Кәсіпкерлік қызметінің классификациясы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Қаржы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қаржылық қолдаудың
жағдайы
Қабылдаған:
Орындаған:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, функциялары және оның нарықтық 6
экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.2 Бизнес түрлері, нысандары мен жіктелуі 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 ҚР ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 ҚР-дағы шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау 31
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Қазақстандағы Шағын және орта бизнестің дамуын 49
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОЛДАУДЫ 55
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ...
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың шетелдік 55
тәжірибесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
3.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту 62
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі - Қазақстандағы шағын және орта бизнестің
дамуы жолдарының маңыздылығымен негізделеді. ХХ ғасырдың басынан басталған
жаппай бірігулер екінші мыңжылдықтың соңында дүниежүзілік экономикада ірі
компаниялардың пайда болуына әкелді. Ірі компаниялар мен шағын фирмалар
қосымша пайда табу мақсатын кеңейту көздерін іздеуге ұмтылды және ең
пәрменді тәсілдердің бірі және өз қызметінің тиімділігін жоғарылату бағыты
ретінде интеграцияны таңдады. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық өрлеу
әлеуметтік және экономикалық үрдістердің дамуға қажетті жағдай жасайтын
ұлттық шаруашылық кешенінің барлық салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл
қызметті материалдық және әлеуметтік инфрақұрылымдар атқарады. Қазіргі
әлемдік экономиканың негізін құрап отырған салааралық ұлтаралық
корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіптік өндірісінің жартысына жуығын
бақылайды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның экономикалық және
қоғамдық өмірінің барлық салаларында түбегейлі өзгерістер болды: еліміз
нарықтық экономикаға көшу жолына түсті. Шаруашылықты жүргізудің нарықтық
жүйесін қалыптастыру кезеңінде мемлекеттің қоғамдық-саяси ұстанымдары
жаңарды, еліміз әріптестік пен өзара әрекеттестіктің халықаралық
ықпалдастығына бағыт алды. Нарық – сұраныс пен ұсыныс заңдары бойынша
жүзеге асырылатын айналым. Оның аса маңызды қасиетіне экономикалық
еркінділік жатады. Ал, экономикалық еркіндік дегеніміз азаматтардың
барлығына өзінің қабілетін, жеке қасиеттерін, мүлкін белсенді экономикалық
қызметті жүзеге асыру үшін толықтай пайдалануға кепілдік болады деген
мағынаны білдіреді. Яғни, әр тауар өз бағасына ие болып, адамдарға
таңдаудың шексіз мүмкіндіктері беріледі. Бұл - нарықтық экономиканың
жоспарлы экономикадан басты артықшылығы. Нарықтық қатынастардың дамуының
қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет еркіндігін сақтай отырып, шағын
бизнесті дамыту айрықша мәнге ие болады. Себебі шағын кәсіпкерліктің
өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында
әртараптандыру мәселесін шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен
іске асыруға, еліміздің экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға
айтарлықтай ықпал етеді. Бұрын Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
құрамында Қазақстан тек шикізатты шығарып қана қойды, ал оларды одақтың
басқа Автономиялық Республикаларында өндіріп, дайын тауар түрінде шығарды.
Сол себепті, 1990-шы жылдары жаңа экономикалық қадамға бетбұрыс кезеңінде
шикізатты шығарғанмен, оны өндіруге деген қауқарсыздық әсерінен Республика
дағдарысқа ұшырады.
Бүгінде көп адамдар өндірістің, экономиканың және жалпы қоғамның
дамуын жылжытатын кәсіпкерлік екенін түсіне бастады. Еліміз кәсіпкерлік
арқасында, ал кәсіпкерлер мемлекет қолдауының арқасында гүлденіп жатыр.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында Шағын
және орта бизнесті дамыту – ХХІ ғасырдағы Қазақстанды индустриялық және
әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы. ... .. Экономикамызда шағын және орта
бизнестің үлесі артқан сайын Қазақстанның дамуы да орнықты бола түседі, -
деп атап көрсеткен болатын. Қазақстан Республикасының 10 бабында
көрсетілген анықтамаға сәйкес, кәсіпкерлік - азаматтар мен заңды
тұлғалардың меншіктілік түріне тәуелсіз, тауарларға сұранысты
қанағаттандыру арқылы таза табыс алуға бағытталған, жеке меншікке немесе
мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық жүргізу құқығына негізделген бастамашыл
қызметі. Шағын бизнес дегеніміз монополистік ұйымдарға кірмейтін және
экономикада монополияға қатысты бағынышты қызмет атқаратын жеке меншіктегі
ұсақ және орта кәсіпорындардың қабылданған жиынтық атауы. Шағын бизнесті
экономиканың қарқынды дамуының құралы ретінде алатын болсақ, оны
бәсекелестік ұғымынсыз елестету мүмкін емес, яғни, нарықтық экономиканың
басты қағидаты – кәсіпкерлердің еркін бәсекелестігі. Ал бәсекелестік
дегеніміз бұл өз кезегінде кәсіпкерлер немесе кәсіпорындар арасындағы өнім
өндіру және өнімді тиімді өткізу жолындағы күресі. Бәсекелікке негізделген
бизнес жаһандану жолында қарқынды дамиды. Қазақстан Республикасының тұңғыш
Президенті Н.Ә.Назарбаев ...Еңбек етуші халықтың 60% шағын және орта
бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін
болады.. деп айтқандай шағын және орта бизнес нарықтық экономиканың басты
қағидаты болып саналады.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына интенсивті
түрде барлық жағдайлар жасалуда, әсіресе кәсіпкерлікті дамытуға жеке
меншікті жекешелендіруге байланысты үлкен жұмыстар атқаруда. Елімізде шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдауға кең ауқымды шаралар қолдануда.
Тұтас қоғамның, соның ішінде ауылдық жерлерде қоныстанған тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық дамуы қоғамның алуан түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесінің қызметіне байланысты. Халықтың өмір сүру деңгейі
мен оның сапасына елдің тұрғын үймен, білім беру, денсаулық сақтау, сауда,
көлік, мәдени қызмет көрсетумен қамтамсыз етілу деңгейі тікелей әсер етеді.
Қазіргі кездегі еліміздегі отандық кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мен серпінді жобаларды жүзеге асыру кәсіпкерлікті
дамыту және табысты жұмыс жасауын қамтамасыз етумен тығыз байланысты. Демек
шағын және орта бизнесті дамыту арқылы индустриялық – инновациялық даму
саясатын табысты іске асыруға, жаңа жұмыс орындарын құру арқылы жұмыспен
қамту мәселесін шешуге, тұтыну нарығын қажетті тауарлармен немесе
қызметтермен толықтыруға, халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының
жақсаруына, бәсекелік ортаның күшеюіне, отандық өндірісті дамытуға, ғылыми
техникалық прогресті жеделдету, жаңашылдықты енгізу және басқа да бірқатар
мәселелердің оң шешімін табуына септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде
еліміздің әлеуметтік - экономикалық дамуына оң әсер етеді. Осыған
байланысты шағын және орта бизнесті ұйымдастыру мәселесін теориялық –
әдістемелік негізде қарастырудың маңыздылығы жоғары.
Курстық жұмыстың мақсаты – шағын бизнестің оңай әрі жылдам дамуы үшін
оны ұйымдастыруына кедергі болатын мәселелерді анықтап, оларды статистика
арқылы талдай отырып, тиімді ұсыныстар беру. Бұл мақсаттарға қол жеткізу
үшін төмендегідей міндеттерді орындауым керек:
- Шағын және орта бизнестің мәнін көрсету
- Шағын және орта бизнестің қиындықтары мен проблемаларын терең талдау
- Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдайтын қорларды
анықтау
- Дамыған елдердің экономикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдаудың әдемдік тәжірибесін біздің ел жағдайында қолдану
мүмкіншіліктерін анықтау
- Еліміздің жыл сайынғы шағын және орта бизнесті дамуындағы статистикалық
мәліметтерді салыстыру
Зерттеу объектісі – Қазақстандағы шағын және орта бизнес.
Зерттеу пәні – шағын және орта бизнес құрылуы мен құрылымы.
Жұмысты жазудың әдіснамалық негіздері – экономикалық және қаржылық
талдау әдістері, көрсеткіштер мен статистикалық зерттеу әдістері.
Курстық жұмыста зерттеулердің ақпараттық базасы болып келген отандық
Елшібаев.Р.Қ, Нұрғалиева А.А, Корабаев Б.С, Кошимова М.А, Естурлиева А.И,
Кулембаева Ф.М қаржыгер-ғалымдардың ғылыми жұмыстары, монографиялары,
мерзімдік басылымдары, Даму кәсіпкерлікті дамтыу қорының, Атамекен
Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасының статистикалық
мәліметтері.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік түсінігі және оның нарықтық
экономикадағы рөлі
Мемлекетімізде іске асырылып жатырған экономикалық реформаларды
объективті қажеттілік қана емес қазіргі интеграциялық үдерістер және
жаһандану жағдайындағы маңызды міндет ретінде қарастыруға болады. Кез-
келген елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының көптеген факторларының ішінде
кәсіпкерлік қызмет және оның субъектілері маңызды рөл атқарады.
Кәсіпкерлік – азаматтардың пайда табуға бағытталған және өзінің
бастамасы бойынша жүзеге асырылатын дербес қызметі.
Кәсіпкерлік феодалдық және құл иеленушіліктен бастау алған, орта
ғасырларда саудагерлер, қолөнершілер, көпестер мен миссионерлер кезінде
дамып, кейіннен экономикалық маңызға ие болған. Кәсіпкерліктің алғашқы
дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол
кәсіпорында жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 ж. Ост-Индия сауда компаниясы. XVII ғасырдың аяғында
акционерлік банктер іске қосылды.
Кәсіпкерлік түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Контильон
XVII ғ. – XVIII ғасырдың басында енгізген. Оның пікірінше, кәсіпкер –
тәуекел жағдайында іс-әрекетін жүзеге асыратын адам. Кәсіпкер тек
стандартты жағдайда ғана емес, сондай-ақ инновация кезінде де қабылданатын
шешімдер үшін барлық жауапкершілікті толықтай өзіне алу, тәуекелге бара
білу сияқты ерекше қабілеттерді иеленетін субъект. Кәсіпкер өндірісте де
жақсы жетістікке жетуі мүмкін, бірақ айналымдағы капиталдың меншік иесі
болуы міндетті емес, ал өндірістегі кәсіпкерлерге қажетті өндіріс
құралдарын иелене отырып табыс табу мақсатында сатуға арналған өнімдер
өндіретіндерді жатқызған.
Ағылшынның экономисті - ғалымы А.Смиттің (1723 - 1790) ойынша,
кәсіпкер – капиталдың меншік иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық
идеяларды жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге баруы. Кәсіпкер өзі
жоспарлайды, өндірісті ұйымдастырады және оның нетижелеріне иелік етеді.
Кейінірек атақты француз экономисті Ж.Б.Сэй (1767 - 1832) кәсіпкерлік
қызмет негізгі үш өндіріс факторының, яғни, жер, капитал, еңбектің өзара
үйлесуі мен бірігуі нәтижесінде орын алады деп сипаттаған. Ол кәсіпкерді
тәуекелге бара отырып, өз есебінен өз пайдасы үшін қандай да бір өнім
өндіруді қолға алған адам деп есептейді. Сондықтан да кәсіпкердің негізгі
функциясы ретінде пайда табуды емес, ұдайы өндірісті ұйымдастыру мен
басқаруды атаған. Ж.Б.Сэй пікірінше, кәсіпкердің табысы – оның өндірісті
ұйымдастыру мен өнім өткізу қабілеті, жасаған еңбегі үшін алатын сыйақысы.
Француз экономисі А.Маршал (1907 - 1968) жоғарыда тап өткен үш өндіріс
факторына төртінші фактор ретінде ұйымдастыруды қосты.
Американдық экономист Дж.Б.Кларктың (1847 - 1938) ойынша, өндірістік
үрдіске тұрақты түрде төрт фактор қатысады:
1) капитал;
2)капиталдық игіліктер – өгдіріс құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Бұл факторлардың әрқайсысына өндірістік түсімнің өзіндік үлесі тән.
Анығырақ тоқталсақ, капитал капиталистке пайыз, капиталдық игіліктер –
рента, кәсіпкерлік қызмет – пайда түрінде табыс әкелсе, жұмысшының еңбегі
оны жалақымен қамтамасыз етеді.
Танымал американдық ғалым Й.Шумпетер (1883 - 1950) кәсіпкер түсінігін
новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын болсақ, кәсіпкер – жаңа
технологияларды әзірлейтін новатор. Ол өндіргіш күштерді жаңаша
ұйымдастырады, үйлестіреді және олардың қозғалысы өз кезегінде жалпы
экономикалық өсімге немесе өндіріс циклының жеделдеуіне алып келеді.
Кәсіпкер функциясы – экономикалық өсімді қамтамасыз етуде, капиталистік
экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын жаңашылдықты жүзеге асыру.
Й.Шумпетер өндіріс факторларын жаңаша үйлестірудің келесі бес түрін
көрсетті:
1) жаңа тауарды немесе қызмет түрін дайындау не болмаса оларды жаңа
сапада жасау;
2) жаңа ғылыми жетістіктер негізінде өндірістің жаңа әдістерін енгізу
немесе сәйкес игіліктерді коммерциялық пайдаланудың жаңа тәсілін ойлап
табу;
3) жаңа өткізу нарықтарын ашу;
4) шикізаттың жаңа көзін не болмаса түрін пайдалану;
5) кәсіпкерлік құрылымдар қызметін ұйымдастырудың жаңа қағидаларын
енгізу.
Ағылшын экономисті, экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты
(1974ж.) Фридрих фон Хайектің (1899 - 1984) пайымдауына сәйкес, кәсіпкерлік
– қызмет түрі емес, іс – әрекет сипаттамасы, жаңа экономикалық
мүмкіндіктерді іздеу және зерттеу.
Экономикалық ілімдер тарихын зерттеу көрсеткендей, кәсіпкерлік
теориясының дамуында төрт негізгі бағыт бөліп көрсетіледі.
Бірінші бағыт. Оның өрнекті өкілдері Р.Кантильон, И.Тюнен және Ф.Найт
күтпеген төтенше жағдайлармен байланысты тәуекел кәсіпкерліктің маңызды
құрамдас бөлігі болып табылатындығына негіздеме жасаған. Тәуекел жағдайында
өздерінің жетістікке жету мүмкіндіктерін іске асыра білу қабілеттерін
иеленітін кәсіпкерлер мұндай қабілеттері жоқ бизнесмендермен салыстырғанда
жоғары пайда ала алады.
Екінші бағыттың бастамашылары - Ж.Б.Сэй мен А.Маршалл. Жоғарыда айтып
өткеніміздей Ж.Б.Сэй кәсіпкерліктің мәнін өндіріс факторларының: жер,
еңбек, капитал ұтымды үйлесуімен байланысты қарастырады. Ол кәсіпкерлікті
макроэкономика деңгейінде зерттеген. Ал А.Маршалл кәсіпкерлік ұғымын
зерттей келе, жоғарыда аталған өндіріс факторларын өндірісті ұйымдастырумен
байланыстыра отырып үйлестіруді микродеңгейде қарастырған.
Екінші бағыттың логикалық жалғасы ретінде кәсіпкерлік теориясын
дамытқан Й.Шумпетер болды. Ол үшінші бағыттың негізін қалаушы болып
табылады. Й.Шумпетер экономиканы дамытудың маңызды қайнар көзі –
кәсіпкерлік екендігін анықтаған. Оның еңбегі – ерекше сападағы еңбек, яғни
өндіріс факторларының жай ғана үйлесуі емес, жаңа комбинацияларды іске
асыру деп есептеген. Егер шаруашылық қызметтің кез-келген субъектісі жаңа
комбинацияны жүзеге асырса кәсіпкерлік болып табылады, ал әдеттегі режимде
жұмыс істеуге көшкен кезде сәйкесінше кәсіпкерлік болуын тоқтатады. Осы
аталғандарды негізге алсақ, Й.Шумпетердің пікірінше кәсіпкерлік
жаңашылдықпен, яғни инновациялылығымен сипатталады.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуы мен дамуындағы төртінші бағыттың да
маңызы жоғары. Оның өкілдері П.Друкер, Б.Карлофф, Б.Санто кәсіпкерлікті
иновациялық менеджементпен байланыстырады.
П.Друкер кәсіпкерлік кәсіпорын, кәсіпкерлік қоғам, кәсіпкерлік
басқару түсініктерін экономика ғалымы мен шаруашылық тәжірибесіне
енгізген. Қазіргі жағдайда бәсекелік артықышылыққа, көбінесе жаңашылдыққа
тұрақты түрде бағдарланудың арқасында қол жеткізіледі, ал жұмыс жасап
тұрған фирмалардың басқарушылары басқарудың кәсіпкерлік типіне өте отырып,
тиімді кәсіпкердер болуы қажет деген тұжырымды негіздеген. Сонымен,
П.Друкер кәсіпкерлікті технологиялардың өзгеруімен байланыстырылған
инновациялық кәсіпкерлік үрдіс ретінде қарастырған. Осыған байланысты ол
кәсіпкерлік қоғамды қалыптастыру туралы идеяны ұсынған, ал мұндай қоғамда
кәсіпкерлік басқару дамудың тұрақты факторы болар еді, - деп есептейді.
Б.Карлофф кәсіпкерлікке компанияны және капиталды иеленуді, бизнесті
басқаруды жатқызбайды. Оның түсінігінде, кәсіпкерліктің мәні бизнесті
жүргізуге арналған мүмкіншіліктерді айқындау мен жүзеге асыру, әлеуетті
пайданы бағалау, ресурстарды ұтымды бөлу қабілеттерімен сипатталады. Оның
ойынша, кәсіпкерлік үрдісі қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа, едәуір
тиімді тәсілдерін табу болып табылады.
Б.Сантоның қазіргі кездегі философиясы – жаңа идеялардың философиясы.
Кәсіпкерліктің негізгі функциясы нәтижелерді болжау болып табылады.
Нәтижені алдын – ала көре білу және онымен байланысты соңғы нәтиженің
мотивациясы ретінде кәсіпкерлік бастаманы қарастырады. Б.Санто фирманың
даму стратегиясын қалыптастыратын иновациялық менеджерді кәсіпкер деп
есептеген. Осы стратегияны іске асыру үшін инновациялық менеджер фирманың
қаржылық, материалдық, коммерциялық, әкімшілік, әсіресе, адами әлеуетін
жұмылдырады.
Кәсіпкерлікті зерттеуге ресейлік және қазақстандық ғалымдар да өзіндік
үлес қосқан. Бірқатар ғалымдардың пікірлеріне қасқаша тоқталайық:
Ресейлік ғалым В.Я.Горфинкельдің анықтамасы бойынша, кәсіпкерлік –
жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың өнім өндіру, қызмет көрсету
немесе тауарларды сату мен сатып алу, қызығушылық танытқан тұлғаларға,
кәсіпорындар мен ұйымдарға өзара тиімді негізде басқа тауарға немесе ақшаға
алмастыруды жүзеге асыратын қызмет.
Тағы бір ресейлік ғалым В.Е.Савченконың ойынша, кәсіпкерлік –
өндірістің ерекше инновациялық нысаны. Ол сәйкес әлеуметтік-экономикалық
жағдайда басымдыққа ие болады, сондықтан да бүкіл қоғамдық ұдайы өндіріске
қажетті динамиканы қамтамасыз етеді. Ал кәсіпкер - болашақта қосымша табыс
алу үшін бастамашылық және инновациялық негізде, толық экономикалық
жауапкершіліктен қорықпастан тәуекелге баруға қабілетті және басқа өндіріс
факторларын ерекше түрде біріктіретін субъективті ұдайы өндіріс факторы.
А.В.Бусыгин кәсіпкерлікке мынадай анықтама берген: Кәсіпкерлік –
дербес бастамаға, жауапкершілік пен инновациялық кәсіпкерлік идеяға
негізделген экономикалық белсенділіктің ерекше түрі.
Е.Е.Румянцевтің Жаңа экономикалық энциклопедиясында кәсіпкерлікті
инновацияларды қолдана отырып дербес және тәуелсіз негізде жүргізу тәсілі
ретінде қарастырады.
Қазақстандағы кәсіпкерлікті зерттеуші белгілі ғалымдардың бірі
Қ.О.Оқаевтың жетекшілігімен авторлық ұжым дайындаған Қазақстан
Республикасындағы кәсіпкерлік деп аталатын оқу құралында кәсіпкерлікке
мынадай анықтама берілген: Кәсіпкерлік – шаруашылық қызметтің барлық
қатысушылары үшін өзара тиімді нәтижелер мен табыс табу мақсатында
меншікті, қарыздық және басқа да қаражаттар мен мүліктер есебінен тәуекелге
бара отырып іске асырылатын бастамашылық шаруашылық қызмет.
Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызмет – бұл экономика мен нарықтық
қатынастардың тарихи кезеңі, кәсіпкерлік қызметті анықтаудың екі тәсілі
бар:
1) кәсіпкерлікті азаматтық кодекс және кәсіпкерлік қызмет туралы заң
тұрғысынан анықтау;
2) ғылыми тәсіл, экономикалық теория, ғылыми-техникалық өрлеудің
қазіргі трендтері тұрғысынан кәсіпкерлік қызметті анықтау[1].
Қазақстандық ғалым А.Н.Тоқсанованың пікірінше, Кәсіпкерлік – жаңа
кәсіпорындарды құрумен немес белгілі бір дәрежеде тәуекелі бар құрылған
кәсіпорынмен байланысты инновациялық қызмет. Кәсіпкерлікті, көбінесе жаңа
бизнестің басталуымен ғана байланыстырады. Шын мәнінде кәсіпкерлік қызмет
ауқымы әлдеқайда кең,- деп есептейді.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңында жеке
кәсіпкерлік деп жеке кәсіпкерлік субъектілерінің кіріс алуға бағытталған,
өздерінің меншігіне негізделген және олардың өздерінің атынан, тәуекелімен
және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметін
айтады.
Азаматтық Кодекске сәйкес: Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың жұмысқа, қызметке сұранымды қанағаттандыру
арқылы таза табыс табуға бағытталған ынталы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Ал, мемлекет кәсіпкерлік
қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз
етеді.
Кәсіпкерлікті мынадай төрт кезеңнен тұратын үрдіс ретінде қарастыруға
болады:
1) жаңа идеяны іздеу және бағалау;
2) бизнес – жоспар жасау;
3) керекті ресурстарды іздеу;
4) құрылған кәсіпорындарды басқару.
Жоғарыда көрсетілген кезеңдер логикалық жүйелілікпен құрылған және бір-
бірімен өзара байланысты.
Кәсіпкердің үздіксіз ізденісінің нәтижесінде қандай-да бір идея пайда
болып, соған байланысты бірінші кезеңде жаңа идеяны бағалау іске асырылады.
Яғни, оның өмірдегі қажеттілігі факторларын анықтау, сондай-ақ осы өнімнің
қандай уақыт аралығында сұраныспен пайдаланылатын және оның ұзақтылығын
бағалау; идеяның өзекті және әлеуетті құндылығын бағалау; болашақ
кәсіпорынның мүмкін болатын табыстары мен басқа да пайдаларын болжау және
тәуекелді бағалау; жаңа идея кәсіпкерлің жеке қасиеттері мен мүддесіне
қаншалықты сәйкес келетіндігін бағалау; бәсекелестердің өнімімен
салыстырғанда жаңа өнімнің артықшылықтарын бағалау қарастырылады.
Кәсіпкерліктік үрдістің екінші кезеңі – оның екі құрамдас бөлігі. Оған
бизнес - жоспарды жасау әдісін жатқызуға болады. Ол нарық сегментін, оның
мөлшері мен негізгі сипаттамасын; маркетинг жоспарын; өндіріс жоспарын;
қаржылық жоспарды және тағы басқа да мәселерді қамтиды. Жақсы дайындалған
бизнес – жоспар идеяны нәтижеге дейін жеткізу құралы ғана емес, сондай – ақ
керекті ресурстарды нақты бағалау және қайтадан құрылған кәсіпорынды
басқару стратегиясын дұрыс таңдау құжаты да болып табылады.
Үшінші этапта идеяны іске асыруға қажетті ресурстарды табу мәселесі
қарастырылады. Ең бастысы – ол үшін не талап етілетіндігін дұрыс айқындау;
бірінші кезектегі мәселені екінші кезектегіден ажырата білу; қажеттілікті
төмендетпеу және шығындардың қандай да бір маңызды баптарын жіберіп алмау
қарастырылады. Сонымен қатар, ресурстардың қайсібір түрінің жеткіліксіз
көлемде болуымен байланысты теріс салдарларды да бағалау қажет.
Құрылған кәсіпорынды басқару – кәсіпкерлік үрдістің төртенші кезеңі.
Ол жетістікке жетудің негізгі факторларын айқындаудан, ұйымдық құрылымды
құрудан, басшылық жасаудың белгілі бір стилін әзірлеуден, сондай-ақ әлсіз
жерлерді анықтау мен бақылау жүйесінің көмегімен оларды болдырмаудан
тұрады.
Стратегиялық жоспарлау және стратегиялық басқарудың негізін
қалаушылардың бірі Игорь Ансофф: мақсат – бұл кәсіпкердің жетістігінің
немесе сәисіщдігінің өлшемі, - деген пікірде. Мақсаттар кәсіпкерлік
қызметке бағыт береді және оны реттеп отырады. Өйткені кәсіпкерлік қызмет
анықталған мақсаттарға жетуге бағытталады. Кәсіпкер өзінің мүмкіндіктеріне
сәйкес мақсаттарын анықтайды. Мұнда ол нарық конъюктурасын, сыртқы
жағдайларды, өндіріс құралдарын, жеке мотивтерді және басқа да мәселелерді
ескеруі тиіс. Кәсіпкерлік қызметтің мақсаттары:
- әлеуметтік және экологиялық нәтижелер өсім;
- экономикалық өсім;
- қаржылық тұрақтылық;
- пайдалылық; [2]
Кәсіпкерлік анықтамасынан, кәсіпкердің іскерлік қызметі келесідей
белгілермен сипатталатынын тұжырымдауға болады.
а) өндіріс, қызмет және өнімді жұмыс нарығында еркін сату арқылы табыс
алуға бағытталған;
б) инициативтілігі, яғни, кәсіпкердің қызығушылығына байланысты өз
қалауымен жүзеге асырылады. Басқару органдары немес бағыттаушы адамдардың
қалауымен немесе тікелей бұйрығымен орындалуы кәсіпкерлік деп саналмайды;
в) мұндай қызмет кәсіпкердің толық мүліктік еркі негізінде жүзеге
асырылады. Әдетте, ол өз ісінің мүліктік базасының иесі болып табылады және
кәсіпкерліктің барысында мүмкін болатын барлық мүліктік шығындардың толық
тәуелділігін өз бақылауына алады;
г) азаматтық айналымда кәсіпкер өз атынан әрекет етеді;
Бұл кәсіпкерліктің негізгі белгілері болып табылады. Аталған
белгілердің кем дегенде біреуі болмаған жағдайда, ақылы, шаруашылық
кәсіпкерлік болса да, шаруашылық қызметті кәсіпкерлік деп санауға болмайды.
[3]
Қазақстан Республикасы Конституциясында Әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі әрі шектеледі.
Әділетсіз бәсекеге тыйым салынады деп атап көрсетілген.
Кәсіпкерлік экономикада маңызды орынға ие бола отырып бірқатар
маңызды функцияларды орындайды. Олардың қатарына жалпы экономикалық,
ресурстық, шығармашылық-ізденушілік, яғни, инновациялық, әлеуметтік,
ұйымдастырушылық функциялары жатады. Осы функцияларға қысқаша тоқталатын
болсақ:
1) Жалпы экономикалық функциясы
Кәсіпкерліктің жалпы экономикалық функциясы өндірістік, табыстық және
жұмыспен қамту функцияларынан көрініс табады.
Өндірістік функция тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнім
өндірумен (жұмыс орындаумен, қызмет көрсетумен) сипатталады. Кәсіпкерліктің
дамуы экономикалық өсімнің, жалпы ішкі өнім көлемін ұлғайтудың маңызды
шарттарының бірі болып табылады.
Табыстық функциясы әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге кәсіпкерлік
қызметтерден табыстардың түсуін, ұлттық табыстың артуын қамтамасыз етеді.
Жұмыспен қамту функциясы жаңа жұмыс орындарының ашылуын,
жұмыссыздықтың қысқаруын білдіреді.
Жалпы экономикалық функция өз атынан және мүліктік жауапкершілігімен
қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлердің,
кәсіпкерлік ұйымдардың рөлімен байланысты болып келеді.
2) Ресурстық функция да кәсіпкерліктің маңызды функцияларының бірі.
Ұдайы өндірістік және шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану арқылы
кәсіпкерлік дамиды. Мұндай ресуртар ретінде материалдық және материалдық
емес өндіріс факторларлы айтуға болады. Бірінші кезекте ресурстарға еңбек
ресурстарын, жер мен табиғат байлықтарын, өндіріс құралдары мен ғылыми
жетістіктерді, сондай-ақ кәсіпкерлік қабілетті де жатқызуға болады.
Ресурстық функция экономикалық ресурстардың, өндіріс факторларының
айтарлықтай тиімді үйлесуімен байланысты болып келеді. Егер кәсіпкер өзі
ашқан ісінде, кәсіпкерлік қызметінде жаңашылдықты, ғылыми-техникалық
идеяларды дұрыс пайдалана білсе, сондай-ақ мұның барлығын ресурстардың
барлық түрлерін ұтымды қолданумен, білікті жұмыс күшін пайдаланумен
біріктірген жағдайда айтарлықтай жақсы жетістікке жетеді. Бірақ та, үлкен
табыс табуға ұмтылу көбінесе ресуртарды тиімсіз қолдануға алып келеді.
Мұндай кәсіпкерлер өз жұмысында қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына
зиянын келтіреді. Осыған байланысты ресуртық функцияның дұрыс
қолданылмағаны үшін кәсіпкерлердің жауапкершілігінің нысандарын белгілейтін
мемлекеттің реттеуші рөлі маңызды орынға ие. Сондықтан, кәсіпкерліктің бұл
функциясына қарама –қайшылық тән. Анықтап айтсақ, кәсіпкер, бір жағынан,
ресуртарды ұтымды пайдалануға мүдделі, екінші жағынан, ресурстарды аяусыз
қолдануы мүмкін.
3) Кәсіпкерліктің шығармашылық-ізденушілік немес инновациялық
функциясы кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жаңа идеяларды пайдаланумен ғана
емес, сондай-ақ қойылған мақсатқа жетуге арналған жаңа құралдарды
әзірлеумен де байланысты. Кәсіпкерлік бұл функциясы басқа функциялармен
тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып отырады. Ол кәсіпкерлік қызмет
субьектілерінің экономикалық еркіндік деңгейінен, шешім қабылдау
шарттарынан шығады.
4) Кәсіпкерліктің әлеуметтік функциясы әрбір әрекет қабілетті адамның
өз ісінің меншік иесі болу мүмкіндігімен, өздерінің жеке қабілеттері мен
мүмкіншіліктерін жақсы көрсете білумен сипатталады. Кәсіпкердің жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыруы, яғни пайда табуы басқа адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты. Кәсіпкер экономикалық
жетістікке бағыт ала отырып тәуекелге бару арқылы белгілі бір әлеуметтік
тапсырысты орындайды. Пайда табу кәсіпкер үшін қызметін ынталандырушы және
оның негізгі мақсаты болып табылады. Кәсіпкерліктің бұл функциясы өз ісін
бастауға, анықталған мақсатқа жетуге қабілетті, дербес-шаруашылық
экономикалық қызметке икемді адамдарды қалыптасытруда көрініс табады.
Сонымен бір уақытта жалдамалы жұмыскерлер тобы да өседі. Олар, өз
кезегінде, кәсіпкерлік кәсіпорындардың тұрақты қызметіне экономикалық және
әлеуметтік тұрғыдан тәуелді болады. Кәсіпкерлік кәсіпорындар неғұрлым
тиімді жұмыс жасаған сайын олардан әртүрлі деңгейдегі бюджетке түсетін
түсімдер соғұрлым көп болады. Кәсіпкерліктәің дамуы жұмыс орындары санының
өсуін, жұмыссыздар санының қысқаруын, жалдамалы жұмыскерлердің әлеуметтік
жағдайы мен өмір сүру деңгейінің жақсаруын қамтамасыз етеді.
5) Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық функциясы кәсіпкерлердің өз ісін
ұйымдастыру туралы дербес шешім қабылдауда, кәсіпкерлік басқаруды жүзеге
асыруда, өндірістік құрылымды құруда, фирманың іс-әрекет стратегиясын
өзгертуде және тағы басқаларда көрініс табады. Ұйымдастырушылық функция,
әсіресе шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында, сондай-ақ ұжымдық
кәсіпкерлікте айқын көрінеді.
Жоғарыда аталған барлық функциялардың өзара үйлесуі мен кешенді
пайдаланалуы нәтижесінде кәсіпкерліктің мәні айқын көрініс табады. Бұл
функциялар дамыған кәсіпкерлікке тән, бірақкөбінесе кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің өздеріне және мемлекеттік қолдауға байланысты болады.
Қазіргі кезде кәсіпкерліктің қосымша функцияларының бірі ретінде
төмендегілерді де айтуға болады:
- қаржыны басқару және есеп жүргізу функциясы. Қаржыны басқару
кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыстарды жинақтау, капиталды жұмылдыру,
табыстар мен капиталды пайдалануды басқаруды білдіреді. Кәсіпкерліктің
басты міндеті – тәуекелдің төмен деңгейінде кәсіпкерлік қызметтің жоғары
қайырымдығын қамтамасыз ету;
- кадрларды басқару функциясы. Кадрларды басқару ұйымдағы персоналды
басқаруды, кандидаттарды іріктеу мен жұмысқа қабылдауды қамтиды. Персоналды
басқару – кәсіпорын ұжымындағы әлеуметтік- еңбек қатынастары сферасындағы
басқарушылық қызмет жүйесі.
- материалды – техникалық қамтамасыз ету функциясы. Бұл қызмет
машиналар мен құрал-жабдықтарды, шикізаттар мен материалдарды сатып алу
операцияларын қамтиды. Бұл кезеңдегі негізгі міндет аз шығын жұмсай отырып,
өндірісті қажетті ресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету болып табылады.
- өндірістік функция. Шикізаттар, материалдар мен жартылай
фабрикаттардың дайын өнімге айналуы өндірісті білдіреді. Өндірісті басқару
техникалық және технологиялық аспектілерімен байланысты, сонымен қатар ол
өндірісте аз шығын жұмсай отырып көп пайда табуға мүмкіндік беретіндей
өндіріс факторларының үйлесімін іздеуге бағытталған.
- тұтынушылар қажеттіліктерін анықтауға бағытталған маркетингтік
функциясы. Маркетинг – нарықта өнімді өткізуді қамтамасыз ететін,
тұтынушыға ықпал ету және тұтынушылардың қалауын есепке алу жүйесі. Мұнда
кәсіпкерліктің міндеті - тұтынушылардың қалауын анықтау.
- ғылыми-зерттеу немесе инновациялық функциясы. Ол жаңа өнімді
әзірлеуге және шығаруға, жаңа технологияларды жасауға, басқаруға жүйесін
жаңартуға бағытталған қызметті білдіреді. Қазірге кезде ғылыми жаңалықтар
ашу мен алдыңғы қатарлы технологияларды пайдлалану айтарлықтай маңызды рөл
атқарады және ол кәсіпорынның нарықтағы жағдайына, кәсіпкерлік табыс
көлеміне әсерін тигізеді.
- қоғаммен байланыс функциясы. Ол қоғамдық құрылымдар (мемлекеттік
билік органдары, кәсіпорындар, бұқаралыұ ақпарат құралдары т.с.с) мен
кәсіпкерлік ұйымдар арасындағы қарым-қатынасты басқаруды білдіреді.
Соңғы жылдары елімізде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігіне ерекше
назар аударылып отыр. Демек, негізгі мақсаты пайда табу болып табылатын
бизнес әлеуметтік міндеттерді шешуге де көңіл бөлуі тиіс. Кәсіпорын
қызметінде әлеуметік бағдарланудың болуы, корпаративті іс-әрекет пен
іскерлік этика кодексінің сақталуы оның мемлекетте және қоғамда іскерлік
беделі мен имиджінің нығаюына алып келеді. Мұны да кәсіпкерліктің маңызды
функцияларының қатарына жатқызуға болады. [2]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде берілген анықтама
бойынша, кәсіпкерлік жеке және мемлекеттік бола алады. [4]
Кәсіпкер деп өндірісті ұйымдастыру мен жүргізуде, қызмет көрсету
саласында немесе ғылыми зерттеулерде ерекше дағдылары бар, қоғамдық
істердің даму перспективаларын көретін, оның тиімділігін, әлеуметтік және
жеке орындылығын қалай бағалау керектігін білетін меншік иесін айтамыз.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік жеке және мемлекеттік негізде
дамиды. Жеке меншік түрі ұжымдық (серіктестік) және индивидуалды жеке түрде
болады.
Меншіктің құқықтық режимінің сипатына қарай кәсіпкерлік фирмалар
бөлінеді:
- индивидуалды;
- ұжымдық;
- ортақ меншік құқығымен
- ортақ бірлескен кәсіп түрінде
Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі критерийлері бойынша түрлері 1-кестеде
көрсетілген.
1-кесте. Кәсіпкерлік қызметінің классификациясы
Белгілері Түрлері және айқын белгілері
Заңды түрде - заңды;
- заңсыз;
- жалған кәсіпкерлік;
Меншік бойынша - жеке;
- мемлекеттік;
- қоғамдық бірлестіктер меншігі
Иелерінің саны бойынша - Индивидуалды, яғни мүлік немесе
меншік бір адамға тиесілі;
- Ұжымдық, бірмезгілде акция
үлесінсіз немесе әрқайсысының акция
үлесімен тиесілі меншік. Иелік ету,
қолдану және орналасуы меншік
иелерінің келімһсімімен жүзеге
асырылады.
Заңды нысаны бойынша - жеке кәсіпкер
- шаруашылық серіктестік
- өндірістік кооператив
Экономикалық қызмет түрлері бойынша - тіркелгендер
- жұмыс істеп жатқан
Ескерту - [3] дерек көзі бойынша құрастырылған
Заңды кәсіпкерлік деп жеке кәсіпкерліктің тіркелген, Қазақстан
Республикасының заңды талаптарын бұзбаған кәсіпкерлікті айтады.
Заңсыз кәсіпкерлік – кәсіпкерлік қызметтің тіркеусіз немесе арнайы
рұқсат қағазынсыз (лицензия) жұмыс жасайтын кәсіпкерлік. [4]
Жалған кәсіпкерлік дегеніміз кәсіпкерлік немесе банктік қызметті
жүзеге асыру ниетімен емес, керісінше, қарыз алу (кредит), мүліктік пайда
алу үшін немес азаматтар мен ұйымдарға зиян келтіретін немесе тыйым
салынған қызметті жасыру мақсатымен коммерциялық ұйымды құру.
Кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды:
1) Нотариаттық қызмет
2) заңгер қызметі
3) жеке қосалқы шаруашылықтарды жүргізуші азаматтардың жеке қосалқы
шаруашылығын жүргізу кезінде өндірілген және қайта өңделген ауыл
шаруашылығы өнімдерін өткізуі жөніндегі қызмет.
4) мемлекеттік және муниципиалдық білім беру мекемелері халыққа және
кәсіпорындарға ақылы қосымша білім беру қызметтерін көрсету жөніндегі
қызмет. [3]
Кәсіпкерлік анықтамасы Қазақстан Республикасының 10-бабында
көрсетілген, осыған сәйкес кәсіпкерлік – бұл азаматтар мен заңды
тұрғалардың меншіктілік түріне тәуелсіз, тауарларға (жұмыстар, қазметтерге)
сұранысты қанағаттандыру арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жеке меншікке
(жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық жүргізу
құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген бастамашыл
қызметі.Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігінде жүзеге
асырылады.
Жеке кәсіпкерлік ұғымы ҚР 2006 жылғы 1-ақпандағы Жеке кәсіпкерлік
туралы заңның 1 бабы 5-тармағында жазылған.
Бұл нормативтік-құқықтық акт жеке кәсіпкерлік жеке кәсіпкерлік
субъектілерінің кіріс алуға бағытталған, жеке кәсіпкерліктің өзінің
субъектілерінің жеке меншілігіне негізделген және жеке кәсіпкерлікаупі үшін
және мүліктік жауапкершілікке жүзеге асырылатын бастамашыл қызметті
білдіретіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңына (2006)
сәйкес кәсіпкерлік субъектілеріне мыналар жатады:
- шағын бизнес субъектілері;
- орта бизнес субъектілері ;
- ірі бизнес субъектілері ; [5]
Экономистер мен статистиктер шағын, орта және ірі кәсіпорындарды
ажырату кезінде өлшеуге оңай болатын сандық өлшемдерді пайдаланады.
Дүниезүзілік Банктің деректері бойынша кәсіпорындардың шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жататын көрсеткіштерінің жалпы саны 50-ден асады. [6]
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпорынның шағын немесе орта
кәсіпкерлік субъектілеріне жататытын анықтаушы негізгі критерий ретінде,
есепті кезеңдегі орташа, жұмыс істейтін қызметкерлердің саны болып
табылады. Экономикалық жоғары дамыған елдер мүше Халықаралық Экономикалық
Ынтымақтастық және Даму ұйымы жұмысшылар саны 19-ға дейін – өте шағын, 99
адамға шейін – шағын, 100-ден 499 жұмысшыға дейін – орта, 500-ден
жоғары жұмысшы – ірі кәсіпорын болып ажыратады. [7]
Шағын бизнес дербес менеджементпен, меншікті капиталмен, шағын
өлшемдермен, операциялардың жергілікті аудандарымен сипатталады.
Іс жүзінде, орта кәсіпкерлік тым аз, сондықтан топтарға бөлінбейді.
Керісінше, оны көбіне шағын кәсіпкерлікпен біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңында (2006)
кәсіпкерлік қызмет субъектілерін шағын, орта және ірі санаттарға жатқызудың
негізгі өлшемдері айқындалған, олар жүйеленген түрде 2-кестеде берілген:
2-кесте. Қазақстандағы кәсіпкерлік субъектілерін шағын, орта және ірі
кәсіпкерлік санатына жатқызудың заңнамалық критерийлері
Критерийлер Шағын бизнес Орта бизнес Ірі бизнес
ҚызметкерлердіБілімі жоқ Білімі жоқ Жеке кәсіпкерлікті
ң жылдық индивидуалды индивидуалды жылдық орташа саны
орташа саны кәсіпкерлер – 50 кәсіпкерлер – 50 250-ден асатын
адамнан төмен адамнан жоғары қызметкерлермен
Жеке кәсіпкерлікті Жеке кәсіпкерлікті жұмыс жасайтын
жүзеге асыратын жүзеге асыратын заңды тұлға.
заңды тұлғалар – 50заңлы тұлғалар – 50
адамнан төмен адамнан жоғары,
бірақ 250-ден төмен
Активтердің Тиісті қаржы жылына325 еселенген 325 еселенген
орташа жылдық белгіленген 65 АЕК-тен артық емес, АЕК-тен артық
құны еселенген АЕК-тен 658 125 мың теңге
артық емес, 131 625(325000*2025)
мың теңге
(65000*2025)
Ескерту - [8] дерек көзі бойынша құрастырылған
2-кестені анықтап түсіндірсек:
АЕК – республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
белгіленетін айлық есептік көрсеткіш. 2019 жылдың 2 шілдесінде АЕК - 2025
теңге. [8]
Шағын кәсіпкерлік субъектілері қызметкерлерінің орташа жылдық саны
филиалдардың, өкілдіктердің және басқа да оқшауланған бөлімшелердің
қызметкерлерін қосқандағы барлық қызметкерлерді ескере отырып айқындалады.
[3]
Біздің елімізде шағын және орта бизнеске жатқызу өлшемдері бірнеше рет
өзгеріске ұшырады. 2006 жылға дейін негізгі өлшем ретінде жұмыскерлер саны
алынып, салалық ерекшеліктеріне байланысты анықталса, 2006 жылдан бастап
жұмыскерлер саны мен активтерінің мөлшеріне қарай белгіленді.
Қазіргі кезде жұмыскерлердің жылдық орташа саны және жылдық орташа
табысы арқылы шағын, орта немесе ірі бизнеске жатқызылатындығын анықтай
аламыз. [9]
3-кесте. Шағын және ірі кәсіпкерліктің негізгі айырмашылық белгілері
№ Айырмашылық белгілері Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
1 Өндіріс және қызмет Ірі өнеркәсіп салалары,Өндіріс, сауда және
көрсету саласы жылу-энергетикалық жәнеқызмет көрсету
мұнай-газ кешендері
2 Стратегияны өзгерту 3 – 5 жыл 6 айдан 1-жылға
дейін
3 Қызмет сферасы Ірі қалалар мен Ірі және шағын
өнеркәсіптік кешендер қалалар
4 Бәсекелік ортына құру Нарықтың белгілі бір Шағын кәсіпорындар
бөлігін жаулап саны көп
алатындықтан бәсеке болғандықтан
шектеулі болады бәсекелік орта
күшті болады
5 Кәсіпорындарды құру Едәуір қаржылық Бастапқы
және тіркеу шығындардың қажеттігі шығындардың аз
және тіркеу тәртібінің болуы және
ұзақтығы тіркеудің оңайлығы
6 Жаңа жұмыс орындарын Жаңа жұмыс орнын құру Жаңа жұмыс орындары
құру қарқыны едәуір төмен едәуір жоғары
қарқынмен құрылады
7 Басқару құрылымы Күрделі Қарапайым
8 Шешім қабылдау Ұзақ уақытты қажет Аз уақытта және
етеді ұтымды шешім
қабылдау мүмкіндігі
9 Басқару жүйесіндегі Құрылтайшылар мен Басқарушы және
мүдделердің үйлесуі басұарушылар құрылтайшы бір адам
мүдделерінің арасында болуы мүмкін,
қайшылықтың туындау басқару жүйесіндегі
мүмкіндігі мүдде қайшылығының
жоқтығы
Ескерту - [9] дерек көзі бойынша құрастырылған
Екінші кестеден байқағанымыздай ірі кәсіпкерлікке қарағанда шағын
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтары барлық жағынан басымдыққа ие болып
отыр. Өйткені қазіргі қатаң бәсеке жағдайында кәсіпорынды басқару, оның
даму стратегияларын жақсарту, дұрыс шешім қабылдау және басқару жүйесінде
мүдделердің қайшылықсыз үйлесім табуының маңыздылығы жоғары.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлінің жоғары болуы оның
өзіндік ерекшеліктерімен де байланысты. Ең алдымен шағын және ірі
кәсіпкерліктің қызмет сферасы әртүрлі болады. Ірі кәсіпкерлік бұйымдардың
тұрақты номенклатурасы және жаппай өндіріс жағдайында қызмет ете отырып,
көтерме сатып алушылармен жұмыс жасайды. Ал, шағын кәсіпкерлік аз партияда
өнімдер шығаруға, нарықтың белгілі бір сегментінде сатып алушылар
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, екінші ретті шикізаттарды, өндіріс
қалдықтарын пайдалануға, жеке клиенттермен жұмыс жасауға бағытталады.
Өзіндік өзгеше функцияларды орындай отырып шағын және орта кәсіпкерлік бір-
бірін толықтырып отырады. Сондықтан шағын және ірі кәсіпкерлік арасында
тікелей бәсеке бар деп айту дұрыс емес. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда нарықтың айтарлықтай тиімді қызмет ететіндей сфераларында өз
орнын табады. Мұндай сфераларға бірінші кезекте сауда, сервистік қызмет
көрсету, материалмен жабдықтау және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Мәселен, автомобиль өндіру сөзсіз ірі кәсіпкерлік сферасына жатқызылса,
автомобильге техникалық қызмет көрсету және оны жөндеуді шағын кәсіпкерлік
айтарлықтай тиімді орындайды.
Ірі кәсіпкерлік – жеке және заңды тұлға құра отырып, жұмысшыларының
саны 250 адамнан асатын және жыл бойғы активтердің жылдық құны ҚР бюджет
туралы заңында белгіленгендей 325 мың еселенген айлық көрсеткіштен асатын
кәсіпкерлік іс-әрекетті айтамыз.
Орта кәсіпкерлік - жеке және заңды тұлға құра отырып, жұмысшыларының
саны 250 адамнан аспайтын және жыл бойғы активтердің жылдық құны ҚР бюджет
туралы заңында белгіленгендей 325 мың еселенген айлық көрсеткіштен аспатын
кәсіпкерлік іс-әрекетті айтамыз.
Шағын кәсіпкерлік - бұл нарықтық экономика субъектілерінің білгілі бір
анықталған өлшемдер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерлік қызметі. Әлемдік және отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай,
әртүрлі ұйымдық – құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жатқызылуының негізгі өлшемі болып жұмысшылардың саны
табылады.
Жеке кәсіпкерлер мен заңды тұрғалар мына қызмет түрлерімен айналысқан
жағдайда шағын және орта бизнес субъектілері болып табылмайды:
- прекурсор, есірткі және психотроптық заттар айналымы;
- көтерме сату мен акцизделетін өнімдерді өндіру ;
- астық қабылдау пунктерінде астық сақтау;
- ойын және шоу-бизнесі;
- лотереялар өткізу;
- сертификаттау, метрология, сапаны басқару;
- мұнай, мұнай өнімдерін, газ, электр және жылу энергиясын өндіру,
қайта өңдеу және сату
- радиоактивті материалдардың айналымы
- банк қызметін және сақтандыру нарығындағы қызметті жүзеге асыратын
дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар;
- аудиторлық қызметті жүзеге асыратын дара кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметті жүзеге асыратын дара
кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар;
Шағын және орта кәсіпкерліктің ел экономикасында маңызды орынға ие
болуын және тиімді қызмет етуін оның келесі артықшылықтарымен түсіндіруге
болады:
1) Шағын кәсіпкерліктің икемділігі, өндірілетін өнімдердің
тұтынушылардың талғамына сай тез бейімделу мүмкіндігі;
2) жергілікті ресурстарды пайдалану мен жергілікті нарықта қызмет
етуі;
3) кәсіпорынды басқарудың қарапайымдылығы, ірі бюрократиялық
құрылымның болмауы;
4) жұмыскерлердің және кәсіпорын басшысының жоғары нәтижеге жетуге
деген ортақ мүдденің болуы; мотивацияның жоғарылығы;
5) ірі өндіріспен өзара тиімді әрекетте болу мүмкіндігі, яғни, ірі
кәсіпорындармен қосалқы бұйымдар мен бөлшектерді өндірушілер және
жеткізушілер ретінде әріптестік қатынаста болу;
6) кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы капиталдың
және жұмсалатын шығындардың салыстырмалы түрде аз болуы;
7) өндірісті жаңарту, жаңашылдықты енгізу, жаңа идеяларды жүзеге
икемділігі.
Шағын және орта кәсіпкерлікке тән кемшіліктерге төмендегілерді
жатқызуға болады:
1) тәуекел деңгейінің жоғары болуы;
2) ресурстық, қаржылық және материалдық – техникалық базаның
жеткіліксіздігі;
3) өткізу нарықтарының тарлығы және әлемдік стандарттарға сай өнім
өндіру мүмкіндігінің төмендігі;
4) қызметкерлер біліктілігінің айтарлықтай жоғарй деңгейде болмауы
және бір адамның бірнеше қызметті атқару мүмкіндігі;
5) қосымша қаражаттар тарту және несие алу мүмкіндігінің төменділігі;
[9]
Елімізде экономиканы жедел жаңарту мен дамытуда, жоғары экономикалық
өсімге қол жеткізуде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен кәсіпкерлікті
қолдау экономиканы құрылымдық қайта құруды жандандыруға, таңдау еркіндігі
мен қосымша жұмыс орындарын ұсынуға, шығындардың тез қайтымдылығын
қамтамасыз етуге, тұтынушылық сұраныстың өзгерістеріне жедел бейімделуге
мүмкіндік беретін щағын кәсіпорындар торабын құруды тездетуді талап етеді.
Ел экономикасын дамытуда шағын кәсіпкерліктің маңыздылығы өте жоғары. Ал,
осы шағын кәсіпкерлік қандай да бір іс бастауы үшін ірі көлемде
инвестицияларды талап етпейді және ресурстар айналымының жоғары
жылдамдығына мүмкіндік береді. Осыған байланысты экономиканы қайта
құрылымдау проблемаларын ұтымды шешуді, нарықты тұтыну тауарларымен
толықтыруды қамтамасыз етіп қана қоймай, бәсекелік ортаны күшейту арқылы
өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартуға, жаңа
жұмыс орындарын құра отырып жұмыссыздық мәселесін шешуге қол жеткізуге
болады.
Шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлі, өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары мен кемшіліктері жөнінде көптеген ғалымдар еңбектерінде
қарастырылған. А.А.Шулустың пікірінше, шағын кәсіпорынның келесідей
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:
- кәсіпорынды тікелей басқару және меншік құқығының бірлігі;
- кәсіпорынның көз жетерлік болуы: оның масштабының шектеулілігі
кәсіпорын иесі мен жұмыскердің арасындағы қарым – қатынастың ерекше, жеке
сипатын көрсетеді. Ол қызметкер жұмысын мотивациялау мен оның еңбекке
қанағаттануының жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік береді.
- ресурстар мен өткізу тиімділігі мен даму перспективасында кәсіпорын
басшысының рөлі. Яғни, ол шаруашылық қызмет нәтижелеріне толық
жауапкершілікте болады.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігінің басты факторы – олардың өнім өндіру
облысында, сондай - ақ, қолданылатын еңбек құралдары бойынша тар
мамандануы. Шағын кәсіпкерлік шектеулі номенклатурада өнімдер өндіреді
және бірмезгілде жоғары өнімділікпен ерекшеленетін тармамандандырылған
құрал-жабдықтарды қолданады. Ол қысқа мерзімде өндіріс технологиясын және
өндірістік үрдісті интенсификациялау ғана емес, сондай-ақ, негізгі
құралдардың ұдайы өндіріс үрдісін өзгертуге мүмкіндік береді. Шағын
кәсіпкерлік инфрақұрылымдық бөлімшелер құруға көп шығын жұмсауды қажет
етпейді, яғни, көлік шаруашылығын, арнайы коммуникациялар, жөндеу
шаруашылығн және үлкен қоймалар ұстаудың қажеттілігі жоқ. Өндіріс көлемінің
шағын болуы материалды-техникалық жабдықтауды, сондай-ақ, өнімнің
дайындығына байланысты өткізуді жүзег ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қаржылық қолдаудың
жағдайы
Қабылдаған:
Орындаған:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, функциялары және оның нарықтық 6
экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.2 Бизнес түрлері, нысандары мен жіктелуі 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 ҚР ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 ҚР-дағы шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау 31
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Қазақстандағы Шағын және орта бизнестің дамуын 49
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОЛДАУДЫ 55
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ...
3.1 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың шетелдік 55
тәжірибесінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
3.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту 62
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі - Қазақстандағы шағын және орта бизнестің
дамуы жолдарының маңыздылығымен негізделеді. ХХ ғасырдың басынан басталған
жаппай бірігулер екінші мыңжылдықтың соңында дүниежүзілік экономикада ірі
компаниялардың пайда болуына әкелді. Ірі компаниялар мен шағын фирмалар
қосымша пайда табу мақсатын кеңейту көздерін іздеуге ұмтылды және ең
пәрменді тәсілдердің бірі және өз қызметінің тиімділігін жоғарылату бағыты
ретінде интеграцияны таңдады. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық өрлеу
әлеуметтік және экономикалық үрдістердің дамуға қажетті жағдай жасайтын
ұлттық шаруашылық кешенінің барлық салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл
қызметті материалдық және әлеуметтік инфрақұрылымдар атқарады. Қазіргі
әлемдік экономиканың негізін құрап отырған салааралық ұлтаралық
корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіптік өндірісінің жартысына жуығын
бақылайды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның экономикалық және
қоғамдық өмірінің барлық салаларында түбегейлі өзгерістер болды: еліміз
нарықтық экономикаға көшу жолына түсті. Шаруашылықты жүргізудің нарықтық
жүйесін қалыптастыру кезеңінде мемлекеттің қоғамдық-саяси ұстанымдары
жаңарды, еліміз әріптестік пен өзара әрекеттестіктің халықаралық
ықпалдастығына бағыт алды. Нарық – сұраныс пен ұсыныс заңдары бойынша
жүзеге асырылатын айналым. Оның аса маңызды қасиетіне экономикалық
еркінділік жатады. Ал, экономикалық еркіндік дегеніміз азаматтардың
барлығына өзінің қабілетін, жеке қасиеттерін, мүлкін белсенді экономикалық
қызметті жүзеге асыру үшін толықтай пайдалануға кепілдік болады деген
мағынаны білдіреді. Яғни, әр тауар өз бағасына ие болып, адамдарға
таңдаудың шексіз мүмкіндіктері беріледі. Бұл - нарықтық экономиканың
жоспарлы экономикадан басты артықшылығы. Нарықтық қатынастардың дамуының
қазіргі жағдайында кәсіпкерлік қызмет еркіндігін сақтай отырып, шағын
бизнесті дамыту айрықша мәнге ие болады. Себебі шағын кәсіпкерліктің
өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары экономиканы жаңарту жағдайында
әртараптандыру мәселесін шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалану мен
іске асыруға, еліміздің экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға
айтарлықтай ықпал етеді. Бұрын Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
құрамында Қазақстан тек шикізатты шығарып қана қойды, ал оларды одақтың
басқа Автономиялық Республикаларында өндіріп, дайын тауар түрінде шығарды.
Сол себепті, 1990-шы жылдары жаңа экономикалық қадамға бетбұрыс кезеңінде
шикізатты шығарғанмен, оны өндіруге деген қауқарсыздық әсерінен Республика
дағдарысқа ұшырады.
Бүгінде көп адамдар өндірістің, экономиканың және жалпы қоғамның
дамуын жылжытатын кәсіпкерлік екенін түсіне бастады. Еліміз кәсіпкерлік
арқасында, ал кәсіпкерлер мемлекет қолдауының арқасында гүлденіп жатыр.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында Шағын
және орта бизнесті дамыту – ХХІ ғасырдағы Қазақстанды индустриялық және
әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы. ... .. Экономикамызда шағын және орта
бизнестің үлесі артқан сайын Қазақстанның дамуы да орнықты бола түседі, -
деп атап көрсеткен болатын. Қазақстан Республикасының 10 бабында
көрсетілген анықтамаға сәйкес, кәсіпкерлік - азаматтар мен заңды
тұлғалардың меншіктілік түріне тәуелсіз, тауарларға сұранысты
қанағаттандыру арқылы таза табыс алуға бағытталған, жеке меншікке немесе
мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық жүргізу құқығына негізделген бастамашыл
қызметі. Шағын бизнес дегеніміз монополистік ұйымдарға кірмейтін және
экономикада монополияға қатысты бағынышты қызмет атқаратын жеке меншіктегі
ұсақ және орта кәсіпорындардың қабылданған жиынтық атауы. Шағын бизнесті
экономиканың қарқынды дамуының құралы ретінде алатын болсақ, оны
бәсекелестік ұғымынсыз елестету мүмкін емес, яғни, нарықтық экономиканың
басты қағидаты – кәсіпкерлердің еркін бәсекелестігі. Ал бәсекелестік
дегеніміз бұл өз кезегінде кәсіпкерлер немесе кәсіпорындар арасындағы өнім
өндіру және өнімді тиімді өткізу жолындағы күресі. Бәсекелікке негізделген
бизнес жаһандану жолында қарқынды дамиды. Қазақстан Республикасының тұңғыш
Президенті Н.Ә.Назарбаев ...Еңбек етуші халықтың 60% шағын және орта
бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін
болады.. деп айтқандай шағын және орта бизнес нарықтық экономиканың басты
қағидаты болып саналады.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына интенсивті
түрде барлық жағдайлар жасалуда, әсіресе кәсіпкерлікті дамытуға жеке
меншікті жекешелендіруге байланысты үлкен жұмыстар атқаруда. Елімізде шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдауға кең ауқымды шаралар қолдануда.
Тұтас қоғамның, соның ішінде ауылдық жерлерде қоныстанған тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық дамуы қоғамның алуан түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесінің қызметіне байланысты. Халықтың өмір сүру деңгейі
мен оның сапасына елдің тұрғын үймен, білім беру, денсаулық сақтау, сауда,
көлік, мәдени қызмет көрсетумен қамтамсыз етілу деңгейі тікелей әсер етеді.
Қазіргі кездегі еліміздегі отандық кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру мен серпінді жобаларды жүзеге асыру кәсіпкерлікті
дамыту және табысты жұмыс жасауын қамтамасыз етумен тығыз байланысты. Демек
шағын және орта бизнесті дамыту арқылы индустриялық – инновациялық даму
саясатын табысты іске асыруға, жаңа жұмыс орындарын құру арқылы жұмыспен
қамту мәселесін шешуге, тұтыну нарығын қажетті тауарлармен немесе
қызметтермен толықтыруға, халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының
жақсаруына, бәсекелік ортаның күшеюіне, отандық өндірісті дамытуға, ғылыми
техникалық прогресті жеделдету, жаңашылдықты енгізу және басқа да бірқатар
мәселелердің оң шешімін табуына септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде
еліміздің әлеуметтік - экономикалық дамуына оң әсер етеді. Осыған
байланысты шағын және орта бизнесті ұйымдастыру мәселесін теориялық –
әдістемелік негізде қарастырудың маңыздылығы жоғары.
Курстық жұмыстың мақсаты – шағын бизнестің оңай әрі жылдам дамуы үшін
оны ұйымдастыруына кедергі болатын мәселелерді анықтап, оларды статистика
арқылы талдай отырып, тиімді ұсыныстар беру. Бұл мақсаттарға қол жеткізу
үшін төмендегідей міндеттерді орындауым керек:
- Шағын және орта бизнестің мәнін көрсету
- Шағын және орта бизнестің қиындықтары мен проблемаларын терең талдау
- Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдайтын қорларды
анықтау
- Дамыған елдердің экономикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдаудың әдемдік тәжірибесін біздің ел жағдайында қолдану
мүмкіншіліктерін анықтау
- Еліміздің жыл сайынғы шағын және орта бизнесті дамуындағы статистикалық
мәліметтерді салыстыру
Зерттеу объектісі – Қазақстандағы шағын және орта бизнес.
Зерттеу пәні – шағын және орта бизнес құрылуы мен құрылымы.
Жұмысты жазудың әдіснамалық негіздері – экономикалық және қаржылық
талдау әдістері, көрсеткіштер мен статистикалық зерттеу әдістері.
Курстық жұмыста зерттеулердің ақпараттық базасы болып келген отандық
Елшібаев.Р.Қ, Нұрғалиева А.А, Корабаев Б.С, Кошимова М.А, Естурлиева А.И,
Кулембаева Ф.М қаржыгер-ғалымдардың ғылыми жұмыстары, монографиялары,
мерзімдік басылымдары, Даму кәсіпкерлікті дамтыу қорының, Атамекен
Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасының статистикалық
мәліметтері.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Шағын және орта кәсіпкерлік түсінігі және оның нарықтық
экономикадағы рөлі
Мемлекетімізде іске асырылып жатырған экономикалық реформаларды
объективті қажеттілік қана емес қазіргі интеграциялық үдерістер және
жаһандану жағдайындағы маңызды міндет ретінде қарастыруға болады. Кез-
келген елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының көптеген факторларының ішінде
кәсіпкерлік қызмет және оның субъектілері маңызды рөл атқарады.
Кәсіпкерлік – азаматтардың пайда табуға бағытталған және өзінің
бастамасы бойынша жүзеге асырылатын дербес қызметі.
Кәсіпкерлік феодалдық және құл иеленушіліктен бастау алған, орта
ғасырларда саудагерлер, қолөнершілер, көпестер мен миссионерлер кезінде
дамып, кейіннен экономикалық маңызға ие болған. Кәсіпкерліктің алғашқы
дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол
кәсіпорында жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 ж. Ост-Индия сауда компаниясы. XVII ғасырдың аяғында
акционерлік банктер іске қосылды.
Кәсіпкерлік түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Контильон
XVII ғ. – XVIII ғасырдың басында енгізген. Оның пікірінше, кәсіпкер –
тәуекел жағдайында іс-әрекетін жүзеге асыратын адам. Кәсіпкер тек
стандартты жағдайда ғана емес, сондай-ақ инновация кезінде де қабылданатын
шешімдер үшін барлық жауапкершілікті толықтай өзіне алу, тәуекелге бара
білу сияқты ерекше қабілеттерді иеленетін субъект. Кәсіпкер өндірісте де
жақсы жетістікке жетуі мүмкін, бірақ айналымдағы капиталдың меншік иесі
болуы міндетті емес, ал өндірістегі кәсіпкерлерге қажетті өндіріс
құралдарын иелене отырып табыс табу мақсатында сатуға арналған өнімдер
өндіретіндерді жатқызған.
Ағылшынның экономисті - ғалымы А.Смиттің (1723 - 1790) ойынша,
кәсіпкер – капиталдың меншік иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық
идеяларды жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге баруы. Кәсіпкер өзі
жоспарлайды, өндірісті ұйымдастырады және оның нетижелеріне иелік етеді.
Кейінірек атақты француз экономисті Ж.Б.Сэй (1767 - 1832) кәсіпкерлік
қызмет негізгі үш өндіріс факторының, яғни, жер, капитал, еңбектің өзара
үйлесуі мен бірігуі нәтижесінде орын алады деп сипаттаған. Ол кәсіпкерді
тәуекелге бара отырып, өз есебінен өз пайдасы үшін қандай да бір өнім
өндіруді қолға алған адам деп есептейді. Сондықтан да кәсіпкердің негізгі
функциясы ретінде пайда табуды емес, ұдайы өндірісті ұйымдастыру мен
басқаруды атаған. Ж.Б.Сэй пікірінше, кәсіпкердің табысы – оның өндірісті
ұйымдастыру мен өнім өткізу қабілеті, жасаған еңбегі үшін алатын сыйақысы.
Француз экономисі А.Маршал (1907 - 1968) жоғарыда тап өткен үш өндіріс
факторына төртінші фактор ретінде ұйымдастыруды қосты.
Американдық экономист Дж.Б.Кларктың (1847 - 1938) ойынша, өндірістік
үрдіске тұрақты түрде төрт фактор қатысады:
1) капитал;
2)капиталдық игіліктер – өгдіріс құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Бұл факторлардың әрқайсысына өндірістік түсімнің өзіндік үлесі тән.
Анығырақ тоқталсақ, капитал капиталистке пайыз, капиталдық игіліктер –
рента, кәсіпкерлік қызмет – пайда түрінде табыс әкелсе, жұмысшының еңбегі
оны жалақымен қамтамасыз етеді.
Танымал американдық ғалым Й.Шумпетер (1883 - 1950) кәсіпкер түсінігін
новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын болсақ, кәсіпкер – жаңа
технологияларды әзірлейтін новатор. Ол өндіргіш күштерді жаңаша
ұйымдастырады, үйлестіреді және олардың қозғалысы өз кезегінде жалпы
экономикалық өсімге немесе өндіріс циклының жеделдеуіне алып келеді.
Кәсіпкер функциясы – экономикалық өсімді қамтамасыз етуде, капиталистік
экономиканың дамуында маңызды рөл атқаратын жаңашылдықты жүзеге асыру.
Й.Шумпетер өндіріс факторларын жаңаша үйлестірудің келесі бес түрін
көрсетті:
1) жаңа тауарды немесе қызмет түрін дайындау не болмаса оларды жаңа
сапада жасау;
2) жаңа ғылыми жетістіктер негізінде өндірістің жаңа әдістерін енгізу
немесе сәйкес игіліктерді коммерциялық пайдаланудың жаңа тәсілін ойлап
табу;
3) жаңа өткізу нарықтарын ашу;
4) шикізаттың жаңа көзін не болмаса түрін пайдалану;
5) кәсіпкерлік құрылымдар қызметін ұйымдастырудың жаңа қағидаларын
енгізу.
Ағылшын экономисті, экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты
(1974ж.) Фридрих фон Хайектің (1899 - 1984) пайымдауына сәйкес, кәсіпкерлік
– қызмет түрі емес, іс – әрекет сипаттамасы, жаңа экономикалық
мүмкіндіктерді іздеу және зерттеу.
Экономикалық ілімдер тарихын зерттеу көрсеткендей, кәсіпкерлік
теориясының дамуында төрт негізгі бағыт бөліп көрсетіледі.
Бірінші бағыт. Оның өрнекті өкілдері Р.Кантильон, И.Тюнен және Ф.Найт
күтпеген төтенше жағдайлармен байланысты тәуекел кәсіпкерліктің маңызды
құрамдас бөлігі болып табылатындығына негіздеме жасаған. Тәуекел жағдайында
өздерінің жетістікке жету мүмкіндіктерін іске асыра білу қабілеттерін
иеленітін кәсіпкерлер мұндай қабілеттері жоқ бизнесмендермен салыстырғанда
жоғары пайда ала алады.
Екінші бағыттың бастамашылары - Ж.Б.Сэй мен А.Маршалл. Жоғарыда айтып
өткеніміздей Ж.Б.Сэй кәсіпкерліктің мәнін өндіріс факторларының: жер,
еңбек, капитал ұтымды үйлесуімен байланысты қарастырады. Ол кәсіпкерлікті
макроэкономика деңгейінде зерттеген. Ал А.Маршалл кәсіпкерлік ұғымын
зерттей келе, жоғарыда аталған өндіріс факторларын өндірісті ұйымдастырумен
байланыстыра отырып үйлестіруді микродеңгейде қарастырған.
Екінші бағыттың логикалық жалғасы ретінде кәсіпкерлік теориясын
дамытқан Й.Шумпетер болды. Ол үшінші бағыттың негізін қалаушы болып
табылады. Й.Шумпетер экономиканы дамытудың маңызды қайнар көзі –
кәсіпкерлік екендігін анықтаған. Оның еңбегі – ерекше сападағы еңбек, яғни
өндіріс факторларының жай ғана үйлесуі емес, жаңа комбинацияларды іске
асыру деп есептеген. Егер шаруашылық қызметтің кез-келген субъектісі жаңа
комбинацияны жүзеге асырса кәсіпкерлік болып табылады, ал әдеттегі режимде
жұмыс істеуге көшкен кезде сәйкесінше кәсіпкерлік болуын тоқтатады. Осы
аталғандарды негізге алсақ, Й.Шумпетердің пікірінше кәсіпкерлік
жаңашылдықпен, яғни инновациялылығымен сипатталады.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуы мен дамуындағы төртінші бағыттың да
маңызы жоғары. Оның өкілдері П.Друкер, Б.Карлофф, Б.Санто кәсіпкерлікті
иновациялық менеджементпен байланыстырады.
П.Друкер кәсіпкерлік кәсіпорын, кәсіпкерлік қоғам, кәсіпкерлік
басқару түсініктерін экономика ғалымы мен шаруашылық тәжірибесіне
енгізген. Қазіргі жағдайда бәсекелік артықышылыққа, көбінесе жаңашылдыққа
тұрақты түрде бағдарланудың арқасында қол жеткізіледі, ал жұмыс жасап
тұрған фирмалардың басқарушылары басқарудың кәсіпкерлік типіне өте отырып,
тиімді кәсіпкердер болуы қажет деген тұжырымды негіздеген. Сонымен,
П.Друкер кәсіпкерлікті технологиялардың өзгеруімен байланыстырылған
инновациялық кәсіпкерлік үрдіс ретінде қарастырған. Осыған байланысты ол
кәсіпкерлік қоғамды қалыптастыру туралы идеяны ұсынған, ал мұндай қоғамда
кәсіпкерлік басқару дамудың тұрақты факторы болар еді, - деп есептейді.
Б.Карлофф кәсіпкерлікке компанияны және капиталды иеленуді, бизнесті
басқаруды жатқызбайды. Оның түсінігінде, кәсіпкерліктің мәні бизнесті
жүргізуге арналған мүмкіншіліктерді айқындау мен жүзеге асыру, әлеуетті
пайданы бағалау, ресурстарды ұтымды бөлу қабілеттерімен сипатталады. Оның
ойынша, кәсіпкерлік үрдісі қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа, едәуір
тиімді тәсілдерін табу болып табылады.
Б.Сантоның қазіргі кездегі философиясы – жаңа идеялардың философиясы.
Кәсіпкерліктің негізгі функциясы нәтижелерді болжау болып табылады.
Нәтижені алдын – ала көре білу және онымен байланысты соңғы нәтиженің
мотивациясы ретінде кәсіпкерлік бастаманы қарастырады. Б.Санто фирманың
даму стратегиясын қалыптастыратын иновациялық менеджерді кәсіпкер деп
есептеген. Осы стратегияны іске асыру үшін инновациялық менеджер фирманың
қаржылық, материалдық, коммерциялық, әкімшілік, әсіресе, адами әлеуетін
жұмылдырады.
Кәсіпкерлікті зерттеуге ресейлік және қазақстандық ғалымдар да өзіндік
үлес қосқан. Бірқатар ғалымдардың пікірлеріне қасқаша тоқталайық:
Ресейлік ғалым В.Я.Горфинкельдің анықтамасы бойынша, кәсіпкерлік –
жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың өнім өндіру, қызмет көрсету
немесе тауарларды сату мен сатып алу, қызығушылық танытқан тұлғаларға,
кәсіпорындар мен ұйымдарға өзара тиімді негізде басқа тауарға немесе ақшаға
алмастыруды жүзеге асыратын қызмет.
Тағы бір ресейлік ғалым В.Е.Савченконың ойынша, кәсіпкерлік –
өндірістің ерекше инновациялық нысаны. Ол сәйкес әлеуметтік-экономикалық
жағдайда басымдыққа ие болады, сондықтан да бүкіл қоғамдық ұдайы өндіріске
қажетті динамиканы қамтамасыз етеді. Ал кәсіпкер - болашақта қосымша табыс
алу үшін бастамашылық және инновациялық негізде, толық экономикалық
жауапкершіліктен қорықпастан тәуекелге баруға қабілетті және басқа өндіріс
факторларын ерекше түрде біріктіретін субъективті ұдайы өндіріс факторы.
А.В.Бусыгин кәсіпкерлікке мынадай анықтама берген: Кәсіпкерлік –
дербес бастамаға, жауапкершілік пен инновациялық кәсіпкерлік идеяға
негізделген экономикалық белсенділіктің ерекше түрі.
Е.Е.Румянцевтің Жаңа экономикалық энциклопедиясында кәсіпкерлікті
инновацияларды қолдана отырып дербес және тәуелсіз негізде жүргізу тәсілі
ретінде қарастырады.
Қазақстандағы кәсіпкерлікті зерттеуші белгілі ғалымдардың бірі
Қ.О.Оқаевтың жетекшілігімен авторлық ұжым дайындаған Қазақстан
Республикасындағы кәсіпкерлік деп аталатын оқу құралында кәсіпкерлікке
мынадай анықтама берілген: Кәсіпкерлік – шаруашылық қызметтің барлық
қатысушылары үшін өзара тиімді нәтижелер мен табыс табу мақсатында
меншікті, қарыздық және басқа да қаражаттар мен мүліктер есебінен тәуекелге
бара отырып іске асырылатын бастамашылық шаруашылық қызмет.
Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызмет – бұл экономика мен нарықтық
қатынастардың тарихи кезеңі, кәсіпкерлік қызметті анықтаудың екі тәсілі
бар:
1) кәсіпкерлікті азаматтық кодекс және кәсіпкерлік қызмет туралы заң
тұрғысынан анықтау;
2) ғылыми тәсіл, экономикалық теория, ғылыми-техникалық өрлеудің
қазіргі трендтері тұрғысынан кәсіпкерлік қызметті анықтау[1].
Қазақстандық ғалым А.Н.Тоқсанованың пікірінше, Кәсіпкерлік – жаңа
кәсіпорындарды құрумен немес белгілі бір дәрежеде тәуекелі бар құрылған
кәсіпорынмен байланысты инновациялық қызмет. Кәсіпкерлікті, көбінесе жаңа
бизнестің басталуымен ғана байланыстырады. Шын мәнінде кәсіпкерлік қызмет
ауқымы әлдеқайда кең,- деп есептейді.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңында жеке
кәсіпкерлік деп жеке кәсіпкерлік субъектілерінің кіріс алуға бағытталған,
өздерінің меншігіне негізделген және олардың өздерінің атынан, тәуекелімен
және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметін
айтады.
Азаматтық Кодекске сәйкес: Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың жұмысқа, қызметке сұранымды қанағаттандыру
арқылы таза табыс табуға бағытталған ынталы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Ал, мемлекет кәсіпкерлік
қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз
етеді.
Кәсіпкерлікті мынадай төрт кезеңнен тұратын үрдіс ретінде қарастыруға
болады:
1) жаңа идеяны іздеу және бағалау;
2) бизнес – жоспар жасау;
3) керекті ресурстарды іздеу;
4) құрылған кәсіпорындарды басқару.
Жоғарыда көрсетілген кезеңдер логикалық жүйелілікпен құрылған және бір-
бірімен өзара байланысты.
Кәсіпкердің үздіксіз ізденісінің нәтижесінде қандай-да бір идея пайда
болып, соған байланысты бірінші кезеңде жаңа идеяны бағалау іске асырылады.
Яғни, оның өмірдегі қажеттілігі факторларын анықтау, сондай-ақ осы өнімнің
қандай уақыт аралығында сұраныспен пайдаланылатын және оның ұзақтылығын
бағалау; идеяның өзекті және әлеуетті құндылығын бағалау; болашақ
кәсіпорынның мүмкін болатын табыстары мен басқа да пайдаларын болжау және
тәуекелді бағалау; жаңа идея кәсіпкерлің жеке қасиеттері мен мүддесіне
қаншалықты сәйкес келетіндігін бағалау; бәсекелестердің өнімімен
салыстырғанда жаңа өнімнің артықшылықтарын бағалау қарастырылады.
Кәсіпкерліктік үрдістің екінші кезеңі – оның екі құрамдас бөлігі. Оған
бизнес - жоспарды жасау әдісін жатқызуға болады. Ол нарық сегментін, оның
мөлшері мен негізгі сипаттамасын; маркетинг жоспарын; өндіріс жоспарын;
қаржылық жоспарды және тағы басқа да мәселерді қамтиды. Жақсы дайындалған
бизнес – жоспар идеяны нәтижеге дейін жеткізу құралы ғана емес, сондай – ақ
керекті ресурстарды нақты бағалау және қайтадан құрылған кәсіпорынды
басқару стратегиясын дұрыс таңдау құжаты да болып табылады.
Үшінші этапта идеяны іске асыруға қажетті ресурстарды табу мәселесі
қарастырылады. Ең бастысы – ол үшін не талап етілетіндігін дұрыс айқындау;
бірінші кезектегі мәселені екінші кезектегіден ажырата білу; қажеттілікті
төмендетпеу және шығындардың қандай да бір маңызды баптарын жіберіп алмау
қарастырылады. Сонымен қатар, ресурстардың қайсібір түрінің жеткіліксіз
көлемде болуымен байланысты теріс салдарларды да бағалау қажет.
Құрылған кәсіпорынды басқару – кәсіпкерлік үрдістің төртенші кезеңі.
Ол жетістікке жетудің негізгі факторларын айқындаудан, ұйымдық құрылымды
құрудан, басшылық жасаудың белгілі бір стилін әзірлеуден, сондай-ақ әлсіз
жерлерді анықтау мен бақылау жүйесінің көмегімен оларды болдырмаудан
тұрады.
Стратегиялық жоспарлау және стратегиялық басқарудың негізін
қалаушылардың бірі Игорь Ансофф: мақсат – бұл кәсіпкердің жетістігінің
немесе сәисіщдігінің өлшемі, - деген пікірде. Мақсаттар кәсіпкерлік
қызметке бағыт береді және оны реттеп отырады. Өйткені кәсіпкерлік қызмет
анықталған мақсаттарға жетуге бағытталады. Кәсіпкер өзінің мүмкіндіктеріне
сәйкес мақсаттарын анықтайды. Мұнда ол нарық конъюктурасын, сыртқы
жағдайларды, өндіріс құралдарын, жеке мотивтерді және басқа да мәселелерді
ескеруі тиіс. Кәсіпкерлік қызметтің мақсаттары:
- әлеуметтік және экологиялық нәтижелер өсім;
- экономикалық өсім;
- қаржылық тұрақтылық;
- пайдалылық; [2]
Кәсіпкерлік анықтамасынан, кәсіпкердің іскерлік қызметі келесідей
белгілермен сипатталатынын тұжырымдауға болады.
а) өндіріс, қызмет және өнімді жұмыс нарығында еркін сату арқылы табыс
алуға бағытталған;
б) инициативтілігі, яғни, кәсіпкердің қызығушылығына байланысты өз
қалауымен жүзеге асырылады. Басқару органдары немес бағыттаушы адамдардың
қалауымен немесе тікелей бұйрығымен орындалуы кәсіпкерлік деп саналмайды;
в) мұндай қызмет кәсіпкердің толық мүліктік еркі негізінде жүзеге
асырылады. Әдетте, ол өз ісінің мүліктік базасының иесі болып табылады және
кәсіпкерліктің барысында мүмкін болатын барлық мүліктік шығындардың толық
тәуелділігін өз бақылауына алады;
г) азаматтық айналымда кәсіпкер өз атынан әрекет етеді;
Бұл кәсіпкерліктің негізгі белгілері болып табылады. Аталған
белгілердің кем дегенде біреуі болмаған жағдайда, ақылы, шаруашылық
кәсіпкерлік болса да, шаруашылық қызметті кәсіпкерлік деп санауға болмайды.
[3]
Қазақстан Республикасы Конституциясында Әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі әрі шектеледі.
Әділетсіз бәсекеге тыйым салынады деп атап көрсетілген.
Кәсіпкерлік экономикада маңызды орынға ие бола отырып бірқатар
маңызды функцияларды орындайды. Олардың қатарына жалпы экономикалық,
ресурстық, шығармашылық-ізденушілік, яғни, инновациялық, әлеуметтік,
ұйымдастырушылық функциялары жатады. Осы функцияларға қысқаша тоқталатын
болсақ:
1) Жалпы экономикалық функциясы
Кәсіпкерліктің жалпы экономикалық функциясы өндірістік, табыстық және
жұмыспен қамту функцияларынан көрініс табады.
Өндірістік функция тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнім
өндірумен (жұмыс орындаумен, қызмет көрсетумен) сипатталады. Кәсіпкерліктің
дамуы экономикалық өсімнің, жалпы ішкі өнім көлемін ұлғайтудың маңызды
шарттарының бірі болып табылады.
Табыстық функциясы әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге кәсіпкерлік
қызметтерден табыстардың түсуін, ұлттық табыстың артуын қамтамасыз етеді.
Жұмыспен қамту функциясы жаңа жұмыс орындарының ашылуын,
жұмыссыздықтың қысқаруын білдіреді.
Жалпы экономикалық функция өз атынан және мүліктік жауапкершілігімен
қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлердің,
кәсіпкерлік ұйымдардың рөлімен байланысты болып келеді.
2) Ресурстық функция да кәсіпкерліктің маңызды функцияларының бірі.
Ұдайы өндірістік және шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану арқылы
кәсіпкерлік дамиды. Мұндай ресуртар ретінде материалдық және материалдық
емес өндіріс факторларлы айтуға болады. Бірінші кезекте ресурстарға еңбек
ресурстарын, жер мен табиғат байлықтарын, өндіріс құралдары мен ғылыми
жетістіктерді, сондай-ақ кәсіпкерлік қабілетті де жатқызуға болады.
Ресурстық функция экономикалық ресурстардың, өндіріс факторларының
айтарлықтай тиімді үйлесуімен байланысты болып келеді. Егер кәсіпкер өзі
ашқан ісінде, кәсіпкерлік қызметінде жаңашылдықты, ғылыми-техникалық
идеяларды дұрыс пайдалана білсе, сондай-ақ мұның барлығын ресурстардың
барлық түрлерін ұтымды қолданумен, білікті жұмыс күшін пайдаланумен
біріктірген жағдайда айтарлықтай жақсы жетістікке жетеді. Бірақ та, үлкен
табыс табуға ұмтылу көбінесе ресуртарды тиімсіз қолдануға алып келеді.
Мұндай кәсіпкерлер өз жұмысында қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына
зиянын келтіреді. Осыған байланысты ресуртық функцияның дұрыс
қолданылмағаны үшін кәсіпкерлердің жауапкершілігінің нысандарын белгілейтін
мемлекеттің реттеуші рөлі маңызды орынға ие. Сондықтан, кәсіпкерліктің бұл
функциясына қарама –қайшылық тән. Анықтап айтсақ, кәсіпкер, бір жағынан,
ресуртарды ұтымды пайдалануға мүдделі, екінші жағынан, ресурстарды аяусыз
қолдануы мүмкін.
3) Кәсіпкерліктің шығармашылық-ізденушілік немес инновациялық
функциясы кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жаңа идеяларды пайдаланумен ғана
емес, сондай-ақ қойылған мақсатқа жетуге арналған жаңа құралдарды
әзірлеумен де байланысты. Кәсіпкерлік бұл функциясы басқа функциялармен
тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып отырады. Ол кәсіпкерлік қызмет
субьектілерінің экономикалық еркіндік деңгейінен, шешім қабылдау
шарттарынан шығады.
4) Кәсіпкерліктің әлеуметтік функциясы әрбір әрекет қабілетті адамның
өз ісінің меншік иесі болу мүмкіндігімен, өздерінің жеке қабілеттері мен
мүмкіншіліктерін жақсы көрсете білумен сипатталады. Кәсіпкердің жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыруы, яғни пайда табуы басқа адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты. Кәсіпкер экономикалық
жетістікке бағыт ала отырып тәуекелге бару арқылы белгілі бір әлеуметтік
тапсырысты орындайды. Пайда табу кәсіпкер үшін қызметін ынталандырушы және
оның негізгі мақсаты болып табылады. Кәсіпкерліктің бұл функциясы өз ісін
бастауға, анықталған мақсатқа жетуге қабілетті, дербес-шаруашылық
экономикалық қызметке икемді адамдарды қалыптасытруда көрініс табады.
Сонымен бір уақытта жалдамалы жұмыскерлер тобы да өседі. Олар, өз
кезегінде, кәсіпкерлік кәсіпорындардың тұрақты қызметіне экономикалық және
әлеуметтік тұрғыдан тәуелді болады. Кәсіпкерлік кәсіпорындар неғұрлым
тиімді жұмыс жасаған сайын олардан әртүрлі деңгейдегі бюджетке түсетін
түсімдер соғұрлым көп болады. Кәсіпкерліктәің дамуы жұмыс орындары санының
өсуін, жұмыссыздар санының қысқаруын, жалдамалы жұмыскерлердің әлеуметтік
жағдайы мен өмір сүру деңгейінің жақсаруын қамтамасыз етеді.
5) Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық функциясы кәсіпкерлердің өз ісін
ұйымдастыру туралы дербес шешім қабылдауда, кәсіпкерлік басқаруды жүзеге
асыруда, өндірістік құрылымды құруда, фирманың іс-әрекет стратегиясын
өзгертуде және тағы басқаларда көрініс табады. Ұйымдастырушылық функция,
әсіресе шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында, сондай-ақ ұжымдық
кәсіпкерлікте айқын көрінеді.
Жоғарыда аталған барлық функциялардың өзара үйлесуі мен кешенді
пайдаланалуы нәтижесінде кәсіпкерліктің мәні айқын көрініс табады. Бұл
функциялар дамыған кәсіпкерлікке тән, бірақкөбінесе кәсіпкерлік қызмет
субъектілерінің өздеріне және мемлекеттік қолдауға байланысты болады.
Қазіргі кезде кәсіпкерліктің қосымша функцияларының бірі ретінде
төмендегілерді де айтуға болады:
- қаржыны басқару және есеп жүргізу функциясы. Қаржыны басқару
кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыстарды жинақтау, капиталды жұмылдыру,
табыстар мен капиталды пайдалануды басқаруды білдіреді. Кәсіпкерліктің
басты міндеті – тәуекелдің төмен деңгейінде кәсіпкерлік қызметтің жоғары
қайырымдығын қамтамасыз ету;
- кадрларды басқару функциясы. Кадрларды басқару ұйымдағы персоналды
басқаруды, кандидаттарды іріктеу мен жұмысқа қабылдауды қамтиды. Персоналды
басқару – кәсіпорын ұжымындағы әлеуметтік- еңбек қатынастары сферасындағы
басқарушылық қызмет жүйесі.
- материалды – техникалық қамтамасыз ету функциясы. Бұл қызмет
машиналар мен құрал-жабдықтарды, шикізаттар мен материалдарды сатып алу
операцияларын қамтиды. Бұл кезеңдегі негізгі міндет аз шығын жұмсай отырып,
өндірісті қажетті ресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету болып табылады.
- өндірістік функция. Шикізаттар, материалдар мен жартылай
фабрикаттардың дайын өнімге айналуы өндірісті білдіреді. Өндірісті басқару
техникалық және технологиялық аспектілерімен байланысты, сонымен қатар ол
өндірісте аз шығын жұмсай отырып көп пайда табуға мүмкіндік беретіндей
өндіріс факторларының үйлесімін іздеуге бағытталған.
- тұтынушылар қажеттіліктерін анықтауға бағытталған маркетингтік
функциясы. Маркетинг – нарықта өнімді өткізуді қамтамасыз ететін,
тұтынушыға ықпал ету және тұтынушылардың қалауын есепке алу жүйесі. Мұнда
кәсіпкерліктің міндеті - тұтынушылардың қалауын анықтау.
- ғылыми-зерттеу немесе инновациялық функциясы. Ол жаңа өнімді
әзірлеуге және шығаруға, жаңа технологияларды жасауға, басқаруға жүйесін
жаңартуға бағытталған қызметті білдіреді. Қазірге кезде ғылыми жаңалықтар
ашу мен алдыңғы қатарлы технологияларды пайдлалану айтарлықтай маңызды рөл
атқарады және ол кәсіпорынның нарықтағы жағдайына, кәсіпкерлік табыс
көлеміне әсерін тигізеді.
- қоғаммен байланыс функциясы. Ол қоғамдық құрылымдар (мемлекеттік
билік органдары, кәсіпорындар, бұқаралыұ ақпарат құралдары т.с.с) мен
кәсіпкерлік ұйымдар арасындағы қарым-қатынасты басқаруды білдіреді.
Соңғы жылдары елімізде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігіне ерекше
назар аударылып отыр. Демек, негізгі мақсаты пайда табу болып табылатын
бизнес әлеуметтік міндеттерді шешуге де көңіл бөлуі тиіс. Кәсіпорын
қызметінде әлеуметік бағдарланудың болуы, корпаративті іс-әрекет пен
іскерлік этика кодексінің сақталуы оның мемлекетте және қоғамда іскерлік
беделі мен имиджінің нығаюына алып келеді. Мұны да кәсіпкерліктің маңызды
функцияларының қатарына жатқызуға болады. [2]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде берілген анықтама
бойынша, кәсіпкерлік жеке және мемлекеттік бола алады. [4]
Кәсіпкер деп өндірісті ұйымдастыру мен жүргізуде, қызмет көрсету
саласында немесе ғылыми зерттеулерде ерекше дағдылары бар, қоғамдық
істердің даму перспективаларын көретін, оның тиімділігін, әлеуметтік және
жеке орындылығын қалай бағалау керектігін білетін меншік иесін айтамыз.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік жеке және мемлекеттік негізде
дамиды. Жеке меншік түрі ұжымдық (серіктестік) және индивидуалды жеке түрде
болады.
Меншіктің құқықтық режимінің сипатына қарай кәсіпкерлік фирмалар
бөлінеді:
- индивидуалды;
- ұжымдық;
- ортақ меншік құқығымен
- ортақ бірлескен кәсіп түрінде
Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі критерийлері бойынша түрлері 1-кестеде
көрсетілген.
1-кесте. Кәсіпкерлік қызметінің классификациясы
Белгілері Түрлері және айқын белгілері
Заңды түрде - заңды;
- заңсыз;
- жалған кәсіпкерлік;
Меншік бойынша - жеке;
- мемлекеттік;
- қоғамдық бірлестіктер меншігі
Иелерінің саны бойынша - Индивидуалды, яғни мүлік немесе
меншік бір адамға тиесілі;
- Ұжымдық, бірмезгілде акция
үлесінсіз немесе әрқайсысының акция
үлесімен тиесілі меншік. Иелік ету,
қолдану және орналасуы меншік
иелерінің келімһсімімен жүзеге
асырылады.
Заңды нысаны бойынша - жеке кәсіпкер
- шаруашылық серіктестік
- өндірістік кооператив
Экономикалық қызмет түрлері бойынша - тіркелгендер
- жұмыс істеп жатқан
Ескерту - [3] дерек көзі бойынша құрастырылған
Заңды кәсіпкерлік деп жеке кәсіпкерліктің тіркелген, Қазақстан
Республикасының заңды талаптарын бұзбаған кәсіпкерлікті айтады.
Заңсыз кәсіпкерлік – кәсіпкерлік қызметтің тіркеусіз немесе арнайы
рұқсат қағазынсыз (лицензия) жұмыс жасайтын кәсіпкерлік. [4]
Жалған кәсіпкерлік дегеніміз кәсіпкерлік немесе банктік қызметті
жүзеге асыру ниетімен емес, керісінше, қарыз алу (кредит), мүліктік пайда
алу үшін немес азаматтар мен ұйымдарға зиян келтіретін немесе тыйым
салынған қызметті жасыру мақсатымен коммерциялық ұйымды құру.
Кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды:
1) Нотариаттық қызмет
2) заңгер қызметі
3) жеке қосалқы шаруашылықтарды жүргізуші азаматтардың жеке қосалқы
шаруашылығын жүргізу кезінде өндірілген және қайта өңделген ауыл
шаруашылығы өнімдерін өткізуі жөніндегі қызмет.
4) мемлекеттік және муниципиалдық білім беру мекемелері халыққа және
кәсіпорындарға ақылы қосымша білім беру қызметтерін көрсету жөніндегі
қызмет. [3]
Кәсіпкерлік анықтамасы Қазақстан Республикасының 10-бабында
көрсетілген, осыған сәйкес кәсіпкерлік – бұл азаматтар мен заңды
тұрғалардың меншіктілік түріне тәуелсіз, тауарларға (жұмыстар, қазметтерге)
сұранысты қанағаттандыру арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жеке меншікке
(жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық жүргізу
құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген бастамашыл
қызметі.Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің мүліктік жауапкершілігінде жүзеге
асырылады.
Жеке кәсіпкерлік ұғымы ҚР 2006 жылғы 1-ақпандағы Жеке кәсіпкерлік
туралы заңның 1 бабы 5-тармағында жазылған.
Бұл нормативтік-құқықтық акт жеке кәсіпкерлік жеке кәсіпкерлік
субъектілерінің кіріс алуға бағытталған, жеке кәсіпкерліктің өзінің
субъектілерінің жеке меншілігіне негізделген және жеке кәсіпкерлікаупі үшін
және мүліктік жауапкершілікке жүзеге асырылатын бастамашыл қызметті
білдіретіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңына (2006)
сәйкес кәсіпкерлік субъектілеріне мыналар жатады:
- шағын бизнес субъектілері;
- орта бизнес субъектілері ;
- ірі бизнес субъектілері ; [5]
Экономистер мен статистиктер шағын, орта және ірі кәсіпорындарды
ажырату кезінде өлшеуге оңай болатын сандық өлшемдерді пайдаланады.
Дүниезүзілік Банктің деректері бойынша кәсіпорындардың шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жататын көрсеткіштерінің жалпы саны 50-ден асады. [6]
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпорынның шағын немесе орта
кәсіпкерлік субъектілеріне жататытын анықтаушы негізгі критерий ретінде,
есепті кезеңдегі орташа, жұмыс істейтін қызметкерлердің саны болып
табылады. Экономикалық жоғары дамыған елдер мүше Халықаралық Экономикалық
Ынтымақтастық және Даму ұйымы жұмысшылар саны 19-ға дейін – өте шағын, 99
адамға шейін – шағын, 100-ден 499 жұмысшыға дейін – орта, 500-ден
жоғары жұмысшы – ірі кәсіпорын болып ажыратады. [7]
Шағын бизнес дербес менеджементпен, меншікті капиталмен, шағын
өлшемдермен, операциялардың жергілікті аудандарымен сипатталады.
Іс жүзінде, орта кәсіпкерлік тым аз, сондықтан топтарға бөлінбейді.
Керісінше, оны көбіне шағын кәсіпкерлікпен біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңында (2006)
кәсіпкерлік қызмет субъектілерін шағын, орта және ірі санаттарға жатқызудың
негізгі өлшемдері айқындалған, олар жүйеленген түрде 2-кестеде берілген:
2-кесте. Қазақстандағы кәсіпкерлік субъектілерін шағын, орта және ірі
кәсіпкерлік санатына жатқызудың заңнамалық критерийлері
Критерийлер Шағын бизнес Орта бизнес Ірі бизнес
ҚызметкерлердіБілімі жоқ Білімі жоқ Жеке кәсіпкерлікті
ң жылдық индивидуалды индивидуалды жылдық орташа саны
орташа саны кәсіпкерлер – 50 кәсіпкерлер – 50 250-ден асатын
адамнан төмен адамнан жоғары қызметкерлермен
Жеке кәсіпкерлікті Жеке кәсіпкерлікті жұмыс жасайтын
жүзеге асыратын жүзеге асыратын заңды тұлға.
заңды тұлғалар – 50заңлы тұлғалар – 50
адамнан төмен адамнан жоғары,
бірақ 250-ден төмен
Активтердің Тиісті қаржы жылына325 еселенген 325 еселенген
орташа жылдық белгіленген 65 АЕК-тен артық емес, АЕК-тен артық
құны еселенген АЕК-тен 658 125 мың теңге
артық емес, 131 625(325000*2025)
мың теңге
(65000*2025)
Ескерту - [8] дерек көзі бойынша құрастырылған
2-кестені анықтап түсіндірсек:
АЕК – республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
белгіленетін айлық есептік көрсеткіш. 2019 жылдың 2 шілдесінде АЕК - 2025
теңге. [8]
Шағын кәсіпкерлік субъектілері қызметкерлерінің орташа жылдық саны
филиалдардың, өкілдіктердің және басқа да оқшауланған бөлімшелердің
қызметкерлерін қосқандағы барлық қызметкерлерді ескере отырып айқындалады.
[3]
Біздің елімізде шағын және орта бизнеске жатқызу өлшемдері бірнеше рет
өзгеріске ұшырады. 2006 жылға дейін негізгі өлшем ретінде жұмыскерлер саны
алынып, салалық ерекшеліктеріне байланысты анықталса, 2006 жылдан бастап
жұмыскерлер саны мен активтерінің мөлшеріне қарай белгіленді.
Қазіргі кезде жұмыскерлердің жылдық орташа саны және жылдық орташа
табысы арқылы шағын, орта немесе ірі бизнеске жатқызылатындығын анықтай
аламыз. [9]
3-кесте. Шағын және ірі кәсіпкерліктің негізгі айырмашылық белгілері
№ Айырмашылық белгілері Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
1 Өндіріс және қызмет Ірі өнеркәсіп салалары,Өндіріс, сауда және
көрсету саласы жылу-энергетикалық жәнеқызмет көрсету
мұнай-газ кешендері
2 Стратегияны өзгерту 3 – 5 жыл 6 айдан 1-жылға
дейін
3 Қызмет сферасы Ірі қалалар мен Ірі және шағын
өнеркәсіптік кешендер қалалар
4 Бәсекелік ортына құру Нарықтың белгілі бір Шағын кәсіпорындар
бөлігін жаулап саны көп
алатындықтан бәсеке болғандықтан
шектеулі болады бәсекелік орта
күшті болады
5 Кәсіпорындарды құру Едәуір қаржылық Бастапқы
және тіркеу шығындардың қажеттігі шығындардың аз
және тіркеу тәртібінің болуы және
ұзақтығы тіркеудің оңайлығы
6 Жаңа жұмыс орындарын Жаңа жұмыс орнын құру Жаңа жұмыс орындары
құру қарқыны едәуір төмен едәуір жоғары
қарқынмен құрылады
7 Басқару құрылымы Күрделі Қарапайым
8 Шешім қабылдау Ұзақ уақытты қажет Аз уақытта және
етеді ұтымды шешім
қабылдау мүмкіндігі
9 Басқару жүйесіндегі Құрылтайшылар мен Басқарушы және
мүдделердің үйлесуі басұарушылар құрылтайшы бір адам
мүдделерінің арасында болуы мүмкін,
қайшылықтың туындау басқару жүйесіндегі
мүмкіндігі мүдде қайшылығының
жоқтығы
Ескерту - [9] дерек көзі бойынша құрастырылған
Екінші кестеден байқағанымыздай ірі кәсіпкерлікке қарағанда шағын
кәсіпкерліктің негізгі айырмашылықтары барлық жағынан басымдыққа ие болып
отыр. Өйткені қазіргі қатаң бәсеке жағдайында кәсіпорынды басқару, оның
даму стратегияларын жақсарту, дұрыс шешім қабылдау және басқару жүйесінде
мүдделердің қайшылықсыз үйлесім табуының маңыздылығы жоғары.
Шағын кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлінің жоғары болуы оның
өзіндік ерекшеліктерімен де байланысты. Ең алдымен шағын және ірі
кәсіпкерліктің қызмет сферасы әртүрлі болады. Ірі кәсіпкерлік бұйымдардың
тұрақты номенклатурасы және жаппай өндіріс жағдайында қызмет ете отырып,
көтерме сатып алушылармен жұмыс жасайды. Ал, шағын кәсіпкерлік аз партияда
өнімдер шығаруға, нарықтың белгілі бір сегментінде сатып алушылар
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, екінші ретті шикізаттарды, өндіріс
қалдықтарын пайдалануға, жеке клиенттермен жұмыс жасауға бағытталады.
Өзіндік өзгеше функцияларды орындай отырып шағын және орта кәсіпкерлік бір-
бірін толықтырып отырады. Сондықтан шағын және ірі кәсіпкерлік арасында
тікелей бәсеке бар деп айту дұрыс емес. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда нарықтың айтарлықтай тиімді қызмет ететіндей сфераларында өз
орнын табады. Мұндай сфераларға бірінші кезекте сауда, сервистік қызмет
көрсету, материалмен жабдықтау және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Мәселен, автомобиль өндіру сөзсіз ірі кәсіпкерлік сферасына жатқызылса,
автомобильге техникалық қызмет көрсету және оны жөндеуді шағын кәсіпкерлік
айтарлықтай тиімді орындайды.
Ірі кәсіпкерлік – жеке және заңды тұлға құра отырып, жұмысшыларының
саны 250 адамнан асатын және жыл бойғы активтердің жылдық құны ҚР бюджет
туралы заңында белгіленгендей 325 мың еселенген айлық көрсеткіштен асатын
кәсіпкерлік іс-әрекетті айтамыз.
Орта кәсіпкерлік - жеке және заңды тұлға құра отырып, жұмысшыларының
саны 250 адамнан аспайтын және жыл бойғы активтердің жылдық құны ҚР бюджет
туралы заңында белгіленгендей 325 мың еселенген айлық көрсеткіштен аспатын
кәсіпкерлік іс-әрекетті айтамыз.
Шағын кәсіпкерлік - бұл нарықтық экономика субъектілерінің білгілі бір
анықталған өлшемдер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерлік қызметі. Әлемдік және отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай,
әртүрлі ұйымдық – құқықтық нысандардағы кәсіпорындардың шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жатқызылуының негізгі өлшемі болып жұмысшылардың саны
табылады.
Жеке кәсіпкерлер мен заңды тұрғалар мына қызмет түрлерімен айналысқан
жағдайда шағын және орта бизнес субъектілері болып табылмайды:
- прекурсор, есірткі және психотроптық заттар айналымы;
- көтерме сату мен акцизделетін өнімдерді өндіру ;
- астық қабылдау пунктерінде астық сақтау;
- ойын және шоу-бизнесі;
- лотереялар өткізу;
- сертификаттау, метрология, сапаны басқару;
- мұнай, мұнай өнімдерін, газ, электр және жылу энергиясын өндіру,
қайта өңдеу және сату
- радиоактивті материалдардың айналымы
- банк қызметін және сақтандыру нарығындағы қызметті жүзеге асыратын
дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар;
- аудиторлық қызметті жүзеге асыратын дара кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметті жүзеге асыратын дара
кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар;
Шағын және орта кәсіпкерліктің ел экономикасында маңызды орынға ие
болуын және тиімді қызмет етуін оның келесі артықшылықтарымен түсіндіруге
болады:
1) Шағын кәсіпкерліктің икемділігі, өндірілетін өнімдердің
тұтынушылардың талғамына сай тез бейімделу мүмкіндігі;
2) жергілікті ресурстарды пайдалану мен жергілікті нарықта қызмет
етуі;
3) кәсіпорынды басқарудың қарапайымдылығы, ірі бюрократиялық
құрылымның болмауы;
4) жұмыскерлердің және кәсіпорын басшысының жоғары нәтижеге жетуге
деген ортақ мүдденің болуы; мотивацияның жоғарылығы;
5) ірі өндіріспен өзара тиімді әрекетте болу мүмкіндігі, яғни, ірі
кәсіпорындармен қосалқы бұйымдар мен бөлшектерді өндірушілер және
жеткізушілер ретінде әріптестік қатынаста болу;
6) кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы капиталдың
және жұмсалатын шығындардың салыстырмалы түрде аз болуы;
7) өндірісті жаңарту, жаңашылдықты енгізу, жаңа идеяларды жүзеге
икемділігі.
Шағын және орта кәсіпкерлікке тән кемшіліктерге төмендегілерді
жатқызуға болады:
1) тәуекел деңгейінің жоғары болуы;
2) ресурстық, қаржылық және материалдық – техникалық базаның
жеткіліксіздігі;
3) өткізу нарықтарының тарлығы және әлемдік стандарттарға сай өнім
өндіру мүмкіндігінің төмендігі;
4) қызметкерлер біліктілігінің айтарлықтай жоғарй деңгейде болмауы
және бір адамның бірнеше қызметті атқару мүмкіндігі;
5) қосымша қаражаттар тарту және несие алу мүмкіндігінің төменділігі;
[9]
Елімізде экономиканы жедел жаңарту мен дамытуда, жоғары экономикалық
өсімге қол жеткізуде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру мен кәсіпкерлікті
қолдау экономиканы құрылымдық қайта құруды жандандыруға, таңдау еркіндігі
мен қосымша жұмыс орындарын ұсынуға, шығындардың тез қайтымдылығын
қамтамасыз етуге, тұтынушылық сұраныстың өзгерістеріне жедел бейімделуге
мүмкіндік беретін щағын кәсіпорындар торабын құруды тездетуді талап етеді.
Ел экономикасын дамытуда шағын кәсіпкерліктің маңыздылығы өте жоғары. Ал,
осы шағын кәсіпкерлік қандай да бір іс бастауы үшін ірі көлемде
инвестицияларды талап етпейді және ресурстар айналымының жоғары
жылдамдығына мүмкіндік береді. Осыған байланысты экономиканы қайта
құрылымдау проблемаларын ұтымды шешуді, нарықты тұтыну тауарларымен
толықтыруды қамтамасыз етіп қана қоймай, бәсекелік ортаны күшейту арқылы
өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартуға, жаңа
жұмыс орындарын құра отырып жұмыссыздық мәселесін шешуге қол жеткізуге
болады.
Шағын кәсіпкерліктің экономикадағы рөлі, өзіндік ерекшеліктері,
артықшылықтары мен кемшіліктері жөнінде көптеген ғалымдар еңбектерінде
қарастырылған. А.А.Шулустың пікірінше, шағын кәсіпорынның келесідей
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:
- кәсіпорынды тікелей басқару және меншік құқығының бірлігі;
- кәсіпорынның көз жетерлік болуы: оның масштабының шектеулілігі
кәсіпорын иесі мен жұмыскердің арасындағы қарым – қатынастың ерекше, жеке
сипатын көрсетеді. Ол қызметкер жұмысын мотивациялау мен оның еңбекке
қанағаттануының жоғары дәрежесіне жетуге мүмкіндік береді.
- ресурстар мен өткізу тиімділігі мен даму перспективасында кәсіпорын
басшысының рөлі. Яғни, ол шаруашылық қызмет нәтижелеріне толық
жауапкершілікте болады.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігінің басты факторы – олардың өнім өндіру
облысында, сондай - ақ, қолданылатын еңбек құралдары бойынша тар
мамандануы. Шағын кәсіпкерлік шектеулі номенклатурада өнімдер өндіреді
және бірмезгілде жоғары өнімділікпен ерекшеленетін тармамандандырылған
құрал-жабдықтарды қолданады. Ол қысқа мерзімде өндіріс технологиясын және
өндірістік үрдісті интенсификациялау ғана емес, сондай-ақ, негізгі
құралдардың ұдайы өндіріс үрдісін өзгертуге мүмкіндік береді. Шағын
кәсіпкерлік инфрақұрылымдық бөлімшелер құруға көп шығын жұмсауды қажет
етпейді, яғни, көлік шаруашылығын, арнайы коммуникациялар, жөндеу
шаруашылығн және үлкен қоймалар ұстаудың қажеттілігі жоқ. Өндіріс көлемінің
шағын болуы материалды-техникалық жабдықтауды, сондай-ақ, өнімнің
дайындығына байланысты өткізуді жүзег ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz