Экономика ілімдерінің тарихы
ҚАЗАҚТҰТЫНУОДАҒЫ
ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория және халықаралық экономика кафедрасы
ЭКОНОМИКА ІЛІМДЕРІНІҢ
ТАРИХЫ
Барлық мамандық бойынша оқитын студенттерге арналған дистанциондық оқу –
тәжірибе құралы
– Жанагулов А.Ш.
– Сүйіндіков Ж.С.
– Ускенбаева А.Р.
– Cтепаницкая О.А.
КАРАҒАНДЫ 2004
Пікір жазғандар:
– ҚҒТУ экономика және менеджмент кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.д., профессор А.Д. Дүйсембаев;
– ҚЭУ э.ғ.к., доцент Шумеков З.Ш.
ББ-65.02. я 7
Э 40
ISBN 9965-508-84-4
(Бас. ред. э.ғ.к. профессор Жанагулов А.Ш.) Авторлар коллективі:
Жанагулов А.Ш. (1 тақ., 3 тақ., 4 тақ., 5 тақ, 7 тақ., 8 тақ.), Степаницкая
О.А., Ж.С. Сүйіндіковпен бірге (2 тақ.), Сүйіндіков Ж.С. (6 тақ.),
Ускенбаева А.Р. (9 тақ. жазды).
Ұсынылып отырған оқу құралы Қазақстан Республикасының жоғарғы кәсіптік
білім беретін стандартының бағдарламалық талаптарына сәйкес қазақ тілінде
жазылған.
Оқу құралы мүмкіндік болғанша жалпы нарықтық экономиканың даму
жолдарына, өндірістің ұлғайюына, әлемдік экономикалық теориялардың өзгеру
эволюциясына тоқталған.
Мемлекетік тілде жазылған оқу құралы студенттерге, аспиранттарға,
мұғалімдерге, экономикалық теорияны білем деген қалың бұқараға көмектесуге
тиіс.
Авторлар ұжымы
– Жанагулов А.Ш.
– Сүйіндіков Ж.С.
– Ускенбаева А.Р.
– Cтепаницкая О.А.
U 060300000
Қарағанды
00 (05) –02
экономикалық
ISBN 9965-508-84-4 университеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ТАҚЫРЫП: ЭКОНОМИКА ІЛІМІ ТАРИХЫНЫҢ ПӘНІ МЕН МЕТОДЫ. ЕРТЕ ӘЛЕМДЕГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАР , ПІКІРЛЕР, КӨЗҚАРАСТАР 3
1.1 Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде 3
1.2 Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу. 3
1.3 Ежелгі әлемде экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия) 3
1.4 Ерте дүниедегі Греция мен Ежелгі Римдегі экономикалық көзқарастар 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар. 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер 3
2 ТАҚЫРЫП: ФЕОДАЛИЗМНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ІЛІМІ 3
2.1 Шығыс және Батыс Европа елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері 3
2.2 Меркантилизм – саяси экономияның алғашқы мектебі 3
2.3 Меркантилизмнің даму ерекшеліктері мен кезеңдері 3
2.4 Утопиялық социализм және оның дамуындағы эволюцияның жалпы
сипаттамасы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§ 1 Енді Сіз білесіз: 3
§ 2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
3 ТАҚЫРЫП: АНГЛИЯДАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ДАМУЫ 3
3.1 Классикалық саяси экономияның пайда болуының тарихы және оның жалпы
сипаттамасы. 3
3.2 У. Петти – ағылшын классикалық саяси экономиясының негізін салушы. 3
3.3 А. Смит шығармаларында классикалық саяси экономияның дамуы. 3
3.4 Д. Рикардоның методологиясы 3
және оның еңбек құн теориясы. 3
3.5 Мальтустың саяси экономиясы және қазіргі мальтузиандистер. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§ 1 Енді Сіз білесіз: 3
§ 2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§ 3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер. 3
4 ТАҚЫРЫП: ФРАНЦИЯДАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
МЕН ДАМУЫ 3
4.1 Францияның классикалық саяси экономиясының 3
ағылшын саяси экономиясынан өзгешелігі. 3
4.2 Пьер Буагильбер– францияның классикалық 3
саяси экономия мектебінің негізін салушы. 3
4.3 Франсуа Кенэнің физиократизміне 3
сипаттама және оның Экономикалық кестесі. 3
4.4 С. Сисмонди – экономикалық романтизмнің өкілі. 3
4.5 П.Ж. Прудон және оның әдісінін сипаттамасы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум: 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
5 ТАҚЫРЫП: САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ГЕРМАНИЯДА ДАМУЫ 3
5.1 “Ескі” және “Жаңа” тарихи мектептердің 3
пайда болуы. 3
5.2 Маркстік саяси экономияның 3
қалыптасуы мен дамуы. 3
5.3 К.Маркстің методологиясы және 3
“Капиталды” жазуы. 3
5.4 “Капиталдың” үш томының құрылымы. 3
5.5 Ф.Энгельстің экономика ғылымына қосқан үлесі. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
6 ТАҚЫРЫП: РЕСЕЙДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ 3
ОЙ-ПІКІРЛЕР 3
6.1 ХІХ ғасырдың аяғындағы ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі экономикалық ой-
пікірлер. 3
6.2 Ресейдегі марксизмнің эконоимикалық идеяларының дамуы. 3
6.3 Социализмнің экономикалық негіздерін жасаушы 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
7 ТАҚЫРЫП: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ. 3
7.1 Қазақстандағы номадизмнің ерекшеліктері. 3
7.2 Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағы 3
7.3 Әл - Фараби ілімі, Тәуке ханның “Жеті жарғы” - заң ескерткіші. 3
7.4 ХІХ ғасырдағы Қазақ – демократтарының 3
әлеуметті –экономикалық көзқарастары. 3
7.5 Қазақстанның мемлекеттік социализмнен рынок қатынастарына өту
кезендегі экономикалық ғылымның дамуы. 3
8 ТАҚЫРЫП. КЕЙНСИАНДЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 3
8.1 Кейнсиандықтың пайда болуының тарихи жағдайы. 3
8.2 Дж М. Кейнс – сұранысты басқару негізінде экономиканы реттеудің
макроэкономикалық 3
теориясының негізін қалаушы. 3
8.3 Неокенсиандық және кейнсиандық 3
дамудың екі үрдес. 3
8.4 Кейнсиандықтың эволюциясы және 3
поскейнсиандықтың пайда болуы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар 3
§3 Біліміді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
9 ТАҚЫРЫП: ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ. 3
9.1 Экономикалық ойдың неокласикалық 3
бағытының генезисі. 3
9.2 Маржинализмнің Австрия мектебі мен Кембридж мектебінің ерекшеліктері.
3
9.3 Экономикалық теорияның институционалды-әлеуметтік бағытының генезисі.
3
9.4 Осы заманғы консерватизмнің негізгі ағымдары. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ..263
КІРІСПЕ
Экономикалық ілімдер тарихы бойынша оқырмандар назарына ұсынылып
отырған оқу құралы КЭУ-дің экономика теориясы және халықаралық экономика
кафедраның әр-түрлі уақыттарда, әр-түрлі авторлар мен баспаларда аталмыш
пән бойынша жарық көрген көптеген оқулықтар мен құралдарындағы аса мол
материалдарды керекті жүйеге келтіріп, оны стундеттердің пайдалануын
женілдету үшін жасалған алғашқы талпыныс.
Экономикалық ілімдер тарихы соншылықты өзінің мазмұнымен емес,
көлемімен қиын да күрделі де. Сондықтан студенттер экономикалық ойлар
пәнімен алғашқы рет бетпе-бет кездескенде, оның шегі жоқ сияқты, көп
көлемді шым-шытырық, кейде бір-біріне ұқсас, қайссы негізгі, басты, қайссы
екінші маңызды материал деп таң әсерге қалады. Осы орайда студенттердің
еңбегін жеңілдетіп, оларға оқу материалдарын игеруге көмектесу мақсатында
кәсіптік жоғары білім берудің мемлекеттік стандартын талаптары мен оқу-
әдістемелік бөлімінің ұсындамлараына сәйкес авторлар ұжымы 9 тақырып
көлемінде оқу материалдарын әзірледі.
Курс көлемі құлдық дәуірмен феодализм кезіндегі экономикалық ойлардың
пайда болуы мен дамуынан бастап, капитализм мен социализм уақытындағы
экономикалық ойлардың пайда болуы мен даму ерекшеліктерін тексере келіп,
осы замаңғы неолиберализммен, неоклассикалық доктринаның ауыспалы нарықтық
қатнастарымен аяқталады.
Бұл пән стундттердің экономиканың дамуы мен оның негізгі ұғымдары
категориялары заңдары бойынша жүйелі көзқарастарын қалыптастырады, өзінше
ой қортып, жауапты шешім қабылдай алатын білімді мамандарды төрбиелеуге
көмектеседі.
1 ТАҚЫРЫП: ЭКОНОМИКА ІЛІМІ ТАРИХЫНЫҢ ПӘНІ МЕН МЕТОДЫ. ЕРТЕ ӘЛЕМДЕГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАР , ПІКІРЛЕР, КӨЗҚАРАСТАР
1. Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде.
2. Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу.
3. Ежелгі әлемдегі, экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия).
4. Ерте дүниедегі Греция мен Римдегі экономикалық көзқарастар.
Аталмыш тақырыппен танысып Сіз мыналарды білесіз:
– Экономикалық ілімдер тарихы дегеніміз не, бұл ғылым несімен пайдалы?
– Экономикалық ғылымдар жүйесінде Хамурапи патшаның алатын орнын;
– Экономистердің көзқарастары мен тұжырымдамалары қандай факторлардың
әсерінен өзгеретіндігін;
– Ерте дүниедегі экономикалық ойлардың ерекшеліктерін.
1.1 Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде
Қоғамдық өндірістің қалыптасуы мен даму тарихын, сондай ақ адамзат
қоғамының даму эволюциясының барысындағы экономикалық тұжырымдамалардың
(идеялар мен ой, пікірі, көзқарастар) пайда болу, даму кезеңі мен
алмасуының тарихи процесін зерттеу экономикалық ілімдер тарихының пәні
болып саналады.
Экономикалық ілімдер тарихы экономикалық процесстерге деген көзқарастар
эволюциясын, экономикалық теориялар мен мектептердің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын зерттейді, оларға талдау жасайды, аса көрнекті экономистердің
көзқарастарын жүйеге келтіріп және оны ашып береді. Бұл курс ғылым ретіңде
идеялардың жалғастығы мен өзара байланысын, келістер (көзқарастар) мен
қорытындылардың трансформациялануын бөліп көрсетеді.
Экономикалық ілімдер тарихы экономика ғылымының даму эволюциясының
жалпы бағыттаушылығын, оның басты бағыттарының трансформациялануын,
стратегиялық және жедел шешімдер қабылдаумен, экономикалық саясаттың өзара
байланусын түсінуге көмектеседі.
Қоғамдағы шаруашылық өмірінің өзіндегі өзгерістер мен қарама
қайшылықтар, таптар мен әлеуметтік топтардың өзара байланысты іс -
әрекетімен күресі, сондай-ақ экономика ғылымының өзінің ішіндегі және
экономикалық теориялар арасындағы қарама қайшылықтар, экономикалық ілімдер
тарихының сыннан өткен тұжырымдамаларына сәйкес, экономиалық идеялардың
даму көздері болып саналады.
Оның тарихын ғылыми тұрғыдан негіздей отырып, кезең- кезеңге бөлу,
экономикалық ілім прогресінің келісті (түзу) суретін жасаудың қажетті
жағдайы болып саналады. Мұндай кезең – кезеңге бөлудің ғылыми негізі -
әлеуметтік – экономикалық қатынастарды, қоғамның таптық құрылымдарын және
бүкіл саяси қондырманы түбірінен жұлып, үзіп тастау арқылы, қоғамдық –
экономиялық жүйені алмастыру (ауыстыру) туралы ілім болып табылады.
Әлем тарихының қандай бір уақыт үзігінде формациялардың қайсысы
үстемдік етуші болып саналатындығына қатымысты. Тарихи дәуірлер бөлініп
көрсетіледі, мысалы, кұлиелену дәуірі немесе капитализм дәуірі.
Қандай бір формациялар шегінде таптардың мүделері мен олардың
идеаларының (ғылымдарының) экономикалық көзқарастары – қалыптасу, толысу
немесе пайда болу сатыларына қатысты өзгеретін құбылыс (факті) экономикалық
ілімді кезең – кезеңге бөлу айрықша маңызға ие болады. Таптар күресінің кең
құлаш сермеуі мен бағыты, қоғам мүшелерінің мүдделерін қорғаудың
прогрессивтілігі немесе керітарушылығы (реакционность), тура осыған қатысты
болады.
Саяси экономияда классикалық мектептерінің пайда болуы, оның “жас”
буржуазияның саяси үстемдігін жүргізу үшін феодализімнің ескілік
қалдықтарына қарсы күресімен байланысты айрықша ғылым ретінде қалыптасуын
аса құрметпен атап көрсетіледі.
Дәуірлер бойынша, қоғамдық – экономикалық формациялар мен олардың
сатылары бойынша экономикалық ойларды кезең - кезеңге бөлу шеңберінде
таптық бағыттарды (мысалы, буржуазиялық, ұсақ буржуазиялық), ал олардың
шеңберінде – теориялық ағымдарды, ілімдерді, жекелеген мектептерді бөліп
көрсету қажет.
Қазіргі жағдайда ғылыми талдау жасаудың басты міндеттері әртүрлі
экономикалық ағымдар мен мектептерді зерттеу, сынау, мүлде жоққа шығару
емес, олардағы бөлініп көрінетін, тарихи тәжиребеге қарама-қайшы келетін
және теріске шығаратын дәлелдер мен нақты аспектілерді ерекшелеп көрсететін
ғылыми талдау болып саналады.
Көптеген елдердің үкіметтері реформаларды жүзеге асыру кезінде
пайдаланатын ұсыныстарының белгілі бір тәжиребелік мәні, қазіргі батыстың
экономикалық теориясында кезең - кезеңге жүйелі түрде бөлудің дұрыс, ұтымды
элементтерінің бар екендінігінің айқын дәлелі болып саналады. Тура осы
тәжиребелік мәнді, экономикалық теорияларды қазіргі дамыған мемлекеттерде
пайдаланады. Белгілі бір шекте бұл ұтымды аспектілер, ұсыныстар ТМД – ның
бүкіл елдері үшін қызығушылықтар туғызады. Әсіресе нарық проблемалары, банк
- қаржы жүйесі, инвестиция мәселелері, интеграциялар және т,б,
ХХ ғасырдың 50-60 –шы жылдарынан бастап, біздің экономикалық
әдебиеттерімізде қаншалықты географиялық қана емес, соншалықты әлеуметтік
және идеологиялық мағыналарға ие болған “батыс экономика теориясы” түсінігі
кең таралды.
Бұл “батыс экономика теориясы” түсінігі, мемлекеттік реттеуге
сүйенбейтін, нарық пен жеке меншікке иелік етуге негізделген аралас
экономикалық жүйелер тұжырымдамасының жиынтығын білдіреді. Олардың
арасында терең алшақтық, айырмашылықтар болғанымен, бұл түсінікке бүкіл
батыс экономистері қосылады. Кейбір экономистер тұтастай нарыққа сене
отырып, мемлекеттік реттеуге қарсы болды, басқалары жеке меншік және
мемлекеттік секторлардың әртүрлі үйлесіміндегі (жарастығындағы) мемлекеттік
интервизионизімді күшейтуді жақтады.
Жоғарыда айталғандай тарихи экономикалық ғылым, әрбірі методолгиялар,
әлеуметтік тұжырымдамалар, ақпарат пен тәжиребелік ұсыныстардың
ерекшеліктерімен сипатталатын қазіргі батыс экономика теориясындағы бірнеше
негізгі бағыттарды (кезеңдерді) бөліп көрсетеді.
Мәселен, өзінің дамуын ХІХ ғасырдағы маржиналисттік теоретиктерден
(яғни Л. Вальрастан, А. Маршалдан), бастаған неоклассикалық бағыт
методологиялық негізге индивидуализмді (микроэкономиканы) алды. Осы
методологияға сәйкес, тұтынушының немесе өндірушінің жеке дара
шаруашылығында тауарлар мен қызметтердің пайдалылығын бағалау идеясы туды.
Еркін бәсекелестік осы элементерді нақты нарықтық бағаларға, табыстарға
трансформациялайды. Экономикалық субъектілерге мұндай бағдарланыс шынайы
(сенімді) шаруашылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндіктер береді.
Дәл осы неоклассиктер, “кәсіпкерлік еркіндік” доктринасының жақтастыры,
монетаристер (М. Фридмен), ұсыныстар теориясының (М. Фельдстайн),
ұтымдылықты күтушілік мектептерінің (Р. Лукас) өкілдері нарықтық экономика
тұрақты динамикалы тепе – теңдіктің тұрақты ішкі тетіктеріне ие, мемлекет
тарапынан көмекті қажетсінбейді деп болжам жасады. Егер үкімет ақша – несие
және бюджет аясында ақпаратқа, инфляцияға қарсы қатаң бағыт жүргізетін
болса, неоклассиктер айтқандай, қалған проблемаларды нарық дербестік
жағдайда өзі шешеді.Тәжиребеде, неоклассиктердің тұжырымдамалары әлемнің
көптеген елдерінің үкімет шеңберінде кең түрде қолдау табуда.
Мәселен, әлеуметтік мұқтаждарды бюджеттік қаржыландыруды ең жоғары
көлемде қысқарту және шаруашылық жүргізудің мемлекеттік секторын қолдай
отырып кейбір экономистер - неоклассиктердің оңшыл үкіметтерінің (М. Фримен
– М. Тетчердің, Р. Рейганның және т.б.) кеңесшілеріне айналды.
Неолибералдардың неоклассиктерден өзгешелігі, олар нарықтық
шаруашылықтың автоматизмДІ (А. Смиттің “көрінбейтін қолы”) ережелерін
пайдалануды мүмкін емес деп санады. Себебі нарық, егер оны мемлекеттің
көмегімен құрса, ол өзінен - өзі сол автомотизімге келеді. Мемлекет
нарыққа өзін - өзі реттеуді беру керек деді.
Неолибералдар, сондай ақ ішкі нарықтық ауытқулармен белсенді күресіп,
монополияға қарсы саясатты жақтады. Олар әлеуметтік (зейнеткерлерді,
мүгедектерді, оқытушыларды және т.б.) қолдау саясаты үшін күресті.
Германиалық неолиберализм “Жалпыға бірдей байлық әкелуші мемлекет”,
өзіндік үлгі (күшті және қуатты адамдар бәсекелестікте жоғары табыстарға
қол жеткізеді, ал әлсіздер – мемлекеттен көмек алады) жобасы бойынша
неоклассиктер мен кейнсиандықтар арасындағы аралық жағдайды қолдады.
Кейнсиандық батыс экономика теориясы әлеуметтік мектептердің ортасында
болды. Олардың пікірі бойынша капиталистік экономиканың негізгі проблемасы
экономикалық сұраныстың тапшылығы, осыдан мемлекеттік бюджет шығыстары мен
белсенді несие – ақша саясаты есебінен оны қолдау қажеттілігін шығарды.
Егер 40-70 – ші жылдары кейнсианизм батыс экономистері мен саясатшылар
арасында үстемдік құрса кейінгі жылдары, ол рейгономиканың, тэтчеризмнің
экономикалық саясатының негізін құраған, неоконсервативтік теориялар мен
жарыста оған жол беруіне тура келді.
Бил Клинтон үкіметінің экономикалық саясаты экономикалық дамудың жаңа
бұтағында (витки) өзіндік кейнсиандық - монетаристік синтезге
сүйенетіндігін көрсетті.
Сонымен, экономикалық ілімдер тарихы экономикалық ғылымдардың даму
эволюциясының жалпы бағытын, оның басты бағыттарының трансформа-циялануын,
стратегиялық және жедел шешімдер қабылдаумен экономикалық саясаттың өзара
байланысын түсінуге көмектеседі.
1.2 Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу.
Экономика ғылымдарының күрделі жүйесінде “Экономикалық ілімдер
тарихы”оның әрбір түрінің жетістіктерін теориялық түрде ой елегінен
өткізіп, оны қорытуда үлкен маңызды орын алды.
Диалектикалық материализм экономикалық ілімдер тарихын зерттеу
методологиясының негізіне жатады. Идеологиялық процестердің салыстырмалы
түрдегі дербестігі, тіпті, олардың базиске белсенді ықпал ету мүмкіндігін
мойындай отырып, қоғамдағы идеялар мен теориялық ойлардың пайда болу,
олардың әлеуметті – экономикалық дамуын анықтаушы рөліне жеке көңіл
аударуға болады.
Жинақталған және өзара байланысты факторлар байланысы қоғамның ішкі
логикасының экономикалық дамуының негізгі қарама-қайшылықтарын анықтайды
және топтар мен таптар мүдделерінің қақтығысу бағыттарын зерттейді.
Күрделігіне және қымбаттығына қарамастан, тұтастай экономикалық жүйенің
және оның жекелей алғанда құрамды бөліктерінің тәртібін салыстырып және
эксперименттік әдісті пайдалану экономикалық ілімдер тарихының зерттеу
тәсілінің бірінші негізгі әдісі болып саналады.
Болжамның (гипотетиканың) екінші әдісі – микро және макроэкономикадағы
жекелеген экономикалық процестер мен құбылыстардың талдауымен болжамдардың
үйлесімдігін тексеру және оны алға жылжытуға негізделген дидуктивті әдіс.
Үшінші статистикалық – уақытша талдау әдісі – кейбір түбегейлі,
ережелері бірыңғай, жаппай экономикалық құбылыстар мен объектілерді
жиынтық түрде зерттеу.
Төртінші, тарихи – моралдық келіс – тарихи контексте қызметтік
(функционалдық) тұрғыда қайталанатын, зерттелетін, үлгілер (моделдер)
түріндегі экономикалық процесстермен танысу.
Бесінші, математикалық белгілер мен символдардың (айшықты белгілердің)
көмегі мен экономкакалық құбылыстарды математикалық сипаттаудың әдісі.
Алтыншы, абстракциялау әдісі – экономикалық құбылыстарды зертеу
негізінде, кездейсоқтық құбылыстарды жоққа шығару.
1.3 Ежелгі әлемде экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия)
Ежелгі әлемде экономикалық пайымдаулар ойшылардың еңбектерінде
айтылды, ал жазбаларда, трактаттарда шаруашылықты жүргізу әдістері мен
ұйымдастыру бойынша тәжиребелік ұсыныстар мен кеңестер жазылды. Алғашқы
экономикалық трактаттардан біз Ертедегі Шығыста натуралды өндіріспен қатар
тауарлы және ақша – несие қатынастарының жеткілікті түрде дамығандығын
анықаттаймыз.
Моисейдің Библиясының өзінде – ақ Т-А-Т формасы бойынша қалыпты тауар -
ақша қатынастары сипатталады. Ақша түрінде күміс қатысты, оған құлдарды,
жерді, нанды және басқа тауарларды сатып алды.
Жаңа Вавилон патшалығындағы (VII-VI б.д.д. жылдар) құжаттарда жалгерлік
контрактылар, көпес қол хаттары, жүк құжаттары, сонымен бірге сол уақыттағы
бухгалтерлік есептер, векселдер кездеседі. Сол дәуірде монеттер болмасада
құндылығын салмағымен өлшенетін, олардың рөлін күміс құймалар атқарды.
Отты, дөңгелекті және банкті бейнелеуде айтылған үш жаңалық – адамзаттың
ұлы жасампаздығы болып саналады деп рас айтылған.
Жаңа Вавилон – патшалығының өзінде, барлық банк операциялары
жүргізілген; салымдар қабылдаған, несиелер берген, вексельдердің есебін,
чектерді төлеуді жүзеге асырылған, аударымдар арқылы есеп айрысуды
жүргізген, яғни нағыз банктер, “іскер үйлер” өмір сүрген.
Шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 1780 жылдары жазылған патша
Хаммурапидің (1792-1750 ж. б.д.д.) кодексінде, мемлекет, заң актілерінің
көмегімен, ескі вавилон патшалығындағы өзбетімен, жеке өндірушілерді
таратуды тоқтатуға тырысқан.
Хаммурапи кодексінің негізгі мазмұны – “күштілер әлсіздерді ығыстырмас
үшін” жағдай жасау болып табылады. Мәселен, патша әскерлерімен және басқада
шынайы берілген вавилондықтардың қарыздар үшін жер иеленуші бөлімдерін
(неделдерін) сатуға, оқшаулауға тыйым салынған; борыштың сомасына
қарамастан олардың арасында құлдық борышқа жол берілмеген, растовщиктік
қанауға (20 % - ақшалай, 33% натуралды ссуданы) шектеу қойлған. Кодекс,
жеке тұлғаны құқықтық қорғаумен қатар, құл иеленушілердің құлдарға жеке
меншік құқын, патшаға қызмет етушілердің мүдделерін қорғауды кіргізді.
Патша Хаммурапи кодексі, Вавилондағы тауарлы – ақша қатынастарын дамытудағы
құқықтық нормалар жүйесінің көмегімен, ел экономикасын басқарудың алғашқы
мысалдарының бірі еді.
Ертедегі Қытайдың (конфуциализм, легизм, даосизм) негізгі қоғамдық
ойлары біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырларда ресімделеді. Конфуций
немесе Кун-Цзы (біздің дәуірімізге дейінгі 551 – 497 ж.) конфуциандық
бағыттың негізін қалады. Оның басты еңбегі “Лунь-юй” – “Әңгімелесулер мен
пайымдаулар” жинағы. Конфуций әлеуметтік идеяларды болашақтан емес, оны
елдің өткен өмірінен көрді, яғни позициялық күштері шатқаяқтаған
(пошатнувших) ру басшыларының мүдделерін қорғады.
Қытайдың әлеуметті – экономикалық құрылысын тұрақтандыру үшін, Конфуций
адамды моральдық жетілдіру бағдарламасын ұсынды. Үлкендерге құрмет көрсету,
оларға еш уақытта қарсы шықпау, Ұлы ойшының басты моральдық (адамгершілік)
қасиеттері еді. Ол перзенттік парызын өтеу және ағайындармен дос болу –
мемлекетті басқару дегеніміз осы деп үйретті, Мемлекетті үлкен үй, ал
басқарушыны “халық әкесі” ретінде санады Байлықты неғұрлым теңдеп бөлуді,
салықтарды жеңілдетуді ұсынды жалпы аграрлық реформаны жүргізді, қоғамдық
мүдделерге шешу жолын, қауымдық жерге жеке белгілер жоспарын ұсынды.
Аса ірі конфуцианистер Мэн – Цзы мен, Сюнь – Цзы дің негізгі пікірлері-
мемлекетті экономикалық күшейту саясаты: шығыстарды үнемдеу принципі;
халықтың бәрін жеткілікті түрде қамтамасыз ету мен қор жинау саясаты болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі VII-III ғасырларда конфуциандық
идеологтардың аса ірі саяси қайраткерлер – Цзы – Чан мен Ли Куняниң
есімдерімен байланысты опоненттер – логистер пайда болды. Олардың
көзқарастары егіншіліктің дамуымен, мемлекеттің және тауар – ақша
қатынастарының нығаюымен байланысты.
Ежелгі қытай идеалогиясының тарихында – даосизм, легизмнің негізін
қалаған Конфуцийдың замандасы – Лао –Цзы ерекше орын алды. Ол тыйым салушы
заңдарды жоюға кеңес берді, себебі қайшылықты, халықтың нашар өмір сүруіне
бұл заңдардың өте көп әсері болды. Ол басқарудың табиғи формаларына қайтып
оралуға шақырды. Бұл идея халықтың қарсылығын туғызды.
“Артхашастра” трактаты – Ертедегі Индияның (сөзбе- сөз айтқанда –
“өмірге іс жүзінде пайда келтіру туралы ғылым”) қоғамдық ойларының аса ірі
ескерткіші, бұл мемлекетті басқару мәселелері бойынша өсиеттердің жинағы.
Патша Чандрагунттың кеңесшісі - Кауталье, трактаттың авторы болып саналады.
“Артхашастра” – елдің шаруашылық өмірінде ертедегі Индия мемлекетінің
рөлін көрсетеді. Трактатта, айқын салық және саяси жүйесі бар ең жақсы
мемлекет сипатталады. Материалдық өндірістің жетекші аясы – ауыл
шаруашылығы, әсіресе егіншілік, мемлекеттің қарауындағы суландыру (арық)
құрылыстары ерекше көрсетілген. Мемлекет, өнеркәсіптің дамуын, сауданы,
қоғамдық жұмыстарды қаржыландыруға тиісті болды. Трактат авторының пікір
бойынша шығыстар мен кірістердің қатаң құжаттық есебін жүргізу, тіпті,
шиновниктердің қазынаға қолсұғушылығын тоқтату мәселері қаралған.
Тұтастай алғанда, трактат қоғамдық қатынастар туралы, Ертедегі Индияның
экономика және саяси институттары туралы мәліметтердің маңызды көздері
болып саналады.
1.4 Ерте дүниедегі Греция мен Ежелгі Римдегі экономикалық көзқарастар
Ежелгі Грецияның қоғамдық экономикалық өмірінің бүкіл аясын қамтылған,
өндірістің құлиеленушілік тәсілінің генезисі, гүлденуі және дағдарысы
кезеңіндегі экономикалық проблемалар Грецияның ұлы ойшыларының
экономикалық еңбектерінде көрініс тапты.
Ксенофонт (б.д.д. 430-354), Платон (б.д.д. 428-347), Аристотель (б.д.д.
384-322) Ежелгі Грецияның экономикалық ойларының негізгі өкілдері болып
саналады.
Ксенофонт – Афина аристократиясының өкілі, аграрлық Спартаның саясы
және экономикалық құрылысын идеяландырды. Ірі құлиеленушілік ауыл
шаруашылығының өкілі ретінде, ол “Экономикос” (“Домосторой”) деп аталатын
өзінің трактатында егіншіліктің артықшылығын мадақтап қолөнершілікпен және
саудамен айналысушылықты айыптайды. Дегенмен, ол оған қарамай, ақшаны
ссудалық растовщиктік капитал түрінде мойындап айырбас құралы және қазына
құрау құралы ретінде ақшаға құрметпен қарады.
Тауардың тұтыну құнын, сол сияқты айырбас (меновая) құнның қарау,
Ксенофонттың айырықша еңбегі, яғни ол тауардың қосарлы қасиеті туралы
мәселені алғашқы қоюшылардың бірі болды. Соған қарамастан, ол нарықтық
қатынастарға қарсы болды, бірақ еңбек қатынастарының бөлініс маңызын жақсы
түсінді (ақылмен де, денемен де, сезіммен де), сондықтан нарыққа қатысушы
адамдарды, ол құлдар және еркін азаматтар деп бөлді. Ксенофонттың сол кезде
айтқан жалпы идеялары 2200 жылдан кейін капитализм дәуірінде ұсақ
түйегінде дейін әзер қаралып дамыды деп айтуға болады.
Ксенофонттың көзқарасына сәйкес салықтар, баж салықтары, отарлардан
алынатын алымдар, сыртқы саудадан түсетін табыстар мемлекеттік қорлардың
көздері болып саналды. Афинаның ақша байлығы, оның әскери қуатының негізі
деп санады ол.
Афина аристократиясының идеологы, олигархиялық құрылыстың жақтасы
Платон, өзінің “Мемлекет” және “Заңдар” еңбегінде, қоғамның ең жақсы
үлгісін (моделін) жасады. Платон мемлекетті адамдар арасындағы қарама
қайшылықтарды шешудегі күш деп санады.
Тауар айналымын қарастыра отырып, Платон нарықтық адамдардың еріксіз
бөлнетінін (еңбек бөлінісінің күшімен) көрсетті, дегенмен бір мезгілде
олар, біртұтас қоғаммен байланысты үш сословия дан: философтардан – қоғамды
басқарушылардан; сақшы - әскерлер – қорғаушылардан және дихандардан,
қолөнершілерден, саудагерлерден тұратынын көрсетті. Алғашқы екеуі жоғарғы
сословия, ал үшінші – жоғарғы сословия – элитаны құлдармен бірге
асырағандар. Ал құлдар ешқандай сословияға жатпаған.
Платонның ойынша ең жақсы қоғамда, элиталық қауымдастыққа бірікпеген,
тек қана еркін азаматтар ғана мемлекеттен алған үйге, жерге ие бола алады.
Осыған орай мемлекет азаматтарының біреуінің байлығы екіншісінің байлығынан
4 еседен асып кетпеу үшін оларың мүлік теңділігін сақтауды қатаң
қадағалаулықты ұсынды.
Платонның негізгі идеясы бойынша ең жақсы қоғам: әділеттілікті сақтау;
қайырымды іс жасау, кемеңгерлік батылдық, элита үшін жеке меншікті жою,
некелесуді мемлекеттік реттеу, ата – анасын білмейтіндей етіп балаларды
қоғамдық тәрбиелеу және т.б.
Ежелгі Грециядағы экономикалық ойлардың дамуы ұлы оқымысты
Аристотельдің “Никомахова” және “Саясат” т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Ол өзінің экономикалық ілімдерінде құлдық табиғи заң деп және ол әрқашанда
өндірістің алғы шарты, негізі деді. Адамдарды еркін және құлдарға бөлінуін
ол табиғат заңдарымен түсіндірді, яғни “құлдар тірі құралдар”- деді.
Аристотельдің айтуынша,, тек гректер құл емес, құл барлық құзғындар,
яғни “құзғындар немесе құлдар бір ұғым”. Ол құлиеланүшілік жеке меншікті
өндіріс қатынасының негізі ден санады.
Қоғамдық байлықтың көздерін іздестіру Аристотельден басталады.
Экономикаға этикалық көзқарас тұрғысынан келе отырып, ол байлықтың екі
формасын анықтады; адамгершілікті – экономика және адамгершілікке жатпайтын
хрематистика. Экономика ол өмір үшін үй шаруашылығы және мемлекет үшін
қажетті, тұтыну құқына иелік ету деп түсіндірді.
Хрематистика (грек сөзі “мүлік”, “байлық”) – сауда жасау жолымен ақшалы
болу өнері. “Байлыққа ие болу жағдайында ешқашанда оған жету мақсатында шек
болмайды”, ал ақшаға ие болу мақсаты бұл байлықтың табиғи көзі емес болып
саналады. Осыдан Аристотель былай деп мәлімдеді, экономика “мақтауға
лайық”, ал хрематия “әділеттілік бойынша ұялтуды (порицание) шақырады”. Бұл
жерде ол тұтыну және айырбас (меновой) құндар ретінде тауардың қарама –
қайшылығын көрсетті.
Құн формаларына талдау жасау арқылы, Аристотель экономика ғылымына
үлкен үлес қосты. Заттың қажеттілікті қанағаттандыру және айырбастау үшін
пайдаланылуы мүмкін екендігін атап өтті, Айырбасты талдай отырып, ол өте
маңызды ой айтты: “айырбассыз өз ара байланыс болмаған болар еді, сол
сияқты тең дәстүрсіз – айырбас болмас еді”.
Бірақ ол, әртүрлі тауарларды салыстыруға мүмкіндік беретін жалпы
субстанцияны (құнды) таба алмады.
Дегенмен, Аристотельдің пікірі бойынша, “барлығын” бірге
байланыстыратын қажеттілік” және “жалпы келісім бойынша пайда болған
монета, тауарлардың бір тұтас өлшемі болып саналады. Монета - сөзбе – сөз
өлшем (құн); заттарды өлшенетіндей жасады, теңестіреді. Маркстың сөзі
бойынша, Аристотель құн формаларын талдауды аяғына дейін жеткізе алмады,
себебі, құнды түсінбей мұны түсіну мүмкін емес, яғни тауар формасы еңбек
өнімінің жалпыға бірдей форма.
Аристотельдің аса маңызды идеясы: адам қоғамнан және мемлекеттен тыс
өмір сүре алмайды, сондықтан мемлекет отбасы мен жеке адамнан (тұлғадан)
жоғары тұрады. Азаматтар, мемлекеттік тәртіпке үйреніп, бірдей тәрбие алуға
тиіс.
Біздің дәуірімізге дейін үш жүз жылдан астам Афинада өмір сүрген
Аристотель, экономика ғылымының бастауларында тұрса да қазіргі экономикалық
жүйенін табиғи түрін жасай алмады деуіміз мүмкін. Шының айтса ол кезде
қазіргі экономикалық терминдер болмаған. Дегенмен ол барлық кезеңдерде өмір
сүрген экономистердің назарларында болған проблемаларды байқап, оларға
назар аудара білді.
Ежелгі Римдегі өндірістік қатынастың құл иенушілігі Ежелгі Грециямен
салыстырғанда неғұрлым дамыған дәуірде болды. Бөтен жерлерді басып алу
арқасында өте үлкен Ұлы құл иеленуші Рим империясы құрылды, көптеген
тайпалар мен халықтар құлдарға айналды. Ауыл шаруашылығы құл еңбегін
пайдалуныдың басты айласы болды, олар аяусыз қаналып, ауыр жұмысқа
жегілді.Сондықтан құлдар мәселесі, ірі құл еңбегін пайдаланатын
шаруашылықтарды ұйымдастыру және жүргізу әдістері. Ежелгі Рим империясының
маңызды проблемасы болды (Латифундий).
Римдік, құлиеленушілер Катон Старший (б.д.д. 234-149), ағайында Тиберий
(б.д.д. 162-133), Гай Гракхи (б.д.д. 153-121 ж.) және Варрон (б.д.д. 116-
27) және т.б. құлдықтан құтқару және дағдарыстан шығу үшін күресті.
Ірі жер иеленуші Катон Старший “Жериеленуші” атты өзінің еңбегінде құл
иеленушіліктің ежелгі Рим формаларын, ірі жериелену шаруашылықтарын жүргізу
әдістерін негіздеді. Натуралды шаруашылықты өзіндік қажеттіліктермен
қамтамасыз ету оның идеалары болды. Катон құлдарды бағындыру, олардың
еңбегің пайдалану, оларды қанау әдістері бойынша кеңестер берді. Ол
құлдарды өндіріс құралдарына жатқызды, олар қайтарымды болу үшін, қатал
ұстауға кеңес берді. Оларды иесіне (қожайынына) берілгендік рухында
тәрбиелеу мақсатында құлдарды жас кезінде сатып алып, тәрбиелеген дұрыс деп
санады. Ол сонымен бірге құлдар ортасында дау, жанжал отын жағып, сөйтіп
бірін – біріне қарсы қойып, оны өз мақсаттарына пайдаланып, жарамсыз, кәрі,
аурулардан мезгілінде құтылып, ірі құлиеленушілік шаруашылықтарды ұтымды
жүргізуге кеңес берді. Катон, сондай-ақ, құлдарды тамақтандыру, киім,
тұрғын жайы “сөйлеуші құралдардың” жағдайына сәйкес келуіне шейін ақыл
берді.
Ірі жериенушілер, Рим ғалымдары, агрономдар Варрон.) және Коллумелла
“Ауыл шаруашылығы туралы” деген өздерінің еңбектерінде (олардың шығармалары
осылай деп аталды) құлиеленуші ауыл шаруашылығының артықшылығының негізі
деді. Варрон өзінің трактаттында құлиеленушілік шаруашылықтың құлдыраған
дағдыры туралы дабыл қақты.
Ол бай құлиеленуші римдіктер “қалаларға қоныстап”, қолдары мен
далбаларында жүзбақшаларын өсірудің орнына театрларға барып, еңбектен
қашып, шаруашылықты басқару жұмыстарын меңгерушілерге беретіндігін,
сондай-ақ егіншілік пен мал шаруашылығын теңеуге қарсылығын білдірді.
Өйткені, оның сөзі бойынша “қандай бір жағдайда іргетас – мал болып
саналды”. Ол құлдарды ауылшаруашылық құралдарының үш түрінің біріне
жатқызды – сөйлеушіге, ал құралдардың қалған екі түрі – бұл мылқаулар (қару
сайман) және дыбыс шығарушылар (жұмыс малы).
Колумелл 12 томнан тұратын “Ауыл шаруашылығы туралы” трактатында
құлиелену дағдарысы туралы жазды, онда құлдар еңбегінің аса төмен
өнімділігі, олардың егін алқаптарына, құрал сайманға, жұмыс малдарына
зиян әкелетіндігі туралы жазды. Дағдарыстан шығу жолы ретінде, Рим
ғалымдары артықшылықты - өнімді еркін еңбекке берді.
Ерте Римдік құлиеленуші республиканың ең күрделі экономикалық
проблемалар ол жерді атақты – патрицалардың қолдарында шоғырландырып жәй
Италия шаруаларын - плебейлерді жерсіз қалуында болды. Жерсіз қалған, ұсақ
жериеленуші - шаруаларды қорғаған ағайынды Тиберий мен Гай Гракхилар болды
Италиядағы аграрлық мәселелерді шешу мақсатында Гракхилар б.д.д. 133 жылы
жер заңын қабылдауды ұсынды. Бұл заң бойынша әр – бір Рим азаматтары 500
югерден (125 га) аспайтын мемлекеттік жыртылған жерді жалға алу құқына ие
болды, бірақ бір отбасы 1000 югерден артық жерді жалға алуға қақысы
болмады. Қалған жерді мемлекет, салық төлеу арқылы, мұрагерлік иелік ету
жағдайында, шаруалар арасында 30 югардан бөліп берді.
Тиберий Гракхтың жобасы жартылай жүзеге асырылды, бірнеше ондаған мың
шаруалар жер алды, ал Тиберийдың өлімінен кейін оның ісін інісі Гай
қостады. Гай Гракхи шаруаларға жер бөлуді жалғастырды, мемлекеттің сақтық
қорынан төмен бағалар бойынша кедейлерге астық сату туралы заң қабылдады.
Ағайынды Гракхилардың ісі барынша берік болды және тіпті Гайдың өлімінен
кейін де консерваторлар жер туралы заңды ұзақ уақыт бойы алып тастай
алмады. Тұтастай алғанда Гракхилардың реформасы ұсақ шаруа
жериеленушілерінің позицияларын нығайтуға және Рим халқын
пролетаризатсалануын жоюға бағытталады.
Құлиеленушілік өндіріс тәсіліндегінің қарама - қайшылықтарының асқынуы,
құлдарды аюандықпен қанау Спартактың бастауымен (б.д.д. 73-71 жж.) құлдар
көтерілісінің шығуына әкелді. Көтерілістің басты мақсаты – тұтқандағы
құлдарды босату және Италиядан шеткері аумақтарға кетуі. Көтеріліс аса
қатігездікпен басылды, дегенмен, ол құлиеленушілік өндірістік қатынастардың
негіздеріне қатты соққы болып тиді.
Римдік құлиеленушілік қоғамның бұрқыраған дәуірінің соңында саяси
қайраткер, жазушы, ұлы шешен Марк Тулий Цицерон өмір сүрді. Ол жеке
меншікті, ірі құлиеленуші Латифундистердің отарларды қанауды күшейтуді
жақтаушы болды.
Цицерон ірі жериелену мен ірі сауданың қорғаушысы болды, ұсақ саудаға
қарсы болды, плебейлерге жек көруімен қарады. Саудаға деген Цицеронның
көзқарастарын да ежелгі Римдегі натуралды және тауарлы шаруашылық
арасындағы қарама - қайшылықтар көрініс тапты. Бұл Рим империясының
экономикалық базисінің кең ауқымды феодализмін куәландірді. Езілгендердің
қозғалысы, яғни құлдардың, кедейлердің және кұқысы жоқ халықтардың діні
ретінде, христианство, дәл осы кезеңде кең тарап өріс алды.
Ертеректегі шаруа қауымдастықтарында меншік ортақ болды, қанау жоқ
болатын. Қуғынға қарамастан, христиан діні мемлекеттік Рим империясының
діни (325 ж.) мәртебесін алды, ол құлдарды міндеттілікте ұстап тұруға
көмектесті. Христиан империясы дәуірінде христиан діні қалыптасқан болашақ
феодалдық қоғамның идеалогиясына айналды.
ТҮЙІН
Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде экономикалық көзқарастардың,
теориялардың, мектептердің қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттеді,
оларға талдау жасады, аса көрнекті ойшыл экономистердің көзқарастарын
жүйеледі.
Экономикалық ілімдер тарихы экономикалық ғылымдар дамуының жалпы
эволюциясын, оның басты бағыттарының трансформациялануын түсінуге
көмектеседі.
Экономикалық ілімдер тарихының мәні диалектикалық материализм
негізінде, экономикалық ілімдер тарихын кезең - кезеңге бөліп идеологтар
мен ғалымдардың қоғамдық дамудың өзгеру сатыларына ғылыми көзқарастардың
қалыптасуын жүйелейді.
“Экономикалық ілімдер тарихы” оқу курсы ретінде зерттейтін әдістерді
ғана емес, сонымен бірге Ежелгі Шығыстағы (Вавилон, Қытай, Индия)
құлиеленушілік қоғамдағы экономикалық ой, пікір, көзқарастардың, Ежелгі
Греция, Рим өкілдерінің экономикалық көзқарастарының қалыптасу
ерекшеліктерін қарайды.
Негізгі терминдер
Экономикалық тұжырымдамалар.
Экономикалық көзқарастар.
Курсты кезең – кезеңге бөлі.
Классикалық мектептер.
Неоклассикалық бағыттар.
Неолиберализм.
Кейнсиандық.
Монетаризм.
Экономикалық трактаттар.
Құлиеленуші демократия.
Жақсы қоғам.
Жақсы мемлекет.
Экономика және хрематистика.
Сөйлеуші жұмыс күші.
Практикум
§1 Енді Сіз білесіз:
1. Экономикалық ілімдер тарихы пәнінің анықтамасын;
2. Экономика ғылымындағы экономикалық ілімдер тарихының орны мен маңызын;
3. Экономикалық ілімдер тарихы курсын кезең – кезеңге бөлуін;
4. Ежелгі, әлемдегі құл иеленушілік қоғамдарында экономикалық
көзқарастардың қалыптасу ерекшеліктерін;
5. Ежелгі әлем өкілдері Ксенофонт, Платон, Аристотель, Катон, Гракхилардың
және Цицеронның экономикалық көзқарастарының пайда болуын, дамуын және
жойылу тарихын.
§2 Қайталау үшін сұрақтар.
1. “Экономикалық ілімдер тарихы” курсы қандай пән?
2. Экономикалық тұжырымдамаларды зерттеуге неменелер көмектеседі?
3. Экономикалық мектептер мен экономикалық теориялардың түрінде
айырмашылық бар ма?
4. Экономистердің көзқарастары қандай факторлардың әсерімен
трансформацияланады?
5. Патша Хамураппи кодексінің мәні неде? Қытай экономиясының дамуындағы
Конфуцидің және оның конфуциялық мектебінің рөлі.
6. Ежелгі Греция мен Римнің көне экономикалық ойларының негізгі өкілдерін
атап өтіңдер.
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер
1. “Экономикалық ілімдер тарихы” курсының идеяларына жататындар.
a) Қоғамның шаруашылық өміріндегі өзгерістер мен қарама қайшылықтар;
b) Әлеуметтік топтар мен таптар мүдделерінің өзара байланысы мен
күресі;
c) Экономикалық ғылымдардың өз ішіндегі қарама қайшылықтар;
d) Экономикалық көзқарастар мен теориялар арасындағы қарама
қайшылықтар;
e) Білімдердің аралас (жақын) салаларындағы жетістіктер арасындағы
қарама қайшылықтар;
2. “Экономикалық ілімдер тарих” курсын кезең – кезеңге бөлудің ғылыми
негізі болып саналатындар.
a) Қоғамдық – экономикалық жүйенің ауысуы туралы ілім;
b) Қоғамның таптық құрылымы және оның күресі;
c) Саяси қондырмалар;
d) Үстемдік етуші формациялар идеологтарының экономикалық көзқарастары;
3. Экономикалық ойларды кезең – кезеңге бөлу категориялрына кіретіндер:
a) Тарихи дәуірлер;
b) Қоғамдық – экономиалық формациялар;
c) Экономикалық жүйелер;
d) Таптық бағыттаушылық;
e) Теориялық ағымдар, көзқарастар, ілімдер, жекелеген мектептер;
4. Ежелгі экономикалық пайымдауларды біз қандай
мәлметтерден аламыз:
a) Бізге дейін жеткен құжатты археогиялық мәліметтерінен;
b) Көне Шығыстың діни трактаттарынан;
c) Иуда, христиан, мүсүлмандық канондық мәтіндерден;
d) Патша Хаммурапи кодексінен, Конфуцийдің, “Архашмастра” трактатынан;
e) Ежелгі Греция мен Рим ойшылдарының экономикалық еңбектерінен.
5. Қытайдың әлеуметтік – экономикалық құрылысын тұрақтандыру мақсатында
б.д.д. V-IV ғасырлардың өзінде Конфуций моральдық жетілдіру
бағдарламасын ұсынды. Төменгі келтірілгендердің қайсысын қазіргі жағдайға
қолдануға келмейді деп санайсыз немесе сіз қайсысын жақтар едіңіз?
a) Үлкенсе деген құрмет – басты адамгершілік қасиет, ол жоғары
тұрғандарға қарсы шығуға мүмкіндік бермейді;
b) Перзенттік парыздың көрінуі;
c) Ағайындар арасындағы татулық – мемлекеттік басқарудың негізі ретінде;
d) Мемлекет – бұл үлкен отбасы, ал – басқарушы – “Халық әкесі” ретінде;
e) Байлықты теңдеп бөлу;
6. Аристотель қоғамдық байлық көзіне мынадай анықтама берді:
a) Адамгершілікті – экономика;
b) Адамгершілікке жат – хрематистика;
c) Экономика – тұтыну құнын береді;
d) Хрематистика – сауда жасау жолымен ақша береді;
e) Тауардың қарама қайшылығы неден көрінеді;
2 ТАҚЫРЫП: ФЕОДАЛИЗМНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ІЛІМІ
2.1 Батыс Европа және шығыс елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері;
2.2 Меркантилизм – саяси экономияның алғашқы мектебі.
2.3 Меркантилизмнің даму кезеңдері мен ерекшеліктері
2.4 Утопиялық социализмнің жалпы сипаттамасы және оның даму эволюциясы.
Аталмыш тақырыппен танысып Сіз мыналарды білесіз:
- феодализм кезеңдегі экономикалық ойлардың құрылуы мен даму
ерекшеліктерін;
- ортағасырлық Шығыс және феодалдық Европаның экономикалық идеяларына
қатысты өзіндік белгілерді;
- экономика теориясының алғашқы мектебі-меркантилизмнің пайда болуының
алғы шарттарын;
- әлемдік экономика теориясы мен практикасының дамуына меркантилистердің
қосқан үлесін;
- утопиялық социализм теориясын және оның даму эволюциясын.
2.1 Шығыс және Батыс Европа елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері
Арабтық Шығыстың көрнекті ойшысы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) мемлекет
пайдаланатын жердің үлкен қорын қарамағына жинап, оны сақтауын және
қазынаны толықтыруға жол беретін салықтардың ежелгі дәстүрлеріне, жаңа діни
идеология – исламның негізінде VIII ғасырдың басында дүниеге келген
Құранның аяттары да қосылғанын атап көрсетті. Құран Құдай атымен таптарды
мәңгілік етті. Құран саудаға көп көңіл бөлді, бірақ артық өсім алушылыққа
қарсы шықты.
Ибн-Хальдун тұжырымдамаларында сауданың тиімділігін және ислам
жариялағандай еңбекке жоғары көңіл бөлу, сараңдықты көпшілік алдында
айыптауда шақырылған.
Оның негізгі жетістіктері қарапайымдылықтан “өркениеттікке” дейінгі
қоғам эволюцияларының сараланда сипаттамасы болып табылады.
Ойшылдың пікірі бойынша, экономиканың барлық салаларында табыстың дамуы
– жалпыға бірдей әлеуметтік және мүліктік теңдіктің болуына кепілдік
бермегенмен, молшылықты әрбір адамның игілік етуіне, халық байлығын бірнеше
мәрте көбейтуге жол берді.
Ибн-Хальдун байлыққа тауар ретінде көңіл бөліп, “құн ретіне көрініс
беретін еңбек”, ол өнімде өндіріледі деген тезисті ұсынды.
Бұл оған еңбек өнімі “құн бойынша тең айырбас жолымен” алынатыны туралы
тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Ибн-Хальдун алтын мен күміс “адам өз
еңбегімен жасаған барлық құнын іске асуына қызмет етеді” деп оқытты және
нарық бағасын құннан ажыратты.
Ибн-Хальдун ақшаның рөлін алла жаратқан екі металл монет – алтын мен
күміс атқарсын деп, оны шаруашылық өмірдің маңызды элементі ретінде санады.
Ол “еңбек құнын” яғни еңбекақыны сипаттауда бір неше сипаттама берді, оның
көлемі біріншіден адамның еңбек мөлшеріне”, екіншіден “оның басқа еңбектер
арасындағы орнына” және үшіншіден, “оған адамдардың қажеттілігіне”
байланысты деп түсіндірді.
Тауар-ақша қатынасының дамуы туралы қам жесе де, Ибн-Хальдун феодалдық
құрылысты сақтауға ұмтылды, әрі “қоғамдық өмірдің гүлденуіне қол
жеткізудің” бірден- бір құралы- салықтың көлемін азайту деп білді.
Ежелгі ортағасыр кезеңіндегі Батыс Европа феодализмнің экономикалық
идеялары егін шаруашылығымен байланысты болды. Құл иеленушілік және
феодализмнің пайда болу кезеңінде сословияға бөліну әлі тумаған еді. Біздің
дәуіріміздің І-ІІ ғғ. пайда болған, кейіннен қоғам дамуында басты орын
алған христиан діні бұл уақыттарда арнаулы экономикалық теорияларды әлі
құрмады. Алайда, ол ұрлық пен байлықты айыптауды, мақсат етті. Байлық
жұмақтан орын алғанша, түйе иненің жүзімен өтіп кетеді, “Егер мейлінше
жетілем десең, өз үйіңді сатып алған ақшанды жарлыға таратып бер” деген
аңыз қалған. Ертедегі орта ғасыр қоғамының әлеуметтік – экономикалық
дамуының ерекшелігін осындай пайымдаулар сипаттайды.
Құл иеленушілік қатынастардың ыдырауына, феодализмнің туындауы
тұсындағы жәдігерлік Франктер Корольдігінде құралған Сали шындығы (481-
511) болып табылады.
Ол деревнялық қуымның және онда тұратын еркін шаруа –қауымының қауымдық
меншігін қорғады.Сонымен бірге Сали шындығы жеке үй шаруашылықтарында
жекелену процесінің тууын көрсете отырып, жеке меншікті қорғауға тырысты.
Ертедегі ортағасыр соңында феодалдық қатынастар бекітілді және
феодалдық меншік пен крепостнойлықты қорғайтын Вилла туралы Капитулярий (
Жер туралы заң) пайда болды.
Ертедегі ортағасыр кезеңінде экономикалық ойлардың өкілдерінің бірі
болып канондықтардың католиктік мектебі шықты.
Канондықтардың экономикалық идеялары сауда кірісі мен өсім қор
процентін айырбастың дұрыс емес нәтижесінде және басқаның еңбегін иелену
ретінде, яғни осыны күнә ретінде сипаттай отырып, үзілді-кесілді айыптады.
Эквиваленттік және пропорционалдық айырбас әділ бағаны белгілеу
жағдайында ғана мүмкін деп есептеді. Әділ баға деп еңбек шығынына тең
бағаны айтты. Шіркеу заңдарының авторлары дене еңбегіне қайшы қатынастағы
антикалық әлемнің өзіндік идеологтарына, сол сияқты көптеген халықтың
шығынына байланысты жеке адамдар байлығының ерекше құқығына қарсы шықты.
Ірі саудаға, қарыз операцияларына, күнәhарлық құбылыс ретінде тікелей тыйым
салды. Ерте канондық мектептің негізін салушылардың бірі - Августин
Блаженный (Әулие Августин) (353-430 жж) болды. IV ғасырдың соңы мен V
ғасырдың басында эпископ болып, экономикалық мәселелерге діни-этикалық
көзқарастағы сәуегейлік қағидаларын білдірді. Бұл қағидалар V-ХШ ғасырлар
бойы берік сақталған. Блаженный Августиннің басты еңбектері – “Құдайдың
қаласы туралы” және Күнәдан арылу (Исповедь).
Кейінгі орта ғаырдың дәуірлеу кезеңінде (қоғамда сословиялық саралау
күшейгенде, қалалардың экономикалық қуаты мен саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория және халықаралық экономика кафедрасы
ЭКОНОМИКА ІЛІМДЕРІНІҢ
ТАРИХЫ
Барлық мамандық бойынша оқитын студенттерге арналған дистанциондық оқу –
тәжірибе құралы
– Жанагулов А.Ш.
– Сүйіндіков Ж.С.
– Ускенбаева А.Р.
– Cтепаницкая О.А.
КАРАҒАНДЫ 2004
Пікір жазғандар:
– ҚҒТУ экономика және менеджмент кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.д., профессор А.Д. Дүйсембаев;
– ҚЭУ э.ғ.к., доцент Шумеков З.Ш.
ББ-65.02. я 7
Э 40
ISBN 9965-508-84-4
(Бас. ред. э.ғ.к. профессор Жанагулов А.Ш.) Авторлар коллективі:
Жанагулов А.Ш. (1 тақ., 3 тақ., 4 тақ., 5 тақ, 7 тақ., 8 тақ.), Степаницкая
О.А., Ж.С. Сүйіндіковпен бірге (2 тақ.), Сүйіндіков Ж.С. (6 тақ.),
Ускенбаева А.Р. (9 тақ. жазды).
Ұсынылып отырған оқу құралы Қазақстан Республикасының жоғарғы кәсіптік
білім беретін стандартының бағдарламалық талаптарына сәйкес қазақ тілінде
жазылған.
Оқу құралы мүмкіндік болғанша жалпы нарықтық экономиканың даму
жолдарына, өндірістің ұлғайюына, әлемдік экономикалық теориялардың өзгеру
эволюциясына тоқталған.
Мемлекетік тілде жазылған оқу құралы студенттерге, аспиранттарға,
мұғалімдерге, экономикалық теорияны білем деген қалың бұқараға көмектесуге
тиіс.
Авторлар ұжымы
– Жанагулов А.Ш.
– Сүйіндіков Ж.С.
– Ускенбаева А.Р.
– Cтепаницкая О.А.
U 060300000
Қарағанды
00 (05) –02
экономикалық
ISBN 9965-508-84-4 университеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ТАҚЫРЫП: ЭКОНОМИКА ІЛІМІ ТАРИХЫНЫҢ ПӘНІ МЕН МЕТОДЫ. ЕРТЕ ӘЛЕМДЕГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАР , ПІКІРЛЕР, КӨЗҚАРАСТАР 3
1.1 Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде 3
1.2 Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу. 3
1.3 Ежелгі әлемде экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия) 3
1.4 Ерте дүниедегі Греция мен Ежелгі Римдегі экономикалық көзқарастар 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар. 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер 3
2 ТАҚЫРЫП: ФЕОДАЛИЗМНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ІЛІМІ 3
2.1 Шығыс және Батыс Европа елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері 3
2.2 Меркантилизм – саяси экономияның алғашқы мектебі 3
2.3 Меркантилизмнің даму ерекшеліктері мен кезеңдері 3
2.4 Утопиялық социализм және оның дамуындағы эволюцияның жалпы
сипаттамасы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§ 1 Енді Сіз білесіз: 3
§ 2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
3 ТАҚЫРЫП: АНГЛИЯДАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ДАМУЫ 3
3.1 Классикалық саяси экономияның пайда болуының тарихы және оның жалпы
сипаттамасы. 3
3.2 У. Петти – ағылшын классикалық саяси экономиясының негізін салушы. 3
3.3 А. Смит шығармаларында классикалық саяси экономияның дамуы. 3
3.4 Д. Рикардоның методологиясы 3
және оның еңбек құн теориясы. 3
3.5 Мальтустың саяси экономиясы және қазіргі мальтузиандистер. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§ 1 Енді Сіз білесіз: 3
§ 2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§ 3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер. 3
4 ТАҚЫРЫП: ФРАНЦИЯДАҒЫ КЛАССИКАЛЫҚ САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
МЕН ДАМУЫ 3
4.1 Францияның классикалық саяси экономиясының 3
ағылшын саяси экономиясынан өзгешелігі. 3
4.2 Пьер Буагильбер– францияның классикалық 3
саяси экономия мектебінің негізін салушы. 3
4.3 Франсуа Кенэнің физиократизміне 3
сипаттама және оның Экономикалық кестесі. 3
4.4 С. Сисмонди – экономикалық романтизмнің өкілі. 3
4.5 П.Ж. Прудон және оның әдісінін сипаттамасы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум: 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
5 ТАҚЫРЫП: САЯСИ ЭКОНОМИЯНЫҢ ГЕРМАНИЯДА ДАМУЫ 3
5.1 “Ескі” және “Жаңа” тарихи мектептердің 3
пайда болуы. 3
5.2 Маркстік саяси экономияның 3
қалыптасуы мен дамуы. 3
5.3 К.Маркстің методологиясы және 3
“Капиталды” жазуы. 3
5.4 “Капиталдың” үш томының құрылымы. 3
5.5 Ф.Энгельстің экономика ғылымына қосқан үлесі. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
6 ТАҚЫРЫП: РЕСЕЙДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ 3
ОЙ-ПІКІРЛЕР 3
6.1 ХІХ ғасырдың аяғындағы ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі экономикалық ой-
пікірлер. 3
6.2 Ресейдегі марксизмнің эконоимикалық идеяларының дамуы. 3
6.3 Социализмнің экономикалық негіздерін жасаушы 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
7 ТАҚЫРЫП: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ. 3
7.1 Қазақстандағы номадизмнің ерекшеліктері. 3
7.2 Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағы 3
7.3 Әл - Фараби ілімі, Тәуке ханның “Жеті жарғы” - заң ескерткіші. 3
7.4 ХІХ ғасырдағы Қазақ – демократтарының 3
әлеуметті –экономикалық көзқарастары. 3
7.5 Қазақстанның мемлекеттік социализмнен рынок қатынастарына өту
кезендегі экономикалық ғылымның дамуы. 3
8 ТАҚЫРЫП. КЕЙНСИАНДЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 3
8.1 Кейнсиандықтың пайда болуының тарихи жағдайы. 3
8.2 Дж М. Кейнс – сұранысты басқару негізінде экономиканы реттеудің
макроэкономикалық 3
теориясының негізін қалаушы. 3
8.3 Неокенсиандық және кейнсиандық 3
дамудың екі үрдес. 3
8.4 Кейнсиандықтың эволюциясы және 3
поскейнсиандықтың пайда болуы. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар 3
§3 Біліміді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
9 ТАҚЫРЫП: ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ. 3
9.1 Экономикалық ойдың неокласикалық 3
бағытының генезисі. 3
9.2 Маржинализмнің Австрия мектебі мен Кембридж мектебінің ерекшеліктері.
3
9.3 Экономикалық теорияның институционалды-әлеуметтік бағытының генезисі.
3
9.4 Осы заманғы консерватизмнің негізгі ағымдары. 3
ТҮЙІН 3
Негізгі терминдер: 3
Практикум 3
§1 Енді Сіз білесіз: 3
§2 Қайталау үшін сұрақтар: 3
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер: 3
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ..263
КІРІСПЕ
Экономикалық ілімдер тарихы бойынша оқырмандар назарына ұсынылып
отырған оқу құралы КЭУ-дің экономика теориясы және халықаралық экономика
кафедраның әр-түрлі уақыттарда, әр-түрлі авторлар мен баспаларда аталмыш
пән бойынша жарық көрген көптеген оқулықтар мен құралдарындағы аса мол
материалдарды керекті жүйеге келтіріп, оны стундеттердің пайдалануын
женілдету үшін жасалған алғашқы талпыныс.
Экономикалық ілімдер тарихы соншылықты өзінің мазмұнымен емес,
көлемімен қиын да күрделі де. Сондықтан студенттер экономикалық ойлар
пәнімен алғашқы рет бетпе-бет кездескенде, оның шегі жоқ сияқты, көп
көлемді шым-шытырық, кейде бір-біріне ұқсас, қайссы негізгі, басты, қайссы
екінші маңызды материал деп таң әсерге қалады. Осы орайда студенттердің
еңбегін жеңілдетіп, оларға оқу материалдарын игеруге көмектесу мақсатында
кәсіптік жоғары білім берудің мемлекеттік стандартын талаптары мен оқу-
әдістемелік бөлімінің ұсындамлараына сәйкес авторлар ұжымы 9 тақырып
көлемінде оқу материалдарын әзірледі.
Курс көлемі құлдық дәуірмен феодализм кезіндегі экономикалық ойлардың
пайда болуы мен дамуынан бастап, капитализм мен социализм уақытындағы
экономикалық ойлардың пайда болуы мен даму ерекшеліктерін тексере келіп,
осы замаңғы неолиберализммен, неоклассикалық доктринаның ауыспалы нарықтық
қатнастарымен аяқталады.
Бұл пән стундттердің экономиканың дамуы мен оның негізгі ұғымдары
категориялары заңдары бойынша жүйелі көзқарастарын қалыптастырады, өзінше
ой қортып, жауапты шешім қабылдай алатын білімді мамандарды төрбиелеуге
көмектеседі.
1 ТАҚЫРЫП: ЭКОНОМИКА ІЛІМІ ТАРИХЫНЫҢ ПӘНІ МЕН МЕТОДЫ. ЕРТЕ ӘЛЕМДЕГІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОЙЛАР , ПІКІРЛЕР, КӨЗҚАРАСТАР
1. Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде.
2. Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу.
3. Ежелгі әлемдегі, экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия).
4. Ерте дүниедегі Греция мен Римдегі экономикалық көзқарастар.
Аталмыш тақырыппен танысып Сіз мыналарды білесіз:
– Экономикалық ілімдер тарихы дегеніміз не, бұл ғылым несімен пайдалы?
– Экономикалық ғылымдар жүйесінде Хамурапи патшаның алатын орнын;
– Экономистердің көзқарастары мен тұжырымдамалары қандай факторлардың
әсерінен өзгеретіндігін;
– Ерте дүниедегі экономикалық ойлардың ерекшеліктерін.
1.1 Экономикалық ойлар тарихы – ғылым ретінде
Қоғамдық өндірістің қалыптасуы мен даму тарихын, сондай ақ адамзат
қоғамының даму эволюциясының барысындағы экономикалық тұжырымдамалардың
(идеялар мен ой, пікірі, көзқарастар) пайда болу, даму кезеңі мен
алмасуының тарихи процесін зерттеу экономикалық ілімдер тарихының пәні
болып саналады.
Экономикалық ілімдер тарихы экономикалық процесстерге деген көзқарастар
эволюциясын, экономикалық теориялар мен мектептердің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын зерттейді, оларға талдау жасайды, аса көрнекті экономистердің
көзқарастарын жүйеге келтіріп және оны ашып береді. Бұл курс ғылым ретіңде
идеялардың жалғастығы мен өзара байланысын, келістер (көзқарастар) мен
қорытындылардың трансформациялануын бөліп көрсетеді.
Экономикалық ілімдер тарихы экономика ғылымының даму эволюциясының
жалпы бағыттаушылығын, оның басты бағыттарының трансформациялануын,
стратегиялық және жедел шешімдер қабылдаумен, экономикалық саясаттың өзара
байланусын түсінуге көмектеседі.
Қоғамдағы шаруашылық өмірінің өзіндегі өзгерістер мен қарама
қайшылықтар, таптар мен әлеуметтік топтардың өзара байланысты іс -
әрекетімен күресі, сондай-ақ экономика ғылымының өзінің ішіндегі және
экономикалық теориялар арасындағы қарама қайшылықтар, экономикалық ілімдер
тарихының сыннан өткен тұжырымдамаларына сәйкес, экономиалық идеялардың
даму көздері болып саналады.
Оның тарихын ғылыми тұрғыдан негіздей отырып, кезең- кезеңге бөлу,
экономикалық ілім прогресінің келісті (түзу) суретін жасаудың қажетті
жағдайы болып саналады. Мұндай кезең – кезеңге бөлудің ғылыми негізі -
әлеуметтік – экономикалық қатынастарды, қоғамның таптық құрылымдарын және
бүкіл саяси қондырманы түбірінен жұлып, үзіп тастау арқылы, қоғамдық –
экономиялық жүйені алмастыру (ауыстыру) туралы ілім болып табылады.
Әлем тарихының қандай бір уақыт үзігінде формациялардың қайсысы
үстемдік етуші болып саналатындығына қатымысты. Тарихи дәуірлер бөлініп
көрсетіледі, мысалы, кұлиелену дәуірі немесе капитализм дәуірі.
Қандай бір формациялар шегінде таптардың мүделері мен олардың
идеаларының (ғылымдарының) экономикалық көзқарастары – қалыптасу, толысу
немесе пайда болу сатыларына қатысты өзгеретін құбылыс (факті) экономикалық
ілімді кезең – кезеңге бөлу айрықша маңызға ие болады. Таптар күресінің кең
құлаш сермеуі мен бағыты, қоғам мүшелерінің мүдделерін қорғаудың
прогрессивтілігі немесе керітарушылығы (реакционность), тура осыған қатысты
болады.
Саяси экономияда классикалық мектептерінің пайда болуы, оның “жас”
буржуазияның саяси үстемдігін жүргізу үшін феодализімнің ескілік
қалдықтарына қарсы күресімен байланысты айрықша ғылым ретінде қалыптасуын
аса құрметпен атап көрсетіледі.
Дәуірлер бойынша, қоғамдық – экономикалық формациялар мен олардың
сатылары бойынша экономикалық ойларды кезең - кезеңге бөлу шеңберінде
таптық бағыттарды (мысалы, буржуазиялық, ұсақ буржуазиялық), ал олардың
шеңберінде – теориялық ағымдарды, ілімдерді, жекелеген мектептерді бөліп
көрсету қажет.
Қазіргі жағдайда ғылыми талдау жасаудың басты міндеттері әртүрлі
экономикалық ағымдар мен мектептерді зерттеу, сынау, мүлде жоққа шығару
емес, олардағы бөлініп көрінетін, тарихи тәжиребеге қарама-қайшы келетін
және теріске шығаратын дәлелдер мен нақты аспектілерді ерекшелеп көрсететін
ғылыми талдау болып саналады.
Көптеген елдердің үкіметтері реформаларды жүзеге асыру кезінде
пайдаланатын ұсыныстарының белгілі бір тәжиребелік мәні, қазіргі батыстың
экономикалық теориясында кезең - кезеңге жүйелі түрде бөлудің дұрыс, ұтымды
элементтерінің бар екендінігінің айқын дәлелі болып саналады. Тура осы
тәжиребелік мәнді, экономикалық теорияларды қазіргі дамыған мемлекеттерде
пайдаланады. Белгілі бір шекте бұл ұтымды аспектілер, ұсыныстар ТМД – ның
бүкіл елдері үшін қызығушылықтар туғызады. Әсіресе нарық проблемалары, банк
- қаржы жүйесі, инвестиция мәселелері, интеграциялар және т,б,
ХХ ғасырдың 50-60 –шы жылдарынан бастап, біздің экономикалық
әдебиеттерімізде қаншалықты географиялық қана емес, соншалықты әлеуметтік
және идеологиялық мағыналарға ие болған “батыс экономика теориясы” түсінігі
кең таралды.
Бұл “батыс экономика теориясы” түсінігі, мемлекеттік реттеуге
сүйенбейтін, нарық пен жеке меншікке иелік етуге негізделген аралас
экономикалық жүйелер тұжырымдамасының жиынтығын білдіреді. Олардың
арасында терең алшақтық, айырмашылықтар болғанымен, бұл түсінікке бүкіл
батыс экономистері қосылады. Кейбір экономистер тұтастай нарыққа сене
отырып, мемлекеттік реттеуге қарсы болды, басқалары жеке меншік және
мемлекеттік секторлардың әртүрлі үйлесіміндегі (жарастығындағы) мемлекеттік
интервизионизімді күшейтуді жақтады.
Жоғарыда айталғандай тарихи экономикалық ғылым, әрбірі методолгиялар,
әлеуметтік тұжырымдамалар, ақпарат пен тәжиребелік ұсыныстардың
ерекшеліктерімен сипатталатын қазіргі батыс экономика теориясындағы бірнеше
негізгі бағыттарды (кезеңдерді) бөліп көрсетеді.
Мәселен, өзінің дамуын ХІХ ғасырдағы маржиналисттік теоретиктерден
(яғни Л. Вальрастан, А. Маршалдан), бастаған неоклассикалық бағыт
методологиялық негізге индивидуализмді (микроэкономиканы) алды. Осы
методологияға сәйкес, тұтынушының немесе өндірушінің жеке дара
шаруашылығында тауарлар мен қызметтердің пайдалылығын бағалау идеясы туды.
Еркін бәсекелестік осы элементерді нақты нарықтық бағаларға, табыстарға
трансформациялайды. Экономикалық субъектілерге мұндай бағдарланыс шынайы
(сенімді) шаруашылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндіктер береді.
Дәл осы неоклассиктер, “кәсіпкерлік еркіндік” доктринасының жақтастыры,
монетаристер (М. Фридмен), ұсыныстар теориясының (М. Фельдстайн),
ұтымдылықты күтушілік мектептерінің (Р. Лукас) өкілдері нарықтық экономика
тұрақты динамикалы тепе – теңдіктің тұрақты ішкі тетіктеріне ие, мемлекет
тарапынан көмекті қажетсінбейді деп болжам жасады. Егер үкімет ақша – несие
және бюджет аясында ақпаратқа, инфляцияға қарсы қатаң бағыт жүргізетін
болса, неоклассиктер айтқандай, қалған проблемаларды нарық дербестік
жағдайда өзі шешеді.Тәжиребеде, неоклассиктердің тұжырымдамалары әлемнің
көптеген елдерінің үкімет шеңберінде кең түрде қолдау табуда.
Мәселен, әлеуметтік мұқтаждарды бюджеттік қаржыландыруды ең жоғары
көлемде қысқарту және шаруашылық жүргізудің мемлекеттік секторын қолдай
отырып кейбір экономистер - неоклассиктердің оңшыл үкіметтерінің (М. Фримен
– М. Тетчердің, Р. Рейганның және т.б.) кеңесшілеріне айналды.
Неолибералдардың неоклассиктерден өзгешелігі, олар нарықтық
шаруашылықтың автоматизмДІ (А. Смиттің “көрінбейтін қолы”) ережелерін
пайдалануды мүмкін емес деп санады. Себебі нарық, егер оны мемлекеттің
көмегімен құрса, ол өзінен - өзі сол автомотизімге келеді. Мемлекет
нарыққа өзін - өзі реттеуді беру керек деді.
Неолибералдар, сондай ақ ішкі нарықтық ауытқулармен белсенді күресіп,
монополияға қарсы саясатты жақтады. Олар әлеуметтік (зейнеткерлерді,
мүгедектерді, оқытушыларды және т.б.) қолдау саясаты үшін күресті.
Германиалық неолиберализм “Жалпыға бірдей байлық әкелуші мемлекет”,
өзіндік үлгі (күшті және қуатты адамдар бәсекелестікте жоғары табыстарға
қол жеткізеді, ал әлсіздер – мемлекеттен көмек алады) жобасы бойынша
неоклассиктер мен кейнсиандықтар арасындағы аралық жағдайды қолдады.
Кейнсиандық батыс экономика теориясы әлеуметтік мектептердің ортасында
болды. Олардың пікірі бойынша капиталистік экономиканың негізгі проблемасы
экономикалық сұраныстың тапшылығы, осыдан мемлекеттік бюджет шығыстары мен
белсенді несие – ақша саясаты есебінен оны қолдау қажеттілігін шығарды.
Егер 40-70 – ші жылдары кейнсианизм батыс экономистері мен саясатшылар
арасында үстемдік құрса кейінгі жылдары, ол рейгономиканың, тэтчеризмнің
экономикалық саясатының негізін құраған, неоконсервативтік теориялар мен
жарыста оған жол беруіне тура келді.
Бил Клинтон үкіметінің экономикалық саясаты экономикалық дамудың жаңа
бұтағында (витки) өзіндік кейнсиандық - монетаристік синтезге
сүйенетіндігін көрсетті.
Сонымен, экономикалық ілімдер тарихы экономикалық ғылымдардың даму
эволюциясының жалпы бағытын, оның басты бағыттарының трансформа-циялануын,
стратегиялық және жедел шешімдер қабылдаумен экономикалық саясаттың өзара
байланысын түсінуге көмектеседі.
1.2 Методология және курсты кезең – кезеңге бөлу.
Экономика ғылымдарының күрделі жүйесінде “Экономикалық ілімдер
тарихы”оның әрбір түрінің жетістіктерін теориялық түрде ой елегінен
өткізіп, оны қорытуда үлкен маңызды орын алды.
Диалектикалық материализм экономикалық ілімдер тарихын зерттеу
методологиясының негізіне жатады. Идеологиялық процестердің салыстырмалы
түрдегі дербестігі, тіпті, олардың базиске белсенді ықпал ету мүмкіндігін
мойындай отырып, қоғамдағы идеялар мен теориялық ойлардың пайда болу,
олардың әлеуметті – экономикалық дамуын анықтаушы рөліне жеке көңіл
аударуға болады.
Жинақталған және өзара байланысты факторлар байланысы қоғамның ішкі
логикасының экономикалық дамуының негізгі қарама-қайшылықтарын анықтайды
және топтар мен таптар мүдделерінің қақтығысу бағыттарын зерттейді.
Күрделігіне және қымбаттығына қарамастан, тұтастай экономикалық жүйенің
және оның жекелей алғанда құрамды бөліктерінің тәртібін салыстырып және
эксперименттік әдісті пайдалану экономикалық ілімдер тарихының зерттеу
тәсілінің бірінші негізгі әдісі болып саналады.
Болжамның (гипотетиканың) екінші әдісі – микро және макроэкономикадағы
жекелеген экономикалық процестер мен құбылыстардың талдауымен болжамдардың
үйлесімдігін тексеру және оны алға жылжытуға негізделген дидуктивті әдіс.
Үшінші статистикалық – уақытша талдау әдісі – кейбір түбегейлі,
ережелері бірыңғай, жаппай экономикалық құбылыстар мен объектілерді
жиынтық түрде зерттеу.
Төртінші, тарихи – моралдық келіс – тарихи контексте қызметтік
(функционалдық) тұрғыда қайталанатын, зерттелетін, үлгілер (моделдер)
түріндегі экономикалық процесстермен танысу.
Бесінші, математикалық белгілер мен символдардың (айшықты белгілердің)
көмегі мен экономкакалық құбылыстарды математикалық сипаттаудың әдісі.
Алтыншы, абстракциялау әдісі – экономикалық құбылыстарды зертеу
негізінде, кездейсоқтық құбылыстарды жоққа шығару.
1.3 Ежелгі әлемде экономикалық ойлардың пайда болуы (Вавилон, Қытай,
Индия)
Ежелгі әлемде экономикалық пайымдаулар ойшылардың еңбектерінде
айтылды, ал жазбаларда, трактаттарда шаруашылықты жүргізу әдістері мен
ұйымдастыру бойынша тәжиребелік ұсыныстар мен кеңестер жазылды. Алғашқы
экономикалық трактаттардан біз Ертедегі Шығыста натуралды өндіріспен қатар
тауарлы және ақша – несие қатынастарының жеткілікті түрде дамығандығын
анықаттаймыз.
Моисейдің Библиясының өзінде – ақ Т-А-Т формасы бойынша қалыпты тауар -
ақша қатынастары сипатталады. Ақша түрінде күміс қатысты, оған құлдарды,
жерді, нанды және басқа тауарларды сатып алды.
Жаңа Вавилон патшалығындағы (VII-VI б.д.д. жылдар) құжаттарда жалгерлік
контрактылар, көпес қол хаттары, жүк құжаттары, сонымен бірге сол уақыттағы
бухгалтерлік есептер, векселдер кездеседі. Сол дәуірде монеттер болмасада
құндылығын салмағымен өлшенетін, олардың рөлін күміс құймалар атқарды.
Отты, дөңгелекті және банкті бейнелеуде айтылған үш жаңалық – адамзаттың
ұлы жасампаздығы болып саналады деп рас айтылған.
Жаңа Вавилон – патшалығының өзінде, барлық банк операциялары
жүргізілген; салымдар қабылдаған, несиелер берген, вексельдердің есебін,
чектерді төлеуді жүзеге асырылған, аударымдар арқылы есеп айрысуды
жүргізген, яғни нағыз банктер, “іскер үйлер” өмір сүрген.
Шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 1780 жылдары жазылған патша
Хаммурапидің (1792-1750 ж. б.д.д.) кодексінде, мемлекет, заң актілерінің
көмегімен, ескі вавилон патшалығындағы өзбетімен, жеке өндірушілерді
таратуды тоқтатуға тырысқан.
Хаммурапи кодексінің негізгі мазмұны – “күштілер әлсіздерді ығыстырмас
үшін” жағдай жасау болып табылады. Мәселен, патша әскерлерімен және басқада
шынайы берілген вавилондықтардың қарыздар үшін жер иеленуші бөлімдерін
(неделдерін) сатуға, оқшаулауға тыйым салынған; борыштың сомасына
қарамастан олардың арасында құлдық борышқа жол берілмеген, растовщиктік
қанауға (20 % - ақшалай, 33% натуралды ссуданы) шектеу қойлған. Кодекс,
жеке тұлғаны құқықтық қорғаумен қатар, құл иеленушілердің құлдарға жеке
меншік құқын, патшаға қызмет етушілердің мүдделерін қорғауды кіргізді.
Патша Хаммурапи кодексі, Вавилондағы тауарлы – ақша қатынастарын дамытудағы
құқықтық нормалар жүйесінің көмегімен, ел экономикасын басқарудың алғашқы
мысалдарының бірі еді.
Ертедегі Қытайдың (конфуциализм, легизм, даосизм) негізгі қоғамдық
ойлары біздің дәуірімізге дейінгі VI-III ғасырларда ресімделеді. Конфуций
немесе Кун-Цзы (біздің дәуірімізге дейінгі 551 – 497 ж.) конфуциандық
бағыттың негізін қалады. Оның басты еңбегі “Лунь-юй” – “Әңгімелесулер мен
пайымдаулар” жинағы. Конфуций әлеуметтік идеяларды болашақтан емес, оны
елдің өткен өмірінен көрді, яғни позициялық күштері шатқаяқтаған
(пошатнувших) ру басшыларының мүдделерін қорғады.
Қытайдың әлеуметті – экономикалық құрылысын тұрақтандыру үшін, Конфуций
адамды моральдық жетілдіру бағдарламасын ұсынды. Үлкендерге құрмет көрсету,
оларға еш уақытта қарсы шықпау, Ұлы ойшының басты моральдық (адамгершілік)
қасиеттері еді. Ол перзенттік парызын өтеу және ағайындармен дос болу –
мемлекетті басқару дегеніміз осы деп үйретті, Мемлекетті үлкен үй, ал
басқарушыны “халық әкесі” ретінде санады Байлықты неғұрлым теңдеп бөлуді,
салықтарды жеңілдетуді ұсынды жалпы аграрлық реформаны жүргізді, қоғамдық
мүдделерге шешу жолын, қауымдық жерге жеке белгілер жоспарын ұсынды.
Аса ірі конфуцианистер Мэн – Цзы мен, Сюнь – Цзы дің негізгі пікірлері-
мемлекетті экономикалық күшейту саясаты: шығыстарды үнемдеу принципі;
халықтың бәрін жеткілікті түрде қамтамасыз ету мен қор жинау саясаты болды.
Біздің дәуірімізге дейінгі VII-III ғасырларда конфуциандық
идеологтардың аса ірі саяси қайраткерлер – Цзы – Чан мен Ли Куняниң
есімдерімен байланысты опоненттер – логистер пайда болды. Олардың
көзқарастары егіншіліктің дамуымен, мемлекеттің және тауар – ақша
қатынастарының нығаюымен байланысты.
Ежелгі қытай идеалогиясының тарихында – даосизм, легизмнің негізін
қалаған Конфуцийдың замандасы – Лао –Цзы ерекше орын алды. Ол тыйым салушы
заңдарды жоюға кеңес берді, себебі қайшылықты, халықтың нашар өмір сүруіне
бұл заңдардың өте көп әсері болды. Ол басқарудың табиғи формаларына қайтып
оралуға шақырды. Бұл идея халықтың қарсылығын туғызды.
“Артхашастра” трактаты – Ертедегі Индияның (сөзбе- сөз айтқанда –
“өмірге іс жүзінде пайда келтіру туралы ғылым”) қоғамдық ойларының аса ірі
ескерткіші, бұл мемлекетті басқару мәселелері бойынша өсиеттердің жинағы.
Патша Чандрагунттың кеңесшісі - Кауталье, трактаттың авторы болып саналады.
“Артхашастра” – елдің шаруашылық өмірінде ертедегі Индия мемлекетінің
рөлін көрсетеді. Трактатта, айқын салық және саяси жүйесі бар ең жақсы
мемлекет сипатталады. Материалдық өндірістің жетекші аясы – ауыл
шаруашылығы, әсіресе егіншілік, мемлекеттің қарауындағы суландыру (арық)
құрылыстары ерекше көрсетілген. Мемлекет, өнеркәсіптің дамуын, сауданы,
қоғамдық жұмыстарды қаржыландыруға тиісті болды. Трактат авторының пікір
бойынша шығыстар мен кірістердің қатаң құжаттық есебін жүргізу, тіпті,
шиновниктердің қазынаға қолсұғушылығын тоқтату мәселері қаралған.
Тұтастай алғанда, трактат қоғамдық қатынастар туралы, Ертедегі Индияның
экономика және саяси институттары туралы мәліметтердің маңызды көздері
болып саналады.
1.4 Ерте дүниедегі Греция мен Ежелгі Римдегі экономикалық көзқарастар
Ежелгі Грецияның қоғамдық экономикалық өмірінің бүкіл аясын қамтылған,
өндірістің құлиеленушілік тәсілінің генезисі, гүлденуі және дағдарысы
кезеңіндегі экономикалық проблемалар Грецияның ұлы ойшыларының
экономикалық еңбектерінде көрініс тапты.
Ксенофонт (б.д.д. 430-354), Платон (б.д.д. 428-347), Аристотель (б.д.д.
384-322) Ежелгі Грецияның экономикалық ойларының негізгі өкілдері болып
саналады.
Ксенофонт – Афина аристократиясының өкілі, аграрлық Спартаның саясы
және экономикалық құрылысын идеяландырды. Ірі құлиеленушілік ауыл
шаруашылығының өкілі ретінде, ол “Экономикос” (“Домосторой”) деп аталатын
өзінің трактатында егіншіліктің артықшылығын мадақтап қолөнершілікпен және
саудамен айналысушылықты айыптайды. Дегенмен, ол оған қарамай, ақшаны
ссудалық растовщиктік капитал түрінде мойындап айырбас құралы және қазына
құрау құралы ретінде ақшаға құрметпен қарады.
Тауардың тұтыну құнын, сол сияқты айырбас (меновая) құнның қарау,
Ксенофонттың айырықша еңбегі, яғни ол тауардың қосарлы қасиеті туралы
мәселені алғашқы қоюшылардың бірі болды. Соған қарамастан, ол нарықтық
қатынастарға қарсы болды, бірақ еңбек қатынастарының бөлініс маңызын жақсы
түсінді (ақылмен де, денемен де, сезіммен де), сондықтан нарыққа қатысушы
адамдарды, ол құлдар және еркін азаматтар деп бөлді. Ксенофонттың сол кезде
айтқан жалпы идеялары 2200 жылдан кейін капитализм дәуірінде ұсақ
түйегінде дейін әзер қаралып дамыды деп айтуға болады.
Ксенофонттың көзқарасына сәйкес салықтар, баж салықтары, отарлардан
алынатын алымдар, сыртқы саудадан түсетін табыстар мемлекеттік қорлардың
көздері болып саналды. Афинаның ақша байлығы, оның әскери қуатының негізі
деп санады ол.
Афина аристократиясының идеологы, олигархиялық құрылыстың жақтасы
Платон, өзінің “Мемлекет” және “Заңдар” еңбегінде, қоғамның ең жақсы
үлгісін (моделін) жасады. Платон мемлекетті адамдар арасындағы қарама
қайшылықтарды шешудегі күш деп санады.
Тауар айналымын қарастыра отырып, Платон нарықтық адамдардың еріксіз
бөлнетінін (еңбек бөлінісінің күшімен) көрсетті, дегенмен бір мезгілде
олар, біртұтас қоғаммен байланысты үш сословия дан: философтардан – қоғамды
басқарушылардан; сақшы - әскерлер – қорғаушылардан және дихандардан,
қолөнершілерден, саудагерлерден тұратынын көрсетті. Алғашқы екеуі жоғарғы
сословия, ал үшінші – жоғарғы сословия – элитаны құлдармен бірге
асырағандар. Ал құлдар ешқандай сословияға жатпаған.
Платонның ойынша ең жақсы қоғамда, элиталық қауымдастыққа бірікпеген,
тек қана еркін азаматтар ғана мемлекеттен алған үйге, жерге ие бола алады.
Осыған орай мемлекет азаматтарының біреуінің байлығы екіншісінің байлығынан
4 еседен асып кетпеу үшін оларың мүлік теңділігін сақтауды қатаң
қадағалаулықты ұсынды.
Платонның негізгі идеясы бойынша ең жақсы қоғам: әділеттілікті сақтау;
қайырымды іс жасау, кемеңгерлік батылдық, элита үшін жеке меншікті жою,
некелесуді мемлекеттік реттеу, ата – анасын білмейтіндей етіп балаларды
қоғамдық тәрбиелеу және т.б.
Ежелгі Грециядағы экономикалық ойлардың дамуы ұлы оқымысты
Аристотельдің “Никомахова” және “Саясат” т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Ол өзінің экономикалық ілімдерінде құлдық табиғи заң деп және ол әрқашанда
өндірістің алғы шарты, негізі деді. Адамдарды еркін және құлдарға бөлінуін
ол табиғат заңдарымен түсіндірді, яғни “құлдар тірі құралдар”- деді.
Аристотельдің айтуынша,, тек гректер құл емес, құл барлық құзғындар,
яғни “құзғындар немесе құлдар бір ұғым”. Ол құлиеланүшілік жеке меншікті
өндіріс қатынасының негізі ден санады.
Қоғамдық байлықтың көздерін іздестіру Аристотельден басталады.
Экономикаға этикалық көзқарас тұрғысынан келе отырып, ол байлықтың екі
формасын анықтады; адамгершілікті – экономика және адамгершілікке жатпайтын
хрематистика. Экономика ол өмір үшін үй шаруашылығы және мемлекет үшін
қажетті, тұтыну құқына иелік ету деп түсіндірді.
Хрематистика (грек сөзі “мүлік”, “байлық”) – сауда жасау жолымен ақшалы
болу өнері. “Байлыққа ие болу жағдайында ешқашанда оған жету мақсатында шек
болмайды”, ал ақшаға ие болу мақсаты бұл байлықтың табиғи көзі емес болып
саналады. Осыдан Аристотель былай деп мәлімдеді, экономика “мақтауға
лайық”, ал хрематия “әділеттілік бойынша ұялтуды (порицание) шақырады”. Бұл
жерде ол тұтыну және айырбас (меновой) құндар ретінде тауардың қарама –
қайшылығын көрсетті.
Құн формаларына талдау жасау арқылы, Аристотель экономика ғылымына
үлкен үлес қосты. Заттың қажеттілікті қанағаттандыру және айырбастау үшін
пайдаланылуы мүмкін екендігін атап өтті, Айырбасты талдай отырып, ол өте
маңызды ой айтты: “айырбассыз өз ара байланыс болмаған болар еді, сол
сияқты тең дәстүрсіз – айырбас болмас еді”.
Бірақ ол, әртүрлі тауарларды салыстыруға мүмкіндік беретін жалпы
субстанцияны (құнды) таба алмады.
Дегенмен, Аристотельдің пікірі бойынша, “барлығын” бірге
байланыстыратын қажеттілік” және “жалпы келісім бойынша пайда болған
монета, тауарлардың бір тұтас өлшемі болып саналады. Монета - сөзбе – сөз
өлшем (құн); заттарды өлшенетіндей жасады, теңестіреді. Маркстың сөзі
бойынша, Аристотель құн формаларын талдауды аяғына дейін жеткізе алмады,
себебі, құнды түсінбей мұны түсіну мүмкін емес, яғни тауар формасы еңбек
өнімінің жалпыға бірдей форма.
Аристотельдің аса маңызды идеясы: адам қоғамнан және мемлекеттен тыс
өмір сүре алмайды, сондықтан мемлекет отбасы мен жеке адамнан (тұлғадан)
жоғары тұрады. Азаматтар, мемлекеттік тәртіпке үйреніп, бірдей тәрбие алуға
тиіс.
Біздің дәуірімізге дейін үш жүз жылдан астам Афинада өмір сүрген
Аристотель, экономика ғылымының бастауларында тұрса да қазіргі экономикалық
жүйенін табиғи түрін жасай алмады деуіміз мүмкін. Шының айтса ол кезде
қазіргі экономикалық терминдер болмаған. Дегенмен ол барлық кезеңдерде өмір
сүрген экономистердің назарларында болған проблемаларды байқап, оларға
назар аудара білді.
Ежелгі Римдегі өндірістік қатынастың құл иенушілігі Ежелгі Грециямен
салыстырғанда неғұрлым дамыған дәуірде болды. Бөтен жерлерді басып алу
арқасында өте үлкен Ұлы құл иеленуші Рим империясы құрылды, көптеген
тайпалар мен халықтар құлдарға айналды. Ауыл шаруашылығы құл еңбегін
пайдалуныдың басты айласы болды, олар аяусыз қаналып, ауыр жұмысқа
жегілді.Сондықтан құлдар мәселесі, ірі құл еңбегін пайдаланатын
шаруашылықтарды ұйымдастыру және жүргізу әдістері. Ежелгі Рим империясының
маңызды проблемасы болды (Латифундий).
Римдік, құлиеленушілер Катон Старший (б.д.д. 234-149), ағайында Тиберий
(б.д.д. 162-133), Гай Гракхи (б.д.д. 153-121 ж.) және Варрон (б.д.д. 116-
27) және т.б. құлдықтан құтқару және дағдарыстан шығу үшін күресті.
Ірі жер иеленуші Катон Старший “Жериеленуші” атты өзінің еңбегінде құл
иеленушіліктің ежелгі Рим формаларын, ірі жериелену шаруашылықтарын жүргізу
әдістерін негіздеді. Натуралды шаруашылықты өзіндік қажеттіліктермен
қамтамасыз ету оның идеалары болды. Катон құлдарды бағындыру, олардың
еңбегің пайдалану, оларды қанау әдістері бойынша кеңестер берді. Ол
құлдарды өндіріс құралдарына жатқызды, олар қайтарымды болу үшін, қатал
ұстауға кеңес берді. Оларды иесіне (қожайынына) берілгендік рухында
тәрбиелеу мақсатында құлдарды жас кезінде сатып алып, тәрбиелеген дұрыс деп
санады. Ол сонымен бірге құлдар ортасында дау, жанжал отын жағып, сөйтіп
бірін – біріне қарсы қойып, оны өз мақсаттарына пайдаланып, жарамсыз, кәрі,
аурулардан мезгілінде құтылып, ірі құлиеленушілік шаруашылықтарды ұтымды
жүргізуге кеңес берді. Катон, сондай-ақ, құлдарды тамақтандыру, киім,
тұрғын жайы “сөйлеуші құралдардың” жағдайына сәйкес келуіне шейін ақыл
берді.
Ірі жериенушілер, Рим ғалымдары, агрономдар Варрон.) және Коллумелла
“Ауыл шаруашылығы туралы” деген өздерінің еңбектерінде (олардың шығармалары
осылай деп аталды) құлиеленуші ауыл шаруашылығының артықшылығының негізі
деді. Варрон өзінің трактаттында құлиеленушілік шаруашылықтың құлдыраған
дағдыры туралы дабыл қақты.
Ол бай құлиеленуші римдіктер “қалаларға қоныстап”, қолдары мен
далбаларында жүзбақшаларын өсірудің орнына театрларға барып, еңбектен
қашып, шаруашылықты басқару жұмыстарын меңгерушілерге беретіндігін,
сондай-ақ егіншілік пен мал шаруашылығын теңеуге қарсылығын білдірді.
Өйткені, оның сөзі бойынша “қандай бір жағдайда іргетас – мал болып
саналды”. Ол құлдарды ауылшаруашылық құралдарының үш түрінің біріне
жатқызды – сөйлеушіге, ал құралдардың қалған екі түрі – бұл мылқаулар (қару
сайман) және дыбыс шығарушылар (жұмыс малы).
Колумелл 12 томнан тұратын “Ауыл шаруашылығы туралы” трактатында
құлиелену дағдарысы туралы жазды, онда құлдар еңбегінің аса төмен
өнімділігі, олардың егін алқаптарына, құрал сайманға, жұмыс малдарына
зиян әкелетіндігі туралы жазды. Дағдарыстан шығу жолы ретінде, Рим
ғалымдары артықшылықты - өнімді еркін еңбекке берді.
Ерте Римдік құлиеленуші республиканың ең күрделі экономикалық
проблемалар ол жерді атақты – патрицалардың қолдарында шоғырландырып жәй
Италия шаруаларын - плебейлерді жерсіз қалуында болды. Жерсіз қалған, ұсақ
жериеленуші - шаруаларды қорғаған ағайынды Тиберий мен Гай Гракхилар болды
Италиядағы аграрлық мәселелерді шешу мақсатында Гракхилар б.д.д. 133 жылы
жер заңын қабылдауды ұсынды. Бұл заң бойынша әр – бір Рим азаматтары 500
югерден (125 га) аспайтын мемлекеттік жыртылған жерді жалға алу құқына ие
болды, бірақ бір отбасы 1000 югерден артық жерді жалға алуға қақысы
болмады. Қалған жерді мемлекет, салық төлеу арқылы, мұрагерлік иелік ету
жағдайында, шаруалар арасында 30 югардан бөліп берді.
Тиберий Гракхтың жобасы жартылай жүзеге асырылды, бірнеше ондаған мың
шаруалар жер алды, ал Тиберийдың өлімінен кейін оның ісін інісі Гай
қостады. Гай Гракхи шаруаларға жер бөлуді жалғастырды, мемлекеттің сақтық
қорынан төмен бағалар бойынша кедейлерге астық сату туралы заң қабылдады.
Ағайынды Гракхилардың ісі барынша берік болды және тіпті Гайдың өлімінен
кейін де консерваторлар жер туралы заңды ұзақ уақыт бойы алып тастай
алмады. Тұтастай алғанда Гракхилардың реформасы ұсақ шаруа
жериеленушілерінің позицияларын нығайтуға және Рим халқын
пролетаризатсалануын жоюға бағытталады.
Құлиеленушілік өндіріс тәсіліндегінің қарама - қайшылықтарының асқынуы,
құлдарды аюандықпен қанау Спартактың бастауымен (б.д.д. 73-71 жж.) құлдар
көтерілісінің шығуына әкелді. Көтерілістің басты мақсаты – тұтқандағы
құлдарды босату және Италиядан шеткері аумақтарға кетуі. Көтеріліс аса
қатігездікпен басылды, дегенмен, ол құлиеленушілік өндірістік қатынастардың
негіздеріне қатты соққы болып тиді.
Римдік құлиеленушілік қоғамның бұрқыраған дәуірінің соңында саяси
қайраткер, жазушы, ұлы шешен Марк Тулий Цицерон өмір сүрді. Ол жеке
меншікті, ірі құлиеленуші Латифундистердің отарларды қанауды күшейтуді
жақтаушы болды.
Цицерон ірі жериелену мен ірі сауданың қорғаушысы болды, ұсақ саудаға
қарсы болды, плебейлерге жек көруімен қарады. Саудаға деген Цицеронның
көзқарастарын да ежелгі Римдегі натуралды және тауарлы шаруашылық
арасындағы қарама - қайшылықтар көрініс тапты. Бұл Рим империясының
экономикалық базисінің кең ауқымды феодализмін куәландірді. Езілгендердің
қозғалысы, яғни құлдардың, кедейлердің және кұқысы жоқ халықтардың діні
ретінде, христианство, дәл осы кезеңде кең тарап өріс алды.
Ертеректегі шаруа қауымдастықтарында меншік ортақ болды, қанау жоқ
болатын. Қуғынға қарамастан, христиан діні мемлекеттік Рим империясының
діни (325 ж.) мәртебесін алды, ол құлдарды міндеттілікте ұстап тұруға
көмектесті. Христиан империясы дәуірінде христиан діні қалыптасқан болашақ
феодалдық қоғамның идеалогиясына айналды.
ТҮЙІН
Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде экономикалық көзқарастардың,
теориялардың, мектептердің қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттеді,
оларға талдау жасады, аса көрнекті ойшыл экономистердің көзқарастарын
жүйеледі.
Экономикалық ілімдер тарихы экономикалық ғылымдар дамуының жалпы
эволюциясын, оның басты бағыттарының трансформациялануын түсінуге
көмектеседі.
Экономикалық ілімдер тарихының мәні диалектикалық материализм
негізінде, экономикалық ілімдер тарихын кезең - кезеңге бөліп идеологтар
мен ғалымдардың қоғамдық дамудың өзгеру сатыларына ғылыми көзқарастардың
қалыптасуын жүйелейді.
“Экономикалық ілімдер тарихы” оқу курсы ретінде зерттейтін әдістерді
ғана емес, сонымен бірге Ежелгі Шығыстағы (Вавилон, Қытай, Индия)
құлиеленушілік қоғамдағы экономикалық ой, пікір, көзқарастардың, Ежелгі
Греция, Рим өкілдерінің экономикалық көзқарастарының қалыптасу
ерекшеліктерін қарайды.
Негізгі терминдер
Экономикалық тұжырымдамалар.
Экономикалық көзқарастар.
Курсты кезең – кезеңге бөлі.
Классикалық мектептер.
Неоклассикалық бағыттар.
Неолиберализм.
Кейнсиандық.
Монетаризм.
Экономикалық трактаттар.
Құлиеленуші демократия.
Жақсы қоғам.
Жақсы мемлекет.
Экономика және хрематистика.
Сөйлеуші жұмыс күші.
Практикум
§1 Енді Сіз білесіз:
1. Экономикалық ілімдер тарихы пәнінің анықтамасын;
2. Экономика ғылымындағы экономикалық ілімдер тарихының орны мен маңызын;
3. Экономикалық ілімдер тарихы курсын кезең – кезеңге бөлуін;
4. Ежелгі, әлемдегі құл иеленушілік қоғамдарында экономикалық
көзқарастардың қалыптасу ерекшеліктерін;
5. Ежелгі әлем өкілдері Ксенофонт, Платон, Аристотель, Катон, Гракхилардың
және Цицеронның экономикалық көзқарастарының пайда болуын, дамуын және
жойылу тарихын.
§2 Қайталау үшін сұрақтар.
1. “Экономикалық ілімдер тарихы” курсы қандай пән?
2. Экономикалық тұжырымдамаларды зерттеуге неменелер көмектеседі?
3. Экономикалық мектептер мен экономикалық теориялардың түрінде
айырмашылық бар ма?
4. Экономистердің көзқарастары қандай факторлардың әсерімен
трансформацияланады?
5. Патша Хамураппи кодексінің мәні неде? Қытай экономиясының дамуындағы
Конфуцидің және оның конфуциялық мектебінің рөлі.
6. Ежелгі Греция мен Римнің көне экономикалық ойларының негізгі өкілдерін
атап өтіңдер.
§3 Білімді өзіндік тексеруге арналған тестер
1. “Экономикалық ілімдер тарихы” курсының идеяларына жататындар.
a) Қоғамның шаруашылық өміріндегі өзгерістер мен қарама қайшылықтар;
b) Әлеуметтік топтар мен таптар мүдделерінің өзара байланысы мен
күресі;
c) Экономикалық ғылымдардың өз ішіндегі қарама қайшылықтар;
d) Экономикалық көзқарастар мен теориялар арасындағы қарама
қайшылықтар;
e) Білімдердің аралас (жақын) салаларындағы жетістіктер арасындағы
қарама қайшылықтар;
2. “Экономикалық ілімдер тарих” курсын кезең – кезеңге бөлудің ғылыми
негізі болып саналатындар.
a) Қоғамдық – экономикалық жүйенің ауысуы туралы ілім;
b) Қоғамның таптық құрылымы және оның күресі;
c) Саяси қондырмалар;
d) Үстемдік етуші формациялар идеологтарының экономикалық көзқарастары;
3. Экономикалық ойларды кезең – кезеңге бөлу категориялрына кіретіндер:
a) Тарихи дәуірлер;
b) Қоғамдық – экономиалық формациялар;
c) Экономикалық жүйелер;
d) Таптық бағыттаушылық;
e) Теориялық ағымдар, көзқарастар, ілімдер, жекелеген мектептер;
4. Ежелгі экономикалық пайымдауларды біз қандай
мәлметтерден аламыз:
a) Бізге дейін жеткен құжатты археогиялық мәліметтерінен;
b) Көне Шығыстың діни трактаттарынан;
c) Иуда, христиан, мүсүлмандық канондық мәтіндерден;
d) Патша Хаммурапи кодексінен, Конфуцийдің, “Архашмастра” трактатынан;
e) Ежелгі Греция мен Рим ойшылдарының экономикалық еңбектерінен.
5. Қытайдың әлеуметтік – экономикалық құрылысын тұрақтандыру мақсатында
б.д.д. V-IV ғасырлардың өзінде Конфуций моральдық жетілдіру
бағдарламасын ұсынды. Төменгі келтірілгендердің қайсысын қазіргі жағдайға
қолдануға келмейді деп санайсыз немесе сіз қайсысын жақтар едіңіз?
a) Үлкенсе деген құрмет – басты адамгершілік қасиет, ол жоғары
тұрғандарға қарсы шығуға мүмкіндік бермейді;
b) Перзенттік парыздың көрінуі;
c) Ағайындар арасындағы татулық – мемлекеттік басқарудың негізі ретінде;
d) Мемлекет – бұл үлкен отбасы, ал – басқарушы – “Халық әкесі” ретінде;
e) Байлықты теңдеп бөлу;
6. Аристотель қоғамдық байлық көзіне мынадай анықтама берді:
a) Адамгершілікті – экономика;
b) Адамгершілікке жат – хрематистика;
c) Экономика – тұтыну құнын береді;
d) Хрематистика – сауда жасау жолымен ақша береді;
e) Тауардың қарама қайшылығы неден көрінеді;
2 ТАҚЫРЫП: ФЕОДАЛИЗМНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ІЛІМІ
2.1 Батыс Европа және шығыс елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері;
2.2 Меркантилизм – саяси экономияның алғашқы мектебі.
2.3 Меркантилизмнің даму кезеңдері мен ерекшеліктері
2.4 Утопиялық социализмнің жалпы сипаттамасы және оның даму эволюциясы.
Аталмыш тақырыппен танысып Сіз мыналарды білесіз:
- феодализм кезеңдегі экономикалық ойлардың құрылуы мен даму
ерекшеліктерін;
- ортағасырлық Шығыс және феодалдық Европаның экономикалық идеяларына
қатысты өзіндік белгілерді;
- экономика теориясының алғашқы мектебі-меркантилизмнің пайда болуының
алғы шарттарын;
- әлемдік экономика теориясы мен практикасының дамуына меркантилистердің
қосқан үлесін;
- утопиялық социализм теориясын және оның даму эволюциясын.
2.1 Шығыс және Батыс Европа елдеріндегі феодализмнің экономикалық
идеяларының ерекшеліктері
Арабтық Шығыстың көрнекті ойшысы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) мемлекет
пайдаланатын жердің үлкен қорын қарамағына жинап, оны сақтауын және
қазынаны толықтыруға жол беретін салықтардың ежелгі дәстүрлеріне, жаңа діни
идеология – исламның негізінде VIII ғасырдың басында дүниеге келген
Құранның аяттары да қосылғанын атап көрсетті. Құран Құдай атымен таптарды
мәңгілік етті. Құран саудаға көп көңіл бөлді, бірақ артық өсім алушылыққа
қарсы шықты.
Ибн-Хальдун тұжырымдамаларында сауданың тиімділігін және ислам
жариялағандай еңбекке жоғары көңіл бөлу, сараңдықты көпшілік алдында
айыптауда шақырылған.
Оның негізгі жетістіктері қарапайымдылықтан “өркениеттікке” дейінгі
қоғам эволюцияларының сараланда сипаттамасы болып табылады.
Ойшылдың пікірі бойынша, экономиканың барлық салаларында табыстың дамуы
– жалпыға бірдей әлеуметтік және мүліктік теңдіктің болуына кепілдік
бермегенмен, молшылықты әрбір адамның игілік етуіне, халық байлығын бірнеше
мәрте көбейтуге жол берді.
Ибн-Хальдун байлыққа тауар ретінде көңіл бөліп, “құн ретіне көрініс
беретін еңбек”, ол өнімде өндіріледі деген тезисті ұсынды.
Бұл оған еңбек өнімі “құн бойынша тең айырбас жолымен” алынатыны туралы
тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Ибн-Хальдун алтын мен күміс “адам өз
еңбегімен жасаған барлық құнын іске асуына қызмет етеді” деп оқытты және
нарық бағасын құннан ажыратты.
Ибн-Хальдун ақшаның рөлін алла жаратқан екі металл монет – алтын мен
күміс атқарсын деп, оны шаруашылық өмірдің маңызды элементі ретінде санады.
Ол “еңбек құнын” яғни еңбекақыны сипаттауда бір неше сипаттама берді, оның
көлемі біріншіден адамның еңбек мөлшеріне”, екіншіден “оның басқа еңбектер
арасындағы орнына” және үшіншіден, “оған адамдардың қажеттілігіне”
байланысты деп түсіндірді.
Тауар-ақша қатынасының дамуы туралы қам жесе де, Ибн-Хальдун феодалдық
құрылысты сақтауға ұмтылды, әрі “қоғамдық өмірдің гүлденуіне қол
жеткізудің” бірден- бір құралы- салықтың көлемін азайту деп білді.
Ежелгі ортағасыр кезеңіндегі Батыс Европа феодализмнің экономикалық
идеялары егін шаруашылығымен байланысты болды. Құл иеленушілік және
феодализмнің пайда болу кезеңінде сословияға бөліну әлі тумаған еді. Біздің
дәуіріміздің І-ІІ ғғ. пайда болған, кейіннен қоғам дамуында басты орын
алған христиан діні бұл уақыттарда арнаулы экономикалық теорияларды әлі
құрмады. Алайда, ол ұрлық пен байлықты айыптауды, мақсат етті. Байлық
жұмақтан орын алғанша, түйе иненің жүзімен өтіп кетеді, “Егер мейлінше
жетілем десең, өз үйіңді сатып алған ақшанды жарлыға таратып бер” деген
аңыз қалған. Ертедегі орта ғасыр қоғамының әлеуметтік – экономикалық
дамуының ерекшелігін осындай пайымдаулар сипаттайды.
Құл иеленушілік қатынастардың ыдырауына, феодализмнің туындауы
тұсындағы жәдігерлік Франктер Корольдігінде құралған Сали шындығы (481-
511) болып табылады.
Ол деревнялық қуымның және онда тұратын еркін шаруа –қауымының қауымдық
меншігін қорғады.Сонымен бірге Сали шындығы жеке үй шаруашылықтарында
жекелену процесінің тууын көрсете отырып, жеке меншікті қорғауға тырысты.
Ертедегі ортағасыр соңында феодалдық қатынастар бекітілді және
феодалдық меншік пен крепостнойлықты қорғайтын Вилла туралы Капитулярий (
Жер туралы заң) пайда болды.
Ертедегі ортағасыр кезеңінде экономикалық ойлардың өкілдерінің бірі
болып канондықтардың католиктік мектебі шықты.
Канондықтардың экономикалық идеялары сауда кірісі мен өсім қор
процентін айырбастың дұрыс емес нәтижесінде және басқаның еңбегін иелену
ретінде, яғни осыны күнә ретінде сипаттай отырып, үзілді-кесілді айыптады.
Эквиваленттік және пропорционалдық айырбас әділ бағаны белгілеу
жағдайында ғана мүмкін деп есептеді. Әділ баға деп еңбек шығынына тең
бағаны айтты. Шіркеу заңдарының авторлары дене еңбегіне қайшы қатынастағы
антикалық әлемнің өзіндік идеологтарына, сол сияқты көптеген халықтың
шығынына байланысты жеке адамдар байлығының ерекше құқығына қарсы шықты.
Ірі саудаға, қарыз операцияларына, күнәhарлық құбылыс ретінде тікелей тыйым
салды. Ерте канондық мектептің негізін салушылардың бірі - Августин
Блаженный (Әулие Августин) (353-430 жж) болды. IV ғасырдың соңы мен V
ғасырдың басында эпископ болып, экономикалық мәселелерге діни-этикалық
көзқарастағы сәуегейлік қағидаларын білдірді. Бұл қағидалар V-ХШ ғасырлар
бойы берік сақталған. Блаженный Августиннің басты еңбектері – “Құдайдың
қаласы туралы” және Күнәдан арылу (Исповедь).
Кейінгі орта ғаырдың дәуірлеу кезеңінде (қоғамда сословиялық саралау
күшейгенде, қалалардың экономикалық қуаты мен саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz