Қамар сұлу
Жіңішке сымға тартқан әні қандай.
Балауыз балбыраған тәні қандай.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,
Толықсып толып тұрған сәні қандай.
Еріткен іші.бауырыңды көзі қандай,
Бал тамған майда бұлбұл сөзі қандай.
Жұп.жұмсақ, бып.биязы ішке кіріп,
Жайтаңдап жан күйдірген көзі қандай!
Күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі,
Қайнамас оны көріп кімнің іші?
Алмас қылыш жүзіндей аударылған,
Сүйгізіп көлеңкесі әрбір ісі.
Нұрлы жүз жан.жағына сәуле шашып,
Бойының мінсіздігі онан асып.
Өзгеден сып.сыпайы һәм сүйкімді,
Ең арты жүрсе.дағы аяқ басып.
Толған ай шілдедегі жалт.жұлт еткен,
Мүбәда көрген кісі қиыр шеттен.
Көлеңкесі күйдіріп күні.түні,
Есінен екі.үш айда әрең кеткен.
Талайы бозбаланың болған ғашық,
Уай шіркін! Болсайшы деп бізге нәсіп.
Егерде Қамарменен тіл қағысса,
Құдай ұрып жым болар қара басып.
Омар да қоя берді бетін қақпай,
Жүрсе де сонысынан жұртқа жақпай.
Әркімдер құдалықты ойланса да,
Қамар қыз қайдан көнсін теңін таппай.
Қамар осындай сәулетпен бұлғақтап болып тұрған кезінде құдай берген дәулеттің арқасында абырой, атақ бірдей келіп толықсып тұрған кезінде:
Сұлу Қамар, ақын Қамар, жаным Қамар,
Қамаржан, сені ойласам, ішім жанар.
Үлбіреген аузыңнан бір сүйгізсең,
Ішкендей кәусар суын мейірім қанар ...
дегендей өлеңдер сол маңайдағы бозбалалардың аузынан екі елі тастамайтын тәсбиғы еді. Және бір нәрсені көңілдері ұнатып, мақтағысы келсе: "Уай, шіркін! Мынау Қамардай екен!" десуші еді. Кей уақыт Қамардың көзіне жазатайым көздері түсіп кеткендері де әлдеқандай көтеріліп, қуанып қалушы еді. Қамар біреуінен әншейін бір істің жөнін сұраса да: "Қамар маған сүйдеді, бүйдеді..." деп, неше күндей әркімге бір әйгілетіп, даурығуға со да жетуші еді.
Қамар осылай әркімнің көзіне күйік болған қалпымен күннен.күнге құлпырып, он бес жасына жетті. Бұл кездері баяғы теңмін деп құмартып, құлқынын құртып жүретін замандастарынан жоғары секілді телміріп жазған өлеңдер, хаттар судай ағылып келсе де, кейбіреулерін жауапсыз жыртып, кейбіреулерін өзінің шешендігімен жебедей жерге енгізіп, енді қайтып бас көтеруге жаратпай тастай беруші еді.
Сол кезде аса жақын болмаса да, Омарларға үш.төрт атадан барып қосылатын Сарбас деген ауылда Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген жиырма бір жаста Ахмет есімді бір жақсы зерек баласы бар еді. Жәуке өзі нашар кісі болса да, бар тапқан.таянғанын жалғыз баласы Ахметтің оқуына салып, жасынан олай сүйреп, былай сүйреп жүріп, әйтеуір молда атына іліктіріп еді. Бертін келген кездерде Жәукенің ол бейнеті босқа кетпей, Ахметтің
Балауыз балбыраған тәні қандай.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,
Толықсып толып тұрған сәні қандай.
Еріткен іші.бауырыңды көзі қандай,
Бал тамған майда бұлбұл сөзі қандай.
Жұп.жұмсақ, бып.биязы ішке кіріп,
Жайтаңдап жан күйдірген көзі қандай!
Күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі,
Қайнамас оны көріп кімнің іші?
Алмас қылыш жүзіндей аударылған,
Сүйгізіп көлеңкесі әрбір ісі.
Нұрлы жүз жан.жағына сәуле шашып,
Бойының мінсіздігі онан асып.
Өзгеден сып.сыпайы һәм сүйкімді,
Ең арты жүрсе.дағы аяқ басып.
Толған ай шілдедегі жалт.жұлт еткен,
Мүбәда көрген кісі қиыр шеттен.
Көлеңкесі күйдіріп күні.түні,
Есінен екі.үш айда әрең кеткен.
Талайы бозбаланың болған ғашық,
Уай шіркін! Болсайшы деп бізге нәсіп.
Егерде Қамарменен тіл қағысса,
Құдай ұрып жым болар қара басып.
Омар да қоя берді бетін қақпай,
Жүрсе де сонысынан жұртқа жақпай.
Әркімдер құдалықты ойланса да,
Қамар қыз қайдан көнсін теңін таппай.
Қамар осындай сәулетпен бұлғақтап болып тұрған кезінде құдай берген дәулеттің арқасында абырой, атақ бірдей келіп толықсып тұрған кезінде:
Сұлу Қамар, ақын Қамар, жаным Қамар,
Қамаржан, сені ойласам, ішім жанар.
Үлбіреген аузыңнан бір сүйгізсең,
Ішкендей кәусар суын мейірім қанар ...
дегендей өлеңдер сол маңайдағы бозбалалардың аузынан екі елі тастамайтын тәсбиғы еді. Және бір нәрсені көңілдері ұнатып, мақтағысы келсе: "Уай, шіркін! Мынау Қамардай екен!" десуші еді. Кей уақыт Қамардың көзіне жазатайым көздері түсіп кеткендері де әлдеқандай көтеріліп, қуанып қалушы еді. Қамар біреуінен әншейін бір істің жөнін сұраса да: "Қамар маған сүйдеді, бүйдеді..." деп, неше күндей әркімге бір әйгілетіп, даурығуға со да жетуші еді.
Қамар осылай әркімнің көзіне күйік болған қалпымен күннен.күнге құлпырып, он бес жасына жетті. Бұл кездері баяғы теңмін деп құмартып, құлқынын құртып жүретін замандастарынан жоғары секілді телміріп жазған өлеңдер, хаттар судай ағылып келсе де, кейбіреулерін жауапсыз жыртып, кейбіреулерін өзінің шешендігімен жебедей жерге енгізіп, енді қайтып бас көтеруге жаратпай тастай беруші еді.
Сол кезде аса жақын болмаса да, Омарларға үш.төрт атадан барып қосылатын Сарбас деген ауылда Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген жиырма бір жаста Ахмет есімді бір жақсы зерек баласы бар еді. Жәуке өзі нашар кісі болса да, бар тапқан.таянғанын жалғыз баласы Ахметтің оқуына салып, жасынан олай сүйреп, былай сүйреп жүріп, әйтеуір молда атына іліктіріп еді. Бертін келген кездерде Жәукенің ол бейнеті босқа кетпей, Ахметтің
Қамар сұлу
Жіңішке сымға тартқан әні қандай.
Балауыз балбыраған тәні қандай.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,
Толықсып толып тұрған сәні қандай.
Еріткен іші-бауырыңды көзі қандай,
Бал тамған майда бұлбұл сөзі қандай.
Жұп-жұмсақ, бып-биязы ішке кіріп,
Жайтаңдап жан күйдірген көзі қандай!
Күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі,
Қайнамас оны көріп кімнің іші?
Алмас қылыш жүзіндей аударылған,
Сүйгізіп көлеңкесі әрбір ісі.
Нұрлы жүз жан-жағына сәуле шашып,
Бойының мінсіздігі онан асып.
Өзгеден сып-сыпайы һәм сүйкімді,
Ең арты жүрсе-дағы аяқ басып.
Толған ай шілдедегі жалт-жұлт еткен,
Мүбәда көрген кісі қиыр шеттен.
Көлеңкесі күйдіріп күні-түні,
Есінен екі-үш айда әрең кеткен.
Талайы бозбаланың болған ғашық,
Уай шіркін! Болсайшы деп бізге нәсіп.
Егерде Қамарменен тіл қағысса,
Құдай ұрып жым болар қара басып.
Омар да қоя берді бетін қақпай,
Жүрсе де сонысынан жұртқа жақпай.
Әркімдер құдалықты ойланса да,
Қамар қыз қайдан көнсін теңін таппай.
Қамар осындай сәулетпен бұлғақтап болып тұрған кезінде құдай берген
дәулеттің арқасында абырой, атақ бірдей келіп толықсып тұрған кезінде:
Сұлу Қамар, ақын Қамар, жаным Қамар,
Қамаржан, сені ойласам, ішім жанар.
Үлбіреген аузыңнан бір сүйгізсең,
Ішкендей кәусар суын мейірім қанар...-
дегендей өлеңдер сол маңайдағы бозбалалардың аузынан екі елі тастамайтын
тәсбиғы еді. Және бір нәрсені көңілдері ұнатып, мақтағысы келсе: "Уай,
шіркін! Мынау Қамардай екен!" десуші еді. Кей уақыт Қамардың көзіне
жазатайым көздері түсіп кеткендері де әлдеқандай көтеріліп, қуанып қалушы
еді. Қамар біреуінен әншейін бір істің жөнін сұраса да: "Қамар маған
сүйдеді, бүйдеді..." деп, неше күндей әркімге бір әйгілетіп, даурығуға со
да жетуші еді.
Қамар осылай әркімнің көзіне күйік болған қалпымен күннен-күнге құлпырып,
он бес жасына жетті. Бұл кездері баяғы теңмін деп құмартып, құлқынын құртып
жүретін замандастарынан жоғары секілді телміріп жазған өлеңдер, хаттар
судай ағылып келсе де, кейбіреулерін жауапсыз жыртып, кейбіреулерін өзінің
шешендігімен жебедей жерге енгізіп, енді қайтып бас көтеруге жаратпай
тастай беруші еді.
Сол кезде аса жақын болмаса да, Омарларға үш-төрт атадан барып қосылатын
Сарбас деген ауылда Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген жиырма бір жаста
Ахмет есімді бір жақсы зерек баласы бар еді. Жәуке өзі нашар кісі болса да,
бар тапқан-таянғанын жалғыз баласы Ахметтің оқуына салып, жасынан олай
сүйреп, былай сүйреп жүріп, әйтеуір молда атына іліктіріп еді. Бертін
келген кездерде Жәукенің ол бейнеті босқа кетпей, Ахметтің
арқасында аузы асқа, ауы атқа тиіп, есіктегі басы төрге жетті. Аса байып
кете қоймаса да, өзіне-өзі тоқ, жақсы ғана дөңгелек ауқат та бітті.
Бұл Сарбас ауылы осы Омекеңдермен ыңғайлас, жазғы, қысқы қоныстары бір,
аралас-құралас еді. Ахметпен Омардың үлкен баласы - Қасен құрдас һәм
жасынан бірге өсіп, бірге оқып, біте қайнаған сырлас еді. Бірінсіз бірі
тыншып тұрмас еді. Мұсылманша оқуды екеуі сабақтас болып оқып рушді
сыныфтарын* бітіріп, онан соң ауылнай школда оқып тәмамдаған соң Қасенді
әкесі гимназияға енгізіп, Ахмет қолының қысқалығынан онан артық ұзай алмай
қалғандығына бірсыпыра жыл болып еді. Ахмет онан соң да тағы талпынып оқып,
иғдади сыныфтарын** бітірді. Бертін уақыттарда үлгілі жерлерді аралап,
тәртіп, дүние танығысы келсе де, қартайған әкесін қимай, өзі жалғыз болған
соң қайтерін білмей қарайлап жүрген жайы бар еді.
Және Ахметтің ақыл-ой зеректігінің үстіне сұңқардың баласындай бітімі
жақсы, көзге түсерлік көркі бар, сөзге шешен, ойдан шығарғыш - ақын, жарып
салма өткір еді. Той секілді жұрт жиналған жерлерде өлең болсын, ойын
болсын, газет, журнал, кітап оқып, шариғат-насихат айту болсын, ең арты
біреуді сықақтаған қулық болсын, бас бәйге Ахметтікі еді. Тартынбай
тамылжытып сөйлегенде де өзінен үлкен-кішілердің аузынан суын ағызып,
көңілдеріндегі уын шығара жаздаушы еді. Соның үшін елдің атқамінер,
ақсақалдары: "Оқыды деп Жәукенің баласын айт. Әне, сондай болсайшы",- деп
біреуге ақыл айтқанда қызға Қамарды үлгі қылатын секілді, бозбалаға Ахметгі
үлгі қылып ұрсушы еді. "Қыз қылығынан" деп... не қылса да, Ахмет осындай-
осындай... қылықты
мінездермен құрбы-замандастары арасында айтулы һәм ағайын, халқына сүйкімді
болып, жас та болса біраз жұртқа атағы да шығып кетті... Міне, Ахмет бас
болған жерде бас болып, жас болған жерде жас болып, тіпті мас болған жерде
мас болып, тоғыз қырлы, тоқсан сырлы жігіт ағасы деуге лайық болып жүрді.
Бірақ аулының малға мастанған мұрындықсыз желбастары ғана Ахметтің
зеректігін көре алмай күндеп, іштері жарылып кете жаздаушы еді. "Сонша
көтеріп неме керек: кешегі мұрнынан боғы аққан Жәукенің жаман баласы емес
пе еді?" деп, жарбаңдап алдына шыға берушілер де аз емес еді.
"Жақсыдан жаман туса - емі болмас, жаманнан жақсы туса - теңі болмас" деген
бабаларымыздың жарқыраған жолын надандығы көргізбеуші еді.
* Рушді сыныф (арабша) - 5-7 кластар көлеміндегі оқу.
** Иғдади сыныф (арабша)- 10 класс көлеміндегі оқу.
Көбінесе себеп: олар жүрген бұзық жолда Ахметтің жүрмеуі, оларга жолдас
болмауы, жақсылыққа бастауы, жамандыққа баспауы еді. Бозбалалардың сыртқы
жәй әңгімелерінде: бұл маңайда Қамармен әзілге, сөзге, өлеңге һәм ақыл, ой
білімге де жалғыз-ақ пар келетін Ахмет екендігі айтылып отырушы еді, һәм
бұл екеуінің сын-сым-
баты сырттан бір-біріне ұнасқандығына қарағанда, тап шыны да сол болуға
лайық еді.
Қамар, Ахмет іштерінен бірін-бірі жанындай көріп жарылып кете жаздаса да,
ағасы Қасеннің жаны бірге досты һәм құрдасы болып, бірге жүріп, бірге
тұрған соң, бірі аға, бірі қарындас секілді болып бір-біріне ойнап болсын,
шындап болсын сыр ашып, сыбырласа қойған жерлері жоқ еді және біраз күнгі
ойын-күлкі ғана болмаса, Қамар, Ахмет түпкілікті болып қосыларлық ешбір
реті жоқ еді. Себебі: Ахметтің құр жігіттігі болмаса, құда болып аларлық
малы жоқ, алып қашар еді, ат салысарлық аудыны жоқ, қолына қарап тұрған әке-
шешесі тағы бар: оларды тастау оңай болып па? "Теңі келсе тегін бер"
дегенге көне қоятын қазақ па? Өйтпек тұрсын, "Қамар" деп аузынан шығарса-ақ
айып салып, бірдеңесін өлтіргеннен жаман тергеуге алатын жайы бар. Міне,
бұған Қамардың көзі жеткені секілді, Ахметтің де көзі жетіп, "әйтеуір
түпкілікті бола алмайтынымыз ақ,
олай болғанда нақақ біреуді қаралауда қанша пайда деп, олай-былай құмартып
құрыстап келгенмен, ақылға жеңдіріп тоқтала беруші еді. Алайда, шын сүйіп
күюшілік- бір дерт шыдата ма? "Таң атпайын десе де, күн қоймайды" деген
секілді осынша тырмысып, шыдайын-ақ десе де жүрек қоймай барады. Күннен-
күнге сабыры қалмай, жатса-тұрса көз алдына Қамардың суреті елестеп жанын
қоярға жер таптырмай барады. Ақыр іштегі дертіне шыдай алмады: біраз күн
болса да, ептеп мауқын баса тұру қиялына түсті. Ал енді Қамардың оңаша
уақытын тауып, жүректегісін ашып салайын деп-ақ батырланып келеді. Не
хикмет? Қамармен тап бетпе-бет келген уақытта, беті күйгендей ұялып қызара
бастаушы еді. Бойына әлденемене бір қорқу пайда болған секілді, тұла бойы
тітіренгенсымақ қызуланып, қызынып, қуанышты-қорқынышты, аттай тулап,
аузына қарай тығылыңқыраған жүрегі сөйлесе дірілдеп кетейін деп суынып-
ісініп қымтырылып қымсынып, бір жоғары, бір төмен қарап қайта-қайта
ұмсынып, ешбір нәрсе айта алмай шыға беруші еді. Сүйтіп іштерінен сүйісіп
күйгендігін көлеңкелеген болып отырысса да: "Жаным жарылайын деп-ақ іші-
бауырым елжіреп бара жатқандықтан, есалаңданып отырмын, қайтейін?"..
дегендей қылып, ақырын баяу ғана аударысқан көздері бір-біріне түсіп кете
қалса өздерінің ықтиярсыз барып шап етіп қосылған көлеңкелерін (сурет)
көрген секілді беттерінен отары шығып, бір нәрсені шұқылаған болып,
күбіжіктеп кетуші
еді. Солай Ахмет әлденеше рет "Әй, енді ме..." деп көңілін бекітіп қатайып
келсе де, әлгідей халге ұшырай берді. Таудан, тастан қайтпаған жүрегі
Қамарға бір ауыз сөз айтуға бата алмады. Ол Ахметтің қорқақтығынан, я
ынжық, жамандығынан емес, ғашық оты күйдірсе де, ақты қаралауға ішкі
батылымның бармағандығынан, жүрегінің тазалығынан еді... Жасынан қиянат-
бұзықтыққа қарайып үйренбеген таза көңіл жеме-жемге келгенде жиренбей
қайтуші еді?..
"Көп жүрдім шыдайын деп іштен жанып,
Кейде олай, кейде бұлай ойға қалып.
Амалсыз арды түйіп қалам алдым:
Кеткен соң ғашық оты бойымды алып.
Ойнайық азғана күн дәурен өтпей,
Тұрғанда басыңыздан билік кетпей.
Шығаршы жүректегі шын сырыңды,
Жаутаңдап екі көзді мөлдіретпей.
Талпынып қол сермедім ұшқан құсқа,
Болса да жетер ме деп қолым қысқа.
Көзге күйік көріндің, іш күйдірдің,
Мейірімсіз отқа салдың, бұл дұрыс па?
Бір өзіңнен басқаны қойдым жауып,
Ұят па, ойнап күлу теңін тауып?
Көрген соң жалғыз ғана ішің білер,
Жау мұндалап жүрмессіз елге шауып.
Ақ тұйғын талпынбай ма теңге қарай,
Басын кессе, бара алмас кемге қарай.
Дауасы сырқатымның жалғыз сенсің:
Талпындым жаным үшін емге қарай.
Қарайсың мөлдіретіп жәудір көзің,
Шын айтсам, шыбын жаным сенің өзің.
Елжіреп іші-бауырым ынтығып тұр,
Тез естір мейірбанды жылы сөзің".
Қамар хатты оқып болған соң бір қызарып, бір сұрланып, жүрегі кеудесіне
сыймай, не ашу емес, не қуану емес, белгісіз қысыльш, қарап тұрып бір
тынышсыздыққа қалды.
Мұнан соң қайғы басқан кісі секілді әрдайым мұңайып, ойланып жүретін болды.
Бұрын таңның атқанын, күннің батқанын білмейтін Қамар бір о жағына, бір бұ
жағына аунақшып, көрер таңды көзімен атқызатын уақыттары да болып жүрді.
Себебі: бір жағынан Ахметтей ақыл-ой, парасатты, тең жігіт табылмайтындығын
ойлап, бір жағынан әке, ағаларының Ахметті кедейсініп бермейтіндігін ойлап,
түпкілікті болмаған соң, құр біраз күнге әуреленіп қалудың ретін тағы таба
алмай, жатып-тұрып сандала беруші еді.
...Бір күні қағаз алып, әлдене жазуға ойланса да: не хикмәт, қолы жүрмей
жіпсіз байланған секілді бір түрлі мұңайған түспен қаламды бір сияға
батырып, бір қағаз үстіне жорғалатып, бір ұшы-қиыры жоқ ұзын ойға батты да
отырды. Бір жазып өшірді. Бір жазып жыртты. Қаламды қайтадан сия ішіне
қойып, бір жақ қолымен жағын таянып, көзін сүзіп тұнжырады да қалды. Әрі
ойлады, бері ойлады, уысына еш нәрсе түсіре алмады. Біраздан соң ауыр
күрсінді де, қайтадан қаламын алып:
"А, құдай, жасты жасқа пар қылғаның,
Біреуді жоқ, біреуді бар қылғаның.
Біреуге алтын, гауһар тахыт беріп,
Астана жұрт билеген хан қылғаның;
Біреуге мал мен бақты үйіп беріп,
Ақылсыз екі аяқгы мал қылғаның;
Біреуге Аплатондай білім беріп,
Мінер ат, ішер асқа зар қылғаның;
Қыздарын теңге бермей, малға беріп,
Қазақты қара көңіл аң қылғаның;
Мейлі доңыз болсын, қоңыз болсын,
Малдыны кісімсітіп паң қылғаның.
Көрсетіп құдіретіңнің шеберлігін,
Пендеңнің миы жетпес таң қылғаның"
...деп жазды да, қағазын жиып, жанындағы домбырасын алып далаға шықты. Әлгі
жазған өлеңін жұрт түсінерлік қылмаса да, бір түрлі зарыққан, зарлы жіңішке
әуезбен көмейге салып баяулатып, жаяулатып домбыраға қосты да отырды.
Басқалар мұның не екенін қайдан білсін, Қамар тағы бір жақсы ән шығарыпты,
ал үйренейік десіп, жүгірісуде еді.
Сөйтіп ойы онға, ақылы алтыға бөлініп әуреленіп жүрген кезінде Ахметтен
тағы мынадай хат алды:
"Қалқам-ай, қапа қылдың жауап бермей,
Жүр ме екен қолың тиіп, реті келмей?
Дәрменсіз, дертім қалың, жүрек толқып,
Мен жүрмін сол қападан әзер өлмей.
Қалам қас, мамық тамақ, уыз қойы,
Мөлдір көз, тілің бұлбұл, алма мойын.
Көңілімді көкке ұшырмай дауалатшы:
Алып-ұшып барады тұла бойым.
Апырым-ай, көз қарасың тәуір еді,
Мінезің салмақтылау, ауыр еді;
Жауабың кеше-бүгін болмаған соң,
Көз жасым көктен құйған жауын еді.
Білемін ішкі жағың мені сүйер,
Теңдесін теңдес сүймей, нені сүйер?
Дәл ойың жалғыз қылдың үстінде тұр,
Ауа алмай бір жағына ішің күйер..."
деген жерге келген кезде, Қамардың хатты ақырына дейін оқып шығуға шамасы
келе алмады. Сол жерде не болғанын да білмей, тамағында булығып тұрған
ызалы жастары көзінен ытып-ытып кетіп, оқымастан алып қойды...
Ал енді Қамардың толған жүрегі, толғанған көңілі олай да, бұлай да толқып
келіп, тоқталған уақытта, өзіне-өзі сөйлескен кісідей мынаны айтушы еді:
"Ахметті сүйемін-
ақ, сүйгенім үшін осынша күйемін-ақ, ал енді шыдамадым... қараландым. Күні
ертең ел-жұртым екеумізді екі айырып жібереді... Онда не болдым? Қосылуға
қарар таппаған көңіліміз айырылысуға неғып шыдатады?.. Әке, ағаларым болса,
мені оған бермек тұрсын, бұл жазғанын сезсе де, бұ күнімізді өзімізге көп
қылады ғой..." деп, оңашада әлі келетіні баяғы аяусыз көздің жасы еді.
Бір күні өзіне-озі қайрат беріп: "Қой, бүйтіп күйік үстіне жалқын салмайын,
өзімдікі қабырға бірге түсетін күйік қой, енді тағы Ахметті күйдіріп, кәрі
әке-шешесінің обалына қалмайын; бірдеңеміз елге сезіліп қалса, Ахмет
байғұстың талқанын шығарады ғой; сонда олардың көз жасы, қарғысы менің
мойныма болмағанда, кімге?.. Бес-он күндік ойын үшін, әрі өзімді, әрі оны
қараландырып, жұртыма да, құдайға да ұятты болмайын; жанған жаным жана
берсін: обалымыз қиюы жоқ, қисыны қашқан дүниеге, оңға баспай, солға басқан
қазақтың қара ғүрпына болсын. Бейшараның жанына батыра жазып, көңілін
суытайын. Маған әуреленіп Ахмет деген абыройлы атынан айырылып қалмасын.
Өмір бойы өзім түскен азапқа ол түспесін..." деп, әр жағын салыстырып шарқ
ұрып келіп,
көзінің жасын төге-төге мынау бір хатты Ахметке жазып, беріп жіберді.
"Құп алдым ықыласыңды замандасым,
Белгілі сенен жақсы таба алмасым.
Сонда да үмітіңді үз, менен түңіл,
Доп емес әркім қағар менің басым.
Көз тігіп қарадың деп күйе жақпа,
Жақсаң жақ, жөні келер жерін тап та.
Ақылмен алды-артыңды шолып алмай,
Қарны ашқан қасқырға ұқсап қойға шаппа!
Қарасам, сүйгендіктен қарамаймын,
Сүйсем де, сол сөзіңе жарамаймын.
Арыстан айға шауып мертігіпті,
Секірме, қолың жетпес көктегі аймын.
Сілтей бер маған жетер қолын болса,
Даңы жоқ, даңғыл жатқан жолың болса.
Ашық жол, асулы қол болар еді-ау,
Бірақ жоқ, әттең дүние, соның болса...
Сен шыда, күйіп тұрсың, бір-ақ отқа,
Болсаң да қандай қызу жалын шоқта.
Аузың айтып, ар жағың біліп тұр ғой,
Екі оттың арасында тұрғам жоқ па?!"
...деп, өзінің сырын Ахметке дүмбілдеу аңғарсын дегендей қылып қойып еді.
Неше күндей тыншымай, жатып тұрып ойланып, жанып-күйіп сандалып, ой түбіне
жете алмай, дертке дәрмен ете алмай, жаны-жүрегі, көңіл-тілегі Қамардың
жылы жауабын күтіп жүрген Ахмет сорлының жүзі хаттың басқа жолын көрген
шағында қараңғы бұлт астынан күліп шыққан күн сықылды жарқырап кетті.
"Ойдағым келді ме, жылы жауап берді ме, Қамар мені сүйді ме, сүйгендіктен
күйді ме?"- дегендей қылып көзі жасаурап, жүрегі лүпілдеп, өне бойы
қалтырап кетті. Аһ, не шара... Талайсыз сорлы! Өлеңнің соңғы жолына аяқ
басқан соң-ақ, баяғы қалтыраған жүз, жаудыраған көз күннің бұлт астына
қайыра кіргені секілді түнеріп салып жүре берді. Сонда жападан-жалғыз өзі
ауылдан жарты шақырым бір төбе басына шығып, қоғамның азғандығына
назаланып, бір түрлі тарығып-зарыққан, мұңды лебізбен бір олай, бір бұлай
жүріп, қайта-қайта айта бергені мынау екен:
Малдылық, маскүнемдік, қарны тоқтық,
Деуші едім неге керек сыпыра боқтық.
Қазақтың қаны-жаны сонда екен ғой;
Діңкемді құрттың, міне, әттең жоқтық.
Ахмет Қамардың әлгі сөзінің тұқымына ар жағынан қопарып түсініп тұрса да,
қозғалып алынған көңілі, құмартып алған жүрегі тағы бір хат жазбайынша
тыныш таптырмады.
Бұл жолғы хатын еш нәрсеге түсінбеген құлақсыз саңырау, тілсіз мылқау кісі
сияқтанып жанына тидіре, жаралы көңілін күйдіре жазды:
"Әрине, қолым жетпес көктегі айсың,
Қағу көрмей, қарсы өскен қалқатайсың.
Жетпесе де сермедім, ал қолымнан,
Ақыл-ой, зеректікке сайма-сайсың.
Ол рас менен гөрі малын тәуір,
Малы тәуір кісінің сөзі де ауыр.
Теңіне теңелем деп жүргендердің
Талайын қара қарға қылған жауыр.
Не шара, айтқан сөзім ем болмаса,
Сұңқар мен сұқсыр үйрек тең болмаса.
Сен үшін мұнша қапа болмас та едім,
Алды-артым бәрі қысқа, кем болмаса.
Қылмаса құдай нәсіп амал бар ма,
Біраз күн ойнайықшы ең болмаса".
Қамар тағы көрген соң баяғыдай бір жанды, бір күйді, қайтсін, амал бар
ма?.. "Қарға" деген сөзіне қарсы тез мынаны жазып жеткіздірді. "Суға кеткен
тал қармайды" деген ғой сыныққа сылтау іздемей амал бар ма?..
Апырым-ай, ашық еді сенің көзің,
У жеген қасқырдай ғой кейбір сөзің.
Жайды білмей жарбаңдап жамандарша,
Қарғаң не, қайта ойланып байқашы өзің?
Қамардың ендігі ойы: Ахметтің өзіне бір жолығып, мұңын, сырын ауызба-ауыз
айтысып, көңілдерін жадыратып: "Ретім болмады, айыпқа бұйырмаңыз" деп, не
де болса өзінен Ахметті түңілдіру еді. Оның ретін тағы келтіре алмады.
Себебі: соның өзінде-ақ қатын-қалаш, малшы-құлшы дегендейлер ауылға Ахмет
келгенде, Қамармен көз қарастары бір-біріне елжіреп, еріп, елпілдеп
тұруларынан сектеніп қалып еді. Қалай ауылға Ахмет келді, солай жиналысып
ортаға алып, ешбір оңашалық бермеуші еді.
Ақыр Қамар тағы баяғы хатқа жабысты.
"Жан құрбым, сабыр етші, жанымды алмай,
Күйіп тұрған жаныма жалқын салмай,
Не сенен, не өзімнен жол табылса,
Қалатұғын ойым жоқ саған бармай.
Тіпті жоқ сенен өзге сүйген кісім,
Мағлұм бір Аллаға ұшпу ісім.
Хатыңды көрген сайын қайран болып,
Жол таппай құр қайнайды іші-тысым.
Әрине, өзің теңсің, малың нашар,
Халың жоқ және-дағы алып қашар.
Болса да басың бұлбұл, аяқ дүлдүл.
Беруге кісі тапшы аяқ басар.
Ақыл-ой, сын-сымбатта маған теңсің
Шыбыным, шын сүйгенім - жалғыз сенсің.
Ту бие, қара саба болмаған соң,
Икемге менің елім қайдан көнсін.
Қалса да егер бірі мұны сезіп,
Кетуі-ақ қолын қойып менен безіп.
"Тентекті айып салып айдап жібер",
Деп шулап көк малтасын тұрмай ма езіп?
Бейшара-ау, шырт түкірініп жатпас па едің,
Қымызды ішіп, насыбайды атпас па едің.
Шіреніп маңғазсынып, маңызданып,
Лепіріп ақыра сөйлеп, шатпас па едің?"
Ағайын айдыныңа ермес пе еді,
Жиылып, жылпылдақтар келмес пе еді.
Аузыңнан шықса, "құдай берді ғой" деп,
Өзі іздеп мені саған бермес пе еді?
Дап-дайын көңілімде тұр ақылдары,
Еш шек жоқ сонда бізді мақұлдары.
"Баланың бақыты ашылды, жайлы орын" деп,
Шалдардың таптың қағып, тақылдары.
Түсінсең де түсінбей көп жазасың,
Дертіме дәрменімсің деп жазасың.
Тым болмаса біраз күн ойнайық деп,
Өткелсіз орайы жоқ кеп жазасың.
Шыдайық тілімді алсаң қараланбай,
Досқа күлкі, дұшпанға табаланбай,
Өтейік бір күйікпен арманда боп,
Тағы да жара үстіне жараланбай.
Көрініп көзге түссе осы хатым,
"Оқыды" деген бар ед менің атым.
"Қызды оқытпа, оқытсаң мынау ғой",-
деп,
Кейінгіге тимей ме кесапатым?
Қалдырмай бір жағыңнан мұны да ойла,
Тамағыңнан басқаны жауып қойма.
Не пайда, сен де оқыдың, мен де оқыдым,
Қалмаса арттағыға үлгі бойда?
Қайтейін, мен де амалсыз, арманым көп,
Арманды арылтатьін дәрменім жоқ.
Бүгін саған барамын, ертең оған,
Онан да жақсы емес пе атылған оқ...
Қарағым, қаралама, ая мені...
Аяғаннан айтамын мен де сені.
Күйдіріп бір сен үшін ата-анамды,
Елге бүлік салудың келмес жөні.
Жауапты үзіл-кесіл беріп тұрмын,
Берсем де бетім күйіп өліп тұрмын.
Қайтесің, амал бар ма, қазақ надан,
Сен де көн, мен-дағы һәм көніп тұрмын.
Разы, сүйген жарым, қош-есен бол
Құдайым аша берсін алдыңа жол.
Мен үшін бұдан былай әуре болма,
Біржола үзіл-кесіл айтқаным сол.
Шын сөзге тоқтайсың ғой амалсыздан,
Қарағым-м-м-м... разы бол, қасіретім мол".
Бұл хат кешікпей-ақ Ахметке тапсырылды. Қамардың бұл секілді данышпандығына
Ахметтің есі шығып кеткендігі сонша, өзінің тіпті ғашықтығын ұмытты. Таң-
тамаша: қазақта "қызды оқытса бұзылуға себеп" деп, қара көңілден шыққан
сөзді ойына алып, сол арада жан жеріне тигендей құшырланып-құшырланып айтып
жібергені мынау екен:
Қайтейін, қара қазақ шабандығың,
Ойлашы, қай жеріңде адамдығың?
Қыз оқыса, "бұзылды, ал, кетті",- деп,
Мінеки, айтқызатын надандығың.
Кетпейді неге Қамар маған еріп.
Аһ ұрып, зар қылады, көңіл беріп.
Оқумен ойы жеткен шаһыбаздары*
Тұрады-ау атқан оққа көкірек керіп.
Қамар қыз оқымаса нетер еді,
Әуелі бұлтаң-сылтаң етер еді.
Шаһыбаз (парсы сөзі)- сабаз, жоғары санақтағы кісі.
Көзсіз болса, алды-артын болжау кайда,
Әркімнің жетегінде кетер еді".
Енді Ахмет өз ісінің қателігіне Қамардан кешу сұрап, атқан оқ секілді
қиындыққа артқы ар-ұятты болжап, қарсы тұрғандығына разы болғандығын
білдіріп һәм ақыл айтып, ең соңғы қоштасу хатын жазды:
"Қамаржан, мен күйемін сенің үшін,
Әрине, сен күйесің менің үшін.
Ғапу қыл, байқатпайды ғашық оты:
Азғана күн әурелен деген ісім.
Ғашықтық алды-артымды бірдей жаулап,
Іс түбін ойламаппын ақыл тауып.
Мен үшін өмір бойы қаралан деп,
Тұрған соң айта саппын көңілім ауып.
Ұялмай-ақ ағашқа күйе жағып,
Батылым барды соған әлде нағып?
Ұялам өз-өзімнен жерге кіріп,
Саған жазған сөздерді есіме алып.
Ғапу қыл, данышпаным, айып етпе,
Баспаңыз көрінгенде біздің бетке.
Ал, енді бір азырақ ақыл айтам,
Есіңнен елеусіз ғып тастап кетпе.
Елуге жасы жеткен шалға барма,
Малды деп, маңызданған далға барма!
Ел-жұртым обалыма қарайды деп,
Түбінде соған сеніп қапы қалма!
Шыдадым күймек тұрсын өлсем-дағы,
Жанымды қырық буынға бөлсем-дағы.
Аһ дүние, іш жанды ғой, іш жанды ғой, ...
Амалсыз айтқаныңа көнсем-дағы.
Қош енді, жанған жаным жана берсін.
Басыма кетпес қайғы сала берсін.
Құдая, сол Қамарды бақытты қыл деп,
Ғашығың қолын жайып қала берсін".
Ақырына: "Қош, қарағым, данышпаным, қош... ризамын" деп қол қойды. Сөйтіп,
кешке таман араларына хат тасушы баланы шақырып алды да: "Ешкімге жымыңды
білдірместен осы хатты Қамарға тапсыр",- деді. Сонан соң өзі үйге барып ас
ішуге де шамасы келмей жатып қалды (белгілі қайғы...).
Біз жоғарыда сөз басында: Ахметті күндеп, қолынан келсе аянбайын деп жүрген
замандастары бар деген едік. Олар да қанша үзіліп-сүзілгенімен Қамарға
сөздерін тыңдата алмай, ақ болған қойдай түңіліп, ендігі бар мақсаттары:
Қамарды қаралау үшін, сыныққа сылтау табу еді. Әсіресе, оларға Қамардың
Ахметке іш тартып сөйлесіп, басқасьш кісі құрлы көрмегендігі-ақ батушы еді.
Нақ осы уақытта Қамарды Ахметке таңған өсек дүрілдеп те тұрған кезі еді. Не
қылса да әлгілер онан-мұнан тіміскелеп жүріп, бір нәрсе сезді ме,
сезіктенді ме, өздерінен өздері елегізіп, түн бойы ұйықтамастан, итше
шұбырып жүру жұмысына мықтап тұрып кірісіп алған еді. Міне, бүгін олардың
көктен тілегені жерден табылып, Ахметтің әлгі жазған соңғы хатын қолдарына
түсірді. (Сырттан біреу бағып тұрып, бала байғұстың жүйкесін құртып қойған
екен). Өлгені тіріліп, өшкені жанғандай қуанып шуылдасты да қалды. "Соқыр
тауыққа бәрі бидай", тек хат ішінде "Қамар - Ахмет" деген сөз болған соң-
ақ, құдай берді, ақты-қарасын ақтару қайда... Шыдасын ба? Біреу айтты:
- Қарашы, асын ішіп, текеметін тіліп жүргенін, жүріңдер бәлемді
үйінен суырып алып тепкілейік,- деп.
Біреуі:
- Қой, онда нең бар? Омарға берейік...
- Ойбай, ол үлкен кісі, баласының жамандығын бетіне апарып басқандай
боламыз ғой,- деп біреуі айтты.
- Өзгеден бұрын Қамардың өзіне көрсетіп, өз қылығын алдына келтірер
едік, бірақ ол дүзқара біздің қасымызға маңайласпайды ғой,- деп, оны он
түрлі күрілдесіп; келіп-келіп Қасенге білдіруге байласты. Тұрсын ба, тез
асығыс-үсігіс Қасенді оңашалап: "Досыңның ісі мынау" деп, хатты бере сала
қамалады.
- "Кім дос, кім қас, байқамайсыңдар: күле кіріп, күңірене
шығатындарды білмейсіңдер, аңқаусыңдар, жалқаусыңдар: оның тұқымының
ежелден достығы бар ма
еді?",_ деп үсті-үстіне баспалатып, хатты оқып шыққанша Қасеннің жанын
қоярға жер таптырмады. Қасен хаты оқып, істің не екеніне түсінген соң:
- "Жігіттер, бұл хатта біздің жүрегімізді мұздататындай еш нәрсе
көрінбейді. Қамар болса маған да, сіздерге де бірдей қарындас. Күнәсі
болсын, болмасын, жабулы қазан жабуымен қоя қояйық. Ахмет болса жұртқа
айтпай-ақ қолымыздан келетін нәрсе ғой. Қане, мұнда не бар?" деп, хатты
оқып, осынша түсіндірмейін-ақ десе де, манағы манағы ма, аспанға шалқыды.
Қасен тағы бірнеше қайтара: "Мен сіздерден замандастық ақым үшін сұраймын,
даурықпай тараңыздар, үлкендердің құлағына тисе ұят болар" деп, өлгенше
жалынып-жалпайса да: "Ойбай, сүйексіз шіркін-ау, бәрі өзіңнен екен ғой.
Қара
жүрек, шоқынды болмасаң, осыған жаны бар кісі шыдарлық па?.." деп бәрі жан-
жағынан итше шулап төнісіп, Қасенді ашуланбаған ерікке қоймады. Қасен
жігіттердің көлденең килігіп, сөзге түсінбей, осынша бүлініп, бүлік іздеп
тұрғандықтарына күйіп кетіп: "Кет деген соң кетіңдер! Ахметтің сендер
садағасына да жарамайсыңдар", "Теңіне тегін бер" деген, Қамар - Ахметке
лайық, жұмыстарың болмасын..." деп, ұрсып-ұрсып әлгі мұрындықсыз өгіздерді
де, у-шуға жиналған бала-шағаны да ыдыратып жіберді. Ұрынуға қара таба
алмай, ермек қылуға жара таба алмай жүрген өңкей есектер солай екен деп қоя
қою қайда? Қазір үйден-үйге қыдырып жүріп, әйгілетпесі бар ма: жай
жатқызбады... сол түннің өзінде-ақ әр жерден у-шу, гүріл шыға бастады. Бұл
әңгіме Омардың туған ағасы Қалтан қажы, Оспан бидің құлақтарына түсіп,
Ахметтің түгін қоймай қопарып: "Қап бәлем, саған қылмасам, өлген әкемнің
көріне кірейін" деп тістене-тістене үйіне сыймай көпірісіп жатып еді. Ахмет
секілді қортықтау атаның баласы шынжыр балақ, шұбар төс Омарларға қол созды
деген хабар қазақ ішінде таңырқанбайтын әңгіме емес. "Көтерген сайын көкке
шығып, тым дәндейіп кетіп еді. Шоқ! Бола түссін, құдай тобасын есіне
түсірсін бір бәлемнің!" деп табалаушылар да болды. "Жәукені құдай жеткізді.
Баласының арқасында пәлен етіп, түген етіп кетті деп ауызға тым ілігіп еді.
Міне, ондай нәрсенің түбінде апаты болады ғой. Тіл, сұқ шыдата ма? Менің
жылында тіл кестіріп қояйық дей
беретінім не дейсің?.." деп, үлгі көрсеткендері де болды. Қысқасы, азуы
алты қарыс Оспан бидің тізесі өтіп қалған момындар болсын, жай сыртқы теңбе-
тең ағайындары болсын, енді Ахметке таң атырады деп ойлаған жоқ. Ертең ел-
жұртты жинап алып, Жәукенің малын талатып, Ахметті абақтыға берер деп
ойласты. Бірақ мал иесі Омар болмағанда, бұл ойларының тезден-ақ қате
кетпеулері анық еді. Омар турашыл, сәулелі кісі болғандықтан, бірінші:
Қамар сияқты баласының абыройын сақтап, екінші, жазықсыз, нақақ біреуді бас
салып талата қою оңай ма? Және жалғыз баласы Қасеннің бұрмалауымен
түзушілікке шапты. Түнімен жан терге түсіп, ағаларымен талай қызыл
кеңірдектесіп, әзер-мәзер, әйтеуір, ертеңінде еш нәрсе жоқ, тым-тырыс қылды
да қойды.
Ал енді, жылпылдақтардың індеріне су құйылды. Дос сүйінді, дұшпан күйінді.
"Түрт, шайтан, түрт!" деп, түнімен аунақшып ұйықтамаған жауыздардың діңкесі
құрыды. Тағы ушықтырмай қоя қоятын біздің қазақ па?.. "Қай жерден құдай
ермек береді" деп, ұрынуға қара таба алмай, жұлынып бара жатқан сыпыра
желбуаздар көрінген елге, басқан жерге әйгілеп қана қоймады: түрткілей-
түрткілей Омар мен Оспанның арасына от тұтатты. "Бәрі таздың салдары" деп,
Ахметке еркін коя бергендіктің ушыққан ушығы еді. Сөйтіп, біраз уақыт өтіп
дүрдараз болысып жүрген кезінде, Оспан Қасеннің Ахметпен тағы бірге
жүргендігін көрді. Көзі шатынап кетіп сілейтейін-ақ деп ұмтылса да, Ахмет
қолына түспеді. Арасына түсіп, арашашы болған Қасеннің өзін көк ала қойдай
қылып басын жарды. Тұтанып өршуге бет алып тұрған араздық ал енді дауламасы
бар ма? Дүрілдеген өсектер, гүрілдеген өсектер судай ағылды. Әй, не
сұрайсың?.. Жылпылдақтардың күні туды, пышағын жалақтатып, көздерін
алақтатып, иіс, қоңыс аңдып қанша қысып астын үстіне айналдырса да, Омардың
бит шаққандай хабарына бармады. Шашылмады. Жыпылдақ-тықылдақ өсек-мөсек
тасушы сұмдарды есігінен де қаратпады. Діңкесін құртты. Міне, сол жазаынан
ағайындарының бірін де ұстай алмай жалғыз үй шошайып қалды. Қарап тұрсын
ба? Омардың намыскер ағалары ел қолына еркін тиген соң, топ жиып барып
Жәукенің үйіне түсіп, ойындағысын орнына келтіреді. Ахметтің айыбына екі
жүз теңге, он сегіз ай абақты бұйырып, Оспан бидің кенегесіне тіркесті.
"Қанды ат" деп, Жәукенің атын аудартып, болысқа берді.. Ахметтің көз көрген
ескі достары абақтысын
сұраған болып өшіртті де, "Екі жүз теңгені осы боқырауда тауып бере алмаса,
айтқаныңыз болсын" деп басын ұстасты.
Елдің осынша Жәукені жұлмалаудағы мақсаты: Омарды айтаққа еліртіп алып,
Оспанға салу еді, өзді-өзі шабысса, жемсаулары тоятыны белгілі жөне бұл
Омарлар ежелден қанды ауыз атанып, арасына жік түспегендіктен маңдайына дақ
тимей, қағусыз кеткен: әркімнің мұнда ескі кектері бар. Әсіресе солар
осындай реті келіп тұрғанда атыстырып-атыстырып, ұстағанның қолында,
тістегеннің аузына тоздырып, өш алып қалғысы келіп еді. Бірақ қан-
ша айтқанымен оқыған ғой, олардың бұл тұзағына Омар түспеді. Ол ешкімді
керек қылмаған соң, құр қайта-қайта Оспанға ұйлығып бара берумен жалықпасы
бар ма? Қызы-
ғы-ақ: Омар араз болса ғой. Омардың қақпан баспайтын ыңғайын көрген соң,
енді отағасылар жақсы атпен татуластыра қою қамына кірісті. Елінің
ықыласына көзі жетіп, "А, құдай, сақтай көр, әркімнің аузында кетпегей
едік" деп, Оспанның кісіге сойған бір-екі тоқтысына жаны шығып, тыпырлап
жүрген Омар сорлы татулықтың дыбысы шыққан соң-ақ, ағаларымен баяғыдай бал
жаласып кетті. Ахметті ат-шапанымен аяғына жығып, енді ондай мінез
шығармасқа құран ұстатып, нан жегізіп, баяғы екі жүз теңгені кешкізіп, ат-
шапанға разы қылды. Сөйтіп, біраз күн ішінде гүріл де басылды, дүріл де
басылды. Ал енді Қамардың жайына келейік.
Даңқы жер жарған, шешендігі ел жарған, күліп кісі бетіне қарап көрмеген,
атақты, ибалы, асыл Қамарымыз жоқ жерден мұндай жалаға ұшырап, бүлік шығып
кеткендігіне қайғыра-қайғыра сүзектен тұрған кісідей, құр шыбыны ғана бар
еді. Нақақ болса да, жақсыға жала оңай ма? деп кісі көргенде аяғынан жерге
кіріп кете жаздаушы еді. Бұрынғы жайраңдап жүретін қалып қайда? Еңсесін
көтермей, қабағын түйіп, аһлап-уһлеп, мүсәпірсіп мұңай-
ып төмен қараумен күн өткізе бастады. Барлық жұмысы ертеден кешке дейін
кітаптан көз айырмау еді. Қатындардың пыш-пышы қала ма? Қамардың
көрінбеуінде бір құбыжық бар ғой деген өсекті қардай боратушы еді. "Нақақ
мені қаралап, Ахметті анадай қылуға ұялмаған ел жұртым түбінде не оңдырар
дейсің?.." деп, Қамардың көбінесе ойлап-уайымдайтыны сол еді. Қасен
оңашада: "Қарағым, сонша жүдеп немене?", "Ит үрді, керуен көшті", мен тірі
тұрғанда сені жылатып қор қылар дейсің бе? дегенде: "Қайдан білейін-ау!"
деп жапақтаған көзінің жасы моншақ-моншақ келіп қалушы еді. Алайда соңғы
күндерінде Қасеннің сол сөзін демеу көріп, бұрынғысынан көрі көтеріліңкіреп
жүретін болды. Бұлар осындай дуылмен жазды алды. Күз жетіп август
жұлдызының басында Омар Қасенді оқуға алып кетті. Оқитын Омскі шаһары екі
жүз шақырым шамасында бұларға алыс еді. Олар жүрердің алдында он күн бұрын
Қамардың ашыл-
маған сорына, оңалмаған жолына қарсы Жорға Нұрым деген өз болысының
(правитель) бұрынғы хан тұқымынан алған қатыны өлді. Жасында аттан жығылып,
бір жақ аяғының ақауы болғанға құрдастары "Жорға Нұрым" деп, сонан елге де
"Жорға Нұрым" атанып кетіп еді. Бұл өзі жеті атасынан бері уызы арылмаған,
бағы таймаған, қолынан ұры кетпеген, бір жақсылық етпеген, басы сәждеге
тимеген, жамандықтан басқаны сүймеген, бірді-бірге атыстырып, елін қан
жылатумен шынжыр балақ, шұбар төс, қанды ауыз атанған бір жауыз еді.
Белгілі: қазақта ондай залым адамдардың өзіне қауіптілеу орынды
күзеттіріп, сорпа-сумен алдап қоятын иттері болатын. Сол арсылдатып қойған
иттерінің ең басты төбеті - біздің Оспан би еді. Сол кезде бұл екеуінің
залымдығына бір өлеңшінің айтқаны есімде қалыпты:
Халқыңды қан жылаттың Жорға Нұрым.
Болдың ғой заманымда сорға Нұрым!
Оспан деген жұтқышы тағы шықты,
Бара-бара қайтерсің, қайран күнім!..
деп, құр Нұрымның зұлымдығы мен атағы болмаса, әліпті таяқ деп білмейтін
надан, пішіні де жаман, аузы толған боғауыз бен былш-былш насыбай, ішпей
мас, әрі нас елу шамасында жасы бар, қой сақтардың басындай басы бар, жай
формының өзі сұп-суық бүйі секілді түксиген, бұқа мойын, өгіз құрсақ,
алақан көз, жайын ауыз, добыра сақал, тоқпақ мұрын, бір түрлі нысаналы
жануар еді. Бұрын қатыны тірісінің өзінде-ақ Қамарды тоқалдыққа сұрауға
балаларынан именіп, амалсыз жер тепкілеп өліп жүрген Нұрым, енді не жорық.
Күні-түні Оспан досынікіне ат үздірмей, Қамарды сұратты. Оспанға, өзінше
Жорға Нұрым секілді дәрежелі кісінің күйеу боламын дегені құдайдың көктен
айдап түсірген жақсылығы еді. Шылқымайға кірдім ғой деп мұртынан күліп,
тіпті бұрынғы бұрынғы ма, төбесі жайлау, төсі қыстау болып, есі шығып
еліріп кетті. Бірақ ізденіп келген "қыдырдың" бетін қайтармай, уәде беріп
жіберейін десе де, Омардың мінезі өзіне белгілі ғой: "Құдай жазса, сізден
артық кімге береміз. Шыдай тұрыңыз" деп, Омар келуге созбалады.
Нұрым оған да тоқтамай қасына ақсақал, билерін ертіп, "баяғыдан бергі
достығымыздың айырылысқан жері осы" деп болыс басымен әдейі өзі келіп
салмақты салған соң оны көтеретін лажы қайсы? Қан-жыны араласып қалған неме
ғой, қия алмады. Қырық жылқы, он түйе, бес жүз сом ақшаға Қамардың сорын
қайнатып, саудасын пісіріп қойды. Ауыл отағасылары да: "Жөні осы.
Бәрекелді, қайырлы болсын. Бір-біріңнің ықылыстарыңа қарай міне, жарасты
ғой",- деп, өліп-өшіп жарамсақтанып-ақ жатыр. Омар келісімен тез құда түсу
хабарын бермекші болып, қонақтарын аттандырды. Артынан көп кешікпей Қасенді
оқуына апарып тастап, Омар да келді. "А, құдай, той тезінен болса екен,
битімді салар едім" деп, пышақтарын жалақтатып, тыпыршып жүрген ақсақалдар
шыдасын ба? Бастығы өзінің екі ағасы: Қалтан, Оспан болып жиылысып барып,
іс-міс жоқ Омарға қайырлы болсын айта бастады: "Қамаржан бала сияқты бала
еді, бақытына қарай жайлы орын кез келді, тек құдай ұзағынан сүйіндірсін!
Жылы суға қолын малып, ақ бөкендей ордаға кіре түседі. Жасау... пәлен-түген
дейтін емес, тек кешіктірмей берсек разы болатын көрінеді. "Теңі келсе,
тегін бер" деп, нашайына келіп тұрған соң, саған да қаратпастан уәде
қылдық. О да келетін кісісіне келеді ғой, болыс басымен әдейі өзі келіп
қалған соң, ықыласын қайыра алмадық. Ал енді қайырлы болсын, жабдығыңа
даярлан!"- десті. Мынау сөз Омардың маңдайына тоқпақпен ұрғандай жайсыз
тиді. Қайтерін білмей, түсі бұзылып кетіп, бір жеріне біз тығып алғандай
ыршып-ыршып түсті. Шын күйіп кеткендігі емес пе, аузына не кіріп, не
шыққанын да білмеді:
- Сыпыра бұзылған иттер, дендерің сау ма? Мәжнүн болмасаңдар, қара
жүрек болмасаңдар... Апырым-ай, апырым-ай, ұялмай, қызармай періштедей
қарашығымды
аяқты малдан жаман дөңкиген жауызға ұйғардық деп, не беттеріңмен айтып
отырсыңдар! Неден қысылдыңдар? Неден жүректерің үзілді? Түсіне кірсе
қорқатын ноянға Қамарды барады, мені береді деп ойладыңдар ма? Құдай, көз
жас, обал деген нәрсе естеріңде бар ма? Жоқ, малмысыңдар? Сендер бір аяқ ас
берген кісіге имандарыңды да сатасыңдар! Қысқасы мойныма қапшық салып,
қайыр тілеп күн көрсем де, Қамарымды оған беріп жылата алмаймын. Байлығы,
болыстығы өзіне. Өзім де аштан өлейін деп отырғаным жоқ. Ет жегілерің
келсе, өзім-ақ сойып берейін. Болмаса Қамардан басқа ермек жетпеді ме?
Қамар тұрсын, Қамардың тырнағын да бермеймін. Добыра сақал Нұрымың басқан
ізінен садаға! Аулақ жүріңдер, аулақ!",- деп ұшып көкке, ұшып жерге түсті.
Сол арада отырған отағасылар:
- Омар, сен сол томырық мінезіңді қоя тұрып, сөз тыңдашы, ақыр
ұнамаса, біреуді-біреу зорлай алмайды ғой,- деп ортаға алып шуласып, ал кеп
төністі.
- Кәне, сен бермегенде Нұрымның қай жерінен мін тауып бермеймін
дейсің? Малды десең малды: әлді десең әлді, ата-тегі анау: жеті атадан бері
үзілмей келе жатқан бақ-дәулеті мынау. Тегін кісіге бақ қона ма? Сол арасын
қарасайшы. Кәрі дейсің, жасынан мыңның ішінен бұлғақтап, мәпеленіп өскен,
әлі бейнет көріп беті қайтқан кісі емес; әзер болса қырықтың ішінде шығар,
сол кәрілік қылушы ма еді? Ол түгіл алпыстағы мен де бір қызды кәртайтатын
жайым бар... Әрқайда Омекең білсін деп, үлкен басын кішірейтіп, алдыңа
түсіп жалпылдап жүреді. Сөзіңді қайтарып, көңілің қалып көрген кісі емес,
қайта
кекті жерден кегіңді, текті жерден тегіңді әпергеннен басқа, сонша сөгетін
Нұрымның не жазасы бар еді? Біз айтсақ, өз пайдаңды айтамыз. Нұрымның малын
біз алғалы отыр дейсің бе? Қамар бір сен емес, бәрімізге бірдей, ортақ
бала, қастық айтамыз ба? Заман әлдінікі болып барады. Дүниенің не халі жоқ,
қанша айтқанмен сондай қолында ісі бар, күші бар кісіге иек сүйеу керек. Ал
енді оны қояйық. Мынау сақал-шашы ағарған екі ағаңды осы жасқа келгенде
өтірікші қыламысың. Егер алдадың деп өштесіп кетсе, кім біледі, іс басында
тұрған кісі ғой, не қылса да Қамарға сол орынды лайық көреміз. Барады,
жылы суға қолын малады! Өзі би, өзі төре, өзі патша болады да отырады. Кеше
хан тұқымынан да қыз алған Нұрым емес пе еді? Сен ханнан ақылды емес
шығарсың. Қолындағы екі-үш өгей баласы дейтін шығарсың. Оларды күні ертең
еншісін беріп... теппекші болды. Жұрт іздеп те таба алмайды. Әйтеуір атаның
әруағымен алдыңа келіп
тұрған "қыдырдың" қадірін білу керек қой...- деп бірі қалмай данышпансып,
үсті-үстіне баспалатып барып қойысты. Әншейінде тасбиғын тартып, оны-мұныға
кіріспей отыратын Қалтан қажы да бұрқырап:
- Бұларға өзі секілді қара жүрек орыс болмаса, не Ахмет секілді
сыпборбай, шала қазақ болмаса, басқа мұсылман кісі жаға ма? Сен шоқынды,
былшылдады екен деп, мен пайғамбар жасынан асқанда, қажы басыммен өтірік
айта алмаймын. О баланың билігі өзімде. Шоқындырған Қасенді қайда
шоқындырсаң, онда шоқындыр! Қамарды тағы орысша оқыған біреуге беріп,
сүйегімізге таңба қыла алмаспыз. Қазаққа берсек, қазақта мұнан артық кім
бар? Соған барып та обал болатын болса, қияметте мен арқалайын, куә
болыңдар! Нұрымнан артық пайғамбарға береміз бе? Басқа былшыл сөзді қой!
Келер сәтке құда түсір! Ендігі сұм заманның адамы да бір түрлі: бала
бармайды дегенді тауып алыпты. Әке берсе, қыз қайда бармаушы еді? Сені
көріп отырып бала қалай оңсын? Қақ
бастан салып жіберейін бе? Әлде, жас деп отырсың ба? Молдалар балығыға
батқан әйел баланы күйеуге бермеген қатты обал, дейді. Былтыр Қарбай ишан
да айтты... деп, шатып-пұтып бір жағынан ол ақырды. Оспан қанша айтқанмен
би кісі ғой, ол жайлап сездірді:
- Мені өтірікші қылып, өлтіретін жерің де, көметін жерің де осы.
Қияметке дейін кқріспей, азып-тозып әркімнің аузында кететін жеріміз де
осы. Бар, қай таңдағаның ал. Қабырғаңа да, қатыныңа да кеңес!- деп тұрып
кетті. Ол кеткен соң жұрт тарады. Омар енді көптің талқысын көрген соң,
қайтерін білмей, от алып ораққа түспесі бар ма? Бір жанды, бір күйді; кісі
өлтірген кісіден жаман түсі де өзгеріп кетті. Әлгі ағаларынан безейін десе,
азып-тозып әркімнің аузында кетсек, тұқымымыз оңбай кетеді ғой деп, елден
қорқып барады (алдында жүрегі шайлығып қалғаны бар ғой). Безбейін десе,
Қамар секілді қарашығының әйтеуір суреті адам мақұлыққа қосақталып, өмір
бойы іріп-шіріп, жылаумен күні өтуіне көзі жетіп, ойлағанда іші-бауыры
елжіреп, күйіп кете жаздаушы еді. "Суға кетіп бара жатқан тал қармайды"
деген ғой, қатынына ақылдасқан болып еді: "Өзің
білесің де. Үйінде жасау көп дейді. Не қылсын. Орынды жер ғой. Бұл кімнің
құдағиы дегенде де..." деп... отырған сұңқарының дәмді сөзін естіп, саған
ақылдасқан мен де
ақымақ деп, онан жаман сақалын жұлды. Ал енді мұнан соң да Жорға Нұрымның
түрткісімен "ақылды" ағалары кезекпе-кезек келіп тыныш таптырмады. Омар ең
қысылып, кесер кеңірдекке келген уақытта:
- Қамар көнбейді. Анау күні Қасен де қайта-қайта тапсырып еді:
"Айтаққа еріп, Қамарды шатастырып алушы болма" деп. Омардың айтысы сол-ақ
екен, жан-жағынан дүрсе қоя берді.
- Әне, сөйтіп баланы жаман үйрететін өзің. Бетімен жібергеннің
жазасын анау күні татсаң да, саппайсың,- деп бір жағынан оны қатыны құрғыры
қостап шаужайлады. Омар:
"Осы қатын неге бер дей береді? Әлде, Қамардан бірдеңе сезді ме екен?" деп
ойлап:
- Қамардан сұратыңдар, ол еш нәрсе демесе, мен не қылайын,- деді!
Қатыны ашуланып:
- Иә, Қамар саған жөнін айтқалы тұр, оның ықтиярына жіберсек,
Ахметтің қасында патшаны да керек қылмайды,- деп ол баяғы таусылмас
түказзибанға* кетті.
"Шығасыға иесі басшы" деп бұл жолы Қамарды да қара басты. Істің бәрін біліп
жатса да, алдыңғы ұятынан жасқанып, дүкенді қызу үстінде соға алмай қалды.
"Мен үшін әуреленбе!" деп, көріне батыршылық қылып зарлап тұрса, Омар
көнбес пе қайтер еді?..
Омар үндемей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жіңішке сымға тартқан әні қандай.
Балауыз балбыраған тәні қандай.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,
Толықсып толып тұрған сәні қандай.
Еріткен іші-бауырыңды көзі қандай,
Бал тамған майда бұлбұл сөзі қандай.
Жұп-жұмсақ, бып-биязы ішке кіріп,
Жайтаңдап жан күйдірген көзі қандай!
Күлгенде көзіңді алып кірсіз тісі,
Қайнамас оны көріп кімнің іші?
Алмас қылыш жүзіндей аударылған,
Сүйгізіп көлеңкесі әрбір ісі.
Нұрлы жүз жан-жағына сәуле шашып,
Бойының мінсіздігі онан асып.
Өзгеден сып-сыпайы һәм сүйкімді,
Ең арты жүрсе-дағы аяқ басып.
Толған ай шілдедегі жалт-жұлт еткен,
Мүбәда көрген кісі қиыр шеттен.
Көлеңкесі күйдіріп күні-түні,
Есінен екі-үш айда әрең кеткен.
Талайы бозбаланың болған ғашық,
Уай шіркін! Болсайшы деп бізге нәсіп.
Егерде Қамарменен тіл қағысса,
Құдай ұрып жым болар қара басып.
Омар да қоя берді бетін қақпай,
Жүрсе де сонысынан жұртқа жақпай.
Әркімдер құдалықты ойланса да,
Қамар қыз қайдан көнсін теңін таппай.
Қамар осындай сәулетпен бұлғақтап болып тұрған кезінде құдай берген
дәулеттің арқасында абырой, атақ бірдей келіп толықсып тұрған кезінде:
Сұлу Қамар, ақын Қамар, жаным Қамар,
Қамаржан, сені ойласам, ішім жанар.
Үлбіреген аузыңнан бір сүйгізсең,
Ішкендей кәусар суын мейірім қанар...-
дегендей өлеңдер сол маңайдағы бозбалалардың аузынан екі елі тастамайтын
тәсбиғы еді. Және бір нәрсені көңілдері ұнатып, мақтағысы келсе: "Уай,
шіркін! Мынау Қамардай екен!" десуші еді. Кей уақыт Қамардың көзіне
жазатайым көздері түсіп кеткендері де әлдеқандай көтеріліп, қуанып қалушы
еді. Қамар біреуінен әншейін бір істің жөнін сұраса да: "Қамар маған
сүйдеді, бүйдеді..." деп, неше күндей әркімге бір әйгілетіп, даурығуға со
да жетуші еді.
Қамар осылай әркімнің көзіне күйік болған қалпымен күннен-күнге құлпырып,
он бес жасына жетті. Бұл кездері баяғы теңмін деп құмартып, құлқынын құртып
жүретін замандастарынан жоғары секілді телміріп жазған өлеңдер, хаттар
судай ағылып келсе де, кейбіреулерін жауапсыз жыртып, кейбіреулерін өзінің
шешендігімен жебедей жерге енгізіп, енді қайтып бас көтеруге жаратпай
тастай беруші еді.
Сол кезде аса жақын болмаса да, Омарларға үш-төрт атадан барып қосылатын
Сарбас деген ауылда Жәуке деген кісінің оқу соңында жүрген жиырма бір жаста
Ахмет есімді бір жақсы зерек баласы бар еді. Жәуке өзі нашар кісі болса да,
бар тапқан-таянғанын жалғыз баласы Ахметтің оқуына салып, жасынан олай
сүйреп, былай сүйреп жүріп, әйтеуір молда атына іліктіріп еді. Бертін
келген кездерде Жәукенің ол бейнеті босқа кетпей, Ахметтің
арқасында аузы асқа, ауы атқа тиіп, есіктегі басы төрге жетті. Аса байып
кете қоймаса да, өзіне-өзі тоқ, жақсы ғана дөңгелек ауқат та бітті.
Бұл Сарбас ауылы осы Омекеңдермен ыңғайлас, жазғы, қысқы қоныстары бір,
аралас-құралас еді. Ахметпен Омардың үлкен баласы - Қасен құрдас һәм
жасынан бірге өсіп, бірге оқып, біте қайнаған сырлас еді. Бірінсіз бірі
тыншып тұрмас еді. Мұсылманша оқуды екеуі сабақтас болып оқып рушді
сыныфтарын* бітіріп, онан соң ауылнай школда оқып тәмамдаған соң Қасенді
әкесі гимназияға енгізіп, Ахмет қолының қысқалығынан онан артық ұзай алмай
қалғандығына бірсыпыра жыл болып еді. Ахмет онан соң да тағы талпынып оқып,
иғдади сыныфтарын** бітірді. Бертін уақыттарда үлгілі жерлерді аралап,
тәртіп, дүние танығысы келсе де, қартайған әкесін қимай, өзі жалғыз болған
соң қайтерін білмей қарайлап жүрген жайы бар еді.
Және Ахметтің ақыл-ой зеректігінің үстіне сұңқардың баласындай бітімі
жақсы, көзге түсерлік көркі бар, сөзге шешен, ойдан шығарғыш - ақын, жарып
салма өткір еді. Той секілді жұрт жиналған жерлерде өлең болсын, ойын
болсын, газет, журнал, кітап оқып, шариғат-насихат айту болсын, ең арты
біреуді сықақтаған қулық болсын, бас бәйге Ахметтікі еді. Тартынбай
тамылжытып сөйлегенде де өзінен үлкен-кішілердің аузынан суын ағызып,
көңілдеріндегі уын шығара жаздаушы еді. Соның үшін елдің атқамінер,
ақсақалдары: "Оқыды деп Жәукенің баласын айт. Әне, сондай болсайшы",- деп
біреуге ақыл айтқанда қызға Қамарды үлгі қылатын секілді, бозбалаға Ахметгі
үлгі қылып ұрсушы еді. "Қыз қылығынан" деп... не қылса да, Ахмет осындай-
осындай... қылықты
мінездермен құрбы-замандастары арасында айтулы һәм ағайын, халқына сүйкімді
болып, жас та болса біраз жұртқа атағы да шығып кетті... Міне, Ахмет бас
болған жерде бас болып, жас болған жерде жас болып, тіпті мас болған жерде
мас болып, тоғыз қырлы, тоқсан сырлы жігіт ағасы деуге лайық болып жүрді.
Бірақ аулының малға мастанған мұрындықсыз желбастары ғана Ахметтің
зеректігін көре алмай күндеп, іштері жарылып кете жаздаушы еді. "Сонша
көтеріп неме керек: кешегі мұрнынан боғы аққан Жәукенің жаман баласы емес
пе еді?" деп, жарбаңдап алдына шыға берушілер де аз емес еді.
"Жақсыдан жаман туса - емі болмас, жаманнан жақсы туса - теңі болмас" деген
бабаларымыздың жарқыраған жолын надандығы көргізбеуші еді.
* Рушді сыныф (арабша) - 5-7 кластар көлеміндегі оқу.
** Иғдади сыныф (арабша)- 10 класс көлеміндегі оқу.
Көбінесе себеп: олар жүрген бұзық жолда Ахметтің жүрмеуі, оларга жолдас
болмауы, жақсылыққа бастауы, жамандыққа баспауы еді. Бозбалалардың сыртқы
жәй әңгімелерінде: бұл маңайда Қамармен әзілге, сөзге, өлеңге һәм ақыл, ой
білімге де жалғыз-ақ пар келетін Ахмет екендігі айтылып отырушы еді, һәм
бұл екеуінің сын-сым-
баты сырттан бір-біріне ұнасқандығына қарағанда, тап шыны да сол болуға
лайық еді.
Қамар, Ахмет іштерінен бірін-бірі жанындай көріп жарылып кете жаздаса да,
ағасы Қасеннің жаны бірге досты һәм құрдасы болып, бірге жүріп, бірге
тұрған соң, бірі аға, бірі қарындас секілді болып бір-біріне ойнап болсын,
шындап болсын сыр ашып, сыбырласа қойған жерлері жоқ еді және біраз күнгі
ойын-күлкі ғана болмаса, Қамар, Ахмет түпкілікті болып қосыларлық ешбір
реті жоқ еді. Себебі: Ахметтің құр жігіттігі болмаса, құда болып аларлық
малы жоқ, алып қашар еді, ат салысарлық аудыны жоқ, қолына қарап тұрған әке-
шешесі тағы бар: оларды тастау оңай болып па? "Теңі келсе тегін бер"
дегенге көне қоятын қазақ па? Өйтпек тұрсын, "Қамар" деп аузынан шығарса-ақ
айып салып, бірдеңесін өлтіргеннен жаман тергеуге алатын жайы бар. Міне,
бұған Қамардың көзі жеткені секілді, Ахметтің де көзі жетіп, "әйтеуір
түпкілікті бола алмайтынымыз ақ,
олай болғанда нақақ біреуді қаралауда қанша пайда деп, олай-былай құмартып
құрыстап келгенмен, ақылға жеңдіріп тоқтала беруші еді. Алайда, шын сүйіп
күюшілік- бір дерт шыдата ма? "Таң атпайын десе де, күн қоймайды" деген
секілді осынша тырмысып, шыдайын-ақ десе де жүрек қоймай барады. Күннен-
күнге сабыры қалмай, жатса-тұрса көз алдына Қамардың суреті елестеп жанын
қоярға жер таптырмай барады. Ақыр іштегі дертіне шыдай алмады: біраз күн
болса да, ептеп мауқын баса тұру қиялына түсті. Ал енді Қамардың оңаша
уақытын тауып, жүректегісін ашып салайын деп-ақ батырланып келеді. Не
хикмет? Қамармен тап бетпе-бет келген уақытта, беті күйгендей ұялып қызара
бастаушы еді. Бойына әлденемене бір қорқу пайда болған секілді, тұла бойы
тітіренгенсымақ қызуланып, қызынып, қуанышты-қорқынышты, аттай тулап,
аузына қарай тығылыңқыраған жүрегі сөйлесе дірілдеп кетейін деп суынып-
ісініп қымтырылып қымсынып, бір жоғары, бір төмен қарап қайта-қайта
ұмсынып, ешбір нәрсе айта алмай шыға беруші еді. Сүйтіп іштерінен сүйісіп
күйгендігін көлеңкелеген болып отырысса да: "Жаным жарылайын деп-ақ іші-
бауырым елжіреп бара жатқандықтан, есалаңданып отырмын, қайтейін?"..
дегендей қылып, ақырын баяу ғана аударысқан көздері бір-біріне түсіп кете
қалса өздерінің ықтиярсыз барып шап етіп қосылған көлеңкелерін (сурет)
көрген секілді беттерінен отары шығып, бір нәрсені шұқылаған болып,
күбіжіктеп кетуші
еді. Солай Ахмет әлденеше рет "Әй, енді ме..." деп көңілін бекітіп қатайып
келсе де, әлгідей халге ұшырай берді. Таудан, тастан қайтпаған жүрегі
Қамарға бір ауыз сөз айтуға бата алмады. Ол Ахметтің қорқақтығынан, я
ынжық, жамандығынан емес, ғашық оты күйдірсе де, ақты қаралауға ішкі
батылымның бармағандығынан, жүрегінің тазалығынан еді... Жасынан қиянат-
бұзықтыққа қарайып үйренбеген таза көңіл жеме-жемге келгенде жиренбей
қайтуші еді?..
"Көп жүрдім шыдайын деп іштен жанып,
Кейде олай, кейде бұлай ойға қалып.
Амалсыз арды түйіп қалам алдым:
Кеткен соң ғашық оты бойымды алып.
Ойнайық азғана күн дәурен өтпей,
Тұрғанда басыңыздан билік кетпей.
Шығаршы жүректегі шын сырыңды,
Жаутаңдап екі көзді мөлдіретпей.
Талпынып қол сермедім ұшқан құсқа,
Болса да жетер ме деп қолым қысқа.
Көзге күйік көріндің, іш күйдірдің,
Мейірімсіз отқа салдың, бұл дұрыс па?
Бір өзіңнен басқаны қойдым жауып,
Ұят па, ойнап күлу теңін тауып?
Көрген соң жалғыз ғана ішің білер,
Жау мұндалап жүрмессіз елге шауып.
Ақ тұйғын талпынбай ма теңге қарай,
Басын кессе, бара алмас кемге қарай.
Дауасы сырқатымның жалғыз сенсің:
Талпындым жаным үшін емге қарай.
Қарайсың мөлдіретіп жәудір көзің,
Шын айтсам, шыбын жаным сенің өзің.
Елжіреп іші-бауырым ынтығып тұр,
Тез естір мейірбанды жылы сөзің".
Қамар хатты оқып болған соң бір қызарып, бір сұрланып, жүрегі кеудесіне
сыймай, не ашу емес, не қуану емес, белгісіз қысыльш, қарап тұрып бір
тынышсыздыққа қалды.
Мұнан соң қайғы басқан кісі секілді әрдайым мұңайып, ойланып жүретін болды.
Бұрын таңның атқанын, күннің батқанын білмейтін Қамар бір о жағына, бір бұ
жағына аунақшып, көрер таңды көзімен атқызатын уақыттары да болып жүрді.
Себебі: бір жағынан Ахметтей ақыл-ой, парасатты, тең жігіт табылмайтындығын
ойлап, бір жағынан әке, ағаларының Ахметті кедейсініп бермейтіндігін ойлап,
түпкілікті болмаған соң, құр біраз күнге әуреленіп қалудың ретін тағы таба
алмай, жатып-тұрып сандала беруші еді.
...Бір күні қағаз алып, әлдене жазуға ойланса да: не хикмәт, қолы жүрмей
жіпсіз байланған секілді бір түрлі мұңайған түспен қаламды бір сияға
батырып, бір қағаз үстіне жорғалатып, бір ұшы-қиыры жоқ ұзын ойға батты да
отырды. Бір жазып өшірді. Бір жазып жыртты. Қаламды қайтадан сия ішіне
қойып, бір жақ қолымен жағын таянып, көзін сүзіп тұнжырады да қалды. Әрі
ойлады, бері ойлады, уысына еш нәрсе түсіре алмады. Біраздан соң ауыр
күрсінді де, қайтадан қаламын алып:
"А, құдай, жасты жасқа пар қылғаның,
Біреуді жоқ, біреуді бар қылғаның.
Біреуге алтын, гауһар тахыт беріп,
Астана жұрт билеген хан қылғаның;
Біреуге мал мен бақты үйіп беріп,
Ақылсыз екі аяқгы мал қылғаның;
Біреуге Аплатондай білім беріп,
Мінер ат, ішер асқа зар қылғаның;
Қыздарын теңге бермей, малға беріп,
Қазақты қара көңіл аң қылғаның;
Мейлі доңыз болсын, қоңыз болсын,
Малдыны кісімсітіп паң қылғаның.
Көрсетіп құдіретіңнің шеберлігін,
Пендеңнің миы жетпес таң қылғаның"
...деп жазды да, қағазын жиып, жанындағы домбырасын алып далаға шықты. Әлгі
жазған өлеңін жұрт түсінерлік қылмаса да, бір түрлі зарыққан, зарлы жіңішке
әуезбен көмейге салып баяулатып, жаяулатып домбыраға қосты да отырды.
Басқалар мұның не екенін қайдан білсін, Қамар тағы бір жақсы ән шығарыпты,
ал үйренейік десіп, жүгірісуде еді.
Сөйтіп ойы онға, ақылы алтыға бөлініп әуреленіп жүрген кезінде Ахметтен
тағы мынадай хат алды:
"Қалқам-ай, қапа қылдың жауап бермей,
Жүр ме екен қолың тиіп, реті келмей?
Дәрменсіз, дертім қалың, жүрек толқып,
Мен жүрмін сол қападан әзер өлмей.
Қалам қас, мамық тамақ, уыз қойы,
Мөлдір көз, тілің бұлбұл, алма мойын.
Көңілімді көкке ұшырмай дауалатшы:
Алып-ұшып барады тұла бойым.
Апырым-ай, көз қарасың тәуір еді,
Мінезің салмақтылау, ауыр еді;
Жауабың кеше-бүгін болмаған соң,
Көз жасым көктен құйған жауын еді.
Білемін ішкі жағың мені сүйер,
Теңдесін теңдес сүймей, нені сүйер?
Дәл ойың жалғыз қылдың үстінде тұр,
Ауа алмай бір жағына ішің күйер..."
деген жерге келген кезде, Қамардың хатты ақырына дейін оқып шығуға шамасы
келе алмады. Сол жерде не болғанын да білмей, тамағында булығып тұрған
ызалы жастары көзінен ытып-ытып кетіп, оқымастан алып қойды...
Ал енді Қамардың толған жүрегі, толғанған көңілі олай да, бұлай да толқып
келіп, тоқталған уақытта, өзіне-өзі сөйлескен кісідей мынаны айтушы еді:
"Ахметті сүйемін-
ақ, сүйгенім үшін осынша күйемін-ақ, ал енді шыдамадым... қараландым. Күні
ертең ел-жұртым екеумізді екі айырып жібереді... Онда не болдым? Қосылуға
қарар таппаған көңіліміз айырылысуға неғып шыдатады?.. Әке, ағаларым болса,
мені оған бермек тұрсын, бұл жазғанын сезсе де, бұ күнімізді өзімізге көп
қылады ғой..." деп, оңашада әлі келетіні баяғы аяусыз көздің жасы еді.
Бір күні өзіне-озі қайрат беріп: "Қой, бүйтіп күйік үстіне жалқын салмайын,
өзімдікі қабырға бірге түсетін күйік қой, енді тағы Ахметті күйдіріп, кәрі
әке-шешесінің обалына қалмайын; бірдеңеміз елге сезіліп қалса, Ахмет
байғұстың талқанын шығарады ғой; сонда олардың көз жасы, қарғысы менің
мойныма болмағанда, кімге?.. Бес-он күндік ойын үшін, әрі өзімді, әрі оны
қараландырып, жұртыма да, құдайға да ұятты болмайын; жанған жаным жана
берсін: обалымыз қиюы жоқ, қисыны қашқан дүниеге, оңға баспай, солға басқан
қазақтың қара ғүрпына болсын. Бейшараның жанына батыра жазып, көңілін
суытайын. Маған әуреленіп Ахмет деген абыройлы атынан айырылып қалмасын.
Өмір бойы өзім түскен азапқа ол түспесін..." деп, әр жағын салыстырып шарқ
ұрып келіп,
көзінің жасын төге-төге мынау бір хатты Ахметке жазып, беріп жіберді.
"Құп алдым ықыласыңды замандасым,
Белгілі сенен жақсы таба алмасым.
Сонда да үмітіңді үз, менен түңіл,
Доп емес әркім қағар менің басым.
Көз тігіп қарадың деп күйе жақпа,
Жақсаң жақ, жөні келер жерін тап та.
Ақылмен алды-артыңды шолып алмай,
Қарны ашқан қасқырға ұқсап қойға шаппа!
Қарасам, сүйгендіктен қарамаймын,
Сүйсем де, сол сөзіңе жарамаймын.
Арыстан айға шауып мертігіпті,
Секірме, қолың жетпес көктегі аймын.
Сілтей бер маған жетер қолын болса,
Даңы жоқ, даңғыл жатқан жолың болса.
Ашық жол, асулы қол болар еді-ау,
Бірақ жоқ, әттең дүние, соның болса...
Сен шыда, күйіп тұрсың, бір-ақ отқа,
Болсаң да қандай қызу жалын шоқта.
Аузың айтып, ар жағың біліп тұр ғой,
Екі оттың арасында тұрғам жоқ па?!"
...деп, өзінің сырын Ахметке дүмбілдеу аңғарсын дегендей қылып қойып еді.
Неше күндей тыншымай, жатып тұрып ойланып, жанып-күйіп сандалып, ой түбіне
жете алмай, дертке дәрмен ете алмай, жаны-жүрегі, көңіл-тілегі Қамардың
жылы жауабын күтіп жүрген Ахмет сорлының жүзі хаттың басқа жолын көрген
шағында қараңғы бұлт астынан күліп шыққан күн сықылды жарқырап кетті.
"Ойдағым келді ме, жылы жауап берді ме, Қамар мені сүйді ме, сүйгендіктен
күйді ме?"- дегендей қылып көзі жасаурап, жүрегі лүпілдеп, өне бойы
қалтырап кетті. Аһ, не шара... Талайсыз сорлы! Өлеңнің соңғы жолына аяқ
басқан соң-ақ, баяғы қалтыраған жүз, жаудыраған көз күннің бұлт астына
қайыра кіргені секілді түнеріп салып жүре берді. Сонда жападан-жалғыз өзі
ауылдан жарты шақырым бір төбе басына шығып, қоғамның азғандығына
назаланып, бір түрлі тарығып-зарыққан, мұңды лебізбен бір олай, бір бұлай
жүріп, қайта-қайта айта бергені мынау екен:
Малдылық, маскүнемдік, қарны тоқтық,
Деуші едім неге керек сыпыра боқтық.
Қазақтың қаны-жаны сонда екен ғой;
Діңкемді құрттың, міне, әттең жоқтық.
Ахмет Қамардың әлгі сөзінің тұқымына ар жағынан қопарып түсініп тұрса да,
қозғалып алынған көңілі, құмартып алған жүрегі тағы бір хат жазбайынша
тыныш таптырмады.
Бұл жолғы хатын еш нәрсеге түсінбеген құлақсыз саңырау, тілсіз мылқау кісі
сияқтанып жанына тидіре, жаралы көңілін күйдіре жазды:
"Әрине, қолым жетпес көктегі айсың,
Қағу көрмей, қарсы өскен қалқатайсың.
Жетпесе де сермедім, ал қолымнан,
Ақыл-ой, зеректікке сайма-сайсың.
Ол рас менен гөрі малын тәуір,
Малы тәуір кісінің сөзі де ауыр.
Теңіне теңелем деп жүргендердің
Талайын қара қарға қылған жауыр.
Не шара, айтқан сөзім ем болмаса,
Сұңқар мен сұқсыр үйрек тең болмаса.
Сен үшін мұнша қапа болмас та едім,
Алды-артым бәрі қысқа, кем болмаса.
Қылмаса құдай нәсіп амал бар ма,
Біраз күн ойнайықшы ең болмаса".
Қамар тағы көрген соң баяғыдай бір жанды, бір күйді, қайтсін, амал бар
ма?.. "Қарға" деген сөзіне қарсы тез мынаны жазып жеткіздірді. "Суға кеткен
тал қармайды" деген ғой сыныққа сылтау іздемей амал бар ма?..
Апырым-ай, ашық еді сенің көзің,
У жеген қасқырдай ғой кейбір сөзің.
Жайды білмей жарбаңдап жамандарша,
Қарғаң не, қайта ойланып байқашы өзің?
Қамардың ендігі ойы: Ахметтің өзіне бір жолығып, мұңын, сырын ауызба-ауыз
айтысып, көңілдерін жадыратып: "Ретім болмады, айыпқа бұйырмаңыз" деп, не
де болса өзінен Ахметті түңілдіру еді. Оның ретін тағы келтіре алмады.
Себебі: соның өзінде-ақ қатын-қалаш, малшы-құлшы дегендейлер ауылға Ахмет
келгенде, Қамармен көз қарастары бір-біріне елжіреп, еріп, елпілдеп
тұруларынан сектеніп қалып еді. Қалай ауылға Ахмет келді, солай жиналысып
ортаға алып, ешбір оңашалық бермеуші еді.
Ақыр Қамар тағы баяғы хатқа жабысты.
"Жан құрбым, сабыр етші, жанымды алмай,
Күйіп тұрған жаныма жалқын салмай,
Не сенен, не өзімнен жол табылса,
Қалатұғын ойым жоқ саған бармай.
Тіпті жоқ сенен өзге сүйген кісім,
Мағлұм бір Аллаға ұшпу ісім.
Хатыңды көрген сайын қайран болып,
Жол таппай құр қайнайды іші-тысым.
Әрине, өзің теңсің, малың нашар,
Халың жоқ және-дағы алып қашар.
Болса да басың бұлбұл, аяқ дүлдүл.
Беруге кісі тапшы аяқ басар.
Ақыл-ой, сын-сымбатта маған теңсің
Шыбыным, шын сүйгенім - жалғыз сенсің.
Ту бие, қара саба болмаған соң,
Икемге менің елім қайдан көнсін.
Қалса да егер бірі мұны сезіп,
Кетуі-ақ қолын қойып менен безіп.
"Тентекті айып салып айдап жібер",
Деп шулап көк малтасын тұрмай ма езіп?
Бейшара-ау, шырт түкірініп жатпас па едің,
Қымызды ішіп, насыбайды атпас па едің.
Шіреніп маңғазсынып, маңызданып,
Лепіріп ақыра сөйлеп, шатпас па едің?"
Ағайын айдыныңа ермес пе еді,
Жиылып, жылпылдақтар келмес пе еді.
Аузыңнан шықса, "құдай берді ғой" деп,
Өзі іздеп мені саған бермес пе еді?
Дап-дайын көңілімде тұр ақылдары,
Еш шек жоқ сонда бізді мақұлдары.
"Баланың бақыты ашылды, жайлы орын" деп,
Шалдардың таптың қағып, тақылдары.
Түсінсең де түсінбей көп жазасың,
Дертіме дәрменімсің деп жазасың.
Тым болмаса біраз күн ойнайық деп,
Өткелсіз орайы жоқ кеп жазасың.
Шыдайық тілімді алсаң қараланбай,
Досқа күлкі, дұшпанға табаланбай,
Өтейік бір күйікпен арманда боп,
Тағы да жара үстіне жараланбай.
Көрініп көзге түссе осы хатым,
"Оқыды" деген бар ед менің атым.
"Қызды оқытпа, оқытсаң мынау ғой",-
деп,
Кейінгіге тимей ме кесапатым?
Қалдырмай бір жағыңнан мұны да ойла,
Тамағыңнан басқаны жауып қойма.
Не пайда, сен де оқыдың, мен де оқыдым,
Қалмаса арттағыға үлгі бойда?
Қайтейін, мен де амалсыз, арманым көп,
Арманды арылтатьін дәрменім жоқ.
Бүгін саған барамын, ертең оған,
Онан да жақсы емес пе атылған оқ...
Қарағым, қаралама, ая мені...
Аяғаннан айтамын мен де сені.
Күйдіріп бір сен үшін ата-анамды,
Елге бүлік салудың келмес жөні.
Жауапты үзіл-кесіл беріп тұрмын,
Берсем де бетім күйіп өліп тұрмын.
Қайтесің, амал бар ма, қазақ надан,
Сен де көн, мен-дағы һәм көніп тұрмын.
Разы, сүйген жарым, қош-есен бол
Құдайым аша берсін алдыңа жол.
Мен үшін бұдан былай әуре болма,
Біржола үзіл-кесіл айтқаным сол.
Шын сөзге тоқтайсың ғой амалсыздан,
Қарағым-м-м-м... разы бол, қасіретім мол".
Бұл хат кешікпей-ақ Ахметке тапсырылды. Қамардың бұл секілді данышпандығына
Ахметтің есі шығып кеткендігі сонша, өзінің тіпті ғашықтығын ұмытты. Таң-
тамаша: қазақта "қызды оқытса бұзылуға себеп" деп, қара көңілден шыққан
сөзді ойына алып, сол арада жан жеріне тигендей құшырланып-құшырланып айтып
жібергені мынау екен:
Қайтейін, қара қазақ шабандығың,
Ойлашы, қай жеріңде адамдығың?
Қыз оқыса, "бұзылды, ал, кетті",- деп,
Мінеки, айтқызатын надандығың.
Кетпейді неге Қамар маған еріп.
Аһ ұрып, зар қылады, көңіл беріп.
Оқумен ойы жеткен шаһыбаздары*
Тұрады-ау атқан оққа көкірек керіп.
Қамар қыз оқымаса нетер еді,
Әуелі бұлтаң-сылтаң етер еді.
Шаһыбаз (парсы сөзі)- сабаз, жоғары санақтағы кісі.
Көзсіз болса, алды-артын болжау кайда,
Әркімнің жетегінде кетер еді".
Енді Ахмет өз ісінің қателігіне Қамардан кешу сұрап, атқан оқ секілді
қиындыққа артқы ар-ұятты болжап, қарсы тұрғандығына разы болғандығын
білдіріп һәм ақыл айтып, ең соңғы қоштасу хатын жазды:
"Қамаржан, мен күйемін сенің үшін,
Әрине, сен күйесің менің үшін.
Ғапу қыл, байқатпайды ғашық оты:
Азғана күн әурелен деген ісім.
Ғашықтық алды-артымды бірдей жаулап,
Іс түбін ойламаппын ақыл тауып.
Мен үшін өмір бойы қаралан деп,
Тұрған соң айта саппын көңілім ауып.
Ұялмай-ақ ағашқа күйе жағып,
Батылым барды соған әлде нағып?
Ұялам өз-өзімнен жерге кіріп,
Саған жазған сөздерді есіме алып.
Ғапу қыл, данышпаным, айып етпе,
Баспаңыз көрінгенде біздің бетке.
Ал, енді бір азырақ ақыл айтам,
Есіңнен елеусіз ғып тастап кетпе.
Елуге жасы жеткен шалға барма,
Малды деп, маңызданған далға барма!
Ел-жұртым обалыма қарайды деп,
Түбінде соған сеніп қапы қалма!
Шыдадым күймек тұрсын өлсем-дағы,
Жанымды қырық буынға бөлсем-дағы.
Аһ дүние, іш жанды ғой, іш жанды ғой, ...
Амалсыз айтқаныңа көнсем-дағы.
Қош енді, жанған жаным жана берсін.
Басыма кетпес қайғы сала берсін.
Құдая, сол Қамарды бақытты қыл деп,
Ғашығың қолын жайып қала берсін".
Ақырына: "Қош, қарағым, данышпаным, қош... ризамын" деп қол қойды. Сөйтіп,
кешке таман араларына хат тасушы баланы шақырып алды да: "Ешкімге жымыңды
білдірместен осы хатты Қамарға тапсыр",- деді. Сонан соң өзі үйге барып ас
ішуге де шамасы келмей жатып қалды (белгілі қайғы...).
Біз жоғарыда сөз басында: Ахметті күндеп, қолынан келсе аянбайын деп жүрген
замандастары бар деген едік. Олар да қанша үзіліп-сүзілгенімен Қамарға
сөздерін тыңдата алмай, ақ болған қойдай түңіліп, ендігі бар мақсаттары:
Қамарды қаралау үшін, сыныққа сылтау табу еді. Әсіресе, оларға Қамардың
Ахметке іш тартып сөйлесіп, басқасьш кісі құрлы көрмегендігі-ақ батушы еді.
Нақ осы уақытта Қамарды Ахметке таңған өсек дүрілдеп те тұрған кезі еді. Не
қылса да әлгілер онан-мұнан тіміскелеп жүріп, бір нәрсе сезді ме,
сезіктенді ме, өздерінен өздері елегізіп, түн бойы ұйықтамастан, итше
шұбырып жүру жұмысына мықтап тұрып кірісіп алған еді. Міне, бүгін олардың
көктен тілегені жерден табылып, Ахметтің әлгі жазған соңғы хатын қолдарына
түсірді. (Сырттан біреу бағып тұрып, бала байғұстың жүйкесін құртып қойған
екен). Өлгені тіріліп, өшкені жанғандай қуанып шуылдасты да қалды. "Соқыр
тауыққа бәрі бидай", тек хат ішінде "Қамар - Ахмет" деген сөз болған соң-
ақ, құдай берді, ақты-қарасын ақтару қайда... Шыдасын ба? Біреу айтты:
- Қарашы, асын ішіп, текеметін тіліп жүргенін, жүріңдер бәлемді
үйінен суырып алып тепкілейік,- деп.
Біреуі:
- Қой, онда нең бар? Омарға берейік...
- Ойбай, ол үлкен кісі, баласының жамандығын бетіне апарып басқандай
боламыз ғой,- деп біреуі айтты.
- Өзгеден бұрын Қамардың өзіне көрсетіп, өз қылығын алдына келтірер
едік, бірақ ол дүзқара біздің қасымызға маңайласпайды ғой,- деп, оны он
түрлі күрілдесіп; келіп-келіп Қасенге білдіруге байласты. Тұрсын ба, тез
асығыс-үсігіс Қасенді оңашалап: "Досыңның ісі мынау" деп, хатты бере сала
қамалады.
- "Кім дос, кім қас, байқамайсыңдар: күле кіріп, күңірене
шығатындарды білмейсіңдер, аңқаусыңдар, жалқаусыңдар: оның тұқымының
ежелден достығы бар ма
еді?",_ деп үсті-үстіне баспалатып, хатты оқып шыққанша Қасеннің жанын
қоярға жер таптырмады. Қасен хаты оқып, істің не екеніне түсінген соң:
- "Жігіттер, бұл хатта біздің жүрегімізді мұздататындай еш нәрсе
көрінбейді. Қамар болса маған да, сіздерге де бірдей қарындас. Күнәсі
болсын, болмасын, жабулы қазан жабуымен қоя қояйық. Ахмет болса жұртқа
айтпай-ақ қолымыздан келетін нәрсе ғой. Қане, мұнда не бар?" деп, хатты
оқып, осынша түсіндірмейін-ақ десе де, манағы манағы ма, аспанға шалқыды.
Қасен тағы бірнеше қайтара: "Мен сіздерден замандастық ақым үшін сұраймын,
даурықпай тараңыздар, үлкендердің құлағына тисе ұят болар" деп, өлгенше
жалынып-жалпайса да: "Ойбай, сүйексіз шіркін-ау, бәрі өзіңнен екен ғой.
Қара
жүрек, шоқынды болмасаң, осыған жаны бар кісі шыдарлық па?.." деп бәрі жан-
жағынан итше шулап төнісіп, Қасенді ашуланбаған ерікке қоймады. Қасен
жігіттердің көлденең килігіп, сөзге түсінбей, осынша бүлініп, бүлік іздеп
тұрғандықтарына күйіп кетіп: "Кет деген соң кетіңдер! Ахметтің сендер
садағасына да жарамайсыңдар", "Теңіне тегін бер" деген, Қамар - Ахметке
лайық, жұмыстарың болмасын..." деп, ұрсып-ұрсып әлгі мұрындықсыз өгіздерді
де, у-шуға жиналған бала-шағаны да ыдыратып жіберді. Ұрынуға қара таба
алмай, ермек қылуға жара таба алмай жүрген өңкей есектер солай екен деп қоя
қою қайда? Қазір үйден-үйге қыдырып жүріп, әйгілетпесі бар ма: жай
жатқызбады... сол түннің өзінде-ақ әр жерден у-шу, гүріл шыға бастады. Бұл
әңгіме Омардың туған ағасы Қалтан қажы, Оспан бидің құлақтарына түсіп,
Ахметтің түгін қоймай қопарып: "Қап бәлем, саған қылмасам, өлген әкемнің
көріне кірейін" деп тістене-тістене үйіне сыймай көпірісіп жатып еді. Ахмет
секілді қортықтау атаның баласы шынжыр балақ, шұбар төс Омарларға қол созды
деген хабар қазақ ішінде таңырқанбайтын әңгіме емес. "Көтерген сайын көкке
шығып, тым дәндейіп кетіп еді. Шоқ! Бола түссін, құдай тобасын есіне
түсірсін бір бәлемнің!" деп табалаушылар да болды. "Жәукені құдай жеткізді.
Баласының арқасында пәлен етіп, түген етіп кетті деп ауызға тым ілігіп еді.
Міне, ондай нәрсенің түбінде апаты болады ғой. Тіл, сұқ шыдата ма? Менің
жылында тіл кестіріп қояйық дей
беретінім не дейсің?.." деп, үлгі көрсеткендері де болды. Қысқасы, азуы
алты қарыс Оспан бидің тізесі өтіп қалған момындар болсын, жай сыртқы теңбе-
тең ағайындары болсын, енді Ахметке таң атырады деп ойлаған жоқ. Ертең ел-
жұртты жинап алып, Жәукенің малын талатып, Ахметті абақтыға берер деп
ойласты. Бірақ мал иесі Омар болмағанда, бұл ойларының тезден-ақ қате
кетпеулері анық еді. Омар турашыл, сәулелі кісі болғандықтан, бірінші:
Қамар сияқты баласының абыройын сақтап, екінші, жазықсыз, нақақ біреуді бас
салып талата қою оңай ма? Және жалғыз баласы Қасеннің бұрмалауымен
түзушілікке шапты. Түнімен жан терге түсіп, ағаларымен талай қызыл
кеңірдектесіп, әзер-мәзер, әйтеуір, ертеңінде еш нәрсе жоқ, тым-тырыс қылды
да қойды.
Ал енді, жылпылдақтардың індеріне су құйылды. Дос сүйінді, дұшпан күйінді.
"Түрт, шайтан, түрт!" деп, түнімен аунақшып ұйықтамаған жауыздардың діңкесі
құрыды. Тағы ушықтырмай қоя қоятын біздің қазақ па?.. "Қай жерден құдай
ермек береді" деп, ұрынуға қара таба алмай, жұлынып бара жатқан сыпыра
желбуаздар көрінген елге, басқан жерге әйгілеп қана қоймады: түрткілей-
түрткілей Омар мен Оспанның арасына от тұтатты. "Бәрі таздың салдары" деп,
Ахметке еркін коя бергендіктің ушыққан ушығы еді. Сөйтіп, біраз уақыт өтіп
дүрдараз болысып жүрген кезінде, Оспан Қасеннің Ахметпен тағы бірге
жүргендігін көрді. Көзі шатынап кетіп сілейтейін-ақ деп ұмтылса да, Ахмет
қолына түспеді. Арасына түсіп, арашашы болған Қасеннің өзін көк ала қойдай
қылып басын жарды. Тұтанып өршуге бет алып тұрған араздық ал енді дауламасы
бар ма? Дүрілдеген өсектер, гүрілдеген өсектер судай ағылды. Әй, не
сұрайсың?.. Жылпылдақтардың күні туды, пышағын жалақтатып, көздерін
алақтатып, иіс, қоңыс аңдып қанша қысып астын үстіне айналдырса да, Омардың
бит шаққандай хабарына бармады. Шашылмады. Жыпылдақ-тықылдақ өсек-мөсек
тасушы сұмдарды есігінен де қаратпады. Діңкесін құртты. Міне, сол жазаынан
ағайындарының бірін де ұстай алмай жалғыз үй шошайып қалды. Қарап тұрсын
ба? Омардың намыскер ағалары ел қолына еркін тиген соң, топ жиып барып
Жәукенің үйіне түсіп, ойындағысын орнына келтіреді. Ахметтің айыбына екі
жүз теңге, он сегіз ай абақты бұйырып, Оспан бидің кенегесіне тіркесті.
"Қанды ат" деп, Жәукенің атын аудартып, болысқа берді.. Ахметтің көз көрген
ескі достары абақтысын
сұраған болып өшіртті де, "Екі жүз теңгені осы боқырауда тауып бере алмаса,
айтқаныңыз болсын" деп басын ұстасты.
Елдің осынша Жәукені жұлмалаудағы мақсаты: Омарды айтаққа еліртіп алып,
Оспанға салу еді, өзді-өзі шабысса, жемсаулары тоятыны белгілі жөне бұл
Омарлар ежелден қанды ауыз атанып, арасына жік түспегендіктен маңдайына дақ
тимей, қағусыз кеткен: әркімнің мұнда ескі кектері бар. Әсіресе солар
осындай реті келіп тұрғанда атыстырып-атыстырып, ұстағанның қолында,
тістегеннің аузына тоздырып, өш алып қалғысы келіп еді. Бірақ қан-
ша айтқанымен оқыған ғой, олардың бұл тұзағына Омар түспеді. Ол ешкімді
керек қылмаған соң, құр қайта-қайта Оспанға ұйлығып бара берумен жалықпасы
бар ма? Қызы-
ғы-ақ: Омар араз болса ғой. Омардың қақпан баспайтын ыңғайын көрген соң,
енді отағасылар жақсы атпен татуластыра қою қамына кірісті. Елінің
ықыласына көзі жетіп, "А, құдай, сақтай көр, әркімнің аузында кетпегей
едік" деп, Оспанның кісіге сойған бір-екі тоқтысына жаны шығып, тыпырлап
жүрген Омар сорлы татулықтың дыбысы шыққан соң-ақ, ағаларымен баяғыдай бал
жаласып кетті. Ахметті ат-шапанымен аяғына жығып, енді ондай мінез
шығармасқа құран ұстатып, нан жегізіп, баяғы екі жүз теңгені кешкізіп, ат-
шапанға разы қылды. Сөйтіп, біраз күн ішінде гүріл де басылды, дүріл де
басылды. Ал енді Қамардың жайына келейік.
Даңқы жер жарған, шешендігі ел жарған, күліп кісі бетіне қарап көрмеген,
атақты, ибалы, асыл Қамарымыз жоқ жерден мұндай жалаға ұшырап, бүлік шығып
кеткендігіне қайғыра-қайғыра сүзектен тұрған кісідей, құр шыбыны ғана бар
еді. Нақақ болса да, жақсыға жала оңай ма? деп кісі көргенде аяғынан жерге
кіріп кете жаздаушы еді. Бұрынғы жайраңдап жүретін қалып қайда? Еңсесін
көтермей, қабағын түйіп, аһлап-уһлеп, мүсәпірсіп мұңай-
ып төмен қараумен күн өткізе бастады. Барлық жұмысы ертеден кешке дейін
кітаптан көз айырмау еді. Қатындардың пыш-пышы қала ма? Қамардың
көрінбеуінде бір құбыжық бар ғой деген өсекті қардай боратушы еді. "Нақақ
мені қаралап, Ахметті анадай қылуға ұялмаған ел жұртым түбінде не оңдырар
дейсің?.." деп, Қамардың көбінесе ойлап-уайымдайтыны сол еді. Қасен
оңашада: "Қарағым, сонша жүдеп немене?", "Ит үрді, керуен көшті", мен тірі
тұрғанда сені жылатып қор қылар дейсің бе? дегенде: "Қайдан білейін-ау!"
деп жапақтаған көзінің жасы моншақ-моншақ келіп қалушы еді. Алайда соңғы
күндерінде Қасеннің сол сөзін демеу көріп, бұрынғысынан көрі көтеріліңкіреп
жүретін болды. Бұлар осындай дуылмен жазды алды. Күз жетіп август
жұлдызының басында Омар Қасенді оқуға алып кетті. Оқитын Омскі шаһары екі
жүз шақырым шамасында бұларға алыс еді. Олар жүрердің алдында он күн бұрын
Қамардың ашыл-
маған сорына, оңалмаған жолына қарсы Жорға Нұрым деген өз болысының
(правитель) бұрынғы хан тұқымынан алған қатыны өлді. Жасында аттан жығылып,
бір жақ аяғының ақауы болғанға құрдастары "Жорға Нұрым" деп, сонан елге де
"Жорға Нұрым" атанып кетіп еді. Бұл өзі жеті атасынан бері уызы арылмаған,
бағы таймаған, қолынан ұры кетпеген, бір жақсылық етпеген, басы сәждеге
тимеген, жамандықтан басқаны сүймеген, бірді-бірге атыстырып, елін қан
жылатумен шынжыр балақ, шұбар төс, қанды ауыз атанған бір жауыз еді.
Белгілі: қазақта ондай залым адамдардың өзіне қауіптілеу орынды
күзеттіріп, сорпа-сумен алдап қоятын иттері болатын. Сол арсылдатып қойған
иттерінің ең басты төбеті - біздің Оспан би еді. Сол кезде бұл екеуінің
залымдығына бір өлеңшінің айтқаны есімде қалыпты:
Халқыңды қан жылаттың Жорға Нұрым.
Болдың ғой заманымда сорға Нұрым!
Оспан деген жұтқышы тағы шықты,
Бара-бара қайтерсің, қайран күнім!..
деп, құр Нұрымның зұлымдығы мен атағы болмаса, әліпті таяқ деп білмейтін
надан, пішіні де жаман, аузы толған боғауыз бен былш-былш насыбай, ішпей
мас, әрі нас елу шамасында жасы бар, қой сақтардың басындай басы бар, жай
формының өзі сұп-суық бүйі секілді түксиген, бұқа мойын, өгіз құрсақ,
алақан көз, жайын ауыз, добыра сақал, тоқпақ мұрын, бір түрлі нысаналы
жануар еді. Бұрын қатыны тірісінің өзінде-ақ Қамарды тоқалдыққа сұрауға
балаларынан именіп, амалсыз жер тепкілеп өліп жүрген Нұрым, енді не жорық.
Күні-түні Оспан досынікіне ат үздірмей, Қамарды сұратты. Оспанға, өзінше
Жорға Нұрым секілді дәрежелі кісінің күйеу боламын дегені құдайдың көктен
айдап түсірген жақсылығы еді. Шылқымайға кірдім ғой деп мұртынан күліп,
тіпті бұрынғы бұрынғы ма, төбесі жайлау, төсі қыстау болып, есі шығып
еліріп кетті. Бірақ ізденіп келген "қыдырдың" бетін қайтармай, уәде беріп
жіберейін десе де, Омардың мінезі өзіне белгілі ғой: "Құдай жазса, сізден
артық кімге береміз. Шыдай тұрыңыз" деп, Омар келуге созбалады.
Нұрым оған да тоқтамай қасына ақсақал, билерін ертіп, "баяғыдан бергі
достығымыздың айырылысқан жері осы" деп болыс басымен әдейі өзі келіп
салмақты салған соң оны көтеретін лажы қайсы? Қан-жыны араласып қалған неме
ғой, қия алмады. Қырық жылқы, он түйе, бес жүз сом ақшаға Қамардың сорын
қайнатып, саудасын пісіріп қойды. Ауыл отағасылары да: "Жөні осы.
Бәрекелді, қайырлы болсын. Бір-біріңнің ықылыстарыңа қарай міне, жарасты
ғой",- деп, өліп-өшіп жарамсақтанып-ақ жатыр. Омар келісімен тез құда түсу
хабарын бермекші болып, қонақтарын аттандырды. Артынан көп кешікпей Қасенді
оқуына апарып тастап, Омар да келді. "А, құдай, той тезінен болса екен,
битімді салар едім" деп, пышақтарын жалақтатып, тыпыршып жүрген ақсақалдар
шыдасын ба? Бастығы өзінің екі ағасы: Қалтан, Оспан болып жиылысып барып,
іс-міс жоқ Омарға қайырлы болсын айта бастады: "Қамаржан бала сияқты бала
еді, бақытына қарай жайлы орын кез келді, тек құдай ұзағынан сүйіндірсін!
Жылы суға қолын малып, ақ бөкендей ордаға кіре түседі. Жасау... пәлен-түген
дейтін емес, тек кешіктірмей берсек разы болатын көрінеді. "Теңі келсе,
тегін бер" деп, нашайына келіп тұрған соң, саған да қаратпастан уәде
қылдық. О да келетін кісісіне келеді ғой, болыс басымен әдейі өзі келіп
қалған соң, ықыласын қайыра алмадық. Ал енді қайырлы болсын, жабдығыңа
даярлан!"- десті. Мынау сөз Омардың маңдайына тоқпақпен ұрғандай жайсыз
тиді. Қайтерін білмей, түсі бұзылып кетіп, бір жеріне біз тығып алғандай
ыршып-ыршып түсті. Шын күйіп кеткендігі емес пе, аузына не кіріп, не
шыққанын да білмеді:
- Сыпыра бұзылған иттер, дендерің сау ма? Мәжнүн болмасаңдар, қара
жүрек болмасаңдар... Апырым-ай, апырым-ай, ұялмай, қызармай періштедей
қарашығымды
аяқты малдан жаман дөңкиген жауызға ұйғардық деп, не беттеріңмен айтып
отырсыңдар! Неден қысылдыңдар? Неден жүректерің үзілді? Түсіне кірсе
қорқатын ноянға Қамарды барады, мені береді деп ойладыңдар ма? Құдай, көз
жас, обал деген нәрсе естеріңде бар ма? Жоқ, малмысыңдар? Сендер бір аяқ ас
берген кісіге имандарыңды да сатасыңдар! Қысқасы мойныма қапшық салып,
қайыр тілеп күн көрсем де, Қамарымды оған беріп жылата алмаймын. Байлығы,
болыстығы өзіне. Өзім де аштан өлейін деп отырғаным жоқ. Ет жегілерің
келсе, өзім-ақ сойып берейін. Болмаса Қамардан басқа ермек жетпеді ме?
Қамар тұрсын, Қамардың тырнағын да бермеймін. Добыра сақал Нұрымың басқан
ізінен садаға! Аулақ жүріңдер, аулақ!",- деп ұшып көкке, ұшып жерге түсті.
Сол арада отырған отағасылар:
- Омар, сен сол томырық мінезіңді қоя тұрып, сөз тыңдашы, ақыр
ұнамаса, біреуді-біреу зорлай алмайды ғой,- деп ортаға алып шуласып, ал кеп
төністі.
- Кәне, сен бермегенде Нұрымның қай жерінен мін тауып бермеймін
дейсің? Малды десең малды: әлді десең әлді, ата-тегі анау: жеті атадан бері
үзілмей келе жатқан бақ-дәулеті мынау. Тегін кісіге бақ қона ма? Сол арасын
қарасайшы. Кәрі дейсің, жасынан мыңның ішінен бұлғақтап, мәпеленіп өскен,
әлі бейнет көріп беті қайтқан кісі емес; әзер болса қырықтың ішінде шығар,
сол кәрілік қылушы ма еді? Ол түгіл алпыстағы мен де бір қызды кәртайтатын
жайым бар... Әрқайда Омекең білсін деп, үлкен басын кішірейтіп, алдыңа
түсіп жалпылдап жүреді. Сөзіңді қайтарып, көңілің қалып көрген кісі емес,
қайта
кекті жерден кегіңді, текті жерден тегіңді әпергеннен басқа, сонша сөгетін
Нұрымның не жазасы бар еді? Біз айтсақ, өз пайдаңды айтамыз. Нұрымның малын
біз алғалы отыр дейсің бе? Қамар бір сен емес, бәрімізге бірдей, ортақ
бала, қастық айтамыз ба? Заман әлдінікі болып барады. Дүниенің не халі жоқ,
қанша айтқанмен сондай қолында ісі бар, күші бар кісіге иек сүйеу керек. Ал
енді оны қояйық. Мынау сақал-шашы ағарған екі ағаңды осы жасқа келгенде
өтірікші қыламысың. Егер алдадың деп өштесіп кетсе, кім біледі, іс басында
тұрған кісі ғой, не қылса да Қамарға сол орынды лайық көреміз. Барады,
жылы суға қолын малады! Өзі би, өзі төре, өзі патша болады да отырады. Кеше
хан тұқымынан да қыз алған Нұрым емес пе еді? Сен ханнан ақылды емес
шығарсың. Қолындағы екі-үш өгей баласы дейтін шығарсың. Оларды күні ертең
еншісін беріп... теппекші болды. Жұрт іздеп те таба алмайды. Әйтеуір атаның
әруағымен алдыңа келіп
тұрған "қыдырдың" қадірін білу керек қой...- деп бірі қалмай данышпансып,
үсті-үстіне баспалатып барып қойысты. Әншейінде тасбиғын тартып, оны-мұныға
кіріспей отыратын Қалтан қажы да бұрқырап:
- Бұларға өзі секілді қара жүрек орыс болмаса, не Ахмет секілді
сыпборбай, шала қазақ болмаса, басқа мұсылман кісі жаға ма? Сен шоқынды,
былшылдады екен деп, мен пайғамбар жасынан асқанда, қажы басыммен өтірік
айта алмаймын. О баланың билігі өзімде. Шоқындырған Қасенді қайда
шоқындырсаң, онда шоқындыр! Қамарды тағы орысша оқыған біреуге беріп,
сүйегімізге таңба қыла алмаспыз. Қазаққа берсек, қазақта мұнан артық кім
бар? Соған барып та обал болатын болса, қияметте мен арқалайын, куә
болыңдар! Нұрымнан артық пайғамбарға береміз бе? Басқа былшыл сөзді қой!
Келер сәтке құда түсір! Ендігі сұм заманның адамы да бір түрлі: бала
бармайды дегенді тауып алыпты. Әке берсе, қыз қайда бармаушы еді? Сені
көріп отырып бала қалай оңсын? Қақ
бастан салып жіберейін бе? Әлде, жас деп отырсың ба? Молдалар балығыға
батқан әйел баланы күйеуге бермеген қатты обал, дейді. Былтыр Қарбай ишан
да айтты... деп, шатып-пұтып бір жағынан ол ақырды. Оспан қанша айтқанмен
би кісі ғой, ол жайлап сездірді:
- Мені өтірікші қылып, өлтіретін жерің де, көметін жерің де осы.
Қияметке дейін кқріспей, азып-тозып әркімнің аузында кететін жеріміз де
осы. Бар, қай таңдағаның ал. Қабырғаңа да, қатыныңа да кеңес!- деп тұрып
кетті. Ол кеткен соң жұрт тарады. Омар енді көптің талқысын көрген соң,
қайтерін білмей, от алып ораққа түспесі бар ма? Бір жанды, бір күйді; кісі
өлтірген кісіден жаман түсі де өзгеріп кетті. Әлгі ағаларынан безейін десе,
азып-тозып әркімнің аузында кетсек, тұқымымыз оңбай кетеді ғой деп, елден
қорқып барады (алдында жүрегі шайлығып қалғаны бар ғой). Безбейін десе,
Қамар секілді қарашығының әйтеуір суреті адам мақұлыққа қосақталып, өмір
бойы іріп-шіріп, жылаумен күні өтуіне көзі жетіп, ойлағанда іші-бауыры
елжіреп, күйіп кете жаздаушы еді. "Суға кетіп бара жатқан тал қармайды"
деген ғой, қатынына ақылдасқан болып еді: "Өзің
білесің де. Үйінде жасау көп дейді. Не қылсын. Орынды жер ғой. Бұл кімнің
құдағиы дегенде де..." деп... отырған сұңқарының дәмді сөзін естіп, саған
ақылдасқан мен де
ақымақ деп, онан жаман сақалын жұлды. Ал енді мұнан соң да Жорға Нұрымның
түрткісімен "ақылды" ағалары кезекпе-кезек келіп тыныш таптырмады. Омар ең
қысылып, кесер кеңірдекке келген уақытта:
- Қамар көнбейді. Анау күні Қасен де қайта-қайта тапсырып еді:
"Айтаққа еріп, Қамарды шатастырып алушы болма" деп. Омардың айтысы сол-ақ
екен, жан-жағынан дүрсе қоя берді.
- Әне, сөйтіп баланы жаман үйрететін өзің. Бетімен жібергеннің
жазасын анау күні татсаң да, саппайсың,- деп бір жағынан оны қатыны құрғыры
қостап шаужайлады. Омар:
"Осы қатын неге бер дей береді? Әлде, Қамардан бірдеңе сезді ме екен?" деп
ойлап:
- Қамардан сұратыңдар, ол еш нәрсе демесе, мен не қылайын,- деді!
Қатыны ашуланып:
- Иә, Қамар саған жөнін айтқалы тұр, оның ықтиярына жіберсек,
Ахметтің қасында патшаны да керек қылмайды,- деп ол баяғы таусылмас
түказзибанға* кетті.
"Шығасыға иесі басшы" деп бұл жолы Қамарды да қара басты. Істің бәрін біліп
жатса да, алдыңғы ұятынан жасқанып, дүкенді қызу үстінде соға алмай қалды.
"Мен үшін әуреленбе!" деп, көріне батыршылық қылып зарлап тұрса, Омар
көнбес пе қайтер еді?..
Омар үндемей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz