесі — 9 адам, комсомол мүшесі — 3 адам, жоғарғы
білімі барлар ~ 8 адам, орта білімі барлар — 19 адам, аяқталмаған
орта білімі барлар — 6 адам, арнайы білімі барлар — 3 адам, төменгі білімі
(2, 3 сыныптық) барлар — 7 адам. Ал облыстық музейлердің жағдайы мынадай;
Алматы облысы бойынша 5 адамның жоғары білімі жоқ, 2-інде орта білім, 2-і
партия мүшесі, 1-і комсомол мушесі, Батыс Қазақстан облысы бойынша 2
адамның 1-інде орта білімі, екіншісінде аякталмаған орта білімі болған.
Ұлттық кұрамы: қазақ — 1 (Қостанай облысы бойынша), орыстар 28, қалғаны
басқа ұлт өкілдері. Міне, зерттеушілердің мағлұматы осындай. Бұл соғыс
зардаптарынан туындаған жайт еді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін оку үдерісінде экскурсия кеңінен
қолданылып, өлкетанушылық жұмыстар дамыды. Облыстарда музейлер
ұйымдастырылды. Айта кететін бір жайт, 1950-1960 жылдары мұражай ісінде
ғылыми-ағартушылық жұмыс термині кеңінен қолданыла бастады. Мұны музей
қызметінің негізі болып табылатын музей пәніне және осы саладағы ғылыми-
зерттеу жұмыстарына деген қызығушылықтың артуымен түсіндіруге болады.
Алайда, музейлер негізгі идеологиялық мекемелердің бірі ретінде саналып
келді. Бұған кеңес одағы коммунистік партиясының 1964 жылғы Еңбекшілерді
коммунистік тұрғыдан тәрбиелеудегі музейлердің рөлі туралы, 1982 жылғы
Музейлердің идеялық-тәрбиелік жұмыстарын жақсарту туралы деген қаулылары
да дәлел бола алады. Ендігі жерде келушілерге қызмет көрсету келушілер
саны, оқылған дәрістер көлемі мен жүргізілген экскурсиялар бойынша
бағаланды. Сөйтіп, экскурсиялық қызметке социалистік құрылысты дәріптеу
сынды жұмыстар жүктелді.
Дегенмен, 1960-1980 жылдары аудиториямен жұмыс істеу жаңа сапаға
көтерілді. Музей жұмысында факультативтер, абонементтер, ауызша журналдар,
түрлі фестивальдар, мейрамдар, т.б. ұйымдастырылып, экскурсиялық жұмыстың
әдістемесі жетілдірілді. Экскурсия диалог ретінде қарастырылады, ал
экскурсант оған белсенді түрде қатысушы болып табылды. Экскурсия
барысындағы сұрақ-жауап, түрлі ойын әдістемелері енгізілді,
сахналандырылған көріністері орын алды. Әрбір келушіге (оқушы, студент,
ересек адам, шетелдік турист, т.б.) қатысты дифференциалды ұстаным
қалыптасты. Кеңестік Мәдениет ғылыми-зерттеу институты осы кездері Основы
экскурсионного дела, Музей и посетитель секілді ғылыми жинактар шығарып
тұрды. Олардың барлығы экскурсиялық істің дамуына, ғылыми түрғыдан
кемелденуіне айтарлыктай үлес қосты. 1980-1990 жылдары коммуникация
теориясы аркылы кеңестік мұражайларда адамның дамуына, оның шығармашылық
әлеуетіне, құндылықтарының қалыптасуына, дүниетанымдық бағдарларына,
қоғаммен әлеуметтік-мәдени байланыстарына азды-кемді назар аударыла
бастады. Осы кездері Қазак КСР құрамында 19 облыс болды. Нәтижесінде әрбір
облыста тарихи-өлкетану музейлері ашылды. Олардан басқа аудан
орталыктарында, шағын қалаларда, кейбір университеттер мен
ғылыми орталықтарда (Ғылым Академиясы, т.б.), ірі мектептерде сан алуан
тақырыптағы музейлер жұмыс істеп, келушілерді қабылдады. Ендігі жерде
экскурсия жүргізушілердің штат құрамы да азды-кемді ұлғайтылып, оның ғылыми
әдістемесі де жетілдіріле түсті. Ал музейлер мекемелеріне мамандар даярлау
ісі біршама кенже қалып келе жатты.
Айта кету керек, 1970 жылы музей қызметкерлерінің саны 2 есеге артып,
олардың жалпы саны 640 қызметкерге жеткен, Бұлардың 406-сы ғылыми кызметкер
(68%) болған. Музейде жұмыс істейтін жергілікті ұлт құрамы да өсе түскен.
Олардың жалпы көлемі 46% пайызға дейін өскен. Музей штаты құрамына да
белгілі бір талаптар қойылды. Мәселен, облыстық музейлерде директор, бас
қор сақтаушы, 2 аға ғылыми қызметкер, ғылыми қызметкерден жабдықталған
штаттық бірлік берілуі тиіс болды. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, 1990
жылдардың басында Қазақ КСР-нің музейлерінде 2770 мың қызметкер тіркелген.
Оның ішінде 155 қызметкерде музей ісі мамандығы бойынша білімі, ал 1136
ғылыми қызметкер мен экскурсия жүргізушілерде жоғары білім болған.
Тақырып 2. Тема 2. Экскурсияның функциялары және белгілері
Дәріс тезистері Тезисы лекций:
1.Функция ұғымы.
2.Экскурсияның функциялары.
3. Экскурсиядағы ғылымилылық принципі.
4. Қазіргі кезгі көрсетудің аспектілері.
5. Экскурсияның белгілері.
ЭКСКУРСИЯНЫҢ ФУНКЦИЯСЫ
Функция (ұғым ретінде) латын тілінен аударудағы орындау, жүзеге
асыру, орындау, Қызмет шеңбері, мақсаты, міндеті, рөлі дегенді білдіреді.
Функция - бұл қандай да бір объектінің сыртқы көрінісі, мекеменің,
кәсіпорынның жұмыс түрі. Жұмыс істеу - бұл әрекет ету, жұмыс істеу дегенді
білдіреді. Экскурсияның функциялары оның негізгі қасиеттері ретінде
қарастырылады.
Сурет 1 - Экскурсияның негізгі қызметтері
Ғылыми насихат функциясы. Экскурсия саяси, философиялық, ғылыми,
көркемдік және басқа да көзқарастардың, идеялар мен теориялардың таралуына
ықпал етеді. Насихаттау функциясын орындай отырып, әрбір экскурсия нақты
бағытта болуы керек. Экскурсияның негізіне насихаттау қағидалары,
ғылымилық, идеялық, өмірмен байланыс, табандылық және сенімділікті
жатқызуға болады. Бұл қағидаттар насихаттың мәнін білдіреді, онда бастысы-
маңызды. Оларды жиынтықта, яғни бір-бірімен өзара байланыста қараған жөн.
Ғылымилық принципі. Тәрбие және оқыту формасы ретінде экскурсияның
маңызды сапасы оның ғылыми сипаты болып табылады. Экскурсияның мақсаты-
ғылыми білімнің таралуына ықпал ету. Экскурсияның мазмұны қазіргі ғылымның
белгілі бір бөлімінің мәліметтеріне сәйкес баяндалуы, дүниетанымды
қалыптастыруға ықпал етуі тиіс. Фактілер, оқиғалар, теориялық ережелер
ғылыми түсіндіруде беріледі, қазіргі заманғы ғылым салаларының
жетістіктерін ескере отырып, жарық алады. Фактілер мен оқиғалар объективті
ғылыми баға алуы тиіс.
Идеялық принципі. Идея-бұл қойылған мақсатқа жету үшін нақты іс-қимыл
жоспары. В. Даль "зат туралы түсінік, ақыл-ой, елестету, заттың қиялын,
ақыл-ой қиял" идеясын қарастырды.
Идеяны идеялардың белгілі бір жүйесіне саналы бейілділік ретінде
қарастыру қажет. Идеялық ұстанымдар экскурсияны дайындау кезінде нақты
материалдың мазмұнына объективті көзқарас және экскурсанттарға осы
материалды баяндайтын экскурсоводтың сенімін білдіреді. Әрбір экскурсия осы
талаптарды ескере отырып дайындалуы маңызды, оған сәйкес экскурсияға
арналған құжаттар - мәтіндер мен әдістемелік әзірлемелер құрастырылуы
қажет.
Экскурсовод өзінің жеке идеялық сенімін дәйекті көрсете отырып,
өзінің әңгімесін ғылыми теорияда құруы өте маңызды. Экскурсоводтың
әңгімесінде, объектілерді талдауда экскурсоводтың эрудициясы ғана емес,
сонымен қатар оның белсенді өмірлік позициясының объективті көрінісі
ретінде беталысы да өз көрінісін табады. Идеялық экскурсовод-бұл өз
қызметінде және өзінің барлық іс-әрекеттерінде нақты қағидаттарды
басшылыққа алатын маман.
Теорияның өмірмен байланысы. Экскурсия материалдары өмірмен,
шындықпен, шаруашылық және мәдени құрылыстың тәжірибесімен, Ресейде болатын
өзгерістермен байланыстырылуы тиіс. Нақты материалды баяндау тарихи және
басқа да процестердің негізінде жатқан заңдарды ескере отырып
қорытындылармен және қорытындылармен сүйемелденуі тиіс.
Белгілі бір қиындықтар қазіргі заманғы материалмен байланыстыру
кезінде пайда болады. Баяндалатын тақырыпқа қарамастан, экскурсиядағы
өткені мен бүгіні бір-бірімен байланыстырылатынын ескеру қажет.
Экскурсиялардағы қазіргі замандылықты сипаттайтын Материал үш
аспектіде көрініс табады: бірінші аспект - экскурсияның барлық тақырыбы
толығымен қазіргі заман оқиғаларына арналған ("Калуга салынуда", "қаланы
қайта жаңартудың басты жоспары іс-әрекетте"); екінші аспект - қазіргі
заманғы экскурсияның бір бөлігі, бір немесе бірнеше подтем. Бұл нысан қала,
аудан бойынша шолу экскурсиясына тән ("Мурманск - Заполярья астанасы"),
("біздің Раменский өлкесі"). Экскурсияда өткен (Тарих), Қазіргі (қазіргі
заман) және қаланың, ауданның болашағы (болашақ) көрсетіледі. Экскурсияның
бір бөлігі заманауи көрсетілімге берілген. Соңында, үшінші аспект -
экскурсия тарихи оқиғаларды, тарих ескерткіштерін көрсетуге арналған.
Бүгінгі күнмен байланыс өткен оқиғалар (кейде көп ғасырлық ескіру) қазіргі
заман тұрғысынан, ғылым жетістіктерінің негізінде бағаланатынын білдіреді.
Пікірлер мен қорытындылар бүгінгі күннің басым көзқарастарын ескереді.
Мысалы, экскурсиялар "Декабристы Иркутскіде" беріледі және келесі бағалау:
"Орыстар дворяндар-революционеры көтерді желтоқсанда 1825 жылғы көтеріліс
қарсы орналасқан және крепостничества... Декабристердің қозғалысы Ресейдегі
революционерлердің бірінші Қарулы өнер көрсетуі болды...".
Экскурсияның тиімділігі материалдың қаншалықты түсінікті жазылуына,
оның мазмұны бойынша осы аудитория үшін қаншалықты қолжетімді болуына
байланысты. Материал аудиторияның дайындығын, оның жалпы білім деңгейін,
өмірлік тәжірибесін ескере отырып баяндалуға тиіс.
Экскурсиялық материалдың сенімділігі сонымен қатар: тақырыпты ашатын
аса маңызды фактілерді іріктеумен; сенімді салыстыруларды пайдаланумен;
дәлелдемелерді шебер іріктеумен; беделді дереккөздерге сілтемелермен,
оқиғаның қатысушылары мен куәгерлерінің естеліктерімен; фотосуреттерді,
түпнұсқа құжаттардың, карталардың, схемалардың көшірмелерін көрсетумен
қамтамасыз етіледі.
Әрбір экскурсия үшін білім хабарламасының сенімді тоны тән.
Болжамдар, нұсқалар, нұсқалар негізгі тақырыпты ғылыми деректер негізінде
ашуды өзгертпеуі керек. Полемиялық үрдістер экскурсиялық материалды
қабылдауға зиян келтіреді. Өнер тарихшысы А. В. Бакушинский музейлік
экскурсиялар әдістемесін әзірлей отырып, экскурсияға сыни-полемиялық
үрдістерді енгізуге қарсы сөз сөйлейді. Мұндай тәсіл экскурсанттардың күш-
жігерін және назарын шашып, мақсатына өте сирек жетеді. Экскурсияға
қойылатын басты талап-экскурсанттарға хабарланатын фактілердің
шынайылығы,шынайылығы. Бұл тақырыпқа назар аударады, оны қабылдау үшін
негіз болады.
Ақпарат функциясы. Өз тақырыбына сәйкес Экскурсия білімнің нақты
бөлімі бойынша ақпаратты қамтиды: тарих ғылымының, медицинаның, биологияның
жетістіктері; археологтардың ашылуы; шаруашылық және мәдени құрылыстағы
өнертабыстар, жетістіктер. Газет, радио, теледидар, лекция, экскурсия
сияқты маңызды ақпарат құралдарынан жоғары көрнекілікпен ерекшеленеді.
Экскурсиядағы ақпараттардың басым бөлігі нысандардың көрсетілуімен
расталады. Экскурсияларда ақпараттың болуы экскурсовод тақырыптан ауытқи
отырып, халықаралық өмірдің соңғы оқиғалары туралы хабарлама жасауы тиіс
дегенді білдірмейді. Экскурсияны өткізудің негізі бекітілген мәтін болып
табылады. Егер әңгіме төтенше маңызды хабарлар туралы болмаса, тақырыптық
экскурсияның мазмұнын таңертеңгі радиохабарлар немесе газеттердің жаңа
нөмірлерінен алынған материалдармен толықтыруға болмайды.
Мәдени бос уақытты ұйымдастыру функциясы. Бос уақыт дегеніміз жұмыс
күнінен кейін адамның иелігінде қалатын жұмыс уақытынан тыс уақыт бөлігі.
Бұл бос уақыт тәуліктің, аптаның, жылдың шегінде адам өз қалауы бойынша
белсенді шығармашылық немесе қоғамдық қызметке, өндірістен қол үзбей оқуға,
әуесқой сабақтарға, достармен қарым-қатынас жасауға жұмсайды.
Экскурсия "оқу және өздігінен білім алу"терминімен анықталатын сабақ
тобына жатады. Мәдени демалыс формасы бола отырып, экскурсия адамның рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен қалыптастыруды қамтамасыз етеді. 20-шы
жылдардың өзінде ғалым-экскурсионистер экскурсия демалыс емес, қала бойынша
әдеттегі серуенге қарағанда, экскурсанттардан үлкен күш талап ететін ақыл-
ой еңбегі туралы ойға келеді. Экскурсияда хабарланған білімнің жүйелілігі,
"саяхат" элементінің болуына байланысты оның тартымдылығы, өз мүдделеріне
сәйкес таңдау мүмкіндігі-осының барлығы адамдар үшін экскурсияны танымал
етеді.
Экскурсия жұмыстан қол үзбей оқу формаларының қатарында маңызды орын
алады. Экскурсиялық мекемелер мен мұражайлар эпизодтық іс-шаралардан
циклдар бойынша іс-шараларға көшкен жерлерде мәдени бос уақытты
ұйымдастырудағы экскурсияның рөлі арта түсуде. Экскурсиялық цикл
экскурсанттарға білім жүйесін беру міндетін қояды (мысалы, туған қаласының
тарихы, оның аумағында орналасқан Мәдениет және тарих ескерткіштері
туралы). Ірі мәдени орталықтарда бұл міндет тарылуы мүмкін. Мұнда 5-6
экскурсиядан тұратын цикл, мысалы, тарихи ескерткіштерді көрсетуге
арналады.
Мәдени-техникалық ой-өрісін кеңейту функциясына саяхат. Әр экскурсия
адамның ой-өрісін кеңейтуге ықпал етеді. Оның қатысушылары тарих, өнер,
сәулет, әдебиет, экономика салалары бойынша білім алады. Экскурсия
экскурсанттардың білімін нақтылайды,оларға жазбаша деректер бойынша, мектеп
бағдарламаларынан, лекциядан білгендерін көруге көмектеседі.
Экскурсия-бұл мәдени-тәрбие жұмысының бірнеше түрін синтездеу. Оған
тақырыптық кіріктірілген және әдістемелік жағынан ақталған бөлшектер
ретінде енгізілуі мүмкін:
а) көркем фильмдерден алынған фрагменттер, ғылыми-көпшілік немесе
толық хроникалық-деректі фильм;
б) соғыс ардагерлерінің әскери-патриоттық тақырыптарға экскурсияларда
сөйлеген сөздері (1941-1945 жж.);
в) өнеркәсіптік немесе ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
басшыларымен, инженерлік-техникалық қызметкерлермен, өндірістік
тақырыптарға экскурсиядағы озық жұмысшылармен кездесу;
г) композиторлардың, әртістердің, музыканттардың өмірі мен
шығармашылығына арналған музыкалық шығармаларды тыңдау;
д) мемлекет және қоғам қайраткерлерінің дыбыс жазбаларында, тарихи
және тарихи-революциялық тақырыптарға экскурсияларда сөйлеген сөздерін
тыңдау.
Адам мүддесін қалыптастыру функциясы. Экскурсияның мақсаты-
аудиторияның білімін хабарлау және адамдардың нақты білім саласына
қызығушылығын тудыру. Әдеби экскурсияға барған соң, оның қатысушылары нақты
жазушыға қызығушылық танытады. Осындай экскурсияларға қатысушылар кейіннен
бейнелеу өнері, Әдеби шығармашылық бойынша әдебиеттерді оқиды,
мұражайларға, басқа да экскурсияларға қатысады. Экскурсия көпшілік үшін өз
білімін жетілдіру бойынша жұмыстың басталуы болып табылады.
Әрбір нақты экскурсия бір уақытта бірнеше функцияларды орындай алады.
Бұл экскурсанттардың қандай тобымен өткізілуіне байланысты. Балалар мен
жастар үшін экскурсия - бұл мәдени-техникалық ой - өрісін кеңейту
функциясы; мамандықты таңдаған жасөспірімдер үшін - қызығушылықты
қалыптастыру функциясы; шетелдік туристер үшін-ақпарат функциясы және т. б.
Экскурсияның 8 белгісі:
1. Экскурсияның ұзақтығы. Экскурсия 1 сағаттан 24 сағатқа дейін
созылады. Уақыт академиялық сағат бойынша есептеледі. Ең аз уақыт алатын
экскурсиялар — музей және көрме экскурсиялары. Ең ұзағы – қала сыртына
жасалған экскурсиялар.
2. Экскурсанттардың болуы. Экскурсанттар саны негізінде 1 адамнан 50
адамға дейін болады. Кей кездері 70 адамға жетеді.
3. Жоғары маманды экскурсоводтың болуы.
Экскурсоводтар 4 категорияға бөлінеді:
• 1-категориялы экскурсоводтар 1 тақырыпты біліп, 2-3 экскурсия жүргізуі
керек;
• 2-категориялы экскурсоводтар 2-3 тақырып біліп, 7-8 экскурсия жүргізу
керек;
• 3-категориялы экскурсоводтар 4-5 тақырып біліп, 15-20 экскурсия
жүргізу керек;
• 4-категориялы экскурсоводтар 10 тақырыптан артық біліп, жеке
экскурсияларды жеке ұйымдастырады.
4. Экскурсия кезінде объектілерді көрсету.
5. Экскурсанттардың алдын ала жоспарланған маршрутпен жүруі.
6. Экскурсиялық объектілерді көрсетудің мақсаты.
7. Экскурсиялық құжаттар:
1) Экскурсиялық маршруттың сызбасы;
2) Экскурсия мәліметтері;
3) Экскурсоводтың портфелі7
8. Экскурсанттардың белсенділігі.
Экскурсияның қызметтері
1. Танымдық;
2. Ақпараттық;
3. Демалыс уақытын ұйымдастыру;
4. Тәрбие, сауықтыру және т.б.
Тақырып 3. Тема 3. Экскурсияларды топтастыру
Дәріс мақсаты : Экскурсияларды топтастырудың негізгі белгілерімен
таныстыру.
Негізгі сұрақтар
1.Экскурсияларды топтастырудың негізгі белгілері.
2.Мазмұны бойынша топтастыру. атысушылардың құрамы мен саны бойынша.
3. Өткізу орны бойынша.
4.Қозғалу тәсілі бойынша.
5.Ұзақтылығы бойынша. Өткізу формасы бойынша.
Бірінші санатқа – жалпы қызығушылық танытқан адамдар кіреді. Бұл
экскурсанттар тобының көпшілігі десе болады. Бұл топқа атқаратын қызметіне,
мәдени деңгейіне, жасына қарай әртүрлі адамдар жатады. Олардың мақсаты
біреу - білім алуға деген талпыныс. Сондықтан оларды кез келген тақырыптағы
экскурсия қызықтырады. Экскурсанттарды топтастырудың үшінші түрі күрделі
сипатқа ие. Бұл түрге экскурсияға қатысушылардың даму деңгейі, олардың
жалпы білімі, кәсіби және басқа да дайындығы бір-бірінен ерекшеленетін,
әртүрлі топтар үшін жүргізілетін экскурсияларды жатқызуға болады.
Экскурсиялық материалды берудің негізі қатысушылардың даму деңгейі мен
олардың дайындық деңгейін анықтайды. Бұл аудиторияның құрамына қарай
экскурсияның мазмұнын одан әрі тереңдетуге
Мемлекет басшысының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласын
қоғам өкілдері, жалпы қалың бұқара жылы қабылдады. Онда Елбасы қазіргі
қоғам талабына сай ел болашағына бағытталған айқын басымдықтарды атап
көрсетті. Бастысы, біздің рухани кемелдену мұратымыз аса биік екенін
көрсетті.
* ... Қазіргі білім мекемелерінің, кітапханалардың, театрлардың
ерекше әрі бай қоры бар, сондықтан мәдениет және білім ошақтары адамның тек
құнды біліммен сусындауына мүмкіндік беретін жолды іздеп, халыққа ұсынып
келеді.
Осындай мекемелердің қатарында музей де тұр. ХХІ ғасырда музей
өзектілігін жоғалтып алмауы үшін, музей қандай болған, қандай болды, алдағы
күнде оның даму жолында қандай үрдістер қалыптасу керек деген сұрақтарға
тұшымды жауап алып, түсініп алу керек.
* Қазіргі заманда экскурсантты дәстүрлі емес музейлер көбірек
қызықтыруда. Үлкен қарқынмен дамып жатқан қоғамда музей әлемді түсінудің
жаңа жүйесіне бейімделу үстінде. Дәстүрлі музей материалдары жаңа
келушілерді қызықтыра қоймайтыны, музейге қайта келуге ықыласының
болмайтыны айтуға қиын болса да бұл ащы шындық.
* Дәстүрлі музейлерде іс жүзінде ешнәрсе өзгермейді, экспозициядағы
барлық заттар өз орнында тұрады. Дегенмен, дәстүрлі музейлердің оң жақтары
да бар. Анық және түсінікті көрермендік құрылым тұрақты орныққан.
Консервативті көзқарасты кей экскурсант тұрақты, өзгеріссіз экспозицияны
көруге қайта келеді, өйткені ол материалды ұзақ әрі нақты зерттеуге
мүмкіндік береді. Дей тұрғанмен, жас ұрпақты үнемі өзгеріп, уақытпен бірге
қозғалыста жүретін, экспозиция динамизмі бар заманауи музей қызықтырады.
* Жастар музейдің қазіргі заманның талаптарына жауап бере алатындай
және әрқашан жаңалықтарға толы болғанын қалайды. Заманауи музейдің
ерекшелігі – келушілермен тіл табысуында және экспозиция жасауда көпқырлы
әдіс-тәсіл қолдануында.
* Біздің қоғамда өзінің салты мен қағидалары бар, сонымен қатар,
қолдан келгенше өзін қазіргі заманға сай қылғысы келетін аралас музейлер
кең етек алуда. Аралас музей қызметі – дәстүрлі музей құрылымын пайдалана
отырып, білім және тәрбие формалары көмегімен экскурсантқа материалды
заманауи тұрғыда жеткізу. Олар уақытша көрмелер, тұрақты экспозициядағы
ішінара өзгерістер не болмаса қосымша семинарлар, ғылыми-біліми
бағдарламалар, саяси-хабарлар, жиналыстар, жиындар, лекциялар,
конференциялар, дебаттар, кездесулер, экскурсиялар (тақырыптық және шолу),
конкурстар, музейге келушілермен қосымша жұмыстар, т.б. болуы мүмкін. Бұл
үрдіс Қазақстан музейлерінде кең етек алған.
Д.Камерон музейдің бір бағыты ретінде музейде арнайы аудиториялық
мектеп немесе институт қалыптастыруды ұсынды. Мәселен, оқу орындарында
оқытылатын дәрістерді музейде ұйымдастыру, музейде тірі жәдігерден мысалдар
келтіре отырып, мектеп оқушыларына сабақ өту, жас мамандарға арнап тренинг
өткізу. Осының негізінде музейлік коммуникация жүйесі реттеледі, ал дәріс
тыңдаушының кәсіби шеберлігі шыңдалады деп түсіндірді. Д.Камерон ұсынған
идея қазіргі білім беру жүйесіне дөп келіп, музей мен білім мекемелері
арасында тығыз байланыс орнауда.
Аралас музейдің білім және тәрбие берудегі информативті талаптары:
Экскурсия кезінде берілетін мәлімет өзекті, ғылыми жағынан дәйекті
фактілермен негізделген болуы тиіс;
Берілетін мәлімет тақырыпты терең және толық ашуға мүмкіндік беріп,
экскурсантқа түсінікті болуы керек. Ақпарат көлемі экскурсияның танымдық
және тәрбиелік мақсаттарымен сәйкес, психологиялық және қажеттілігі мен
қабылдауы жағынан аудиторияны қанағаттандырып, талабынан шығуға сай болуы
керек;
Ақпарат экскурсанттардың білімі мен интелектуалдық деңгейіне сай
болуы тиіс. Мүмкіндігінше келушілердің қызығушылығына, талабына
орайластырылуы керек;
Келушілердің назарын аудартатындай ерекше, әр сипаттағы,
салыстырмалы, контрасты материалдарды кең қолданған дұрыс.
* Дәстүрлі музейдің заманауи музейден ерекшелігі:
1.Дәстүрлі музейлерде рационалды идея басым, ал заманауи музейлер
эмоциялық құрылымға негізделеді. Дәстүрлі музейлер ішкі қатаң құрылымға
бағынады және айқын логикалық мәнге ие. Музей залдарының орналасуы мен
жоспары, экспонаттарды таңдау мен орналастыру, музей ісін ұйымдастыру –
барлығы әріден қалыптасқан ережеге бағынады. Бұл музейлерде құнды
экспонаттарды жинақтау, сақтау және көрсету сынды міндеттер айқын
анықталған. Дәстүрлі музейлерде әу басынан мақсат-міндеттер ауқымды
қойылады, сол себепті әбден тексерілген дәстүрлі тәсілдер пайдаланылады.
Заманауи музей ережелерден ауытқуға ерік бере алады. Мұндай
музейлерде танымдық ақпарат эмоция арқылы санаға сіңеді, эмоция көмегімен
материал тез меңгеріліп, экскурсанттың қызығушылығын тудырады. Мұндай типті
музейлерді тамашалаған қызықты, өйткені музей үнемі өзгерісте, қозғалыста.
Бұл жағдайда музей жай ғана құнды экспонаттардың қоймасы ғана емес,
қолжетімді және танымдық материалдардан тұратын қызықты, интерактивті
кеңістік ретінде қабылданады. Заманауи музейлер адамды өзіне тартып,
қызықтырып, қайта келуге шақырады, бұл жер өзіңе қажетті жаңа ақпаратты
оңай табуға, ғылыми жаңалық ашуға мүмкіндік береді. Музейге қайта келген
адамның жаңа эмоциялармен қайтатына күмән жоқ.
* 2. Музейдің ішкі құрылымын қарастырғанда, музейдің қандай типке
жататынын аңғаруға болады. Дәстүрлі музейлерде әрқашан айқын жоспар және
залдардың дәстүрлі орналасуы, берілген белгілі бағыт (маршрут) және
өзгермейтін экспозициялар орын алған. Дәстүрлі емес музейлерде жоспарлық
шешімнің өзі қызығушылық тудырады. Бұл музейлер бірнеше бағыттардың
болуымен, бір-бірімен салыстырғанда залдардың өзгеше орналасуымен ерек.
Музейге келуші өз бағытын өзі таңдайды, соның ішінде бағыттар өзгеруі,
шырмалуы, қосылуы не айырылуы мүмкін. Экспозицияны тамашалау барысында
ерекше олжаға тап болып, интерактивті әрекеттер болуы мүмкін.
* 3. Дәстүрлі және дәстүрлі емес музейлердің басты айырмашылығы –
келушілердің экспозицияға, нақтырақ айтсақ, экспонатқа қарым-қатынасы.
Дәстүрлі музейлерге субъект-объект байланысы тән. Басты акцент шынының
артында орналасқан экскурсантқа қолжетімсіз экспонатқа қойылады. Экскурсант
экспозициядағы дүниелерге қызықтап қарап, қызығып қана қояды, онымен
байланысқа түсе алмайды. Экспозицияның кейбір түрлеріне тек көрсету
(демонстрация) әдісі тиімді (мысалы, өнер туындылары немесе сирек
кездесетін тарихи экспонаттар). Мұндай жағдайда экскурсант пен экспонаттың
арасында диалог болмайды, қарым-қатынас орнамайды, тек экспонатты визуалды
көруге ғана мүмкіндік болады. Бірақ кейде экскурсантқа экспонатпен байланыс
жасау керек әрі міндетті болатын кездер болады, ал дәстүрлі музей дәл ондай
мүмкіндікті бере алмайды.
* Экспозициядағы әрбір заттың фактурасы болады, шыны витринадан бері
шықпайтын өзіндік спецификалық иісі болады. Соны сезінуге дәстүрлі музей
құрылымында мүмкіндік жоқ. Экспозициядағы әрбір экспонат белгілі бір
атмосфераны ұсына алады, ал атмосфера экскурсанттар сезімдерінің максималды
жиынтығынан құралады. Дәстүрлі музей сол кездегі атмосфераны экскурсанттың
мүддесінен шығып, бере алып жатыр ма? Дәстүрлі музейде кездесетін негізгі
қиындықтардың бірі – осы. Бұл міндеттердің көбісін субъект-субъект
қағидасын жүзеге асыратын заманауи музей орындай алады. Бұл типті
музейлерде акцент экспонатпен қоса адамға да беріледі. Бұл жерде
экспонаттың дұрыс көрсетілуі, келушінің экспозиция туралы дұрыс ақпарат
алуы, жақсы қарым-қатынас орнауы, экспозицияны жобалағанда мәліметті
жеткізудің заманауи әдісіне көңіл бөлінуі сынды материалды ұғындырудың
көптеген каналдарын қарастырады. Экспозицияның дұрыс құрылуы үшін келушінің
өзі зерттеледі. Музей әлемінде оны коммуникациялық тәсіл деп атайды.
Адамның қажеттілігін, оның іс-әрекеттерге деген көзқарасы мен қабылдауын
біле отырып, экскурсант-экспонат қатынасын құру оңай.
* 4. Дәстүрлі музейлердегі экспозицияны негізінен музей қызметкерлері
жасайды, ол өзінің маңыздылығымен экскурсантты тартады және сонысымен
халыққа көрсетуге лайықты деп есептеледі. Заманауи музейлерде басқа
тенденция орын алған, экспозиция құру жұмысына тек музей қызметкерлері ғана
емес, кәсіби дизайнерлер, жобалаушылар тартылады. Кейде атақты дизайнерлер
шақырылып, музейдің атағы шығып, беделі артады.
* 5. Заманауи музейлердің экспонаттары, дүниелері стандартты
экспонаттардан ерекшеленеді. Дәстүрлі музейлерде адамзат үшін тарихи-мәдени
маңызға ие, уақытпен сыналған экспонаттар қойылады. Заманауи музей біздің
уақытқа жақын кезеңдерден тұрады. Мысалы, заманауи өнер музейлеріндегі
қазіргі заманғы қылқалам және мүсін жасау шеберлерінің туындылары жатады.
* Қоғам дәстүрлі музейлерден заманауи музейлерге біртіндеп көшіп келе
жатқан секілді музей экспонаттары да уақытпен ілесіп өзгеруде. Заманауи
музейдің басты айырмашылығы – сезім. Заманауи музейлердегі экспонаттар
келушілердің белгілі бір эмоционалды-психологиялық тұрғыдан қабылдауына
бағытталған. Бұл экспонаттар заманауи адам үшін қазіргі күннің талаптарына
жауап береді.
* Германиядағы Сенсориум музейінде заманауи техникалық объектілер
немесе физикалық құбылыстар, процестер көрсетілген. Мысалы, Дыбыстық
құбырлар экспозициясы. Сонымен қатар, бұл музейде жарыққа, көлеңкеге,
түстерге және оптикалық иллюзияларға арналған бірнеше экспозициялар бар.
Ойын-сауық, танымдық үдеріспен ерекшеленетін тағы да бір музей –
Амстердамдағы (Голландия) Немо музейі. Музей жаңа қызықты ойындармен
қарсы алады. Ол қазіргі әлемнің құбылыстарын көріп қана қоймай, ұстауға,
ойнауға, түрлі тәсілдермен танып-білуге мүмкіндік береді. Бұл музейдің
негізгі ұраны – Қолмен ұстау – міндетті!.
* Қазіргі таңдағы өзекті экспонаттарға дыбыс (кейде музыка), иіс,
жарық, көлеңке, түс, сезім-түйсік сынды дерексіз ұғымдар жатады. Ақпарат –
қазіргі маңызы зор музейлік затқа айналып отыр. Бұл – абстракті түсінік.
Сондықтан, оны көрсету үшін түрлі әдіс-тәсілдер пайдаланылады. Ол мәтіннің
жай мазмұны, үндеулер, хаттар, құжаттар және т.б. көрсетілетін затты халық
назарына ұсынудың тағы бір әдісі – ақпараттық ағынды экспонаттау.
* Өткен ғасырда дәстүрлі музейлердің жаңа формаға ауысуы белең ала
бастады. Заманауи музейлердің басты характеристикасы – оның
тұрақсыздығында. Олар новаторлық статусын ұстап қалу және актуалдығын
жоғалтып алмауы үшін үнемі өзгеріп отырады. Дәстүрлі музейлер, керісінше
динамикалық өзгерістерге бейім емес. Заманауи жағдайларда олар инертті бола
бастады. Бұл төмендегідей айырмашылықтарға алып келді:
* заманауи музейлер – эмоционалды, дәстүрлі музейлер – рационалды;
* заманауи музейлерде еркін құрылым, дәстүрлі музейлерде нақты
құрылым орын алады;
* заманауи музей диалогқа, яғни экспозиция-экскурсант, дәстүрлі
музей монологқа құрылады;
* заманауи музейге кәсіби жобалаушы – дизайнерлер тартылады;
* музейлер экспозициялық материалдарымен де ерекшеленеді. Дәстүрлі
экспонаттармен қатар дерексіз құбылыстардан тұратын түрлі объектілердің
пайда болуы. Оларды шартты түрде 4-ке бөлуге болады:
* ойын (ойын-сауық-танымдық экспонаттар);
* физикалық (жарық, көлеңке, түс, дыбыс, иіс, сезім);
* ақпараттық (ақпарат – абстракті және актуалды экспонат);
* заттық (заманауи техникалық жетістіктер, дизайнерлік заттар).
* Музей осы күнге дейін адамды мәдени ортаға баулудың құралына
айналып, компьютерлік технологияларға, яғни виртуалды әлемге қарсы тұратын
кеңістік ретінде танылып келді. Қазіргі таңда музей жаңа қарқынды даму
жолына түсті. Музей ісі жаңа компьютерлік технологиялармен бірге дамуда.
Мультимедиялық презентациялар, электронды киосктер, Музеолог
бағдарламасы, Ұлттық музейге жаңадан eніп жатқан online-ticket, аудиогид
осыған дәлел.
Қоғам мен мәдениетте болып жатқан түбегейлі өзгерістерді көрсету
арқылы, музейлер қазіргі кезде айтарлықтай өзгерістерді бастарынан
өткеруде. Өзгеріске ұшырап жатқан әлемдегі музейлер қазіргі кездегі
шындықтың көрінісі болып табылады. Музей қызметінің қазіргі таңда
әлеуметтік-мәдени маңызы арта түсуде, музейлердің мәдени мұраларды сақтау
әрі оларды көпшілікке насихаттаудағы, әлеуметтік бейімделу мен мәдени
біртектілендіру үрдісіндегі, білім алу, бос уақытты ұйымдастырудағы рөлі
жоғары. Қазіргі заманғы музейлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1. Тема 1. Кіріспе. Экскурсиятану ғылым ретінде. Экскурсияның
мәні және құрылымы
1.Экскурсия ұғымы
Дәріс мақсаты :
Экскурсиялық істің тарихнамасы, теориясы мен әдістемелігі
қарастырылған. Берілген материалды пайдалана отырып сапалы экскурсиялык
кызметті құрастыруға, оны ұтымды іске асыруға, қатысушылардың жасына,
тұратын орнына, ұлтына, жалпы мәдени деңгейіне қарамастан туристер
канағаттанатындай қылып экскурсияны дайындап өткізуге мүмкіндіктнрін
түсіндіру.
1.Экскурсия ұғымы мен тарихы.
2. Экскурсия іс-әрекет түрі ретінде.
3.Экскурсия – қарым-қатынас формасы.
4.Экскурсияның әртүрлі аспектілері.
1.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев туризм саласы мемлекет қазынасына
айтарлықтай кіріс әкелуге қабілетті, болашағы зор экономика саласы ретінде
көріне алатындығы жайлы өзінің стратегиялық бағдарламасында атап өткен
болатын. Мемлекет басшысының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты
мақаласын қоғам өкілдері, жалпы қалың бұқара жылы қабылдады. Онда елбасы
қазіргі қоғам талабына сай ел болашағына бағытталған айқын басымдықтарды
атап көрсетті. Бастысы, біздің рухани кемелдену мұратымыз аса биік екенін
көрсетті. Осы рухани кемелденуге біздің туризм саласын дамытып оның
экскурсиялық қызметінің мәні мен мазмұын басты ықпалдаушы факторларың бірі
болатыны сөзсіз.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстiк Қазақстан
облыстарындағы, сондай-ақ, Алматы және Астана қалаларындағы туристiк
фирмалар желiсi неғұрлым дамыған болып табылады. Осы облыстардың және
қалалардың туристiк ұйымдары жыл сайын туристердің және экскурсанттардың 88
пайызына дейiн қызмет көрсетедi.
Қазақстандық туристердің неғұрлым көп баратын жерлерi: Ресей, Қытай,
Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Бiздiң елiмiзге
Ресейдiң, Қытайдың, Германияның, Корея Республикасының, Пәкістанның,
Польшаның, Түркияның азаматтары жиiрек.
Туристік саланың инфрақұрылымын жасау үшін қуатты қаржылық салымдар
қажет болады. Мұндай қаржылық көмекті тек мемлекет бере алады. Мемлекетке
кірістер әкеле бастайтын жоғары дамыған және бәсекелестік мүмкіншілігі
үлкен туризм саласы қалыптасқаннан кейін, мемлекеттік органдар негізінен
туризм дамуын реттеуші қызметіне ауысады.
Туристік қызметтердің ұйымдастырылу барысына талдау жасалынды.
Көрсетілген қызметтердің сапалылығы мен оларды жетілдірудің негізгі
бағыттарына сараптама берілді.
Туристiк қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың
экскурсиялық қызметтің әлсіздігін көрсетіп отыр. Ол экономикалық дағдарыс
кезеңiнде туристік қызметке сұранысты жандандырып, көбiнесе туристiк
фирмалардың тиiстi тәжiрибесiнiң және бiлiктi мамандарының жетiспеушiлiгiне
байланысты эксурсант мамандардың дайындығына көңіл бөлу керек. Бүкiл
өркениеттi дүние негiзгi туристер ағынын өздерiне тартуға ұмтылуда, себебi
туризм мемлекет бюджетiнiң кірiс бөлiгiн толықтырудың маңызды көздерiнiң
бiрi болып табылады. Сондықтан, Қазақстанға шетелдiк туристер ағынын
көбейту қажет. Осы мақсатта туристiк ұйымдардың қызметiн, мұның өзi бiрiншi
кезекте, келушi туризмдi қарсалып, қызмет жасайтын экскурсиялық қызметті
дамытуға қайта бағдарлау қажет.
Экскурсоводтың тұлғалық, моралдық, рухани қасиеттеріне ерекше көңіл
бөлінген. Курсты оқыту мақсаты мен міндеттері: экскурсияларды дайындауда,
өткізуде колданылатын заманауи тәсілдерді игеру, Қазакстандағы экскурсия
кызметінің ерекшеліктері, даму жағдайлары және болашағы жайлы білім беру:
- студенттерге экскурсиялык мәтіндерді құрастыру, түрлі
экскурсияларды өткізу әдістемесі туралы хабар беру;
- әдістемелік, өлкетанымдық, тарихи және т.б. әдебиеттерді талдау,
пайдалана білу;
- экскурсиялық жұмысты ұйымдастыру әдістерін зерттеу;
- экскурсия өткізу техникасы жөнінде терең білім беру;
Экскурсиялық іс - халық арасындағы мәдени ағартушылық жұмыстың
маңызды бөлігі. Экскурсиялық істің дамуы әдістемелік және теориялық
негіздер жоспарын талап етті. Экскурсия – ұжыммен немесе жеке түрде көрікті
жерлерге, мұражай және т.б. жерлерге бару,оқыту және мәдени-сауаттандыру
мақсатында болатын жол сапарлар. Экскурсиялық әдістеменің басты
міндеттерінің бірі, саяхатшыларға естуге және көруге болатын материалдарды
көріп, тыңдап және сезінуге көмектесу.
Экскурсиялық іс – халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды
бөлігі. Оның тарихы жалпы 100 жылдан асқаны мен, ең дамыған кезі өткен
ғасырдың 70-80 жылдарына келді.
Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан, экскурсия өткізген
уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленгені бекер емес. Экскурсияның
бір неше түрлері бар: тарихи, тарихи-әскери, кәсіптік, табиғаттық,
архитектура-градоқұрылыстық, әдебиетік т.б.
Алғашы экскурсияларға себепші болған, өткен ғасырлардың қоғамдық
өмірі. Жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасау мен байланысты болды. Жалпы
айтқанда саяхаттар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр келкі функцияларды
атқарған, ол сол ғасырдың қызығушылығына, жетістіктеріне байланысты болды.
Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет одағында педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты. Өткен
ғасырлардың белгілі педагогтары экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі
деп санаған, сондықтанда экскурсия алғашында мектептерге енгізілген.
Табиғатқа шығып, айналамен танысуда экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу
экскурсияларымен қатар, оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ
олар алғашыда өте аз, серігу үшін жасалған, билеуші клас өкілдерінің ғана
қолы жеткен. Крымға, Кавказға, шетел курорттарына (Баден-Баден, Карловы-
Вары) саяхат жасаған.
Экскурсия кезінде білім алу мақсатын 18 ғасырдың алдыңғы қатардағы,
прогресивті адамдары қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып,
қаржы мәселелерін ірі меценаттар (демеуші) арқылы шешкен.
Экскурсия (латын тілінде excursion – жол жүру) – экскурсияны
жүргізушінің жетекшілігімен оқу немесе мәдени-ағартушылық мақсаттармен
көрнекі орындарда, мұражайларда және т.с.с. жерлерде. Ұжымдық немесе жеке
түрде қарап шығу. Экскурсияның осындай анықтамасы 1993 жылы шыққан
Энциклопедия туриста кітабында берілген. Экскурсияның мәні туралы Орыс
тілінің сөздігі кітабында терең көрсетілген.
Экскурсия – бұл оқыту және таныстыру мақсатымен белгілі жоспар
бойынша айтылатын, қандай да бір заттарды (өнер шығармалары, өткен
күндердің ескерткіштері, қандай да болса құрылыстар, механизмдер және т.б.)
ұйымдастырылған түсініктемелермен жүргізілетін көрме.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалар бойынша әрбір экскурсияның
спецификасы көрме мен әңгіменің бірлестігіне сүйенеді.
Әрбір экскурсияға белгілі анықталған белгілер тән. Емельянов Б.В.
(1976 ж) 5 керекті белгілерді бөліп көрсетті:
-Уақыт бойынша ұзақтығы, көбінесе 1 академиялық сағаттан 1 күнге
дейін.
-Мамандырылған экскурсия жүргізушінің болуы.
-Экскурсиялық нысандарды қарау, көру, әсер алудың алғы шарттары.
-Нысандармен қозғалу және тоқтау кезінде таныстыру, әсіресе
автобустан шығу кезінде.
-Осы көрменің негізі болып табылатын, яғни оның тұрақталатын нақты
анықталған тақырыбы.
Экскурсия - орыс тіліне XIX ғ. енгізілген, басында бұл сөз әскери
шапқын, кейіннен серуенге шығу, жорық деп белгіленген.
Экскурсия – методика арқылы алдын ала ойластырылған назар аударарлық
жерді, тарихи және мәдени ескерткіштерді көрсету, оның негізіне
экскурсанттардың көз алдындағы объекттердің анализі жатқызылған, және
сонымен байланысты оқиғалар туралы епті әңгіме. Бірақ экскурсияның негізін
тек қана осымен түсіндіру дұрыс емес.
Экскурсияның терминына түрлі басылымдарда соңғы 70 жылда берілген
анықтамаларға тоқталайык:
Ен алғашқы түсінігін 1923 жылы М.П. Анциферов берген Экскурсия –
серуен, өз мақсаты ретінде, көруге қолайлы объектті, тақырыпты нақты
материал арқылы зерттеу.
Экскурсиялық әрекеттің орнын мектептен тыс жұмысында сипаттай отырып
экскурсионист Л. Бархаш былай деген – Экскурсия ол белгілі білім алудың
көрнекілік тәсілі, алдын-ала өңделген тақырып арқылы нақты объектке бару
кезінде тәрбие беру.
Уақыты бойынша соңғы жылдары жарияланған анықтамағада тоқталайық:
ЭКСКУРСИЯ – оқудың, оқудан тыс жұмысының ерекше формасы, оның барысында
мұғалім – экскурсовод, оқушылар – экскурсанттар бірігіп, болып жатқан
процесстерді табиғи жағдайда бақылауы (завод, колхоз, тарихи ескерткіш,
естелік жер, табиғат аясы т.б.) немесе арнайы жасалған коллекция қоймалары
(мұражай, көрме).
Түрлі сөздіктерде, энциклопедияларда да Экскурсия терминіне
анықтамалар беріледі. Ең алғашқы түсінігін 1882 жылы В. Даль береді
ЭКСКУРСИЯ – серуен, бір нәрсе іздеп шығұ, шөп жинау т.б.. Кіші совет
энциклопедиясында (1913 ж. т. 10) былай түсіндіріледі: ЭКСКУРСИЯ – бір
жерге көбінесе ғылыми немесе білім алу мақсатымен топпен шығу, өндіріс
орны, совхоз, мұражай т.б..
Үлкен совет энциклопедиясында ЭКСКУРСИЯ – назар аударарлық
объекттерге бару (мәдениет ескерткіші, мұражай, өндіріс орны, т.б.) білім
алудың формасы мен тәсілі. Маман-экскурсоводтың басшылығымен топ үшін
өткізіледі.
Жоғары берілген анықтамалардың бәрі өз кезеңіндегі идеологияны, сол
уақытқа сай көзқарастарды, экскурсияға жүктеген міндеттерді қөрсетеді.
Экскурсияның даму жолы оның негізінің өзгеруіне байланысты. Басында
экскурсия практикалық міндеттерді іске асыратын серуен болып табылатын,
мысалы шипалы шөп іздеу, жинау. Кейінрек оның алдында өлкетану мұражайларға
экспонат табу сияқты ғылыми міндеттер пайда болды,
Түрлі сөздіктерде, энциклопедияларда да Экскурсия терминіне
анықтамалар беріледі. Экскурсия (лат. excursіo – сапар) – ғылыми, білім
беру, танымдық, мәдени-ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір
орындарға ұйымдастырылатын ұжымдық сапар немесе жорық.
Экскурсия (латын. excursio — серуендеу) — жеке тұлғаның өзі уақытша
болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт
сағаттан аспайтын уақытта көріп тамашалауы. Сөз тұлғасы орыс тіліне XIX
ғасырда енген. Басында бұл сөз әскери шапшаңдық деген мағынада
қолданылып, кейін сөз мағынасы серуенге шығу, жорық, саяхаттау деген
ұғымға ауысқан.[1] Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда
серуендеу деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша
болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт
сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі.
Экскурсияның мазмұны зерттеу нысанына (табиғат, музей, өндіріс,
тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты. Тақырыбы бойынша мәдени-
тарихи, ғыл. жаратылыстану, өндірістік, өлкетану, т.б. Экскурсиялар болады.
Экскурсия оқу жүйесіне байланысты мектептерде жиі қолданылады. Мұндай
жағдайларда Экскурсия оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу-
бағдарламалық және мектептен тыс Экскурсиялар болып бөлінеді. Экскурсия
негізіне оның ақпараттық бөлімі, коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні,
адамдардың бір-бірімен байланысы, оның идеялығы сияқты спектлерді
қарастырады.
Ең алғашқы түсінігін 1882 жылы В. Даль береді ЭКСКУРСИЯ – серуен,
бір нәрсе іздеп шығұ, шөп жинау т.б.. Кіші совет энциклопедиясында (1913
ж. т. 10) былай түсіндіріледі: ЭКСКУРСИЯ – бір жерге көбінесе ғылыми
немесе білім алу мақсатымен топпен шығу, өндіріс орны, совхоз, мұражай
т.б..
Өзінің білімін жоғарлатуда, жаңа формаларды іздестіруде экскурсиялар
алдында жалпы білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру,
оны тиімді қылуында, экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне
айналды.
Барлық берілген экскурсия жайлы анықтамалардың бәрі өз кезеңіндегі
идеологияны, сол уақытқа сай көзқарастарды, экскурсияға жүктеген
міндеттерді қөрсетеді.
Экскурсияның даму жолы оның негізінің өзгеруіне байланысты. Басында
экскурсия практикалық міндеттерді іске асыратын серуен болып табылатын,
мысалы шипалы шөп іздеу, жинау. Кейінірек оның алдында өлкетану
мұражайларға экспонат табу сияқты ғылыми міндеттер пайда болды,
Өзінің білімін жоғарлатуда, жаңа формаларды іздестіруде экскурсиялар
алдында жалпы білімді арттыру мақсаты пайда болды. Төрбие жұмысын арттыру,
оны тиімді қылуында, экскурсиялар мөдени-ағарту жұмысының бір туріне
айналды.
Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда серуендеу деген
мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі
(жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан
аспайтын уақытқа барып көруі.
Бұл пән оқу үрдісіне Батыс Еуропа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-
ХІХғғ енгізілген. 1910 жылы оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету
үшінМәскеуде Орталық экскурсиялық комиссия құрылды. Совет өкіметі
экскурсияны оқу үрдісіне ең қажет элемент ретінде қарастырды. 1918 жылы
Мәскеуде Оқушылардың орталық экскурсиялық бюросы құрылды. Экскурсиялар
туризмнің мәдени-танымдық түрі және құрама бөлігі ретінде 1920-30 жылдарда
қарқынмен өрлей бастады. 1928 жылы Советский турист АҚ құрылды, 1930 жылы
Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы (ОПТЭ) болып
өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкомпросаның эксурсиялық-туристік
орталықтары ашылды. 1936 жылдан бастап туризм және экскурсияны дамыту
төрағалығы ВЦСПС-ке өткізілді.
Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Кеңестер Одағында педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен
ғасырларда оқу-білім беру ісінің белгілі мамандары экскурсияны оқу
процесінің белсенді түрі ретінде санаған. Экскурсия бастапқы кезде
мектептегі белгілі бір пәндердің бағдарламаларына енгізіліп, табиғатқа
шығу, айналамен танысу сипатында өткізілген. Кейін оқу экскурсияларымен
қатар оқудан тыс экскурсиялар да жолға қойыла бастаған. Бірақ мұндай
экскурсияларға алғашында тек ауқатты адамдардың ғана шамасы келген. Олар
сол кезде Қырымға, Кавказға, шетел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия
кезінде танымдық білім алу мақсатын XVIII ғасырдағы алдыңғы қатардағы
прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып,
қаржы мәселелерін ірі демеушілер арқылы шешкен.
Экскурсия — білім алудың негізгі формасы. Экскурсиялардың түрлі
қоғамдық формацияда да, мемлекеттің түрлі кезеңдерінде де өзіндік орны
болған. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша
жүйеленген. Экскурсияның тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби
және т.б.бірнеше түрлері бар. Алғашқы экскурсиялар өткен ғасырлардың
қоғамдық өмірімен танысуға қызығушылықтан жүзеге асқан. Бұл сол кезеңде
діни, әулие жерлерге қажылық жасау сапары арқылы көрініп отырды.
Ұйымдастырушылық және ақпараттық бөлімі. Экскурсияның негізгі бөлімі:
тақырыпшылар және олардан құралған сұрақтар: экскурсия қортындысы және
мазмұны. Экскурсияның жіктелуі. Жіктелудің негізгі ұстанымы. Мазмұны
бойынша: шолу. Тақырыптық. Қатысушылардың санымен құрамына байланысты.
Өткізулу орнына байланысты. Қозғалыс түріне байланысты. Өткізу формасына
байланысты. Тақырыптық экскурсиялардың бөлінуі тарихи, табиғаттану, әдеби,
архитектуралық, өндірістік-экономикалық, діни. Ішкі тақырыптық
экскурсиялардың үдемділігін анықтау, оларға сипаттасы, экскурсиялық
қызыметтін тұтынушылық сұранысы.
Экскурсиялық істің қалыптасуы, дамуы мен өрлеуі музейлердің тарихымен
тікелей астасып жатыр. Экскурсияның шығуына себепшілік танытқан өткен
ғасырлардың қоғамдық өмірі десе де болады. Бұл бірінші кезекте біркатар
қалаларда музейлердің ашылуынан да байқалады, Қазақстан аумағында тұңғыш
рет музейдің ашылуын 1831 жылдан бастаған жөн. Себебі осы жылы Орынбор
қаласындағы Неплюев әскери училищесінде Орынбор өлкесінің музейі (қазіргі
ҚР Орталық Мемлекетгік музейі) ашылған еді. Оның алдында, яғни 1827 жылы
Бөкей Ордасында Жәңгір ханнын Қару-жарақ бөлмесі ұйымдастырылған-ды. 1883
жылы Семейде музейдің ашылуы, еліміздің шығыс аумағындағы елеулі оқиғаға
айналды.
Сондай-ақ 1906 жылы ағайынды Белослюдовтар Семейде жекеменшік музей
ашқан-ды. 1915 жылы Өскеменде де музей жұмыс істеп, халыкты қабылдай
бастады. Негізінен алғанда, патшалық Ресей тұсында музейлердің ашылуына,
қазақ тарихына қатысты көптеген көрмелердің ұйымдастырылуына Орыс
географиялық қоғамының, Орынбор мұрағат комиссиясының белсенді мүшелері
(әскери шенеуніктер, орыс зиялылары, Қазақстанға жер аударылған саяси
қайраткерлер, т.б.) атсалысты. Мұражайлардың ашылуы экскурсия жүргізу ісін
біртіндеп жолға қоя бастады. Сонымен қатар өткен ғасырлардың белгілі
мұғалімдері экскурсияны оқу үдерісінің интерактивті түрі деп санаған.
Сондықтан экскурсияға шығу алғашында мектептерде кең қанат жайды. Тарихи
орындарға бару, табиғат аясына шығу, коршаған ортаны тану секілді іс-
шаралардың маңызы зор екендігін озық ойлы мұғалімдер нақты білгендіктен,
көпшілігі оқудың осындай белсенді түрін таңдап алып жатты. Оқушылар мен
гимназистер музейлерге, тарихи орындарға және сәулет өнері ескерткіштеріне
баруының нәтижесінде оқудан тыс экскурсиялар да пайда бола бастады. Десе
де, патшалық Ресей тұсындағы Қазақстан мұражайларында экскурсиялық іс
айтарлықтай дами қойған жоқ. Оған музейлерде экскурсия жүргізушінің арнайы
штатының болмауы немесе аздығы, әдістеменің жетіле қоймауы, т.б. жайттар
өзіндік әсерін тигізген еді. Бұл осы кездері бүкіл Ресейге тән құбылыс еді.
Мұндай олқылықтардың орнын толтыру үшін мамандар 1910 жылы Мәскеуде
Орталық экскурсиялық комиссия құрды. Оның негізгі мақсаты оқушылар мен
оқытушыларға экскурсиялық қызмет көрсету тұғын. Комиссия мүшелері
экскурсиялық істің кыр-сырына үңіліп, оның әдістемесін қалыптастыруға
атсалыса бастады. Осы жылы Мектеп экскурсиялары, олардың мәні мен
ұйымдастырылуы атты жинақ басылып шықты, кейіннен аталмыш жинақ 1921 жылы
өзектілігіне орай кеңестік баспадан қайтадан жарық көрді.
Жалпы айтканда, экскурсиялар мемлекеттін түрлі кезеңдерінде өз
миссиясын тиянақты түрде атқарып келген. Экскурсиятанудың пон ретінде
дамуына Кеңес Одағы тұсында мамандар көп еңбек етті. Оның дамуы педагогика,
өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды.
Республиканың нақты шекаралары межеленген 1925 жылдарға дейін Кеңес үкіметі
Қазақстанда тағы бірнеше музейлер ұйымдастырып, музей ісін дамытуды жолға
койды. Мысалы, 1919 жылы Костанайда, 1920 жылы Шымкентте, Оралда,
Көкшетауда, 1923 жылы Ақмолада, Петропавлда музейлер ашылып, халыққа кызмет
көрсете бастады. Сонымен қатар түрлі коғамдар, одақтар, мысалы, 1918 жылы
Мәскеуде Оқушылар экскурсиялық бюросының орталығы кұрылды.
Экскурсиялар туризмнің медени-танымдық түрі әрі кұрама бөлігі ретінде
20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында өрлей бастады. Бұл кездері
саяси-ағарту жұмыстарына көп көңіл бөлінді. 1926 жылғы Саяси-ағарту
кеңесінің IV съезінің шешімі бойынша, музей экскурсиялары маркстік-лениндік
методология шеңберінде жүргізілуі тиіс болды. Ендігі кезекте бүқаралық
саяси-ағарту жұмыстары атты термин негізінде музей кызметі, соның ішінде
экскурсиялық іс жандана түсті.
1928 жылы Кеңес турисі атты АҚ құрылды, ол 1930 жылы Бүкілкеңестік
пролетарлық туризм және экскурсияның еркін қоғамы болып өзгертілді.
Көптеген қалаларда Халық ағарту комисариатының эксурсиялық-туристік
орталықтары ашылды. 1936 жылдан бастап туризм және экскурсияны дамыту ісі
орталықтандырылды.
Мамандардың (Ибраева, т.б.) есептеулеріне қарағанда, Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында музей қызметкерлерінің құрамы азайып кеткен.
Соғыс кезінде майданға аттандыру, бюджеттің тапшылығына байланысты қысқарту
сияқты себептер музейлердің онсыз да аз кадр әлеуетін күрт төмендетіп
жіберді. Егер бұрын облыстық тарихи-өлкетану музейлерінде 6-7 адам қызмет
етсе, соғыс жылдарында 2-3 адам болып сиреп, музей жұмысы жүрмеді. 1942
жылғы қаңтардағы музей қызметкерлері туралы мәліметтер мынадай:
республиканың 13 облысы бойынша барлық кызметкерлер саны — 49 адам, оның
ішінде БК(б)П мүшесі — 9 адам, комсомол мүшесі — 3 адам, жоғарғы
білімі барлар ~ 8 адам, орта білімі барлар — 19 адам, аяқталмаған
орта білімі барлар — 6 адам, арнайы білімі барлар — 3 адам, төменгі білімі
(2, 3 сыныптық) барлар — 7 адам. Ал облыстық музейлердің жағдайы мынадай;
Алматы облысы бойынша 5 адамның жоғары білімі жоқ, 2-інде орта білім, 2-і
партия мүшесі, 1-і комсомол мушесі, Батыс Қазақстан облысы бойынша 2
адамның 1-інде орта білімі, екіншісінде аякталмаған орта білімі болған.
Ұлттық кұрамы: қазақ — 1 (Қостанай облысы бойынша), орыстар 28, қалғаны
басқа ұлт өкілдері. Міне, зерттеушілердің мағлұматы осындай. Бұл соғыс
зардаптарынан туындаған жайт еді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін оку үдерісінде экскурсия кеңінен
қолданылып, өлкетанушылық жұмыстар дамыды. Облыстарда музейлер
ұйымдастырылды. Айта кететін бір жайт, 1950-1960 жылдары мұражай ісінде
ғылыми-ағартушылық жұмыс термині кеңінен қолданыла бастады. Мұны музей
қызметінің негізі болып табылатын музей пәніне және осы саладағы ғылыми-
зерттеу жұмыстарына деген қызығушылықтың артуымен түсіндіруге болады.
Алайда, музейлер негізгі идеологиялық мекемелердің бірі ретінде саналып
келді. Бұған кеңес одағы коммунистік партиясының 1964 жылғы Еңбекшілерді
коммунистік тұрғыдан тәрбиелеудегі музейлердің рөлі туралы, 1982 жылғы
Музейлердің идеялық-тәрбиелік жұмыстарын жақсарту туралы деген қаулылары
да дәлел бола алады. Ендігі жерде келушілерге қызмет көрсету келушілер
саны, оқылған дәрістер көлемі мен жүргізілген экскурсиялар бойынша
бағаланды. Сөйтіп, экскурсиялық қызметке социалистік құрылысты дәріптеу
сынды жұмыстар жүктелді.
Дегенмен, 1960-1980 жылдары аудиториямен жұмыс істеу жаңа сапаға
көтерілді. Музей жұмысында факультативтер, абонементтер, ауызша журналдар,
түрлі фестивальдар, мейрамдар, т.б. ұйымдастырылып, экскурсиялық жұмыстың
әдістемесі жетілдірілді. Экскурсия диалог ретінде қарастырылады, ал
экскурсант оған белсенді түрде қатысушы болып табылды. Экскурсия
барысындағы сұрақ-жауап, түрлі ойын әдістемелері енгізілді,
сахналандырылған көріністері орын алды. Әрбір келушіге (оқушы, студент,
ересек адам, шетелдік турист, т.б.) қатысты дифференциалды ұстаным
қалыптасты. Кеңестік Мәдениет ғылыми-зерттеу институты осы кездері Основы
экскурсионного дела, Музей и посетитель секілді ғылыми жинактар шығарып
тұрды. Олардың барлығы экскурсиялық істің дамуына, ғылыми түрғыдан
кемелденуіне айтарлыктай үлес қосты. 1980-1990 жылдары коммуникация
теориясы аркылы кеңестік мұражайларда адамның дамуына, оның шығармашылық
әлеуетіне, құндылықтарының қалыптасуына, дүниетанымдық бағдарларына,
қоғаммен әлеуметтік-мәдени байланыстарына азды-кемді назар аударыла
бастады. Осы кездері Қазак КСР құрамында 19 облыс болды. Нәтижесінде әрбір
облыста тарихи-өлкетану музейлері ашылды. Олардан басқа аудан
орталыктарында, шағын қалаларда, кейбір университеттер мен
ғылыми орталықтарда (Ғылым Академиясы, т.б.), ірі мектептерде сан алуан
тақырыптағы музейлер жұмыс істеп, келушілерді қабылдады. Ендігі жерде
экскурсия жүргізушілердің штат құрамы да азды-кемді ұлғайтылып, оның ғылыми
әдістемесі де жетілдіріле түсті. Ал музейлер мекемелеріне мамандар даярлау
ісі біршама кенже қалып келе жатты.
Айта кету керек, 1970 жылы музей қызметкерлерінің саны 2 есеге артып,
олардың жалпы саны 640 қызметкерге жеткен, Бұлардың 406-сы ғылыми кызметкер
(68%) болған. Музейде жұмыс істейтін жергілікті ұлт құрамы да өсе түскен.
Олардың жалпы көлемі 46% пайызға дейін өскен. Музей штаты құрамына да
белгілі бір талаптар қойылды. Мәселен, облыстық музейлерде директор, бас
қор сақтаушы, 2 аға ғылыми қызметкер, ғылыми қызметкерден жабдықталған
штаттық бірлік берілуі тиіс болды. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, 1990
жылдардың басында Қазақ КСР-нің музейлерінде 2770 мың қызметкер тіркелген.
Оның ішінде 155 қызметкерде музей ісі мамандығы бойынша білімі, ал 1136
ғылыми қызметкер мен экскурсия жүргізушілерде жоғары білім болған.
Тақырып 2. Тема 2. Экскурсияның функциялары және белгілері
Дәріс тезистері Тезисы лекций:
1.Функция ұғымы.
2.Экскурсияның функциялары.
3. Экскурсиядағы ғылымилылық принципі.
4. Қазіргі кезгі көрсетудің аспектілері.
5. Экскурсияның белгілері.
ЭКСКУРСИЯНЫҢ ФУНКЦИЯСЫ
Функция (ұғым ретінде) латын тілінен аударудағы орындау, жүзеге
асыру, орындау, Қызмет шеңбері, мақсаты, міндеті, рөлі дегенді білдіреді.
Функция - бұл қандай да бір объектінің сыртқы көрінісі, мекеменің,
кәсіпорынның жұмыс түрі. Жұмыс істеу - бұл әрекет ету, жұмыс істеу дегенді
білдіреді. Экскурсияның функциялары оның негізгі қасиеттері ретінде
қарастырылады.
Сурет 1 - Экскурсияның негізгі қызметтері
Ғылыми насихат функциясы. Экскурсия саяси, философиялық, ғылыми,
көркемдік және басқа да көзқарастардың, идеялар мен теориялардың таралуына
ықпал етеді. Насихаттау функциясын орындай отырып, әрбір экскурсия нақты
бағытта болуы керек. Экскурсияның негізіне насихаттау қағидалары,
ғылымилық, идеялық, өмірмен байланыс, табандылық және сенімділікті
жатқызуға болады. Бұл қағидаттар насихаттың мәнін білдіреді, онда бастысы-
маңызды. Оларды жиынтықта, яғни бір-бірімен өзара байланыста қараған жөн.
Ғылымилық принципі. Тәрбие және оқыту формасы ретінде экскурсияның
маңызды сапасы оның ғылыми сипаты болып табылады. Экскурсияның мақсаты-
ғылыми білімнің таралуына ықпал ету. Экскурсияның мазмұны қазіргі ғылымның
белгілі бір бөлімінің мәліметтеріне сәйкес баяндалуы, дүниетанымды
қалыптастыруға ықпал етуі тиіс. Фактілер, оқиғалар, теориялық ережелер
ғылыми түсіндіруде беріледі, қазіргі заманғы ғылым салаларының
жетістіктерін ескере отырып, жарық алады. Фактілер мен оқиғалар объективті
ғылыми баға алуы тиіс.
Идеялық принципі. Идея-бұл қойылған мақсатқа жету үшін нақты іс-қимыл
жоспары. В. Даль "зат туралы түсінік, ақыл-ой, елестету, заттың қиялын,
ақыл-ой қиял" идеясын қарастырды.
Идеяны идеялардың белгілі бір жүйесіне саналы бейілділік ретінде
қарастыру қажет. Идеялық ұстанымдар экскурсияны дайындау кезінде нақты
материалдың мазмұнына объективті көзқарас және экскурсанттарға осы
материалды баяндайтын экскурсоводтың сенімін білдіреді. Әрбір экскурсия осы
талаптарды ескере отырып дайындалуы маңызды, оған сәйкес экскурсияға
арналған құжаттар - мәтіндер мен әдістемелік әзірлемелер құрастырылуы
қажет.
Экскурсовод өзінің жеке идеялық сенімін дәйекті көрсете отырып,
өзінің әңгімесін ғылыми теорияда құруы өте маңызды. Экскурсоводтың
әңгімесінде, объектілерді талдауда экскурсоводтың эрудициясы ғана емес,
сонымен қатар оның белсенді өмірлік позициясының объективті көрінісі
ретінде беталысы да өз көрінісін табады. Идеялық экскурсовод-бұл өз
қызметінде және өзінің барлық іс-әрекеттерінде нақты қағидаттарды
басшылыққа алатын маман.
Теорияның өмірмен байланысы. Экскурсия материалдары өмірмен,
шындықпен, шаруашылық және мәдени құрылыстың тәжірибесімен, Ресейде болатын
өзгерістермен байланыстырылуы тиіс. Нақты материалды баяндау тарихи және
басқа да процестердің негізінде жатқан заңдарды ескере отырып
қорытындылармен және қорытындылармен сүйемелденуі тиіс.
Белгілі бір қиындықтар қазіргі заманғы материалмен байланыстыру
кезінде пайда болады. Баяндалатын тақырыпқа қарамастан, экскурсиядағы
өткені мен бүгіні бір-бірімен байланыстырылатынын ескеру қажет.
Экскурсиялардағы қазіргі замандылықты сипаттайтын Материал үш
аспектіде көрініс табады: бірінші аспект - экскурсияның барлық тақырыбы
толығымен қазіргі заман оқиғаларына арналған ("Калуга салынуда", "қаланы
қайта жаңартудың басты жоспары іс-әрекетте"); екінші аспект - қазіргі
заманғы экскурсияның бір бөлігі, бір немесе бірнеше подтем. Бұл нысан қала,
аудан бойынша шолу экскурсиясына тән ("Мурманск - Заполярья астанасы"),
("біздің Раменский өлкесі"). Экскурсияда өткен (Тарих), Қазіргі (қазіргі
заман) және қаланың, ауданның болашағы (болашақ) көрсетіледі. Экскурсияның
бір бөлігі заманауи көрсетілімге берілген. Соңында, үшінші аспект -
экскурсия тарихи оқиғаларды, тарих ескерткіштерін көрсетуге арналған.
Бүгінгі күнмен байланыс өткен оқиғалар (кейде көп ғасырлық ескіру) қазіргі
заман тұрғысынан, ғылым жетістіктерінің негізінде бағаланатынын білдіреді.
Пікірлер мен қорытындылар бүгінгі күннің басым көзқарастарын ескереді.
Мысалы, экскурсиялар "Декабристы Иркутскіде" беріледі және келесі бағалау:
"Орыстар дворяндар-революционеры көтерді желтоқсанда 1825 жылғы көтеріліс
қарсы орналасқан және крепостничества... Декабристердің қозғалысы Ресейдегі
революционерлердің бірінші Қарулы өнер көрсетуі болды...".
Экскурсияның тиімділігі материалдың қаншалықты түсінікті жазылуына,
оның мазмұны бойынша осы аудитория үшін қаншалықты қолжетімді болуына
байланысты. Материал аудиторияның дайындығын, оның жалпы білім деңгейін,
өмірлік тәжірибесін ескере отырып баяндалуға тиіс.
Экскурсиялық материалдың сенімділігі сонымен қатар: тақырыпты ашатын
аса маңызды фактілерді іріктеумен; сенімді салыстыруларды пайдаланумен;
дәлелдемелерді шебер іріктеумен; беделді дереккөздерге сілтемелермен,
оқиғаның қатысушылары мен куәгерлерінің естеліктерімен; фотосуреттерді,
түпнұсқа құжаттардың, карталардың, схемалардың көшірмелерін көрсетумен
қамтамасыз етіледі.
Әрбір экскурсия үшін білім хабарламасының сенімді тоны тән.
Болжамдар, нұсқалар, нұсқалар негізгі тақырыпты ғылыми деректер негізінде
ашуды өзгертпеуі керек. Полемиялық үрдістер экскурсиялық материалды
қабылдауға зиян келтіреді. Өнер тарихшысы А. В. Бакушинский музейлік
экскурсиялар әдістемесін әзірлей отырып, экскурсияға сыни-полемиялық
үрдістерді енгізуге қарсы сөз сөйлейді. Мұндай тәсіл экскурсанттардың күш-
жігерін және назарын шашып, мақсатына өте сирек жетеді. Экскурсияға
қойылатын басты талап-экскурсанттарға хабарланатын фактілердің
шынайылығы,шынайылығы. Бұл тақырыпқа назар аударады, оны қабылдау үшін
негіз болады.
Ақпарат функциясы. Өз тақырыбына сәйкес Экскурсия білімнің нақты
бөлімі бойынша ақпаратты қамтиды: тарих ғылымының, медицинаның, биологияның
жетістіктері; археологтардың ашылуы; шаруашылық және мәдени құрылыстағы
өнертабыстар, жетістіктер. Газет, радио, теледидар, лекция, экскурсия
сияқты маңызды ақпарат құралдарынан жоғары көрнекілікпен ерекшеленеді.
Экскурсиядағы ақпараттардың басым бөлігі нысандардың көрсетілуімен
расталады. Экскурсияларда ақпараттың болуы экскурсовод тақырыптан ауытқи
отырып, халықаралық өмірдің соңғы оқиғалары туралы хабарлама жасауы тиіс
дегенді білдірмейді. Экскурсияны өткізудің негізі бекітілген мәтін болып
табылады. Егер әңгіме төтенше маңызды хабарлар туралы болмаса, тақырыптық
экскурсияның мазмұнын таңертеңгі радиохабарлар немесе газеттердің жаңа
нөмірлерінен алынған материалдармен толықтыруға болмайды.
Мәдени бос уақытты ұйымдастыру функциясы. Бос уақыт дегеніміз жұмыс
күнінен кейін адамның иелігінде қалатын жұмыс уақытынан тыс уақыт бөлігі.
Бұл бос уақыт тәуліктің, аптаның, жылдың шегінде адам өз қалауы бойынша
белсенді шығармашылық немесе қоғамдық қызметке, өндірістен қол үзбей оқуға,
әуесқой сабақтарға, достармен қарым-қатынас жасауға жұмсайды.
Экскурсия "оқу және өздігінен білім алу"терминімен анықталатын сабақ
тобына жатады. Мәдени демалыс формасы бола отырып, экскурсия адамның рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру мен қалыптастыруды қамтамасыз етеді. 20-шы
жылдардың өзінде ғалым-экскурсионистер экскурсия демалыс емес, қала бойынша
әдеттегі серуенге қарағанда, экскурсанттардан үлкен күш талап ететін ақыл-
ой еңбегі туралы ойға келеді. Экскурсияда хабарланған білімнің жүйелілігі,
"саяхат" элементінің болуына байланысты оның тартымдылығы, өз мүдделеріне
сәйкес таңдау мүмкіндігі-осының барлығы адамдар үшін экскурсияны танымал
етеді.
Экскурсия жұмыстан қол үзбей оқу формаларының қатарында маңызды орын
алады. Экскурсиялық мекемелер мен мұражайлар эпизодтық іс-шаралардан
циклдар бойынша іс-шараларға көшкен жерлерде мәдени бос уақытты
ұйымдастырудағы экскурсияның рөлі арта түсуде. Экскурсиялық цикл
экскурсанттарға білім жүйесін беру міндетін қояды (мысалы, туған қаласының
тарихы, оның аумағында орналасқан Мәдениет және тарих ескерткіштері
туралы). Ірі мәдени орталықтарда бұл міндет тарылуы мүмкін. Мұнда 5-6
экскурсиядан тұратын цикл, мысалы, тарихи ескерткіштерді көрсетуге
арналады.
Мәдени-техникалық ой-өрісін кеңейту функциясына саяхат. Әр экскурсия
адамның ой-өрісін кеңейтуге ықпал етеді. Оның қатысушылары тарих, өнер,
сәулет, әдебиет, экономика салалары бойынша білім алады. Экскурсия
экскурсанттардың білімін нақтылайды,оларға жазбаша деректер бойынша, мектеп
бағдарламаларынан, лекциядан білгендерін көруге көмектеседі.
Экскурсия-бұл мәдени-тәрбие жұмысының бірнеше түрін синтездеу. Оған
тақырыптық кіріктірілген және әдістемелік жағынан ақталған бөлшектер
ретінде енгізілуі мүмкін:
а) көркем фильмдерден алынған фрагменттер, ғылыми-көпшілік немесе
толық хроникалық-деректі фильм;
б) соғыс ардагерлерінің әскери-патриоттық тақырыптарға экскурсияларда
сөйлеген сөздері (1941-1945 жж.);
в) өнеркәсіптік немесе ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
басшыларымен, инженерлік-техникалық қызметкерлермен, өндірістік
тақырыптарға экскурсиядағы озық жұмысшылармен кездесу;
г) композиторлардың, әртістердің, музыканттардың өмірі мен
шығармашылығына арналған музыкалық шығармаларды тыңдау;
д) мемлекет және қоғам қайраткерлерінің дыбыс жазбаларында, тарихи
және тарихи-революциялық тақырыптарға экскурсияларда сөйлеген сөздерін
тыңдау.
Адам мүддесін қалыптастыру функциясы. Экскурсияның мақсаты-
аудиторияның білімін хабарлау және адамдардың нақты білім саласына
қызығушылығын тудыру. Әдеби экскурсияға барған соң, оның қатысушылары нақты
жазушыға қызығушылық танытады. Осындай экскурсияларға қатысушылар кейіннен
бейнелеу өнері, Әдеби шығармашылық бойынша әдебиеттерді оқиды,
мұражайларға, басқа да экскурсияларға қатысады. Экскурсия көпшілік үшін өз
білімін жетілдіру бойынша жұмыстың басталуы болып табылады.
Әрбір нақты экскурсия бір уақытта бірнеше функцияларды орындай алады.
Бұл экскурсанттардың қандай тобымен өткізілуіне байланысты. Балалар мен
жастар үшін экскурсия - бұл мәдени-техникалық ой - өрісін кеңейту
функциясы; мамандықты таңдаған жасөспірімдер үшін - қызығушылықты
қалыптастыру функциясы; шетелдік туристер үшін-ақпарат функциясы және т. б.
Экскурсияның 8 белгісі:
1. Экскурсияның ұзақтығы. Экскурсия 1 сағаттан 24 сағатқа дейін
созылады. Уақыт академиялық сағат бойынша есептеледі. Ең аз уақыт алатын
экскурсиялар — музей және көрме экскурсиялары. Ең ұзағы – қала сыртына
жасалған экскурсиялар.
2. Экскурсанттардың болуы. Экскурсанттар саны негізінде 1 адамнан 50
адамға дейін болады. Кей кездері 70 адамға жетеді.
3. Жоғары маманды экскурсоводтың болуы.
Экскурсоводтар 4 категорияға бөлінеді:
• 1-категориялы экскурсоводтар 1 тақырыпты біліп, 2-3 экскурсия жүргізуі
керек;
• 2-категориялы экскурсоводтар 2-3 тақырып біліп, 7-8 экскурсия жүргізу
керек;
• 3-категориялы экскурсоводтар 4-5 тақырып біліп, 15-20 экскурсия
жүргізу керек;
• 4-категориялы экскурсоводтар 10 тақырыптан артық біліп, жеке
экскурсияларды жеке ұйымдастырады.
4. Экскурсия кезінде объектілерді көрсету.
5. Экскурсанттардың алдын ала жоспарланған маршрутпен жүруі.
6. Экскурсиялық объектілерді көрсетудің мақсаты.
7. Экскурсиялық құжаттар:
1) Экскурсиялық маршруттың сызбасы;
2) Экскурсия мәліметтері;
3) Экскурсоводтың портфелі7
8. Экскурсанттардың белсенділігі.
Экскурсияның қызметтері
1. Танымдық;
2. Ақпараттық;
3. Демалыс уақытын ұйымдастыру;
4. Тәрбие, сауықтыру және т.б.
Тақырып 3. Тема 3. Экскурсияларды топтастыру
Дәріс мақсаты : Экскурсияларды топтастырудың негізгі белгілерімен
таныстыру.
Негізгі сұрақтар
1.Экскурсияларды топтастырудың негізгі белгілері.
2.Мазмұны бойынша топтастыру. атысушылардың құрамы мен саны бойынша.
3. Өткізу орны бойынша.
4.Қозғалу тәсілі бойынша.
5.Ұзақтылығы бойынша. Өткізу формасы бойынша.
Бірінші санатқа – жалпы қызығушылық танытқан адамдар кіреді. Бұл
экскурсанттар тобының көпшілігі десе болады. Бұл топқа атқаратын қызметіне,
мәдени деңгейіне, жасына қарай әртүрлі адамдар жатады. Олардың мақсаты
біреу - білім алуға деген талпыныс. Сондықтан оларды кез келген тақырыптағы
экскурсия қызықтырады. Экскурсанттарды топтастырудың үшінші түрі күрделі
сипатқа ие. Бұл түрге экскурсияға қатысушылардың даму деңгейі, олардың
жалпы білімі, кәсіби және басқа да дайындығы бір-бірінен ерекшеленетін,
әртүрлі топтар үшін жүргізілетін экскурсияларды жатқызуға болады.
Экскурсиялық материалды берудің негізі қатысушылардың даму деңгейі мен
олардың дайындық деңгейін анықтайды. Бұл аудиторияның құрамына қарай
экскурсияның мазмұнын одан әрі тереңдетуге
Мемлекет басшысының Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласын
қоғам өкілдері, жалпы қалың бұқара жылы қабылдады. Онда Елбасы қазіргі
қоғам талабына сай ел болашағына бағытталған айқын басымдықтарды атап
көрсетті. Бастысы, біздің рухани кемелдену мұратымыз аса биік екенін
көрсетті.
* ... Қазіргі білім мекемелерінің, кітапханалардың, театрлардың
ерекше әрі бай қоры бар, сондықтан мәдениет және білім ошақтары адамның тек
құнды біліммен сусындауына мүмкіндік беретін жолды іздеп, халыққа ұсынып
келеді.
Осындай мекемелердің қатарында музей де тұр. ХХІ ғасырда музей
өзектілігін жоғалтып алмауы үшін, музей қандай болған, қандай болды, алдағы
күнде оның даму жолында қандай үрдістер қалыптасу керек деген сұрақтарға
тұшымды жауап алып, түсініп алу керек.
* Қазіргі заманда экскурсантты дәстүрлі емес музейлер көбірек
қызықтыруда. Үлкен қарқынмен дамып жатқан қоғамда музей әлемді түсінудің
жаңа жүйесіне бейімделу үстінде. Дәстүрлі музей материалдары жаңа
келушілерді қызықтыра қоймайтыны, музейге қайта келуге ықыласының
болмайтыны айтуға қиын болса да бұл ащы шындық.
* Дәстүрлі музейлерде іс жүзінде ешнәрсе өзгермейді, экспозициядағы
барлық заттар өз орнында тұрады. Дегенмен, дәстүрлі музейлердің оң жақтары
да бар. Анық және түсінікті көрермендік құрылым тұрақты орныққан.
Консервативті көзқарасты кей экскурсант тұрақты, өзгеріссіз экспозицияны
көруге қайта келеді, өйткені ол материалды ұзақ әрі нақты зерттеуге
мүмкіндік береді. Дей тұрғанмен, жас ұрпақты үнемі өзгеріп, уақытпен бірге
қозғалыста жүретін, экспозиция динамизмі бар заманауи музей қызықтырады.
* Жастар музейдің қазіргі заманның талаптарына жауап бере алатындай
және әрқашан жаңалықтарға толы болғанын қалайды. Заманауи музейдің
ерекшелігі – келушілермен тіл табысуында және экспозиция жасауда көпқырлы
әдіс-тәсіл қолдануында.
* Біздің қоғамда өзінің салты мен қағидалары бар, сонымен қатар,
қолдан келгенше өзін қазіргі заманға сай қылғысы келетін аралас музейлер
кең етек алуда. Аралас музей қызметі – дәстүрлі музей құрылымын пайдалана
отырып, білім және тәрбие формалары көмегімен экскурсантқа материалды
заманауи тұрғыда жеткізу. Олар уақытша көрмелер, тұрақты экспозициядағы
ішінара өзгерістер не болмаса қосымша семинарлар, ғылыми-біліми
бағдарламалар, саяси-хабарлар, жиналыстар, жиындар, лекциялар,
конференциялар, дебаттар, кездесулер, экскурсиялар (тақырыптық және шолу),
конкурстар, музейге келушілермен қосымша жұмыстар, т.б. болуы мүмкін. Бұл
үрдіс Қазақстан музейлерінде кең етек алған.
Д.Камерон музейдің бір бағыты ретінде музейде арнайы аудиториялық
мектеп немесе институт қалыптастыруды ұсынды. Мәселен, оқу орындарында
оқытылатын дәрістерді музейде ұйымдастыру, музейде тірі жәдігерден мысалдар
келтіре отырып, мектеп оқушыларына сабақ өту, жас мамандарға арнап тренинг
өткізу. Осының негізінде музейлік коммуникация жүйесі реттеледі, ал дәріс
тыңдаушының кәсіби шеберлігі шыңдалады деп түсіндірді. Д.Камерон ұсынған
идея қазіргі білім беру жүйесіне дөп келіп, музей мен білім мекемелері
арасында тығыз байланыс орнауда.
Аралас музейдің білім және тәрбие берудегі информативті талаптары:
Экскурсия кезінде берілетін мәлімет өзекті, ғылыми жағынан дәйекті
фактілермен негізделген болуы тиіс;
Берілетін мәлімет тақырыпты терең және толық ашуға мүмкіндік беріп,
экскурсантқа түсінікті болуы керек. Ақпарат көлемі экскурсияның танымдық
және тәрбиелік мақсаттарымен сәйкес, психологиялық және қажеттілігі мен
қабылдауы жағынан аудиторияны қанағаттандырып, талабынан шығуға сай болуы
керек;
Ақпарат экскурсанттардың білімі мен интелектуалдық деңгейіне сай
болуы тиіс. Мүмкіндігінше келушілердің қызығушылығына, талабына
орайластырылуы керек;
Келушілердің назарын аудартатындай ерекше, әр сипаттағы,
салыстырмалы, контрасты материалдарды кең қолданған дұрыс.
* Дәстүрлі музейдің заманауи музейден ерекшелігі:
1.Дәстүрлі музейлерде рационалды идея басым, ал заманауи музейлер
эмоциялық құрылымға негізделеді. Дәстүрлі музейлер ішкі қатаң құрылымға
бағынады және айқын логикалық мәнге ие. Музей залдарының орналасуы мен
жоспары, экспонаттарды таңдау мен орналастыру, музей ісін ұйымдастыру –
барлығы әріден қалыптасқан ережеге бағынады. Бұл музейлерде құнды
экспонаттарды жинақтау, сақтау және көрсету сынды міндеттер айқын
анықталған. Дәстүрлі музейлерде әу басынан мақсат-міндеттер ауқымды
қойылады, сол себепті әбден тексерілген дәстүрлі тәсілдер пайдаланылады.
Заманауи музей ережелерден ауытқуға ерік бере алады. Мұндай
музейлерде танымдық ақпарат эмоция арқылы санаға сіңеді, эмоция көмегімен
материал тез меңгеріліп, экскурсанттың қызығушылығын тудырады. Мұндай типті
музейлерді тамашалаған қызықты, өйткені музей үнемі өзгерісте, қозғалыста.
Бұл жағдайда музей жай ғана құнды экспонаттардың қоймасы ғана емес,
қолжетімді және танымдық материалдардан тұратын қызықты, интерактивті
кеңістік ретінде қабылданады. Заманауи музейлер адамды өзіне тартып,
қызықтырып, қайта келуге шақырады, бұл жер өзіңе қажетті жаңа ақпаратты
оңай табуға, ғылыми жаңалық ашуға мүмкіндік береді. Музейге қайта келген
адамның жаңа эмоциялармен қайтатына күмән жоқ.
* 2. Музейдің ішкі құрылымын қарастырғанда, музейдің қандай типке
жататынын аңғаруға болады. Дәстүрлі музейлерде әрқашан айқын жоспар және
залдардың дәстүрлі орналасуы, берілген белгілі бағыт (маршрут) және
өзгермейтін экспозициялар орын алған. Дәстүрлі емес музейлерде жоспарлық
шешімнің өзі қызығушылық тудырады. Бұл музейлер бірнеше бағыттардың
болуымен, бір-бірімен салыстырғанда залдардың өзгеше орналасуымен ерек.
Музейге келуші өз бағытын өзі таңдайды, соның ішінде бағыттар өзгеруі,
шырмалуы, қосылуы не айырылуы мүмкін. Экспозицияны тамашалау барысында
ерекше олжаға тап болып, интерактивті әрекеттер болуы мүмкін.
* 3. Дәстүрлі және дәстүрлі емес музейлердің басты айырмашылығы –
келушілердің экспозицияға, нақтырақ айтсақ, экспонатқа қарым-қатынасы.
Дәстүрлі музейлерге субъект-объект байланысы тән. Басты акцент шынының
артында орналасқан экскурсантқа қолжетімсіз экспонатқа қойылады. Экскурсант
экспозициядағы дүниелерге қызықтап қарап, қызығып қана қояды, онымен
байланысқа түсе алмайды. Экспозицияның кейбір түрлеріне тек көрсету
(демонстрация) әдісі тиімді (мысалы, өнер туындылары немесе сирек
кездесетін тарихи экспонаттар). Мұндай жағдайда экскурсант пен экспонаттың
арасында диалог болмайды, қарым-қатынас орнамайды, тек экспонатты визуалды
көруге ғана мүмкіндік болады. Бірақ кейде экскурсантқа экспонатпен байланыс
жасау керек әрі міндетті болатын кездер болады, ал дәстүрлі музей дәл ондай
мүмкіндікті бере алмайды.
* Экспозициядағы әрбір заттың фактурасы болады, шыны витринадан бері
шықпайтын өзіндік спецификалық иісі болады. Соны сезінуге дәстүрлі музей
құрылымында мүмкіндік жоқ. Экспозициядағы әрбір экспонат белгілі бір
атмосфераны ұсына алады, ал атмосфера экскурсанттар сезімдерінің максималды
жиынтығынан құралады. Дәстүрлі музей сол кездегі атмосфераны экскурсанттың
мүддесінен шығып, бере алып жатыр ма? Дәстүрлі музейде кездесетін негізгі
қиындықтардың бірі – осы. Бұл міндеттердің көбісін субъект-субъект
қағидасын жүзеге асыратын заманауи музей орындай алады. Бұл типті
музейлерде акцент экспонатпен қоса адамға да беріледі. Бұл жерде
экспонаттың дұрыс көрсетілуі, келушінің экспозиция туралы дұрыс ақпарат
алуы, жақсы қарым-қатынас орнауы, экспозицияны жобалағанда мәліметті
жеткізудің заманауи әдісіне көңіл бөлінуі сынды материалды ұғындырудың
көптеген каналдарын қарастырады. Экспозицияның дұрыс құрылуы үшін келушінің
өзі зерттеледі. Музей әлемінде оны коммуникациялық тәсіл деп атайды.
Адамның қажеттілігін, оның іс-әрекеттерге деген көзқарасы мен қабылдауын
біле отырып, экскурсант-экспонат қатынасын құру оңай.
* 4. Дәстүрлі музейлердегі экспозицияны негізінен музей қызметкерлері
жасайды, ол өзінің маңыздылығымен экскурсантты тартады және сонысымен
халыққа көрсетуге лайықты деп есептеледі. Заманауи музейлерде басқа
тенденция орын алған, экспозиция құру жұмысына тек музей қызметкерлері ғана
емес, кәсіби дизайнерлер, жобалаушылар тартылады. Кейде атақты дизайнерлер
шақырылып, музейдің атағы шығып, беделі артады.
* 5. Заманауи музейлердің экспонаттары, дүниелері стандартты
экспонаттардан ерекшеленеді. Дәстүрлі музейлерде адамзат үшін тарихи-мәдени
маңызға ие, уақытпен сыналған экспонаттар қойылады. Заманауи музей біздің
уақытқа жақын кезеңдерден тұрады. Мысалы, заманауи өнер музейлеріндегі
қазіргі заманғы қылқалам және мүсін жасау шеберлерінің туындылары жатады.
* Қоғам дәстүрлі музейлерден заманауи музейлерге біртіндеп көшіп келе
жатқан секілді музей экспонаттары да уақытпен ілесіп өзгеруде. Заманауи
музейдің басты айырмашылығы – сезім. Заманауи музейлердегі экспонаттар
келушілердің белгілі бір эмоционалды-психологиялық тұрғыдан қабылдауына
бағытталған. Бұл экспонаттар заманауи адам үшін қазіргі күннің талаптарына
жауап береді.
* Германиядағы Сенсориум музейінде заманауи техникалық объектілер
немесе физикалық құбылыстар, процестер көрсетілген. Мысалы, Дыбыстық
құбырлар экспозициясы. Сонымен қатар, бұл музейде жарыққа, көлеңкеге,
түстерге және оптикалық иллюзияларға арналған бірнеше экспозициялар бар.
Ойын-сауық, танымдық үдеріспен ерекшеленетін тағы да бір музей –
Амстердамдағы (Голландия) Немо музейі. Музей жаңа қызықты ойындармен
қарсы алады. Ол қазіргі әлемнің құбылыстарын көріп қана қоймай, ұстауға,
ойнауға, түрлі тәсілдермен танып-білуге мүмкіндік береді. Бұл музейдің
негізгі ұраны – Қолмен ұстау – міндетті!.
* Қазіргі таңдағы өзекті экспонаттарға дыбыс (кейде музыка), иіс,
жарық, көлеңке, түс, сезім-түйсік сынды дерексіз ұғымдар жатады. Ақпарат –
қазіргі маңызы зор музейлік затқа айналып отыр. Бұл – абстракті түсінік.
Сондықтан, оны көрсету үшін түрлі әдіс-тәсілдер пайдаланылады. Ол мәтіннің
жай мазмұны, үндеулер, хаттар, құжаттар және т.б. көрсетілетін затты халық
назарына ұсынудың тағы бір әдісі – ақпараттық ағынды экспонаттау.
* Өткен ғасырда дәстүрлі музейлердің жаңа формаға ауысуы белең ала
бастады. Заманауи музейлердің басты характеристикасы – оның
тұрақсыздығында. Олар новаторлық статусын ұстап қалу және актуалдығын
жоғалтып алмауы үшін үнемі өзгеріп отырады. Дәстүрлі музейлер, керісінше
динамикалық өзгерістерге бейім емес. Заманауи жағдайларда олар инертті бола
бастады. Бұл төмендегідей айырмашылықтарға алып келді:
* заманауи музейлер – эмоционалды, дәстүрлі музейлер – рационалды;
* заманауи музейлерде еркін құрылым, дәстүрлі музейлерде нақты
құрылым орын алады;
* заманауи музей диалогқа, яғни экспозиция-экскурсант, дәстүрлі
музей монологқа құрылады;
* заманауи музейге кәсіби жобалаушы – дизайнерлер тартылады;
* музейлер экспозициялық материалдарымен де ерекшеленеді. Дәстүрлі
экспонаттармен қатар дерексіз құбылыстардан тұратын түрлі объектілердің
пайда болуы. Оларды шартты түрде 4-ке бөлуге болады:
* ойын (ойын-сауық-танымдық экспонаттар);
* физикалық (жарық, көлеңке, түс, дыбыс, иіс, сезім);
* ақпараттық (ақпарат – абстракті және актуалды экспонат);
* заттық (заманауи техникалық жетістіктер, дизайнерлік заттар).
* Музей осы күнге дейін адамды мәдени ортаға баулудың құралына
айналып, компьютерлік технологияларға, яғни виртуалды әлемге қарсы тұратын
кеңістік ретінде танылып келді. Қазіргі таңда музей жаңа қарқынды даму
жолына түсті. Музей ісі жаңа компьютерлік технологиялармен бірге дамуда.
Мультимедиялық презентациялар, электронды киосктер, Музеолог
бағдарламасы, Ұлттық музейге жаңадан eніп жатқан online-ticket, аудиогид
осыған дәлел.
Қоғам мен мәдениетте болып жатқан түбегейлі өзгерістерді көрсету
арқылы, музейлер қазіргі кезде айтарлықтай өзгерістерді бастарынан
өткеруде. Өзгеріске ұшырап жатқан әлемдегі музейлер қазіргі кездегі
шындықтың көрінісі болып табылады. Музей қызметінің қазіргі таңда
әлеуметтік-мәдени маңызы арта түсуде, музейлердің мәдени мұраларды сақтау
әрі оларды көпшілікке насихаттаудағы, әлеуметтік бейімделу мен мәдени
біртектілендіру үрдісіндегі, білім алу, бос уақытты ұйымдастырудағы рөлі
жоғары. Қазіргі заманғы музейлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz