Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ - Мария романының зерттелуі
Ш. Құдайбердіұлының Әділ-Мария романы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романының зерттелуі
2 .Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романындағы басты нәрсе
кейіпкерлерді ұсыну
3. Шәкәрім шығармаларын мектепте меңгеру әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Әдебиеттің тоғысында тұрған жаһандану дәуірінде оның тәрбиелік мәнін қайта қарау үшін ұлтымыздың рухани деңгейін көтерген жазушылардың мұраларына қайта қарау керек. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының негізін қалаушы - ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек арқылы гетеросексуалды адамды қалыптастыру және сондықтан қоғамды түзету. Сана туралы ілімді адами қасиеттерден жоғары қоятын және оның барлық поэтикалық шығармаларында басты орын алатын Шәкәрімнің ілімдері бүгінгі күнге дейін өте маңызды және өзекті болып табылады. Шәкәрім Құдайбердіұлы ұлылығының басты белгісі - ол ұлы Абайдың ізбасары бола отырып, өз шеберінің деңгейінде қалып қоймай, өзіндік өрнек тауып, ерекше қолтаңба қалдырды. Табиғатқа деген сенім мен сүйіспеншілікті сүйіспеншіліктің, мейірімділік пен мейірімділіктің қайнар көзі ретінде бағалай отырып, ол көпшілікті өмірді сүюге және адамдарға қамқорлық жасауға шақырды.
Курс жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі, романның басты кейіпкерлерінің образын жасау, жазушының тілі мен стилін меңгеруі сипатталған.
Зерттеудің өзектілігі. Жетпіс үш жасқа дейін Ш. Құдайбердіұлы ұзақ жылдар бойы қазақ әдебиеті саласында қызмет етті. Ақын әдебиетіміздің көптеген жанрларына үлес қосты. Бүгінгі қазақ романдары туралы айтар болсақ, Ш. Құдайбердіұлы. Атап айтқанда, Бела Мария тақырыбында қалам тербеген және оның эпостары туралы жазған, қазіргі өмірді бейнелейтін шығармалары - әдебиеттің жазушының орнын одан әрі бағалай отырып, әдебиетіміздің құнды қазынасына қосқан сүбелі үлесі. .
Ол - қазақ әдебиетінің өте дарынды жазушысы, әдеби тіліміздің дамуы мен жетілуіне зор үлес қосқан жазушы. Ол қазақтың көптеген өлеңдерін, дастандарын, өлеңдері мен мақалаларын қайта тірілтті. Шәкәрім кенші ретінде халық тілінен көптеген терең қазыналар таба алды. Ол біздің әдебиетімізде сөз қолданудың көптеген үйлесімді мысалдарын келтірді. Шәкәрімнің әр шығармасында маңызды оқиғалар мен қызықты кейіпкерлер ғана емес, тіліміздегі жаңа қырлар мен мүмкіндіктер де кездеседі.
Әділ-Мария романындағы күрделі тақырыптарды идеялық бейнелеу моделіне ғылыми талдау жасау бүгінгі қазақ романдарының қайнар көздерін анықтауға негіз болады. Бела Мария романы тек Қазақстанмен ғана емес, сонымен қатар адамзаттың ақыл әлемімен байланысты болғандықтан құнды. Шәкәрім Құдайбердіұлының сан қырлы шығармашылығы кең тақырып, көркемдік табиғаты мен күрделілігіне ие. Шәкәрімнің Әділ-Мария романы проблемалар мен қайғылы оқиғаларға толы дәуірде адамзат үшін бұрын ғана емес, қазіргі кезде де өте маңызды тақырып болды. Ақын жазбаған маңызды тақырыптарда қоғам мен қоғам мәселелері терең рефлексиямен суреттелген және терең философиялық-әлеуметтік мазмұнға ие.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеті - Шәкәрім Құдайбердіұлының прозалық шығармаларды жасаудағы шеберлігі мен дүниетанымын ашу. Курсттық жұмыстың негізінде жазушының адамның, табиғаттың, уақыттың және көркем тілдің толық бейнесін жасай білу қабілеті тұрды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы әртүрлі пәндермен зерттеліп, соңғы жылдары жеке ғылым саласы ретінде Шәкәрімнің зерттеулері айтарлықтай жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім өмірінің күрделілігі мен мұрасының сан қырлы сипаты бірнеше ғалымдардың назарын аударып, жаңа жаңалықтар әкелуде. Тарихи философиялық қайнарлар жүйесі мен тәрбиелік-педагогикалық көзқарастарды, Шәкәрім шығармашылығының тек роман мен дастандармен шектеліп қалмайтындығын жан-жақты зерттеудің қажеттілігі - қазіргі заманғы үрдіс.
Сондықтан, бүгінде олар жазушылардан, философтардан, тарихшылардан, педагогика мен психология мамандарынан басқа, Шәкәрім шығармашылығын белсенді түрде зерттеп жатыр. 1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтың ықпалымен Шәкәрім Құдайбердиев мақаласы Қысқа әдеби энциклопедияның 8-томына енгізіліп, 1978 жылы М.Мағауин Қазақстан ақындары жинағына бірнеше өлеңдерін жариялады.
Зерттеу жұмысын болжау. Егер Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романындағы басты кейіпкерлердің бейнесі психологиялық тұрғыда берілсе, бұл Шәкәрімнің зерттеулеріне үлкен үлес болар еді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының сипаттамаларын ашу - оның дүниетанымына сүңгу, ақыл-ойдың қалыптасу негіздеріне талдау жасау және сол арқылы қазақы болмысты әкелу. Бела Мария романының мәңгілік тақырыбы - композицияның ерекшеліктерін, психологияның нюанстарын қолдана білуді, махаббат жырындағы үйлесімділік пен ой тереңдігін талдай отырып, берілген тақырыптағы өзіндік ой өрнегін нақтылау. Хуста Мария сериалындағы махаббат проблемасының мәні адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік табиғатпен бірлік арқылы өмірдің мәнін түсінуге бағытталғанын анықтаған кезде жеке адамдар арасындағы сезімнің табиғатын ашады. Әділ Мария романы қоғам мен қоғамның өзекті мәселелерін талдай отырып, негізгі мәселелерді қарастырады.
Әділ- Мария романында табиғат пен табиғаттың айқын белгісі ретінде құпия мен адам арасындағы байланыс, демек, ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі мәңгілік тақырыптардың әсерінен махаббат ұғымы кеңейетіні атап өтілген. , бұл адамзатқа және жалпы өмірге деген сүйіспеншілік тұжырымдамасына таралады.
Зерттеудің негізгі қорытындысы - Әділ-Мария романында махаббат сезімдерінің мәні тереңдеп, ғаламдық адамзат ауқымында қабылданады. Ақын бұл идеяларды қуатты адамның жанын мейірімділік пен мейірімділікке толтыра отырып, оны бейнелеумен қатар, оның бүкіл болмысына әсер ететін күш ретінде бейнелей бастады.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.Курсттық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде мен қазақ әдебиеттанушылары ұсынған ғылыми еңбектерді пайдаландым. Әдебиет пен романдағы зерттеу нысандарын талдауда біз белгілі әдебиеттанушы ғалымдар З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтпаева, С.Истилева, А.Мұратов, З.Бисенғали, Қ.Мұхаметханов , М.Әуезовтің, Шалабаевтың, Ә.Тәжібаевтың, М.Базарбаевтың, М.Мағауиннің және басқалардың еңбектері мен идеяларын әдістемелік нұсқаулық ретінде пайдаландым.
Зерттеу нысаны. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының сипаттамаларын айқындау - романның көркемдік сұлулығын, ой тереңдігін, сыншылдық пен шындық сипатын көрсету. Зерттеудің қайнар көзі Шәкәрім Құдайбердіұлының жарияланған еңбектерінің жинақтары, ҚР Ұлттық архивінде сақталған құжаттар, республика кітапханаларында сақталған Шәкәрім шығармаларының қолжазбалары, әртүрлі қолжазбалар, Шәкәрім туралы туыстарынан алынған деректер мен естеліктер болды.
Курс жұмыстың негізгі объектісі - Ш. Құдайбердіұлының (1988), Шәкәрім мәселелерінің мәселелері, екінші және үшінші томдары (2007), Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім әлемі (2008) және басқа да жарияланған ғылыми-зерттеу және ғылыми мақалалары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Әдебиеттану ғылымына тән кешенді, жүйелі, салыстырмалы, объективті-аналитикалық, тарихи жүйелілік, жалпылау, жалпылау ұстанылды. Сонымен қатар, біздің тезистің негізгі әдіснамалық және теориялық негізі ұлттық әдеби сын тұжырымдамасын, роман табиғатын, эпикалық, эпикалық жанрларды, өлеңдердің жанрлық-стилистикалық, көркемдік-эстетикалық сипаттамаларын байыту болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі
19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлы ақын, прозаик, аудармашы, философ және тарихшы ретінде бай көркем мұра қалдырды. Шәкәрім - Абайдан кейінгі таңқаларлық ақын, ол әдебиеттану ғылымында ғана емес, жалпы ұлт өмірінде ерекше қуанышқа айналды. Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде Шыңғыс ханның етегінде, қазіргі Семей облысында, Абай ауданында дүниеге келген. Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты деректер мен мұрағаттық құжаттар Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеуде үлкен маңызға ие.
Өмірінің соңғы жылдары мен күндерін тауда жалғыз өткізген Шәкәрім 1931 жылы 2 қазанда қайтыс болды. Дворян зұлымдардың қолынан қаза тапты. Қансорғыштар оның денесін құдыққа тастады, ал оның туыстары кейін оның денесін тауып, жерледі. Ұзақ жылдар бойына оған Кеңес өкіметінің орнауына қарсы тұратын Алаш ұлтшыл-буржуазиялық партиясының қызметіне қатысты деп айып тағылды.
Ақынның алғашқы кітабы Түріктер, қырғыздар, қазақтар мен хандар шежіресі 1911 жылы Орынборда, 1912 жылы Семейде ақынның бірқатар шығармалары Қате жол немесе жаза, Қазақ айнасы, Қалқаман-Мамыр , Еңлік-Кебек . Өлеңдер жарық көрді. Орыс ақыны А.Пушкиннің аудармасымен Дубровский туралы ертегі (1924), Дауыл (1936) Әдебиет майданы журналында жарияланды. Лайли-Маджун дастаны Шолпан журналында, кейінірек С.Сейфуллиннің басшылығымен жеке кітап болып басылды. Шәкәрімнің шығармашылығы қаншалықты қиын болса да, ақынның ойлы да көркем өлеңдері, өлеңдері және басқа да даналық шығармалары адамдардың жүрегінен кетпеді. Жарты ғасырдан астам уақыт ішінде Шәкәрім әдебиеттің барлық жанрларында қалам тербеді.
Шәкәрім Абайды айналып өтіп, ұлы ақыннан шабыт алған дарынды шәкірттерін басқарды. Кез-келген жанрда және кез-келген тақырыпта Шәкәрім өз шығармашылығының ақиқаты мен тұңғиығына ой жүгірте білді. Шәкәрім шығармашылығын зерттеу тарих қойнауынан жалғасып келе жатқан халқымыздың бай мәдени және рухани қазыналарын түгендеу мен бағалаудың ажырамас бөлігі болатындығы даусыз.
Алғаш рет Ә.Тәжібаевтың мақалалары, Ш. Сатпаева, Шәкәрімнің шығармашылығын ғылыми негіздеген М.Магауин жарық көрді. Ш. Алғаш рет Шәкәрім мұрасына жан-жақты монографиялық талдау жасап, баға берген Сатпаева мен ақынның ақындық мұрасын зерттеуге арналған Б.Әбдіғазиев жарық көрді [б. 8.13]. Алғаш рет Шәкәрімнің барлық жанрдағы шығармашылық мұрасы дәстүр мен әдеби сабақтастық, көркемдік білім және уақыт сабақтастығы тұрғысынан қарастырылды.
Ш.Шығарманың шығармалары туралы түсінік беру Құдайбердіұлы, зерттеу бүгінгі күннің мәселесі ғана емес. Өткен жиырма жылда Шәкәрімнің аты мен әдеби мұрасы ақталып, шығармаларының жинақтары жарық көргенде, бұл қазақ әдебиеттану ғылымында жаңа ашылудың бір арнасы болды. Ол Шәкәрім мұрасының терең құпияларына, оның көркем табиғатын ғылыми дәлелдеуіне тоқталды. Шәкәрім Шығыстың ұлы ақындарының бірі Сағди шығармалары арасындағы сюжеттермен алмасу дәстүрінің ерекшеліктерін талдады [б. 8.15].
Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі. Әдебиеттің дамуы, көркемдік таным арналары әдіс мәселесімен тығыз байланысты. Өткеннің мұрасын қазіргі заманның биігінен қайта қарау кезінде көркемдік әдістер, әдеби тенденциялар мен тенденциялар мәселелері жан-жақты талқылауды және терең зерттеуді қажет етеді.
Алғаш рет Шәкәрімнің Түріктер, қырғыздар, қазақтар мен хандар шежіресі, Үш сенімділік, Ислам шарты сияқты прозалық шығармаларына назар аударылды [8.16. -P.]. Көркем аударма саласындағы Шәкәрімнің шығармалары - шығыс әдебиеті түріндегі Шакарим шығармаларындағы нацистік дәстүрдің ең жақсы көрінісі болып табылатын Лайла-Манжун эпопеясы. А.Пушкиннің Дубровский, Дауыл прозалық шығармаларының ерекшеліктері, оның аудармасындағы дәстүрлі аударманың ауқымын көрсетпейтін көркемдік қызметі нацизм формалары арқылы талданды. Шәкәрімнің өлеңдері - үлкен мұра.
Шәкәрімнің өлеңдері - үлкен мұра. Жастар туралы (1879), Қартайған кезде (1879), Жастарға (1879), Жаз келеді (1880), Нағыз құпия (1881), Ашу мен ар-ождан, Шаруа және ысырапшылдық , Айқын және таныс , Адам сөйлейді және сөйлейді , Махаббат пен құмарлық , Әлем және өмір , Мадақтау мен сөгіс , Айып пен кінә және т.б. Өлеңдері жарық көрді. Шәкәрім дастандарына Қалқаман-Мамыр поэмасы, Еңлік-Кебек поэмасы, Нартайлақ пен Айсұлу поэмасы, Мутулганның өмірі поэмасы, Лайла-Маджун поэмасы енген.
Сахнада шомылдыру рәсімінен өтті, Келіңіз, аяғыңызға қымыз құйыңыз, Ей, жарты ай, Тұр, аяқтар, қымыз бер, Менің жүрегім менің қолымнан, Біреумен дос бол нағыз адам , Оның өлеңдерін Шығыс Хафиздің әйгілі ақыны аударған.
Ақын мұрасын насихаттау және оның шығармаларын орыс және басқа шет тілдеріне аудару маңызды екені сөзсіз. Жазушының шығармаларын талдап, бағалау, оның тәуелсіздігіне қол жеткізген еліміздің игілігі үшін оның пайдасына үлес қосу әр зерттеушіге ортақ міндет.
Шәкәрімнің прозасы мен қара сөздерінің қатарына Тікентер бағ, Мен жетпіс екі жасқа келгенше (1930), Нағыз бақыт айнасы (1918), Мағыналы сөздер жатады. Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романын 1925 жылы жазды. Бұл жазушының жетіліп, мол тәжірибе жинақтаған кезі. Алайда, бұл бірнеше әлеуметтік, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты. Бұл романның қолжазбасын жазушы өңдей алмады.
Әділ және Мэри романы - 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің асыл көзқарасын бейнелейтін романдардың бірі. Жазушы трагедиялық романға емес, романның сентименталды пафосына баса назар аударғысы келген сияқты. Бела Мария романы ақынның лирикалық шығармалары мен өлеңдерінде айқындалған тақырыптармен, проблемалармен, проблемалармен, идеялармен үндес. Шығарма 1910 жылғы қазақ ауылының өмірін қамтиды. Романның кемшіліктеріне қарамастан, роман кезінде қоғамдық пікірде жиі көтерілген бостандыққа деген ұмтылыс - әйел теңдігі мәселелерін қарастыратын құнды еңбек.
Мұхтар Әуезовтің әңгімелерін, Шәкәрім туылғаннан кейін 1920 жылдары Әділ-Марияны жазған Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың шығармаларын білу мүмкін емес. Эпикалық қуаты өлең құдіретінде көлеңкеленген ақын қара сөз өрісінде өзінің жеңілдік, артықшылығымен, қарапайымдылығы мен шынайылығымен танымал болуға ұмтылды.
Романдағы оқиғаның уақыты мен орны, тартылған адамдар. Жазушы оқиғалар желісін сақтауға тырысқаны анық, бірақ сол кездегі тілді түсінетін Шәкәрім Құдайбердіұлының да өзіндік ойлары мен әуендері көп болды.
Қазақстандық зерттеушілер 20 ғасырда романтизм жаңа қарқын алғанын атап өтті. Т.Кәкішұлы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуында айқын көрінеді, әлі күнге дейін қызықтыратын көркемдік тәсіл - романтикалық суреттеу түрі деп ашық айтты.
Қазақ романтизмінің табиғаты, өнер әлемінің проблемасы оның даму формасын қарастыру қажеттілігінен туындайды. Осы тұрғыдан алғанда, романтизм эволюциясын көркем-эстетикалық жүйе ретінде зерттеу өте маңызды. Сонымен бірге, 20 ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасының қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен романтизм табиғатын, прозаның романтикалық табиғатын жүйелі түрде зерттеу тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Идеялық мазмұнның байлығын, тақырыптық ауқымын, жанр байлығын, стильдік сипаттамаларын, стилистикалық сипаттамаларын, тілдік шеберліктерін, сонымен қатар сырдың байлығын, Ш-ның бай мұрасының әр түрлі аспектілерін зерттейтін кез келді. Құдайбердіұлы. Шәкәрім Құдайбердіұлы мұрасы идеялық-көркемдік мазмұнға бай. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы Шәкәрім қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алады. Бүгінде ұлттық қазынаға айналған бұл мұра қоғамымызды рухани байытуға, гуманистік және адамгершілік идеялары мен мақсаттарын нығайтуға қызмет ететіні ақиқат. Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдері бұрынғы Шәкәрім энциклопедиясындағы (2008) бұрынғы өлеңдерден өзгеше. Шәкәрім поэзиясында ұлттық эпикалық категориялар жүйесі кеңейген. Шәкәрімнің Қажыма, айым, қажыма, Тәубеге келген өмір, Үзілмеген үміт атты үш томдық кітаптары 2008 жылы жарық көрді (Абай халықаралық клубы, Жидебай). Оның құрамына Шәкәрімнің өзінің жарияланған еңбектері мен ақын туралы зерттеу мақалалары кіреді.
Ақынның құрметті есімі мен оның бай мұрасы жылдар өте келе қалыптаса бастаған кезде және қоғамдағы оң өзгерістердің нәтижесінде ол Алаштың басқа алыптарымен бірге Шәкәрімді де үлкен қуанышпен қарсы алды. 20 ғасырдың аяғында ғана босатылды. Біріншіден, Шәкәрім ойшыл Абайдың ақындық мектебінің ірі өкілі ретінде өзі тәрбиелеген дәстүрлерден сабақ алып қана қоймай, оны өзінше дамытты. Оның философиялық лирикасы, эпикалық шығармалары, прозасы қазіргі әдебиеттануда зерттеле бастады.
Академик Зәки Ахметов Шәкәрім - қазақ әдебиетінің классигі атты терең зерттеуінде: Шәкәрімнің поэтикалық әлемі бай, көпқырлы және тақырыптары мен жанрлары жағынан алуан түрлі, егер біз ақынның өмірді терең білетіндігін анық байқасақ. Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр дастандары адамдарынан зайырлы поэзияның бай дәстүрлеріне, шешендік өнерге, бейнелеу тәсілдеріне еркін үстемдік еткен, біз оның ақындық шеберлігі мен жаңашылдығына тәнті боламыз.Шәкәрімнің поэтикалық жаңалығы айқын танылады оның өлеңдері, әндері және ең үздік композитордың таланты, осы тұрғыдан алғанда, біз Шәкәрімді тек қазақ әдебиетінде ғана емес, сонымен қатар әлемдік әдебиетте де кездестіреміз деп айта аламыз , - деді ол.
Академик Заки Ахметов романтизм әдеби бағыт ретінде де, көркем әдіс мағынасында да қолданылатынын атап өтті. Ғалым романтизмге тән бейнелеу әдістері жаңа сипат алып, 20 ғасырда дамыды және романтизмнің негізгі принциптері өнердің табиғатына сәйкес келеді және қолданыла береді деп жазады [б. 4,289]. Романтикалық бейнелеу әдісінің негізгі принциптері (романтикалық сипат, романтикалық асыра сілтеушілік, қақтығыстың сипаты, қиял, қоғамға сыни көзқарас, шындыққа наразылық) нақты тарихи дәуірден тыс уақытта да бар.
Академик Зәки Ахметов теориялық негіз ретінде өзінің Шәкәрім Құдайбердіұлы атты жаңа зерттеуінің ғылыми негізін ала отырып:
Шәкәрімнің прозалық шығармаларына келетін болсақ, оның қазақ әдебиетінде реалистік психологиялық прозаны қалыптастыру мен дамыту жолында аянбай еңбек еткенін айта кеткен жөн. Мұны біз оның Бела Мария романын трагедиялық роман ретінде сипаттайтын, көптеген адамдардың іс-әрекетін, көңіл-күйі мен мінез-құлқын бейнелейтін шығармасынан, сондай-ақ Шыңғыс хан сияқты табиғат суреттерінен айқын байқай аламыз. Шыңғыс хан мен оның айналасындағы жағдайлар оның оқиғаларды білетіні және сезетіндігі туралы әсер береді, ал шығарманың психологиясы мен лирикалық табиғаты күшейеді [3,223 б.].
Әдеби Б.Майтановтың Әділ-Мария романы туралы пікірі де бұл шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби процестердің сабақтастығына негізделген жаңашылдығын растайды:
Әңгіменің құрылымы тұрғысынан Әділ-Марияның екі айырмашылығы бар. Бірі - композициялық жүйеде пейзаждық іс-әрекеттің ауқымы, ал екіншісі - дана түрінде диалог түрінде өту. Диалогта оқиғаны дамыту процесі, кейбір кейіпкерлердің құпиялары туралы мол мағлұмат болғанымен, табиғат жазушының эмоционалды әсері мен қазіргі эмоциясын ашатын психологиялық бейнелеу формасына айналады. Сонымен бірге, біз қоршаған ортаның бейнесі шығарманың мекен-жайы тұжырымдамасында негізгі рөл атқаруы керек деп түсінеміз [б. 3,227].
Өз халқының бостандығын аңсаған классик ақынның әр өлеңінде оның гуманистік және адамгершілік көзқарастары айқын көрініс тапқан. Шәкәрім тек лирик ақын ғана емес, сонымен бірге жан-жақты білетін эпикалық ақын. Олардың дастандары адамдар өмірінің табиғатын көрсетеді. Ақынның эпикалық күші, аз десеңіз, өзінің тарихи тереңдігімен ерекшеленеді.
Автордың Әділ Мария романы, көптеген басқа аудармалары мен қысқа прозалық шығармалары оның суретші ретіндегі жұмысының кеңдігін көрсетеді. Шәкәрімнің жеке стилі 20 ғасырдың басында жазылған романдарда айқын көрінеді. Шәкәрімнің Três Certezas шығармасы өзінің танымдық тереңдігімен ерекшеленеді. Ақын осы шығармасынан: Адам ақиқатты бастың көзімен емес, ақылдың көзімен көреді ... деп бастайды. Сонымен қатар, Мұсылмандық келісімшарт еңбегі ұлттық теологияның негізін қалаған құнды мұра болып табылады және ұлт тарихын терең қозғайтын Түріктер, Қырғызстан-қазақтар мен хандар шежіресі ерекше. Шәкәрім Қазақстанның тарих ғылымының алдында тұрған үш өзекті мәселеге назар аударды. Олар - қазақ халқының құрылуы, Қазақ хандығының тарихы және бүкіл түріктердің тарихы.
Ақынның алғашқы шығармалар сериясы Шәкәрімтану мәселелері оның ғылыми өмірін бастады. Әзірге ақынның бес томдық кітабы жарық көрді. Бұл жинақтың ғылыми құндылығы теология, философия, әдебиеттану, тарих, педагогика, лингвистика және басқа да көптеген адамзат ғылымдарындағы жазбаша зерттеулер тұрғысынан жүйеленіп, қарастырылады.
Сондай-ақ көрнекті ғалымдардың зерттеулері мен Шәкәрім тағдырына байланысты әр жылдары жазылған материалдар бар.
Бірі - академик Жабайхан Әбділдиннің Шәкәрімді ақтау жөніндегі комиссияның төрағасы болған естелігі. Алаш азаматтарын ақтау оңай болған жоқ, бірақ сол жылдары Шәкәрімді ақтау оңайға соқпады, ал Министрлер Кеңесінің президенті Нұрсұлтан Назарбаев алпауыттарды ақтауды талап етті. аталған. Серияның алтыншы томы шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің Шәкәрім және ислам мәдениеті атты мақаласымен ашылады. Шәкәрімнің осы саладағы терең білімі мен сенімі алғаш рет жан-жақты және жан-жақты талданып, түсіндіріледі.
Академик Ғарифолла Есім Шәкәрімнің Бес сауалға берген терең философиялық жауаптары да осы ғылыми жинақтар топтамасында көрсетілген. Жалпы, ғылыми жинақтар сериясының әдіснамалық принципі Шакаримология саласының кезеңдік процесі болды. Бірінші кезең, Шәкәрім өмірінде жарияланған мақалалар. Бұл Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Аймауытов және Мұхтар Әуезовтің зерттеулері. Алаш арыстары Шәкәрімді зерттеудің алғашқы кезеңінде де Шәкәрімнің қазақ мәдениетіндегі ерекше орнын байқады. Мәселен, Алаш көсемі Ә.Бөкейхановтан бастап белгілі ақындар М.Дулатов, С.Торайғыров, белгілі журналист-тарихшы С.Ғаббасов және басқалар оның мақалаларында Шәкәрім туралы жылы пікірлер айтқан. Сонымен қатар, Шәкәрімнің ойшыл және гуманист ретіндегі еңбектері сол кезде жазылған шығармаларында айқын көрінеді. Адамды алаламаңыз, барлық адамдар - жақын туыстар дейді ақын. Бұл Шәкәрім ақталғаннан кейінгі бақытты кезең. Осы уақыт аралығында гуманитарлық салада Шәкәрімнің шығармалары мен шығармаларын зерттеген отыздан астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Әдебиеттануда Балтабай Әбдіғази, өнертануда Әлия Сабырова, философияда Бақытжан Рахымжанов, педагогикада Анна Кудиярова және басқа зерттеушілер Шәкәрім шығармашылығын жан-жақты зерттей бастады. Жазушы-ойшылдың бейнесі, танымдық және көркемдік қуаты бірнеше қырынан ашылды.
Шәкәрімнің көркем мұрасы, поэзиясы, прозасы және риторика жанрындағы басқа да шығармалары жан-жақты және жеке талданады. Оның еңбектері мен тарихы, мәдениеті, ғылымы, діні, философиясы саласындағы еңбектері, сондай-ақ оның ғылымның барлық салаларында табылған тұжырымдамалары толық қамтылған. Біз гуманист ойшылдың жеке басын зерттеудегі үлкен еңбек Шәкәрім шығармашылығы Шәкәрім энциклопедиясы, сонымен қатар Шәкәрім ғылымының дамуындағы жаңа бағытты іздеу болады деп сенеміз. Ол лирикалық жанрлардың дамуына және олардың мазмұнының жақындасуына үлес қосты. Ол көптеген әндер жазды. Абайдың кеңесіне құлақ асып, Қалқаман-Мамыр дастанын жазды. (1888). Мұнда таза махаббат дәріптелсе, ел билеушілері орнатқан қатыгез өмірге наразылықтар мен айыптаулар бар, Еңлік-Кебек (1891) эпосында бір-бірін жақсы көретін екі жастың трагедиясы ескі әдет-ғұрыптардың қатып қалған уағыздарымен байланысты. Айсұлу-Нартайлақ поэмасы зұлымдықты жазаласа, Әділ-Мария романында ол шынжыр табандар мен алыптардың зорлық-зомбылығына наразылық білдіріп, революция жеңгенін жариялаумен аяқталады.
Заманның шиеленісі тұрақты, бұл керуендер көшесіндегі әрбір адам, қандай деңгейде болса да, қай уақытта өмір сүрсе де, қандай көзқараста болса да, біржақты түрде жақсы немесе жаман деп бағаланбауы керек. . Бұл адамзаттың дамуындағы мәңгілік қозғалыстан туындаған тағылымдық тәжірибе.
19-20 ғасырлардағы мәдени және рухани дамуда прогрессивті идеяларды қалыптастыруда маңызды рөл атқарған Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақов Дулатов тағы да табысқа жетті және олардың көпқырлы мұралары неғұрлым әділ және абыройлы. болды [б. 4.3]. Шәкәрім мұрасының қалған бөлігі көпқырлы және тақырыптық алуан түрлілікке ие. Олардың барлығын жұмыс тұрғысынан талдау мүмкін емес. Бұл зерттеудің негізі - ақынның өлеңдері мен романдары. Енді өмір бойы алған білімді халықтың игілігі үшін пайдаланып, қағаз бетіне түсіріп, болашақ ұрпаққа қалдыратын кез келді. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы өте бай. Ақын қалған өмірін әдебиеттің барлық жанрларында өткізді. Оның қаламы халықтың терең ойластырылған тарихына негізделген.
Тарихи шындық өмір шындығынан ауытқымады, керісінше роман деп аталатын жаңа ізденістер мен жанрларды сенімді және әсерлі жеткізу жағдайында тудырды. Ол бүкіл оқиғаны жеке адамның тағдырына, оның мінез-құлқының қалыптасуына және әлеуметтік ортада кең танымал болуына бағыттады. Роман тілінде қара түспен жазылған шығармалар - Бела Мария романы. Шәкәрім өлеңдері қазақ романдарында ерекше орын алады. Ақын жазған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ пен Айсұлу және Әділ-Мария романдары бұрынғы эпостардан айырмашылығы фольклорды немесе таза романтикаларды шешпейді, сонымен бірге әдебиеттің күрделі мәселелерін де тудырады. жазу. - Әлеуметтік, әдеби-эстетикалық талаптарға сәйкес, қазақ поэзиясында ұлттың рухани әлемін жаңа деңгейге көтерген жаңа формасы мен мазмұны, жаңа өрнектер мен үйлесімді суреттемелер пайда болды.
Қазақ әдебиетіндегі романс жанрының жүгін арқалаған Әділ-Мария романы тілге бай туынды. Шығарманың стильдік құрылымы ұлттық тілді мейлінше шебер қолданады. Әділ-Марияның көптеген ерекшеліктері бар. Әділ Мария романы бұрынғы шығармалардан мүлдем өзгеше. Айырмашылық тек әңгімеде, сюжетте емес, әңгімелеу мәнерінде, кейіпкерлердің сөйлеу мәнерінде. Кейіпкерді ашу үшін жазушы әдетте кейіпкердің сөзін өз аузымен, өз сөзімен келтіреді. Өмір шындығын барынша көркем түрде жеткізу үшін жазушы кейіпкерге лайықты сөз де береді.
Роман адам жанының сапалық жақтарының дамуына баса назар аударып, адам проблемасын басқаша қарастырады және адамның табиғаттың күрделі нәтижесі ғана емес, сонымен қатар рухани құбылыс екенін дәлелдейтін жүйені жасады.
Әділ-Мария психология мен трагедия ерекшеліктерін шеберлікпен, сүйіспеншілік пен терең сезімді жырлай білген жазушының сипаттамаларын талдай отырып, әйгілі романның өзіндік стилін бейнелеуге арналған. Ақын көтерген махаббат мәселесінің мәні - өмірдің мәнін жеке адамдар мен Шыңғыс ханның арасындағы жақындық арқылы жеткізу. Ол Шыңғыс ханның күйіне еліктейтін және адам өмірінде тыныс алатын бейнелерді жасайды.
Ақын сөздің мағынасы мен мағынасына да ерекше назар аударды. Ақын мағынасында сөз құдіретті, ерекше - әлем. Бұл сөз - адам өмірін айшықтайтын, адамның білімін ашатын дүние. Ол шығарманың әр сөзіне байыпты қарады, сөздердің мағыналарын ашып, табиғатпен сөйлесетін танымдық өрнектерді қолданды.
Шәкәрімнің тірегі - ғашықтардың, романтиктердің табиғаты. Ақын адамның болашағына, оның ішкі рухани әлемі мен күшіне сенеді.
Мысалы, Әділ Мария романында екі ғашықтың қарсылығы өлімге апарады. Өлімді қауымның көпшілігі жасайды. Адамгершілік пен адалдық, әділеттілік махаббат жолындағы қиындықтарды, адамды, автордың білім деңгейін ашуда маңызды рөл атқарады.
Пьесаның соңында өлімнің алдында тұрған Әділ достарына, ұлы мен әжесіне тыныштық тілеп, Еркімбектің тағдыры болғанын еске алады. Роман кейіпкерінің диалогы мен сөздерінен уақыттың сыртқы түрін, адамдардың ішкі әлемінің әр түрлі эмоционалды күйлерін (психологиясын), оқиғаның шиеленісін анықтауға болады.
Ол Қалқаман-Мамыр, Әділ-Мария, Еңбек-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу сияқты романдар, поэмалар, прозалық, философиялық, тарихи шығармалар мен аудармалар жазды. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы мұнымен шектелмейді. Шәкәрім - ең ұзақ өмір сүрген Абайдың шәкірті. Оның негізгі мұрасы қазіргі ұрпаққа қолжазба түрінде берілген немесе ауызша жатталған. Шәкәрім шығармашылығы кешенді зерттеу объектісі болған жоқ. Тек соңғы жылдары осы жұмыстың нәтижесінде бірнеше ғылыми мақалалар жарық көрді. Айта кету керек, олардың көпшілігі ақын шығармашылығын қалың көпшілікке таныстыру мақсатында ұлттық баспасөзде жарияланған мақалалар. Бұл жағдайда Қ.Мұхаметханов, Ш. Сәтбаева, М. Мағауин, Ш. Елукенов, М. Базарбаев, Х.Сүйіншалиевтің ғалымдары қатысты.
Роман түрінде Шәкәрім жеке бас бостандығына, қазақ қоғамындағы рухани дамуға, адам ойының өзі тану процесіне кедергілер туралы жалпы ой мен даралықты дамытуға кедергі келтіретін нәрселер туралы шынайы жазды.
Шәкәрім көтерген тақырыптар Әділ-Мария романындағы Құдайбердіұлы басқаша. Онда жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіру жолындағы кедергілер туралы мәселе көтеріліп, қазақ қоғамының дамуына кедергілер келтіріліп, махаббат мәселесі талқыланады, оның аясында бүкіл қазақ қоғамының, қоршаған ортаның кемшіліктері талқыланады және сол арқылы шындық.
Мұны жазушының фантастика жанрындағы ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу деп айта алмаймыз. 20 ғасырдың басындағы қазақ прозасы жазушы шығармашылығының көрінісімен шектеледі. Автордың көркем әдебиет саласындағы еңбектері өте ауқымды. Біздің басты мақсатымыз - Шәкәрім мұрасын терең зерттеу, жазушының әрбір шығармасының, әр өлеңінің, әр ойының тереңіне үңіліп, оларды жан-жақты талдау.
Ақынның романдағы мақсаты қазақ қоғамындағы әлеуметтік жағдай мен кейіпкерлер ішіндегі махаббат, жан, адам сезімдері арқылы қоғам мен адам өмірінің мәнін ашу. Әділ Мария романы 1925 жылы жазылған. Шығарманың алғашқы басылымы 1998 жылы басылған. Шәкәрім романды қайғылы романс деп атады. Романда ескі қазақ ауылының 1910 жылдардағы өмірі бейнеленген.Шәкәрімнің ең үлкен прозалық шығармасы - Әділ-Мария романы. Бұл шынайы фантастика түрінде жазылған алғашқы қазақ романдарының бірі - әртүрлі кейіпкерлердің шығармасы, өмір туындысы. ХХ ғасырдың басындағы әдебиетте көтерілген әйел теңдігі тақырыбындағы бұл романда ақын өзіндік сюжетін дамытады, өзіндік шешімге жүгінеді.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың романындағы басты кейіпкерлер - Спандияр Көбеев, Міржақып Дулатов - ақылды және білімді қыздар мен ұлдар ғашықтар. Бірақ олардың кездесуге және бақытты өмір сүруіне кедергі болатын көптеген кедергілер бар. Қызды біреуге айтқан немесе болашақ күйеуі оған ұқсамайды. Ал қыз бала ата-анасының шешіміне, әдет-ғұрып заңдарына қарсы тұра алмайды немесе сүймеген адамына жеткізе алмайды. Содан кейін, ғашық болғандардың қайғылы тағдырлары суреттеліп, жазушылардың шығармаларында осы сюжет сақталған.
Ал Әділ-Мария романындағы Шәкәрім осы қалыптасқан трафаретті бұзады. Роман кейіпкерлерінің адами табиғаты, олардың қоғамдағы орны мен қақтығыс сипаты әртүрлі. Романда әлеуметтік теңсіздік, бай мен кедейдің, бай мен кедейдің күресі алдымен суреттелмеген, бірақ қарапайым өмір шындығын суреттеуде ақын адамгершілік пен тазалық, адалдық пен адалдық мәселелерін көтереді. Шәкәрімнің ойынша, әр адамның іс-әрекеті осы түсініктерге бағынуы керек. Адамдарды бай мен кедей деп бөлуге болмайды. Бай да, кедей де адам баласы. Адамды әртүрлі сапалы топтарға бөлетін материалдық жағдай емес, ішкі дүние, жан күйі. Бұл - Шәкәрім романының негізгі идеясы, негізгі көркемдік шешім. Жалпы адамгершілік мәселесі - Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық табиғатына тән тақырып.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын білу, оның жалпы қасиеттерін талдау, ақынның ұлттық әдебиеттегі орнын анықтау. Қазір Шәкәрім мұрасын терең зерттейтін кез келді. Біздің басты мақсатымыз - Шәкәрімнің әр өлеңі мен ойының тереңдігін зерттеу, терең дәндерін ашып, қайнар көзін анықтау.
Шәкәрім романындағы нақты уақыт туралы айтылады. 1910 жылғы наурыздың ортасы мен 1911 жылғы 15 мамыр аралығында сюжеттің уақыты Шәкәрім жазбаған уақытпен сәйкес келсе, әңгімелер желісі қамтылды (латын ертегісі - аңыз, тарих, ертегі, мысал). Күн мен түннің бөліктерінің өтуі, берілген жағдайдың лездік шамасы туралы нақты түсінік бар. Е, Міне, демек сен көне Шыңғысхансың, Міне, осы іңірде туылған ай сияқты мәнерлі мағыналы сөздер іс-әрекет пен сезім динамикасын әсерлі етіп көрсетуге қызмет етеді. Этнографиялық нақыштар, натуралистік айналар мен қателеспейтін бедер бедерінде Сахара қауымдастығына ортақ өмір дағдылары, жер мен жануарларға қамқорлықтың белгілері, қыз бен жігіттің кездесуі, экспедицияның сипаты немесе қай жерде, қандай жағдайда болғандығы айқын көрінеді. , мұнда әуесқойлар жалғастырады. .
Шығармада романтизм әдісі кең қолданылады. Романтизм құбылысын жақсы түсіну үшін оның тарихи-әлеуметтік негізіне назар аударып, әдеби бағыт ретінде романтизмнің тууына себеп болған тарихи жағдайларға талдау жасау қажет.
Романтизм құбылысын тарихи-шындық және гносеологиялық аспектілер тұрғысынан зерттеуге болады. Романтизмді әдеби бағыт ретінде сипаттаудың ерекшеліктері белгілі бір кезеңнің әлеуметтік және мәдени жағдайларына байланысты сол тарихи дәуірдің талаптарына сәйкес қалыптасты. Қоғамдық тәртіпке, еркіндік идеясына, революциялық рухқа, революция жеңілгеннен кейінгі жағдайға қанағаттанбаушылық сезіміне наразылық Батыс әдебиетіне романтизм әкелді. Қазақ жерінде буржуазиялық революциялар болмағанымен, романтизмнің дамуына Қазақстан даласында буржуазиялық қатынастардың орнығуы, ұлттық және жеке сананың оянуы, халық рухының көтерілуі, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. Қазақ романтизмі, бірінші кезекте, қазақ әдебиетінің бұрынғы дәуірлерінен бастау алады
Жазушы романының реалистік немесе сыншыл романтикалық синтаксистік дәстүрден ерекшелігі, ол тарихи-әлеуметтік мәселені жалпы сана тұрғысынан көтереді. Рухани теңсіздік, ұят теңсіздігі мен қайшылық ерлер мен әйелдер арасындағы, байлар мен кедейлер арасындағы теңсіздікке қарағанда маңызды. Махаббат үшін, адамзатқа деген махаббат үшін ол тозаққа шыдап, атып өлді - Әділ-Марияның рухы биік, жұлдызы биік. Жезөкшенің беті қара, жаны ауырып жатыр. Уақыт көрсетеді. Уақыт - әділдікті азат етуші. Қайырымдылық пен азап әлемінің екі әлемінің барлық құпияларын зерттеген данышпан Шәкәрім тағы бір көз жасын сүртіп тастайды. Ол мәңгілік мұнараға апаратын шындықты іздейді.
Шығарманың соңында жазушының өмірі, әділеттілігі, парасатты бейнесі туралы ашық көрініс берілген. Бұл философиялық трактатқа ұқсас процесс. Ұзақ уақыт бойы саяхаттап, өзіне сұрақтар қойып, жауап іздеген жазушының өзіндік идеясы бар: барлық зұлымдықтың қайнар көзі нәпсі, өзімшілдік, тәкаппарлық екендігі адамгершіліктің, ерекшеліктердің белгісі болса керек. мәселені ой, тәжірибе, интуиция, сезімтал сана арқылы түсіну.
Роман жанрында қалам тартқан Шәкәрім өзінің поэзиясы мен прозасының, ғылымының барлық орталық идеяларымен дәстүрлі махаббат трагедиясы сияқты прозаның заңдылықтары бойынша өзіндік шеберлігімен келеді. Бұл өлі сөз емес, тірі әлем, әрекет пен сезімнің жалынындағы тарақ, күрес - қайғылы шешім қабылдауға әкелетін күрес, қанды күрес, өмір ағыны емес. Адил-Мария - бұл ұлы адамның терең күрсінісінің тынысы, әлемнің мағынасына кепілдік берілген күмән және шаршап-шалдығатын үміт.
Романтика піскен, ақынның тәжірибесі мол. Алайда, әртүрлі әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты бұл романның қолжазбасын күтуге болмады. Әділ-Мария - 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің жақсы көркемдік зерттеуін көрсете алатын романдардың бірі. Романдағы оқиғаның уақыты мен орнында барлық қатысушылардың аты аталған. Жазушы оқиғалар желісін сақтауға тырысқаны анық, бірақ сол кездегі тілді түсінетін Шәкәрім Құдайбердіұлының да өзіндік ойлары мен идеялары көп болды.
Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділет және Мария романын жазу кезінде ақын социалистік реализмнің таптық және партиялық принциптерін білетін. Өмірдің соңында, ол мойнына алаңдамаса да, қақпалардың күшейе түскені анық болды. Көп нәрсені көріп, сезінуге мәжбүр болған жазушы жаңа үкіметтің үмітінен сүріне бастады. Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес күшейіп жатқан Семейде ғана емес, сонымен бірге ауылдан алыс, Шыңғысхан қойнауында, бітпейтін қақтығыстарға толы ағайындарының арасында. Жазушының тақырыпқа, роман жүрегіне, айна сюжетіне басқа көзқараспен, оймен қарағаны анық. Шәкәрім мұны түйіндейді және өзі шешім қабылдайды. Ол Шыңғысханмен бірге салынған.
Кәрі Шыңғысхан! Жер алғаннан бері сен адам көрмегенсің. Шыңғыс. Ақырында, темір сияқты, сенің бүркіттеріңді босатасыңдар. Сендерде ғашық, бақытты және сүйіспеншілікке толы көптеген адамдар болады. Осыншама еңбек еткен жас жүрек қолына жетті. сіздің мақсатыңыз. Көптеген бақытсыз адамдардың үміті ақталмады. Сіз өмір сүретін, аң аулайтын және мал өсіретін көптеген елдер бар, сізде сәбіз қаны көп. Ай мен күн ай мен күн сияқты әдемі, ал жүрек арыстан батырларға толы, ал шешен алаяқтары мен билері өліп, інісін жерге көміп жатыр, бірақ сіз оған қарамай тұра алмайсыз, ол ғана емес, қысқа күннің шуағы кең қолтықтарды батысқа қарай: Жүр! Менің құшағыма қайта оралыңыз, көңіл көтеріңіз, көңіл көтеріңіз және менімен бірге бірнеше күн өткізіңіз! Мен үнсіз мені шақырғаныңыз үшін сізді марапаттаймын! ... [10.493б]. басталудың өзі қыз бен жігіттің және крон арасындағы оқиғаның басқа өлшемдерін көрсетеді жоғарғы жағы басқаша.
Әділ- Мария романын жазудың мақсаты мен идеясы терең. Шәкәрім Шыңғысхан қойнауында болатын сансыз оқиғалардың бірін ғана алады және оған мәңгілік өмір мен адамзат философиясы тұрғысынан қарайды. Эмоциялар ойлар мен эмоциялар ағымын көркем образға ауыстырады. Мұнда көптеген монологтар, диалогтар, гастрольдердегі философиялық ойлар және лирикалық толғаныстар, бейнемен бірнеше психологиялық және пейзаждық параллельдер бар.
Әділ Мария романында синкретизм көп (грек. Sqnketismos-байланыс). Лиризм философияға толы, автордың монологтары әңгімелеудің әр түрлі деңгейіндегі заңдылықтармен қабаттасады, ал диалогтың дәстүрлі классикалық және драмалық формалары диалогты бейнелейді. Шеберлікпен бейнеленген пейзаж адамдар портреттерімен, әр түрлі тұлғалар психологиясымен, іс-әрекет бейнесімен араласады. Баяндау ырғағы да үнемі өзгеріп отырады. Романның кейбір бөліктері жүйелі түрде көшірілген, ал кейбіреулері мүлдем жалаңаш. Романға сын көзбен қарай отырып, зерттеу мақалаларында шығармада бейнеленген бағыттардың тарихы туралы баяндалады. Шындығында, роман - азапты өмір сүрген жастардың бос әзілдерінен басталып, делирий трагедиясына айналған байқау тарихы туралы әдеби оқиға.
1912 жылы Семейдегі Жәрдем баспасында жарияланған Қалқаман-Мамыр поэмасы 19 ғасырдың аяғында дүниеге келген. А, л Еңлік-Кебек ұлы ақынның көзі тірісінде Абайдың кеңесімен жазылған. Автор Қалқаман-Мамырды әңгіме деп атады. Біз гендерлік анықтаманың дәлдігіне күмәнданбаймыз. Шығарманың тарихы 18 ғасырдың бірінші ширегінде, жоңғар шапқыншылығы қарсаңында өтеді. Тарихи астар поэма кейіпкерлерінің тұрған жерін анықтап қана қоймай, эпикалық трагедияны аяқтауға да қызмет етеді. . Біріншіден, оны Көкеней сияқты уақыт билеушілері орнатқан қатал режимге наразылық деп түсіну керек. Автор сонымен бірге кейіпкер Қалқаманның назарын бөледі. Сондықтан біз тарихи оқиға өлеңнің трагедиялық интонациясын айқындайды деп айтамыз. Жоңғар қирандығының салдарынан ағасына есімін берген Қалқаманды жоңғар қирандығынан бас тартқысы келмеді, жастардың досы болған Анет Баба төбенің басында қалды. Мұның бәрі жұмыстың қайғысын арттырады.
Ал Еңлік-Кебек - лирика. Мұндағы тарихтың рөлі оқиғаның болған уақытын айтумен шектеледі. Шығарманың сюжеті романтикалы. Нысанбай абыз ұзын бойлы, суық қыз Кебекпен кездескенде бақытсыз болады деп болжаған, бірақ Еңлік пен Кебек кездескеннен кейін дәрменсіздік пен үмітсіздіктің себептері алынып тасталды. Шәкәрімнің бір жетістігі - трагедия мен Еңлік пен Кебектің қайғылы қазасы арасындағы патриархалдық байланыста.
Шәкәрім шығармашылығының негізгі тақырыбы - ғылым. Ақын өмірінің соңында оқуға және зерттеуге, әлемнің терең құпияларына назар аударып, ғылымның маңыздылығын атап өтті. Құдайбердіұлының Әділ-Мария романы - қазақ әдебиеті роман жанрына қосқан үлкен үлес, өз уақытының ауыртпалығын абыроймен көтере білген, уақыт өте келе халқымен қайта қауышқан асыл қазына.
Бұл жазушы шығармасының алуан түрлі суреттерге толы, өмір құбылыстарын көркем бейнелейтін күрделі саласы. Ақынның құпияларын, философиялық, психологиялық және тарихи себептерін зерттеу көптеген зерттеулерге негіз болатыны анық. Идеяларды тек мақсатымызға қарай қорытындылаймыз. Ш мұрасы туралы ойлар. Құдайбердіұлы басқаша. Атап айтқанда, ширек ғасырдан астам уақыт ішінде ақын шығармалары ақталу тарихы бойынша көптеген пікірталастарға, кеңестерге, рефлексиялар мен ұсыныстарға айналды. 1966-1969 жылдары М. Әуезовтің құрметіне Әдебиет және өнер институты Шәкәрім шығармаларын кең жинақтап, зерттеді. Ғылыми үйлестіру кеңесінде қазақтың ұлы жазушылары Сәбит Мұқановтың, Исмет Кеңесбаевтың, Ысқақ Дүйсенбаевтың, Жұбан Молдағалиевтің, Ислам Жарылғаповтың, Серік Қирабаевтың, Зәки Ахметовтің, Зейнолла Қабдоловтың және Мүсілім Базарбаевтың мұраларын жариялау қажет.
Соңғы зерттеулер ақын прозасының мәңгілік құндылығын көрсетті. Шәкәрімнің Әділ-Мария романын зерттеу проблемасы қазақ әдебиетінің туу, жетілу және қалыптасу процестерімен тығыз байланысты. Зерттеулер мен түсініктемелерде романның ерекшелігі, тілі, жазушы стилі, басқа романдар мен сабақтастық ерекше көрсетілді. Өзінің бүкіл даму кезеңінде қазақ әдебиеті қиын да қайшылықты жолдарды жүріп өтті. Қазіргі қазақ ұлттық әдебиеті әралуандығымен, бірнеше жанрларымен және көрнекті авторларымен бірге әлемдік әдебиет деңгейіне дейін өсті. Жазушы өмірінің соңына дейін қаламынан танбай, әдебиетте өзіндік өрнек пен өнеге қалдырды.
2. Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романындағы басты кейіпкерлердің бейнесі
Қазақ романының қалыптасуы мен даму тарихында 20 ғасырдың басындағы эпикалық шығармалар ерекше орын алады. Міржақып Дулатовтың білімді, қамқор, әдемі және асыл әйелі белгілі дәрежеде М.Дулатовтың Бақытсыз Жамалынан кейін 1912 жылы шыққан Тайыр Жомартбаевтың Қыз Көрелігіндегі Тайыр Жомартбаевтың Ғанижамал кейіпкерінің прототипі болғаны таңқаларлық. . Екі шығармада да сыни бағыттан гөрі таза гуманистік музыка басым, ал біреуінде нәзіктік сезімі, екіншісінде тіпті жалғыз шешім мен күшті қанағат сезімі бар. Ал С.Торайғыровтың Қамар сұлуда, Ким жазықты?, Семіз мал қоғамдық өмірдің құпияларын ашудан, күлуден және мазақтаудан тұрады.
ХХ ғасырдың басы жанрды көркемдік зерттеу нәтижесінде дүниеге келген туындылардың бірі, Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романы болды. Кемшіліктеріне қарамастан, Әділ-Мария - әйелдердің теңдігі, бостандыққа деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романының зерттелуі
2 .Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романындағы басты нәрсе
кейіпкерлерді ұсыну
3. Шәкәрім шығармаларын мектепте меңгеру әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Әдебиеттің тоғысында тұрған жаһандану дәуірінде оның тәрбиелік мәнін қайта қарау үшін ұлтымыздың рухани деңгейін көтерген жазушылардың мұраларына қайта қарау керек. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының негізін қалаушы - ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек арқылы гетеросексуалды адамды қалыптастыру және сондықтан қоғамды түзету. Сана туралы ілімді адами қасиеттерден жоғары қоятын және оның барлық поэтикалық шығармаларында басты орын алатын Шәкәрімнің ілімдері бүгінгі күнге дейін өте маңызды және өзекті болып табылады. Шәкәрім Құдайбердіұлы ұлылығының басты белгісі - ол ұлы Абайдың ізбасары бола отырып, өз шеберінің деңгейінде қалып қоймай, өзіндік өрнек тауып, ерекше қолтаңба қалдырды. Табиғатқа деген сенім мен сүйіспеншілікті сүйіспеншіліктің, мейірімділік пен мейірімділіктің қайнар көзі ретінде бағалай отырып, ол көпшілікті өмірді сүюге және адамдарға қамқорлық жасауға шақырды.
Курс жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі, романның басты кейіпкерлерінің образын жасау, жазушының тілі мен стилін меңгеруі сипатталған.
Зерттеудің өзектілігі. Жетпіс үш жасқа дейін Ш. Құдайбердіұлы ұзақ жылдар бойы қазақ әдебиеті саласында қызмет етті. Ақын әдебиетіміздің көптеген жанрларына үлес қосты. Бүгінгі қазақ романдары туралы айтар болсақ, Ш. Құдайбердіұлы. Атап айтқанда, Бела Мария тақырыбында қалам тербеген және оның эпостары туралы жазған, қазіргі өмірді бейнелейтін шығармалары - әдебиеттің жазушының орнын одан әрі бағалай отырып, әдебиетіміздің құнды қазынасына қосқан сүбелі үлесі. .
Ол - қазақ әдебиетінің өте дарынды жазушысы, әдеби тіліміздің дамуы мен жетілуіне зор үлес қосқан жазушы. Ол қазақтың көптеген өлеңдерін, дастандарын, өлеңдері мен мақалаларын қайта тірілтті. Шәкәрім кенші ретінде халық тілінен көптеген терең қазыналар таба алды. Ол біздің әдебиетімізде сөз қолданудың көптеген үйлесімді мысалдарын келтірді. Шәкәрімнің әр шығармасында маңызды оқиғалар мен қызықты кейіпкерлер ғана емес, тіліміздегі жаңа қырлар мен мүмкіндіктер де кездеседі.
Әділ-Мария романындағы күрделі тақырыптарды идеялық бейнелеу моделіне ғылыми талдау жасау бүгінгі қазақ романдарының қайнар көздерін анықтауға негіз болады. Бела Мария романы тек Қазақстанмен ғана емес, сонымен қатар адамзаттың ақыл әлемімен байланысты болғандықтан құнды. Шәкәрім Құдайбердіұлының сан қырлы шығармашылығы кең тақырып, көркемдік табиғаты мен күрделілігіне ие. Шәкәрімнің Әділ-Мария романы проблемалар мен қайғылы оқиғаларға толы дәуірде адамзат үшін бұрын ғана емес, қазіргі кезде де өте маңызды тақырып болды. Ақын жазбаған маңызды тақырыптарда қоғам мен қоғам мәселелері терең рефлексиямен суреттелген және терең философиялық-әлеуметтік мазмұнға ие.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеті - Шәкәрім Құдайбердіұлының прозалық шығармаларды жасаудағы шеберлігі мен дүниетанымын ашу. Курсттық жұмыстың негізінде жазушының адамның, табиғаттың, уақыттың және көркем тілдің толық бейнесін жасай білу қабілеті тұрды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы әртүрлі пәндермен зерттеліп, соңғы жылдары жеке ғылым саласы ретінде Шәкәрімнің зерттеулері айтарлықтай жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім өмірінің күрделілігі мен мұрасының сан қырлы сипаты бірнеше ғалымдардың назарын аударып, жаңа жаңалықтар әкелуде. Тарихи философиялық қайнарлар жүйесі мен тәрбиелік-педагогикалық көзқарастарды, Шәкәрім шығармашылығының тек роман мен дастандармен шектеліп қалмайтындығын жан-жақты зерттеудің қажеттілігі - қазіргі заманғы үрдіс.
Сондықтан, бүгінде олар жазушылардан, философтардан, тарихшылардан, педагогика мен психология мамандарынан басқа, Шәкәрім шығармашылығын белсенді түрде зерттеп жатыр. 1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтың ықпалымен Шәкәрім Құдайбердиев мақаласы Қысқа әдеби энциклопедияның 8-томына енгізіліп, 1978 жылы М.Мағауин Қазақстан ақындары жинағына бірнеше өлеңдерін жариялады.
Зерттеу жұмысын болжау. Егер Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романындағы басты кейіпкерлердің бейнесі психологиялық тұрғыда берілсе, бұл Шәкәрімнің зерттеулеріне үлкен үлес болар еді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының сипаттамаларын ашу - оның дүниетанымына сүңгу, ақыл-ойдың қалыптасу негіздеріне талдау жасау және сол арқылы қазақы болмысты әкелу. Бела Мария романының мәңгілік тақырыбы - композицияның ерекшеліктерін, психологияның нюанстарын қолдана білуді, махаббат жырындағы үйлесімділік пен ой тереңдігін талдай отырып, берілген тақырыптағы өзіндік ой өрнегін нақтылау. Хуста Мария сериалындағы махаббат проблемасының мәні адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік табиғатпен бірлік арқылы өмірдің мәнін түсінуге бағытталғанын анықтаған кезде жеке адамдар арасындағы сезімнің табиғатын ашады. Әділ Мария романы қоғам мен қоғамның өзекті мәселелерін талдай отырып, негізгі мәселелерді қарастырады.
Әділ- Мария романында табиғат пен табиғаттың айқын белгісі ретінде құпия мен адам арасындағы байланыс, демек, ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі мәңгілік тақырыптардың әсерінен махаббат ұғымы кеңейетіні атап өтілген. , бұл адамзатқа және жалпы өмірге деген сүйіспеншілік тұжырымдамасына таралады.
Зерттеудің негізгі қорытындысы - Әділ-Мария романында махаббат сезімдерінің мәні тереңдеп, ғаламдық адамзат ауқымында қабылданады. Ақын бұл идеяларды қуатты адамның жанын мейірімділік пен мейірімділікке толтыра отырып, оны бейнелеумен қатар, оның бүкіл болмысына әсер ететін күш ретінде бейнелей бастады.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.Курсттық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде мен қазақ әдебиеттанушылары ұсынған ғылыми еңбектерді пайдаландым. Әдебиет пен романдағы зерттеу нысандарын талдауда біз белгілі әдебиеттанушы ғалымдар З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтпаева, С.Истилева, А.Мұратов, З.Бисенғали, Қ.Мұхаметханов , М.Әуезовтің, Шалабаевтың, Ә.Тәжібаевтың, М.Базарбаевтың, М.Мағауиннің және басқалардың еңбектері мен идеяларын әдістемелік нұсқаулық ретінде пайдаландым.
Зерттеу нысаны. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының сипаттамаларын айқындау - романның көркемдік сұлулығын, ой тереңдігін, сыншылдық пен шындық сипатын көрсету. Зерттеудің қайнар көзі Шәкәрім Құдайбердіұлының жарияланған еңбектерінің жинақтары, ҚР Ұлттық архивінде сақталған құжаттар, республика кітапханаларында сақталған Шәкәрім шығармаларының қолжазбалары, әртүрлі қолжазбалар, Шәкәрім туралы туыстарынан алынған деректер мен естеліктер болды.
Курс жұмыстың негізгі объектісі - Ш. Құдайбердіұлының (1988), Шәкәрім мәселелерінің мәселелері, екінші және үшінші томдары (2007), Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім әлемі (2008) және басқа да жарияланған ғылыми-зерттеу және ғылыми мақалалары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Әдебиеттану ғылымына тән кешенді, жүйелі, салыстырмалы, объективті-аналитикалық, тарихи жүйелілік, жалпылау, жалпылау ұстанылды. Сонымен қатар, біздің тезистің негізгі әдіснамалық және теориялық негізі ұлттық әдеби сын тұжырымдамасын, роман табиғатын, эпикалық, эпикалық жанрларды, өлеңдердің жанрлық-стилистикалық, көркемдік-эстетикалық сипаттамаларын байыту болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі
19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында өмір сүрген Шәкәрім Құдайбердіұлы ақын, прозаик, аудармашы, философ және тарихшы ретінде бай көркем мұра қалдырды. Шәкәрім - Абайдан кейінгі таңқаларлық ақын, ол әдебиеттану ғылымында ғана емес, жалпы ұлт өмірінде ерекше қуанышқа айналды. Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде Шыңғыс ханның етегінде, қазіргі Семей облысында, Абай ауданында дүниеге келген. Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты деректер мен мұрағаттық құжаттар Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мұрасын ғылыми тұрғыдан зерттеуде үлкен маңызға ие.
Өмірінің соңғы жылдары мен күндерін тауда жалғыз өткізген Шәкәрім 1931 жылы 2 қазанда қайтыс болды. Дворян зұлымдардың қолынан қаза тапты. Қансорғыштар оның денесін құдыққа тастады, ал оның туыстары кейін оның денесін тауып, жерледі. Ұзақ жылдар бойына оған Кеңес өкіметінің орнауына қарсы тұратын Алаш ұлтшыл-буржуазиялық партиясының қызметіне қатысты деп айып тағылды.
Ақынның алғашқы кітабы Түріктер, қырғыздар, қазақтар мен хандар шежіресі 1911 жылы Орынборда, 1912 жылы Семейде ақынның бірқатар шығармалары Қате жол немесе жаза, Қазақ айнасы, Қалқаман-Мамыр , Еңлік-Кебек . Өлеңдер жарық көрді. Орыс ақыны А.Пушкиннің аудармасымен Дубровский туралы ертегі (1924), Дауыл (1936) Әдебиет майданы журналында жарияланды. Лайли-Маджун дастаны Шолпан журналында, кейінірек С.Сейфуллиннің басшылығымен жеке кітап болып басылды. Шәкәрімнің шығармашылығы қаншалықты қиын болса да, ақынның ойлы да көркем өлеңдері, өлеңдері және басқа да даналық шығармалары адамдардың жүрегінен кетпеді. Жарты ғасырдан астам уақыт ішінде Шәкәрім әдебиеттің барлық жанрларында қалам тербеді.
Шәкәрім Абайды айналып өтіп, ұлы ақыннан шабыт алған дарынды шәкірттерін басқарды. Кез-келген жанрда және кез-келген тақырыпта Шәкәрім өз шығармашылығының ақиқаты мен тұңғиығына ой жүгірте білді. Шәкәрім шығармашылығын зерттеу тарих қойнауынан жалғасып келе жатқан халқымыздың бай мәдени және рухани қазыналарын түгендеу мен бағалаудың ажырамас бөлігі болатындығы даусыз.
Алғаш рет Ә.Тәжібаевтың мақалалары, Ш. Сатпаева, Шәкәрімнің шығармашылығын ғылыми негіздеген М.Магауин жарық көрді. Ш. Алғаш рет Шәкәрім мұрасына жан-жақты монографиялық талдау жасап, баға берген Сатпаева мен ақынның ақындық мұрасын зерттеуге арналған Б.Әбдіғазиев жарық көрді [б. 8.13]. Алғаш рет Шәкәрімнің барлық жанрдағы шығармашылық мұрасы дәстүр мен әдеби сабақтастық, көркемдік білім және уақыт сабақтастығы тұрғысынан қарастырылды.
Ш.Шығарманың шығармалары туралы түсінік беру Құдайбердіұлы, зерттеу бүгінгі күннің мәселесі ғана емес. Өткен жиырма жылда Шәкәрімнің аты мен әдеби мұрасы ақталып, шығармаларының жинақтары жарық көргенде, бұл қазақ әдебиеттану ғылымында жаңа ашылудың бір арнасы болды. Ол Шәкәрім мұрасының терең құпияларына, оның көркем табиғатын ғылыми дәлелдеуіне тоқталды. Шәкәрім Шығыстың ұлы ақындарының бірі Сағди шығармалары арасындағы сюжеттермен алмасу дәстүрінің ерекшеліктерін талдады [б. 8.15].
Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі. Әдебиеттің дамуы, көркемдік таным арналары әдіс мәселесімен тығыз байланысты. Өткеннің мұрасын қазіргі заманның биігінен қайта қарау кезінде көркемдік әдістер, әдеби тенденциялар мен тенденциялар мәселелері жан-жақты талқылауды және терең зерттеуді қажет етеді.
Алғаш рет Шәкәрімнің Түріктер, қырғыздар, қазақтар мен хандар шежіресі, Үш сенімділік, Ислам шарты сияқты прозалық шығармаларына назар аударылды [8.16. -P.]. Көркем аударма саласындағы Шәкәрімнің шығармалары - шығыс әдебиеті түріндегі Шакарим шығармаларындағы нацистік дәстүрдің ең жақсы көрінісі болып табылатын Лайла-Манжун эпопеясы. А.Пушкиннің Дубровский, Дауыл прозалық шығармаларының ерекшеліктері, оның аудармасындағы дәстүрлі аударманың ауқымын көрсетпейтін көркемдік қызметі нацизм формалары арқылы талданды. Шәкәрімнің өлеңдері - үлкен мұра.
Шәкәрімнің өлеңдері - үлкен мұра. Жастар туралы (1879), Қартайған кезде (1879), Жастарға (1879), Жаз келеді (1880), Нағыз құпия (1881), Ашу мен ар-ождан, Шаруа және ысырапшылдық , Айқын және таныс , Адам сөйлейді және сөйлейді , Махаббат пен құмарлық , Әлем және өмір , Мадақтау мен сөгіс , Айып пен кінә және т.б. Өлеңдері жарық көрді. Шәкәрім дастандарына Қалқаман-Мамыр поэмасы, Еңлік-Кебек поэмасы, Нартайлақ пен Айсұлу поэмасы, Мутулганның өмірі поэмасы, Лайла-Маджун поэмасы енген.
Сахнада шомылдыру рәсімінен өтті, Келіңіз, аяғыңызға қымыз құйыңыз, Ей, жарты ай, Тұр, аяқтар, қымыз бер, Менің жүрегім менің қолымнан, Біреумен дос бол нағыз адам , Оның өлеңдерін Шығыс Хафиздің әйгілі ақыны аударған.
Ақын мұрасын насихаттау және оның шығармаларын орыс және басқа шет тілдеріне аудару маңызды екені сөзсіз. Жазушының шығармаларын талдап, бағалау, оның тәуелсіздігіне қол жеткізген еліміздің игілігі үшін оның пайдасына үлес қосу әр зерттеушіге ортақ міндет.
Шәкәрімнің прозасы мен қара сөздерінің қатарына Тікентер бағ, Мен жетпіс екі жасқа келгенше (1930), Нағыз бақыт айнасы (1918), Мағыналы сөздер жатады. Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романын 1925 жылы жазды. Бұл жазушының жетіліп, мол тәжірибе жинақтаған кезі. Алайда, бұл бірнеше әлеуметтік, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты. Бұл романның қолжазбасын жазушы өңдей алмады.
Әділ және Мэри романы - 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің асыл көзқарасын бейнелейтін романдардың бірі. Жазушы трагедиялық романға емес, романның сентименталды пафосына баса назар аударғысы келген сияқты. Бела Мария романы ақынның лирикалық шығармалары мен өлеңдерінде айқындалған тақырыптармен, проблемалармен, проблемалармен, идеялармен үндес. Шығарма 1910 жылғы қазақ ауылының өмірін қамтиды. Романның кемшіліктеріне қарамастан, роман кезінде қоғамдық пікірде жиі көтерілген бостандыққа деген ұмтылыс - әйел теңдігі мәселелерін қарастыратын құнды еңбек.
Мұхтар Әуезовтің әңгімелерін, Шәкәрім туылғаннан кейін 1920 жылдары Әділ-Марияны жазған Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың шығармаларын білу мүмкін емес. Эпикалық қуаты өлең құдіретінде көлеңкеленген ақын қара сөз өрісінде өзінің жеңілдік, артықшылығымен, қарапайымдылығы мен шынайылығымен танымал болуға ұмтылды.
Романдағы оқиғаның уақыты мен орны, тартылған адамдар. Жазушы оқиғалар желісін сақтауға тырысқаны анық, бірақ сол кездегі тілді түсінетін Шәкәрім Құдайбердіұлының да өзіндік ойлары мен әуендері көп болды.
Қазақстандық зерттеушілер 20 ғасырда романтизм жаңа қарқын алғанын атап өтті. Т.Кәкішұлы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуында айқын көрінеді, әлі күнге дейін қызықтыратын көркемдік тәсіл - романтикалық суреттеу түрі деп ашық айтты.
Қазақ романтизмінің табиғаты, өнер әлемінің проблемасы оның даму формасын қарастыру қажеттілігінен туындайды. Осы тұрғыдан алғанда, романтизм эволюциясын көркем-эстетикалық жүйе ретінде зерттеу өте маңызды. Сонымен бірге, 20 ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасының қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен романтизм табиғатын, прозаның романтикалық табиғатын жүйелі түрде зерттеу тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Идеялық мазмұнның байлығын, тақырыптық ауқымын, жанр байлығын, стильдік сипаттамаларын, стилистикалық сипаттамаларын, тілдік шеберліктерін, сонымен қатар сырдың байлығын, Ш-ның бай мұрасының әр түрлі аспектілерін зерттейтін кез келді. Құдайбердіұлы. Шәкәрім Құдайбердіұлы мұрасы идеялық-көркемдік мазмұнға бай. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы Шәкәрім қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алады. Бүгінде ұлттық қазынаға айналған бұл мұра қоғамымызды рухани байытуға, гуманистік және адамгершілік идеялары мен мақсаттарын нығайтуға қызмет ететіні ақиқат. Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдері бұрынғы Шәкәрім энциклопедиясындағы (2008) бұрынғы өлеңдерден өзгеше. Шәкәрім поэзиясында ұлттық эпикалық категориялар жүйесі кеңейген. Шәкәрімнің Қажыма, айым, қажыма, Тәубеге келген өмір, Үзілмеген үміт атты үш томдық кітаптары 2008 жылы жарық көрді (Абай халықаралық клубы, Жидебай). Оның құрамына Шәкәрімнің өзінің жарияланған еңбектері мен ақын туралы зерттеу мақалалары кіреді.
Ақынның құрметті есімі мен оның бай мұрасы жылдар өте келе қалыптаса бастаған кезде және қоғамдағы оң өзгерістердің нәтижесінде ол Алаштың басқа алыптарымен бірге Шәкәрімді де үлкен қуанышпен қарсы алды. 20 ғасырдың аяғында ғана босатылды. Біріншіден, Шәкәрім ойшыл Абайдың ақындық мектебінің ірі өкілі ретінде өзі тәрбиелеген дәстүрлерден сабақ алып қана қоймай, оны өзінше дамытты. Оның философиялық лирикасы, эпикалық шығармалары, прозасы қазіргі әдебиеттануда зерттеле бастады.
Академик Зәки Ахметов Шәкәрім - қазақ әдебиетінің классигі атты терең зерттеуінде: Шәкәрімнің поэтикалық әлемі бай, көпқырлы және тақырыптары мен жанрлары жағынан алуан түрлі, егер біз ақынның өмірді терең білетіндігін анық байқасақ. Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр дастандары адамдарынан зайырлы поэзияның бай дәстүрлеріне, шешендік өнерге, бейнелеу тәсілдеріне еркін үстемдік еткен, біз оның ақындық шеберлігі мен жаңашылдығына тәнті боламыз.Шәкәрімнің поэтикалық жаңалығы айқын танылады оның өлеңдері, әндері және ең үздік композитордың таланты, осы тұрғыдан алғанда, біз Шәкәрімді тек қазақ әдебиетінде ғана емес, сонымен қатар әлемдік әдебиетте де кездестіреміз деп айта аламыз , - деді ол.
Академик Заки Ахметов романтизм әдеби бағыт ретінде де, көркем әдіс мағынасында да қолданылатынын атап өтті. Ғалым романтизмге тән бейнелеу әдістері жаңа сипат алып, 20 ғасырда дамыды және романтизмнің негізгі принциптері өнердің табиғатына сәйкес келеді және қолданыла береді деп жазады [б. 4,289]. Романтикалық бейнелеу әдісінің негізгі принциптері (романтикалық сипат, романтикалық асыра сілтеушілік, қақтығыстың сипаты, қиял, қоғамға сыни көзқарас, шындыққа наразылық) нақты тарихи дәуірден тыс уақытта да бар.
Академик Зәки Ахметов теориялық негіз ретінде өзінің Шәкәрім Құдайбердіұлы атты жаңа зерттеуінің ғылыми негізін ала отырып:
Шәкәрімнің прозалық шығармаларына келетін болсақ, оның қазақ әдебиетінде реалистік психологиялық прозаны қалыптастыру мен дамыту жолында аянбай еңбек еткенін айта кеткен жөн. Мұны біз оның Бела Мария романын трагедиялық роман ретінде сипаттайтын, көптеген адамдардың іс-әрекетін, көңіл-күйі мен мінез-құлқын бейнелейтін шығармасынан, сондай-ақ Шыңғыс хан сияқты табиғат суреттерінен айқын байқай аламыз. Шыңғыс хан мен оның айналасындағы жағдайлар оның оқиғаларды білетіні және сезетіндігі туралы әсер береді, ал шығарманың психологиясы мен лирикалық табиғаты күшейеді [3,223 б.].
Әдеби Б.Майтановтың Әділ-Мария романы туралы пікірі де бұл шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби процестердің сабақтастығына негізделген жаңашылдығын растайды:
Әңгіменің құрылымы тұрғысынан Әділ-Марияның екі айырмашылығы бар. Бірі - композициялық жүйеде пейзаждық іс-әрекеттің ауқымы, ал екіншісі - дана түрінде диалог түрінде өту. Диалогта оқиғаны дамыту процесі, кейбір кейіпкерлердің құпиялары туралы мол мағлұмат болғанымен, табиғат жазушының эмоционалды әсері мен қазіргі эмоциясын ашатын психологиялық бейнелеу формасына айналады. Сонымен бірге, біз қоршаған ортаның бейнесі шығарманың мекен-жайы тұжырымдамасында негізгі рөл атқаруы керек деп түсінеміз [б. 3,227].
Өз халқының бостандығын аңсаған классик ақынның әр өлеңінде оның гуманистік және адамгершілік көзқарастары айқын көрініс тапқан. Шәкәрім тек лирик ақын ғана емес, сонымен бірге жан-жақты білетін эпикалық ақын. Олардың дастандары адамдар өмірінің табиғатын көрсетеді. Ақынның эпикалық күші, аз десеңіз, өзінің тарихи тереңдігімен ерекшеленеді.
Автордың Әділ Мария романы, көптеген басқа аудармалары мен қысқа прозалық шығармалары оның суретші ретіндегі жұмысының кеңдігін көрсетеді. Шәкәрімнің жеке стилі 20 ғасырдың басында жазылған романдарда айқын көрінеді. Шәкәрімнің Três Certezas шығармасы өзінің танымдық тереңдігімен ерекшеленеді. Ақын осы шығармасынан: Адам ақиқатты бастың көзімен емес, ақылдың көзімен көреді ... деп бастайды. Сонымен қатар, Мұсылмандық келісімшарт еңбегі ұлттық теологияның негізін қалаған құнды мұра болып табылады және ұлт тарихын терең қозғайтын Түріктер, Қырғызстан-қазақтар мен хандар шежіресі ерекше. Шәкәрім Қазақстанның тарих ғылымының алдында тұрған үш өзекті мәселеге назар аударды. Олар - қазақ халқының құрылуы, Қазақ хандығының тарихы және бүкіл түріктердің тарихы.
Ақынның алғашқы шығармалар сериясы Шәкәрімтану мәселелері оның ғылыми өмірін бастады. Әзірге ақынның бес томдық кітабы жарық көрді. Бұл жинақтың ғылыми құндылығы теология, философия, әдебиеттану, тарих, педагогика, лингвистика және басқа да көптеген адамзат ғылымдарындағы жазбаша зерттеулер тұрғысынан жүйеленіп, қарастырылады.
Сондай-ақ көрнекті ғалымдардың зерттеулері мен Шәкәрім тағдырына байланысты әр жылдары жазылған материалдар бар.
Бірі - академик Жабайхан Әбділдиннің Шәкәрімді ақтау жөніндегі комиссияның төрағасы болған естелігі. Алаш азаматтарын ақтау оңай болған жоқ, бірақ сол жылдары Шәкәрімді ақтау оңайға соқпады, ал Министрлер Кеңесінің президенті Нұрсұлтан Назарбаев алпауыттарды ақтауды талап етті. аталған. Серияның алтыншы томы шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің Шәкәрім және ислам мәдениеті атты мақаласымен ашылады. Шәкәрімнің осы саладағы терең білімі мен сенімі алғаш рет жан-жақты және жан-жақты талданып, түсіндіріледі.
Академик Ғарифолла Есім Шәкәрімнің Бес сауалға берген терең философиялық жауаптары да осы ғылыми жинақтар топтамасында көрсетілген. Жалпы, ғылыми жинақтар сериясының әдіснамалық принципі Шакаримология саласының кезеңдік процесі болды. Бірінші кезең, Шәкәрім өмірінде жарияланған мақалалар. Бұл Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Аймауытов және Мұхтар Әуезовтің зерттеулері. Алаш арыстары Шәкәрімді зерттеудің алғашқы кезеңінде де Шәкәрімнің қазақ мәдениетіндегі ерекше орнын байқады. Мәселен, Алаш көсемі Ә.Бөкейхановтан бастап белгілі ақындар М.Дулатов, С.Торайғыров, белгілі журналист-тарихшы С.Ғаббасов және басқалар оның мақалаларында Шәкәрім туралы жылы пікірлер айтқан. Сонымен қатар, Шәкәрімнің ойшыл және гуманист ретіндегі еңбектері сол кезде жазылған шығармаларында айқын көрінеді. Адамды алаламаңыз, барлық адамдар - жақын туыстар дейді ақын. Бұл Шәкәрім ақталғаннан кейінгі бақытты кезең. Осы уақыт аралығында гуманитарлық салада Шәкәрімнің шығармалары мен шығармаларын зерттеген отыздан астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Әдебиеттануда Балтабай Әбдіғази, өнертануда Әлия Сабырова, философияда Бақытжан Рахымжанов, педагогикада Анна Кудиярова және басқа зерттеушілер Шәкәрім шығармашылығын жан-жақты зерттей бастады. Жазушы-ойшылдың бейнесі, танымдық және көркемдік қуаты бірнеше қырынан ашылды.
Шәкәрімнің көркем мұрасы, поэзиясы, прозасы және риторика жанрындағы басқа да шығармалары жан-жақты және жеке талданады. Оның еңбектері мен тарихы, мәдениеті, ғылымы, діні, философиясы саласындағы еңбектері, сондай-ақ оның ғылымның барлық салаларында табылған тұжырымдамалары толық қамтылған. Біз гуманист ойшылдың жеке басын зерттеудегі үлкен еңбек Шәкәрім шығармашылығы Шәкәрім энциклопедиясы, сонымен қатар Шәкәрім ғылымының дамуындағы жаңа бағытты іздеу болады деп сенеміз. Ол лирикалық жанрлардың дамуына және олардың мазмұнының жақындасуына үлес қосты. Ол көптеген әндер жазды. Абайдың кеңесіне құлақ асып, Қалқаман-Мамыр дастанын жазды. (1888). Мұнда таза махаббат дәріптелсе, ел билеушілері орнатқан қатыгез өмірге наразылықтар мен айыптаулар бар, Еңлік-Кебек (1891) эпосында бір-бірін жақсы көретін екі жастың трагедиясы ескі әдет-ғұрыптардың қатып қалған уағыздарымен байланысты. Айсұлу-Нартайлақ поэмасы зұлымдықты жазаласа, Әділ-Мария романында ол шынжыр табандар мен алыптардың зорлық-зомбылығына наразылық білдіріп, революция жеңгенін жариялаумен аяқталады.
Заманның шиеленісі тұрақты, бұл керуендер көшесіндегі әрбір адам, қандай деңгейде болса да, қай уақытта өмір сүрсе де, қандай көзқараста болса да, біржақты түрде жақсы немесе жаман деп бағаланбауы керек. . Бұл адамзаттың дамуындағы мәңгілік қозғалыстан туындаған тағылымдық тәжірибе.
19-20 ғасырлардағы мәдени және рухани дамуда прогрессивті идеяларды қалыптастыруда маңызды рөл атқарған Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақов Дулатов тағы да табысқа жетті және олардың көпқырлы мұралары неғұрлым әділ және абыройлы. болды [б. 4.3]. Шәкәрім мұрасының қалған бөлігі көпқырлы және тақырыптық алуан түрлілікке ие. Олардың барлығын жұмыс тұрғысынан талдау мүмкін емес. Бұл зерттеудің негізі - ақынның өлеңдері мен романдары. Енді өмір бойы алған білімді халықтың игілігі үшін пайдаланып, қағаз бетіне түсіріп, болашақ ұрпаққа қалдыратын кез келді. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы өте бай. Ақын қалған өмірін әдебиеттің барлық жанрларында өткізді. Оның қаламы халықтың терең ойластырылған тарихына негізделген.
Тарихи шындық өмір шындығынан ауытқымады, керісінше роман деп аталатын жаңа ізденістер мен жанрларды сенімді және әсерлі жеткізу жағдайында тудырды. Ол бүкіл оқиғаны жеке адамның тағдырына, оның мінез-құлқының қалыптасуына және әлеуметтік ортада кең танымал болуына бағыттады. Роман тілінде қара түспен жазылған шығармалар - Бела Мария романы. Шәкәрім өлеңдері қазақ романдарында ерекше орын алады. Ақын жазған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ пен Айсұлу және Әділ-Мария романдары бұрынғы эпостардан айырмашылығы фольклорды немесе таза романтикаларды шешпейді, сонымен бірге әдебиеттің күрделі мәселелерін де тудырады. жазу. - Әлеуметтік, әдеби-эстетикалық талаптарға сәйкес, қазақ поэзиясында ұлттың рухани әлемін жаңа деңгейге көтерген жаңа формасы мен мазмұны, жаңа өрнектер мен үйлесімді суреттемелер пайда болды.
Қазақ әдебиетіндегі романс жанрының жүгін арқалаған Әділ-Мария романы тілге бай туынды. Шығарманың стильдік құрылымы ұлттық тілді мейлінше шебер қолданады. Әділ-Марияның көптеген ерекшеліктері бар. Әділ Мария романы бұрынғы шығармалардан мүлдем өзгеше. Айырмашылық тек әңгімеде, сюжетте емес, әңгімелеу мәнерінде, кейіпкерлердің сөйлеу мәнерінде. Кейіпкерді ашу үшін жазушы әдетте кейіпкердің сөзін өз аузымен, өз сөзімен келтіреді. Өмір шындығын барынша көркем түрде жеткізу үшін жазушы кейіпкерге лайықты сөз де береді.
Роман адам жанының сапалық жақтарының дамуына баса назар аударып, адам проблемасын басқаша қарастырады және адамның табиғаттың күрделі нәтижесі ғана емес, сонымен қатар рухани құбылыс екенін дәлелдейтін жүйені жасады.
Әділ-Мария психология мен трагедия ерекшеліктерін шеберлікпен, сүйіспеншілік пен терең сезімді жырлай білген жазушының сипаттамаларын талдай отырып, әйгілі романның өзіндік стилін бейнелеуге арналған. Ақын көтерген махаббат мәселесінің мәні - өмірдің мәнін жеке адамдар мен Шыңғыс ханның арасындағы жақындық арқылы жеткізу. Ол Шыңғыс ханның күйіне еліктейтін және адам өмірінде тыныс алатын бейнелерді жасайды.
Ақын сөздің мағынасы мен мағынасына да ерекше назар аударды. Ақын мағынасында сөз құдіретті, ерекше - әлем. Бұл сөз - адам өмірін айшықтайтын, адамның білімін ашатын дүние. Ол шығарманың әр сөзіне байыпты қарады, сөздердің мағыналарын ашып, табиғатпен сөйлесетін танымдық өрнектерді қолданды.
Шәкәрімнің тірегі - ғашықтардың, романтиктердің табиғаты. Ақын адамның болашағына, оның ішкі рухани әлемі мен күшіне сенеді.
Мысалы, Әділ Мария романында екі ғашықтың қарсылығы өлімге апарады. Өлімді қауымның көпшілігі жасайды. Адамгершілік пен адалдық, әділеттілік махаббат жолындағы қиындықтарды, адамды, автордың білім деңгейін ашуда маңызды рөл атқарады.
Пьесаның соңында өлімнің алдында тұрған Әділ достарына, ұлы мен әжесіне тыныштық тілеп, Еркімбектің тағдыры болғанын еске алады. Роман кейіпкерінің диалогы мен сөздерінен уақыттың сыртқы түрін, адамдардың ішкі әлемінің әр түрлі эмоционалды күйлерін (психологиясын), оқиғаның шиеленісін анықтауға болады.
Ол Қалқаман-Мамыр, Әділ-Мария, Еңбек-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу сияқты романдар, поэмалар, прозалық, философиялық, тарихи шығармалар мен аудармалар жазды. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы мұнымен шектелмейді. Шәкәрім - ең ұзақ өмір сүрген Абайдың шәкірті. Оның негізгі мұрасы қазіргі ұрпаққа қолжазба түрінде берілген немесе ауызша жатталған. Шәкәрім шығармашылығы кешенді зерттеу объектісі болған жоқ. Тек соңғы жылдары осы жұмыстың нәтижесінде бірнеше ғылыми мақалалар жарық көрді. Айта кету керек, олардың көпшілігі ақын шығармашылығын қалың көпшілікке таныстыру мақсатында ұлттық баспасөзде жарияланған мақалалар. Бұл жағдайда Қ.Мұхаметханов, Ш. Сәтбаева, М. Мағауин, Ш. Елукенов, М. Базарбаев, Х.Сүйіншалиевтің ғалымдары қатысты.
Роман түрінде Шәкәрім жеке бас бостандығына, қазақ қоғамындағы рухани дамуға, адам ойының өзі тану процесіне кедергілер туралы жалпы ой мен даралықты дамытуға кедергі келтіретін нәрселер туралы шынайы жазды.
Шәкәрім көтерген тақырыптар Әділ-Мария романындағы Құдайбердіұлы басқаша. Онда жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіру жолындағы кедергілер туралы мәселе көтеріліп, қазақ қоғамының дамуына кедергілер келтіріліп, махаббат мәселесі талқыланады, оның аясында бүкіл қазақ қоғамының, қоршаған ортаның кемшіліктері талқыланады және сол арқылы шындық.
Мұны жазушының фантастика жанрындағы ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу деп айта алмаймыз. 20 ғасырдың басындағы қазақ прозасы жазушы шығармашылығының көрінісімен шектеледі. Автордың көркем әдебиет саласындағы еңбектері өте ауқымды. Біздің басты мақсатымыз - Шәкәрім мұрасын терең зерттеу, жазушының әрбір шығармасының, әр өлеңінің, әр ойының тереңіне үңіліп, оларды жан-жақты талдау.
Ақынның романдағы мақсаты қазақ қоғамындағы әлеуметтік жағдай мен кейіпкерлер ішіндегі махаббат, жан, адам сезімдері арқылы қоғам мен адам өмірінің мәнін ашу. Әділ Мария романы 1925 жылы жазылған. Шығарманың алғашқы басылымы 1998 жылы басылған. Шәкәрім романды қайғылы романс деп атады. Романда ескі қазақ ауылының 1910 жылдардағы өмірі бейнеленген.Шәкәрімнің ең үлкен прозалық шығармасы - Әділ-Мария романы. Бұл шынайы фантастика түрінде жазылған алғашқы қазақ романдарының бірі - әртүрлі кейіпкерлердің шығармасы, өмір туындысы. ХХ ғасырдың басындағы әдебиетте көтерілген әйел теңдігі тақырыбындағы бұл романда ақын өзіндік сюжетін дамытады, өзіндік шешімге жүгінеді.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың романындағы басты кейіпкерлер - Спандияр Көбеев, Міржақып Дулатов - ақылды және білімді қыздар мен ұлдар ғашықтар. Бірақ олардың кездесуге және бақытты өмір сүруіне кедергі болатын көптеген кедергілер бар. Қызды біреуге айтқан немесе болашақ күйеуі оған ұқсамайды. Ал қыз бала ата-анасының шешіміне, әдет-ғұрып заңдарына қарсы тұра алмайды немесе сүймеген адамына жеткізе алмайды. Содан кейін, ғашық болғандардың қайғылы тағдырлары суреттеліп, жазушылардың шығармаларында осы сюжет сақталған.
Ал Әділ-Мария романындағы Шәкәрім осы қалыптасқан трафаретті бұзады. Роман кейіпкерлерінің адами табиғаты, олардың қоғамдағы орны мен қақтығыс сипаты әртүрлі. Романда әлеуметтік теңсіздік, бай мен кедейдің, бай мен кедейдің күресі алдымен суреттелмеген, бірақ қарапайым өмір шындығын суреттеуде ақын адамгершілік пен тазалық, адалдық пен адалдық мәселелерін көтереді. Шәкәрімнің ойынша, әр адамның іс-әрекеті осы түсініктерге бағынуы керек. Адамдарды бай мен кедей деп бөлуге болмайды. Бай да, кедей де адам баласы. Адамды әртүрлі сапалы топтарға бөлетін материалдық жағдай емес, ішкі дүние, жан күйі. Бұл - Шәкәрім романының негізгі идеясы, негізгі көркемдік шешім. Жалпы адамгершілік мәселесі - Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық табиғатына тән тақырып.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын білу, оның жалпы қасиеттерін талдау, ақынның ұлттық әдебиеттегі орнын анықтау. Қазір Шәкәрім мұрасын терең зерттейтін кез келді. Біздің басты мақсатымыз - Шәкәрімнің әр өлеңі мен ойының тереңдігін зерттеу, терең дәндерін ашып, қайнар көзін анықтау.
Шәкәрім романындағы нақты уақыт туралы айтылады. 1910 жылғы наурыздың ортасы мен 1911 жылғы 15 мамыр аралығында сюжеттің уақыты Шәкәрім жазбаған уақытпен сәйкес келсе, әңгімелер желісі қамтылды (латын ертегісі - аңыз, тарих, ертегі, мысал). Күн мен түннің бөліктерінің өтуі, берілген жағдайдың лездік шамасы туралы нақты түсінік бар. Е, Міне, демек сен көне Шыңғысхансың, Міне, осы іңірде туылған ай сияқты мәнерлі мағыналы сөздер іс-әрекет пен сезім динамикасын әсерлі етіп көрсетуге қызмет етеді. Этнографиялық нақыштар, натуралистік айналар мен қателеспейтін бедер бедерінде Сахара қауымдастығына ортақ өмір дағдылары, жер мен жануарларға қамқорлықтың белгілері, қыз бен жігіттің кездесуі, экспедицияның сипаты немесе қай жерде, қандай жағдайда болғандығы айқын көрінеді. , мұнда әуесқойлар жалғастырады. .
Шығармада романтизм әдісі кең қолданылады. Романтизм құбылысын жақсы түсіну үшін оның тарихи-әлеуметтік негізіне назар аударып, әдеби бағыт ретінде романтизмнің тууына себеп болған тарихи жағдайларға талдау жасау қажет.
Романтизм құбылысын тарихи-шындық және гносеологиялық аспектілер тұрғысынан зерттеуге болады. Романтизмді әдеби бағыт ретінде сипаттаудың ерекшеліктері белгілі бір кезеңнің әлеуметтік және мәдени жағдайларына байланысты сол тарихи дәуірдің талаптарына сәйкес қалыптасты. Қоғамдық тәртіпке, еркіндік идеясына, революциялық рухқа, революция жеңілгеннен кейінгі жағдайға қанағаттанбаушылық сезіміне наразылық Батыс әдебиетіне романтизм әкелді. Қазақ жерінде буржуазиялық революциялар болмағанымен, романтизмнің дамуына Қазақстан даласында буржуазиялық қатынастардың орнығуы, ұлттық және жеке сананың оянуы, халық рухының көтерілуі, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. Қазақ романтизмі, бірінші кезекте, қазақ әдебиетінің бұрынғы дәуірлерінен бастау алады
Жазушы романының реалистік немесе сыншыл романтикалық синтаксистік дәстүрден ерекшелігі, ол тарихи-әлеуметтік мәселені жалпы сана тұрғысынан көтереді. Рухани теңсіздік, ұят теңсіздігі мен қайшылық ерлер мен әйелдер арасындағы, байлар мен кедейлер арасындағы теңсіздікке қарағанда маңызды. Махаббат үшін, адамзатқа деген махаббат үшін ол тозаққа шыдап, атып өлді - Әділ-Марияның рухы биік, жұлдызы биік. Жезөкшенің беті қара, жаны ауырып жатыр. Уақыт көрсетеді. Уақыт - әділдікті азат етуші. Қайырымдылық пен азап әлемінің екі әлемінің барлық құпияларын зерттеген данышпан Шәкәрім тағы бір көз жасын сүртіп тастайды. Ол мәңгілік мұнараға апаратын шындықты іздейді.
Шығарманың соңында жазушының өмірі, әділеттілігі, парасатты бейнесі туралы ашық көрініс берілген. Бұл философиялық трактатқа ұқсас процесс. Ұзақ уақыт бойы саяхаттап, өзіне сұрақтар қойып, жауап іздеген жазушының өзіндік идеясы бар: барлық зұлымдықтың қайнар көзі нәпсі, өзімшілдік, тәкаппарлық екендігі адамгершіліктің, ерекшеліктердің белгісі болса керек. мәселені ой, тәжірибе, интуиция, сезімтал сана арқылы түсіну.
Роман жанрында қалам тартқан Шәкәрім өзінің поэзиясы мен прозасының, ғылымының барлық орталық идеяларымен дәстүрлі махаббат трагедиясы сияқты прозаның заңдылықтары бойынша өзіндік шеберлігімен келеді. Бұл өлі сөз емес, тірі әлем, әрекет пен сезімнің жалынындағы тарақ, күрес - қайғылы шешім қабылдауға әкелетін күрес, қанды күрес, өмір ағыны емес. Адил-Мария - бұл ұлы адамның терең күрсінісінің тынысы, әлемнің мағынасына кепілдік берілген күмән және шаршап-шалдығатын үміт.
Романтика піскен, ақынның тәжірибесі мол. Алайда, әртүрлі әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты бұл романның қолжазбасын күтуге болмады. Әділ-Мария - 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің жақсы көркемдік зерттеуін көрсете алатын романдардың бірі. Романдағы оқиғаның уақыты мен орнында барлық қатысушылардың аты аталған. Жазушы оқиғалар желісін сақтауға тырысқаны анық, бірақ сол кездегі тілді түсінетін Шәкәрім Құдайбердіұлының да өзіндік ойлары мен идеялары көп болды.
Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділет және Мария романын жазу кезінде ақын социалистік реализмнің таптық және партиялық принциптерін білетін. Өмірдің соңында, ол мойнына алаңдамаса да, қақпалардың күшейе түскені анық болды. Көп нәрсені көріп, сезінуге мәжбүр болған жазушы жаңа үкіметтің үмітінен сүріне бастады. Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес күшейіп жатқан Семейде ғана емес, сонымен бірге ауылдан алыс, Шыңғысхан қойнауында, бітпейтін қақтығыстарға толы ағайындарының арасында. Жазушының тақырыпқа, роман жүрегіне, айна сюжетіне басқа көзқараспен, оймен қарағаны анық. Шәкәрім мұны түйіндейді және өзі шешім қабылдайды. Ол Шыңғысханмен бірге салынған.
Кәрі Шыңғысхан! Жер алғаннан бері сен адам көрмегенсің. Шыңғыс. Ақырында, темір сияқты, сенің бүркіттеріңді босатасыңдар. Сендерде ғашық, бақытты және сүйіспеншілікке толы көптеген адамдар болады. Осыншама еңбек еткен жас жүрек қолына жетті. сіздің мақсатыңыз. Көптеген бақытсыз адамдардың үміті ақталмады. Сіз өмір сүретін, аң аулайтын және мал өсіретін көптеген елдер бар, сізде сәбіз қаны көп. Ай мен күн ай мен күн сияқты әдемі, ал жүрек арыстан батырларға толы, ал шешен алаяқтары мен билері өліп, інісін жерге көміп жатыр, бірақ сіз оған қарамай тұра алмайсыз, ол ғана емес, қысқа күннің шуағы кең қолтықтарды батысқа қарай: Жүр! Менің құшағыма қайта оралыңыз, көңіл көтеріңіз, көңіл көтеріңіз және менімен бірге бірнеше күн өткізіңіз! Мен үнсіз мені шақырғаныңыз үшін сізді марапаттаймын! ... [10.493б]. басталудың өзі қыз бен жігіттің және крон арасындағы оқиғаның басқа өлшемдерін көрсетеді жоғарғы жағы басқаша.
Әділ- Мария романын жазудың мақсаты мен идеясы терең. Шәкәрім Шыңғысхан қойнауында болатын сансыз оқиғалардың бірін ғана алады және оған мәңгілік өмір мен адамзат философиясы тұрғысынан қарайды. Эмоциялар ойлар мен эмоциялар ағымын көркем образға ауыстырады. Мұнда көптеген монологтар, диалогтар, гастрольдердегі философиялық ойлар және лирикалық толғаныстар, бейнемен бірнеше психологиялық және пейзаждық параллельдер бар.
Әділ Мария романында синкретизм көп (грек. Sqnketismos-байланыс). Лиризм философияға толы, автордың монологтары әңгімелеудің әр түрлі деңгейіндегі заңдылықтармен қабаттасады, ал диалогтың дәстүрлі классикалық және драмалық формалары диалогты бейнелейді. Шеберлікпен бейнеленген пейзаж адамдар портреттерімен, әр түрлі тұлғалар психологиясымен, іс-әрекет бейнесімен араласады. Баяндау ырғағы да үнемі өзгеріп отырады. Романның кейбір бөліктері жүйелі түрде көшірілген, ал кейбіреулері мүлдем жалаңаш. Романға сын көзбен қарай отырып, зерттеу мақалаларында шығармада бейнеленген бағыттардың тарихы туралы баяндалады. Шындығында, роман - азапты өмір сүрген жастардың бос әзілдерінен басталып, делирий трагедиясына айналған байқау тарихы туралы әдеби оқиға.
1912 жылы Семейдегі Жәрдем баспасында жарияланған Қалқаман-Мамыр поэмасы 19 ғасырдың аяғында дүниеге келген. А, л Еңлік-Кебек ұлы ақынның көзі тірісінде Абайдың кеңесімен жазылған. Автор Қалқаман-Мамырды әңгіме деп атады. Біз гендерлік анықтаманың дәлдігіне күмәнданбаймыз. Шығарманың тарихы 18 ғасырдың бірінші ширегінде, жоңғар шапқыншылығы қарсаңында өтеді. Тарихи астар поэма кейіпкерлерінің тұрған жерін анықтап қана қоймай, эпикалық трагедияны аяқтауға да қызмет етеді. . Біріншіден, оны Көкеней сияқты уақыт билеушілері орнатқан қатал режимге наразылық деп түсіну керек. Автор сонымен бірге кейіпкер Қалқаманның назарын бөледі. Сондықтан біз тарихи оқиға өлеңнің трагедиялық интонациясын айқындайды деп айтамыз. Жоңғар қирандығының салдарынан ағасына есімін берген Қалқаманды жоңғар қирандығынан бас тартқысы келмеді, жастардың досы болған Анет Баба төбенің басында қалды. Мұның бәрі жұмыстың қайғысын арттырады.
Ал Еңлік-Кебек - лирика. Мұндағы тарихтың рөлі оқиғаның болған уақытын айтумен шектеледі. Шығарманың сюжеті романтикалы. Нысанбай абыз ұзын бойлы, суық қыз Кебекпен кездескенде бақытсыз болады деп болжаған, бірақ Еңлік пен Кебек кездескеннен кейін дәрменсіздік пен үмітсіздіктің себептері алынып тасталды. Шәкәрімнің бір жетістігі - трагедия мен Еңлік пен Кебектің қайғылы қазасы арасындағы патриархалдық байланыста.
Шәкәрім шығармашылығының негізгі тақырыбы - ғылым. Ақын өмірінің соңында оқуға және зерттеуге, әлемнің терең құпияларына назар аударып, ғылымның маңыздылығын атап өтті. Құдайбердіұлының Әділ-Мария романы - қазақ әдебиеті роман жанрына қосқан үлкен үлес, өз уақытының ауыртпалығын абыроймен көтере білген, уақыт өте келе халқымен қайта қауышқан асыл қазына.
Бұл жазушы шығармасының алуан түрлі суреттерге толы, өмір құбылыстарын көркем бейнелейтін күрделі саласы. Ақынның құпияларын, философиялық, психологиялық және тарихи себептерін зерттеу көптеген зерттеулерге негіз болатыны анық. Идеяларды тек мақсатымызға қарай қорытындылаймыз. Ш мұрасы туралы ойлар. Құдайбердіұлы басқаша. Атап айтқанда, ширек ғасырдан астам уақыт ішінде ақын шығармалары ақталу тарихы бойынша көптеген пікірталастарға, кеңестерге, рефлексиялар мен ұсыныстарға айналды. 1966-1969 жылдары М. Әуезовтің құрметіне Әдебиет және өнер институты Шәкәрім шығармаларын кең жинақтап, зерттеді. Ғылыми үйлестіру кеңесінде қазақтың ұлы жазушылары Сәбит Мұқановтың, Исмет Кеңесбаевтың, Ысқақ Дүйсенбаевтың, Жұбан Молдағалиевтің, Ислам Жарылғаповтың, Серік Қирабаевтың, Зәки Ахметовтің, Зейнолла Қабдоловтың және Мүсілім Базарбаевтың мұраларын жариялау қажет.
Соңғы зерттеулер ақын прозасының мәңгілік құндылығын көрсетті. Шәкәрімнің Әділ-Мария романын зерттеу проблемасы қазақ әдебиетінің туу, жетілу және қалыптасу процестерімен тығыз байланысты. Зерттеулер мен түсініктемелерде романның ерекшелігі, тілі, жазушы стилі, басқа романдар мен сабақтастық ерекше көрсетілді. Өзінің бүкіл даму кезеңінде қазақ әдебиеті қиын да қайшылықты жолдарды жүріп өтті. Қазіргі қазақ ұлттық әдебиеті әралуандығымен, бірнеше жанрларымен және көрнекті авторларымен бірге әлемдік әдебиет деңгейіне дейін өсті. Жазушы өмірінің соңына дейін қаламынан танбай, әдебиетте өзіндік өрнек пен өнеге қалдырды.
2. Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романындағы басты кейіпкерлердің бейнесі
Қазақ романының қалыптасуы мен даму тарихында 20 ғасырдың басындағы эпикалық шығармалар ерекше орын алады. Міржақып Дулатовтың білімді, қамқор, әдемі және асыл әйелі белгілі дәрежеде М.Дулатовтың Бақытсыз Жамалынан кейін 1912 жылы шыққан Тайыр Жомартбаевтың Қыз Көрелігіндегі Тайыр Жомартбаевтың Ғанижамал кейіпкерінің прототипі болғаны таңқаларлық. . Екі шығармада да сыни бағыттан гөрі таза гуманистік музыка басым, ал біреуінде нәзіктік сезімі, екіншісінде тіпті жалғыз шешім мен күшті қанағат сезімі бар. Ал С.Торайғыровтың Қамар сұлуда, Ким жазықты?, Семіз мал қоғамдық өмірдің құпияларын ашудан, күлуден және мазақтаудан тұрады.
ХХ ғасырдың басы жанрды көркемдік зерттеу нәтижесінде дүниеге келген туындылардың бірі, Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романы болды. Кемшіліктеріне қарамастан, Әділ-Мария - әйелдердің теңдігі, бостандыққа деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz