Заем шартының ерекшеліктері
ДИПЛОМ ЖҰМЫСы
Тақырыбы: Қазақстан Республикасында заем шарты
Мазмұны
Кіріспе 4
Заем шарты дамуының тарихы 7
Рим жеке құқығындағы заем шарты 7
Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы және Кеңес Үкіметіндегі заем шарты 9
Қазіргі азаматтық заңнамадағы заем шартының біліктілігі және құқықтық табиғаты 23
Заем шартының өзекті түсінігі мен түрлері 23
Заем шартының мазмұны мен нысаны. Заем шартын жасасу тәртібі 28
Заем шартының ерекшеліктері 34
ҚР заем шартының орындалуының өзекті мәселелері 39
Заем шарты орындалуының ерекшеліктері 39
Заем шартын жарамсыз деп тану негізі 46
Қорытынды 51
Пайдаланылған әдебиет тізімі 52
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заем шарты құрылуының тарихы Рим заңымен тығыз байланысты және бұл Азаматтық заң институты азаматтық құқық доктринасында ең көне болып саналады. 1999 жылдан бастап несие қатынастары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормаларына сәйкес реттеледі. Сол уақыттан бастап заем азаматтық айналымда екінші рет туылған деп айтуға болады. Заемдар мен олардың түрлері заманауи Қазақстан экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады. Осы кезеңде жинақталған құқық қолдану тәжірибесі сын ұстанымдардан қазіргі несие нормаларын қарастыру мүмкіндігін береді. Мұндай көзқарас Қазақстанда заем институтын құқықтық реттеудегі бірқатар проблемаларды айқындайды, бұл өз кезегінде азаматтық айналымға негізсіз қиындықтар туғызады және заң шығарушы мен сот органдарының назарын талап етеді.
Заем шартын азаматтық заң институты ретінде қарастыру кезінде несие туралы шартты және несиелік құқықтық қарым-қатынастарды несиелеу туралы Азаматтық кодекстің ережелерін іске асыруда қолданыстағы заңнамалық актілерден туындайтын, қолданыстағы заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау, құқық қолдану практикасындағы қайшылықтарды шешу әдістеріне ерекше назар аудару керек.
Барлық дамыған елдерде экономиканың жеке секторын дамыту және мемлекеттік және муниципалды экономиканың елеулі үлесі заем капиталының негізінде жүзеге асырылады. Біртіндеп бұл үрдіс Қазақстанда да байқалады, оған байланысты несиелік келісімдерді құқықтық реттеу нарықтың қажеттіліктеріне сәйкес жақсартуды талап етеді.
Қазіргі уақытта заем шартының теориялық мәселелері мен тәжірибелік мәселелері де, тараптардың несиелік шарттарын жасасу мен орындау кезінде туындайтын, соның ішінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің валюталық несиелер мен валюталық несиелер бойынша ақшалай міндеттемелер бойынша дискологиялық ережелерін қолдану мәселелері, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларын несие бойынша да, сондай-ақ қарыз алушының жауапкершілігінің тәртібі бойынша есептелген пайыздарды қолдану проблемалары заем шартының талаптарын орындамағаны үшін қолданылады.
Осы және басқа да бірқатар мәселелер әлі күнге дейін құқықтық әдебиетте аз зерттелген, бірақ құқық қорғау тәжірибесі дерлік барлық жерде оларды шешудегі проблемалармен бетпе-бет келеді, бұл да осы дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеуің объектісі болып, азаматтық айналымға қатысушылар арасында қарыз алу тәртібінде жалпы сипаттамалармен анықталған ақша немесе заттармен қамтамасыз ету туралы азаматтық-құқықтық қатынастар.
Зерттеудің заты болып, несие-құқықтық қатынастарды құқықтық реттеу туралы азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ осы мәселе бойынша азаматтық тұлғалардың жұмысы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтық институтты несиелік келісімшартты анықтауға, осы институттың қоғамдық айналымда қолданылуының практикалық мәселелерінің теориялық және құқықтық негіздерін айқындауға және олардың жойылуына қатысты ұсыныстар жасауға бағытталған.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар айқындалған:
Рим жеке меншік құқығы және отандық азаматтық құқық туралы несиелік келісім институтын қалыптастыру мен дамыту тарихын зерттеу;
Қазақстан азаматтық заңнамасының теориясы, қолданыстағы азаматтық құқық нормалары және Азаматтық кодекстің несие келісімі туралы ережелерін қолдану кезінде қиындық тудыратын қақтығыстар мен қарама-қайшылықтарды айқындау үшін ҚР соттарының кредиттік міндеттемелері бойынша дауларды шешу практикасын жан-жақты зерттеу;
Заем шарты туралы позитивтік норманың салыстырмалы талдамасын азаматтық айналымда жүзеге асыру тәжірибесімен, несие беру туралы келісімді реттейтін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіруде құқық қорғау қажеттілігін анықтау;
Заем міндеттеменің орындалуы туралы заңнаманы және оны бұзғаны үшін жауапкершілікті, аталған мәселе бойынша теория мен практиканың қатынасы тұрғысынан талдау жасау;
Заем шартын реттеу туралы нормативтік материалды сапалы талдау.
Зерттеудің теориялық негізі. Заманауи азаматтық-құқықтық әдебиетте осы дипломдық жұмыстың тақырыбын дамытудың жетіспеушілігі оны зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігін алдын-ала анықтайды.Заем шартын құқықтық реттеу проблемаларына әсер ететін құқықтық әдебиет кітапханасы өте аз және осы азаматтық-құқықтық институтты жан-жақты зерделеуге арналған монографиялар арасында М.К. Абдуллаев, Т.К. Барсегян, М.И. Брагинский, Е.А. Боннер, В. В. Витрянский, Д.В. Добрачев, В.С. Евтеев, Л.А. Новоселова және т.б. авторладың еңбектері бар. Кредиттік келісімнің мəселелері негізінен мақалаларда, жекелеген тарауларда жəне заңдық басылымдарда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының методологиялық негізі. Зерттелген құбылыстарды жүйелі және кешенді талдау, нормативтік - құқықтық базаны талдау және жинақтау әдісімен үйлесімде тарихи - құқықтық, салыстырмалы - құқықтық, құқықтық - догматикалық, логикалық әдістердің жалпы ғылыми диалектикалық әдісі және жеке ғылыми - зерттеу әдісі, оны қолдану тәжірибесі және басқалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген кредиттік келісімнің негізгі ережелерін түсінуге қатысты жаңа теориялық ұстанымдарды әзірлеуге баса назар аударылды; азаматтық айналым мен құқық қолдану практикасында қалыптасқан және заңды ғалымдар тарапынан елеусіз құқықтық практиканы нақты тұжырымдар қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында зерттеу тақырыбы бойынша доктриналық көзқарастар мен осы тақырып бойынша сот практикасын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің несие келісіміне қатысты нормаларын түсінуге және қолдануға жаңа тәсілдер анықталды.
Осы зерттеуді жүргізу барысында Қазақстан Республикасының жалпы юрисдикция соттары мен Қазақстан Республикасының аралық сотының қарыз және кредиттік келісімдерден туындайтын даулардан туындайтын істерді қарастыру тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстағы тұжырымдар мен ұсыныстар, менің ойымша, заем шарты туралы заңнаманы, сондай-ақ құқық қолдану практикасын жақсарту үшін ескерілуі мүмкін. Дипломдық жұмыстың материалдарын азаматтық құқық саласында одан әрі зерттеу барысында пайдалануға болады, оның бағыттары заем және кредиттік қатынастардың проблемалары болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, параграфтарға бөлінген үш бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Заем шарты дамуының тарихы
1.1 Рим жеке құқығындағы заем шарты
Заем шарты ең бірінші Рим заңында құқық институты ретінде құрылған. Латын тілінен Mutuum - қарыз беруші, қарыз алушыға ақша сомасын немесе мүліктің басқа ауыстырылатын заттарының белгілі бір бөлігін береді, ал қарыз алушы келісімшарт бойынша, жарамдылық мерзімінің аяқталуы немесе талап етуі бойынша сол соманы немесе заттарды қайтаруы қажет.
Mutuum және commodatum реалды келісімшарт болып табылады, олар бойынша міндеттемелер қарапайым келісіммен (консенсуспен) белгілейді, бірақ мұндай келісімнен объектіні беру арқылы және аударым орындалғанға дейін міндеттеме туындамайды. Алайда, жоғарыда аталған міндеттемелердің пайда болуы тараптардың келісімін талап етпейді, керісінше, ол алғышарт. Мәселен, кейбір жағдайларда заттардың аударылуына қарамастан міндеттеме пайда болмайды, өйткені тараптар арасында келісім болған жоқ, бірақ келіспеушіліктер болғандықтан, заем беруші оны несиелендіру ниетімен жасады, ал заем алушы оған сыйлық немесе сақтау үшін берілді деп ойлайды.
Заем мен қарыз арасындағы негізгі айырмашылық заем, бір нәрсені қайтарумен бірге жеке анықталған нәрсені беруді көздейді және заем ең алдымен шара, сан, салмақпен анықталған заттарға қолданылады. Жақын мағынадағы қарыз ақша, шарап, май, астық, мыс, күміс, алтын сияқты массасы, санағы және өлшемімен анықталады, біз оларды санау, өлшеу арқылы береміз, сол себепті олар оны алушыларға тиесілі болады және уақыт өте келе, сол нәрсе бізге қайтарылады. [10, б.90]
Mutuum-заем шартының кеш түрі. Ежелгі Рим заңында осы мақсаттарда олар алдымен мәміле ретінде nexum-ды пайдаланды, содан кейін mutuum қолданысқа еңгізілді.
И.Б. Новицкий атап өткендей, nexum мәмілесі римдік өмірдің ең көне дәуірінде, тіпті XII кестенің заңдарынан бұрын, шарттың осы түрі мыс пен таразы арқылы жасалатын болған. Ежелде, монеталар болмаған кезде, мыс пен салмақ салты, тікелей мағына алған, бес куәгердің қатысуымен libripens(таразы ұстаушы) мысты өлшеп, заем беруші, заем алушыға қандай құндылықтағы нәрсені бергендігін анықтаған, ал заем беруші заем алушыны төлемге міндеттеді. Кейінірек, монета қолданылған кезде, нексум мәмілесі белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттеме алған салтанатты формулада аяқталған болды. Бұл формула, борышкер қайтаруға міндетті болатын соманы және кез-келген тараптар өздерінің келісімшартына қосылуға тілек білдірген кез-келген қосымша ескертулерді көрсетті. [11, б. 25-30]
Заем, берешегінің несие сомасын өтеу туралы міндеттемесін орындамаған борышкерге қатысты несие бойынша формальды nexum мәмілесімен реттелетін болды. Егер борышкер кредиторларға төлемақыны төлей алмаса және ешкім оған кепілдік бермесе, кредитор осындай қарызгерлерді тізбектерде 60 күн ішінде ұстап, сол уақыт ішінде оны нарыққа үш рет апаруға құқылы болды. Егер борышқорды ешкім сатып алмаса, онда кредитор оны құлдыққа сатуға немесе оны өлтіруге құқылы болған. Бұл қатаң шаралар Рим заңында, nexum шартының орындалмауы салдарынан қолданды, содан кейін б.з.д. IV-ші ғасырда Петелия заңы қолданысқа еңгізіліп, борышкерді құлдыққа салуға немесе өлтіруге рұқсат беретін заңның күші жойылды. [12, б. 15]
Петелия заңынан кейін, несие берушілерге міндеттеме бұзған борышкерге қатысты қатаң шаралардан тұратын шарт, құндылығын жоғалтып, пайдаланудан алынды. Жиірек, заем стипуляция нысанына - ауызша (вербалды) шарт түріне өзгере бастады. Кредитордың тиісті сұрағын, борышкердің мезгіл-мезгіл жауап беруін, контрагенттердің бір-бірін тікелей қабылдауға қабілеттілігін қамтитын мәмілені жасау рәсімін сақтай отырып, міндеттеменің дерексіз сипаты осы міндеттемені кез-келген түрде, соның ішінде қарыз беру міндеттемесін киюге мүмкіндік берді. Қорыта келгенде, заем қарым-қатынастарын ресiмдеу үшiн римдiк құқық ең ежелгi даму кезеңге мұндай nexum және stipulatio формалды мәмiлелердi пайдаланды.
Нәтижесінде несиелік келісімге келесі ерекшеліктер тәнболды :
- mutuum - несие валютасы келісім негізінде берілген сәттен бастап заңды күшке ие болатын нақты шарт.
- шарт кредитордың ақшаны немесе борышкердің меншігіндегі заттарды аударудан тұрады.
- белгілі бір ақшалай қаражат немесе басқа да ауыстырылатын заттар аударылады.
- борышкер сол соманы немесе алынған заттарды қайтаруға міндеттенеді.
Бірінші ерекшелігі заем шарты несие немесе қамқорлық туралы келісімдерден ажыратады, оған сәйкес берілетін нәрсе міндетті түрде қайтарылуға тиіс. Екінші белгіге сәйкес, заттар оларды алушының меншiгi болып саналады. Осы сәттен бастап, қарыз алушыда толық жауапкершілік пайда болады. Мүліктегі заттарды беру туралы ұстанымда, тек меншік иесі қарыз алушы бола алады деген тұжырым бар. Жалға берушінің келісімі болмаса, балаға немесе басқа да адамдарға қарыз беруге тыйым салынған. Алайда, осы ережеден бастап біртіндеп қаражат алу басталды. Өйткені бай римдіктер әдетте өз істерін банкирлер арқылы жүргізсе, заем бойынша өкілдікке жол берілді. Басқа да индульгенттерге де рұқсат етілді, бұл ауысатын заттардың меншікке тікелей берілуінен басқа несие бірдей нәтижеге әкелетін болса, басқа жолмен орнатылуы мүмкін болған жағдайда жалпылануға болады.
Mutuum міндеттемесі қатаң бір жақты. Заем алушыдан белгілі бір шарт сомасын қайтаруды талап етуге құқылы, қарыз алушының тиісті міндеттемесі бар. Кредитор, келісімшарт жасасқан сәтте, қарызды борышкерге аударып, барлық қажетті шараларды орындады, содан кейін ол ешқандай міндеттерін атқармайды, бірақ ол тек қана қатаң талап арызы бар талаптардың құқықтарына ие (әрекетсіздік әрекеттері) - condictio certi, condictia triticaria. Заемшы мәміле жасасқан сәттен бастап өз құқықтарын пайдаланып, соманы алып, содан кейін ғана міндеттемелерін орындайды.
Соманы қайтарудан басқа, қарыз алушы жиі пайызарды төлеуге мәжбүр болды. Бірақ бұл несиенің міндетті белгісі емес еді, ол пайызсыз және алдымен фенус түрінде, содан кейін шартты түрде, mutuum-ге қосымша ретінде пайыздық келісім болуы мүмкін.
Әр түрлі кезеңдердегі ең көп пайыздық көрсеткіш осндай түрде анықталды: классикалық заң бойынша айына 1%, Джастиниан заңында - жылына 6% (саудагерлерге жылына 8%). Пайызға қосымша пайыз қосуға тыйым салынды. Несие бойынша төлем мерзімі туралы шартта міндетті түрде белгіленбеген, шартты белгілі бір мерзімге немесе нақты мерзімсіз жасасуға жол берілді, соңғы жағдайда кредитор кез-келген уақытта қарызды қайтаруға талап ете алды. [13, б. 400]
Грек заңының әсерінен Рим құқығының практикасына арнайы құжаттар - хирографтар (қолхаттар) енгізілді. Қолхаты жасасу кредиторлрға берген заемның шынайы түрде болғаның дәлелдеуге, сонымен қатар борышкерден қарызды талап етуге мүмкіндік берді. Қолхаттың қауіпсіздік сипаты осы құжаттың басқа атын түсіндіреді: cautio creditae pecuniae, бұл заемның валютасының берілгенін растайды. [14, б. 25-27]
Борышкерлер үшін мынадай құжаттың пайда болуы, кредиторардың негізсіз ақша соммаларын талап етуін туғызды. Заем туралы келісімнің мәні бойынша, несие беруші әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан күшті. Ақша несие берушіге берілмегеніне қарамастан, төлемсіз несие берушілер сотқа жүгіне алады. Осыған байланысты күрделі және қарама-қайшылықты мекеме пайда болды, яғни ол қолхат берген тұлғаның валютаның жоқтығы туралы мәлімдеме жасалды. Бұл мекеме дереу пайда болмады, бірақ кейінірек империялық кезеңге жатады. Оның пайда болуы алдында, борышкерге валютаның түспеуін дәлелдеу ауыртпалығы болғанымен, бірақ борышкерді қорғау жөніндегі қолда бар шараларға қарамастан, бұл өте қиын мәселе еді. Дегенмен, осындай абсурдты және әділетсіз жағайдың пайда болу себептері ретінде, борышкерді қарызды қайтармауға мүмкіндік беретін несие емес несерата печенийі әлі күнге дейін анық емес. Дегенмен, бұл мекеме мерзімімен (бірінші - бір жылдан кейін, содан кейін бес жыл және Джастинианның қарамағында екі жыл) шектелді, сол кезде борышкер қолхат шығаруға қарсы тұра алады. Мағынасы, Римде алдымен борыш туралы қлхатты шығару әдеттегідей болды, содан кейін несие берушінің өкілінен валютаны алып, валюта аудару фактісі осы өкілдердің кітаптарымен немесе олардың куәліктерімен расталуы мүмкін еді.
Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы және Кеңес Үкіметіндегі заем шарты
Қaзaқстaн экoнoмикaсы көнe зaмaннaн бacтaп Қaзaн төңкeрiciнe дeйiнгi кeзeңдe көшпeлi мaл шaрyaшылығынa нeгiздeлдi. Мaл жыл бoйы өрiстe бaғылaды. Жeр көшпeлi қayымның oртaқ мeншiгi бoлып сaнaлып, қазaқ шaруaлары oны қaуымдасып пaйдаланды. Мaл жeкe мeншiкте бoлды. Шын мәнiнде мaлдың иeсi жaйылымға дa иелiк eттi. Қaзaқстан Рeсeйге қосылған, oдан мeмлекеттiлiгi жoйылғaн кезеңнен бaстап, әсiрeсе, 1891 жылы Дала ережесi өмiрге енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi шаруашылықтың сипаты өзгердi. Тауaр-aқша қатынастарының дамyы көшпeлiлердiң eдәуiр бөлiгiн жерсiз қaлдырды, ал шұрaйлы жaйылымдық алқaптар ауқaттылардың қoлына шоғырланды. Көшy ұзақтығы eдәуiр қысқaрып, тaбынның құрылымы жәнe мaлды бaғып-күтy жaғдайлары өзгердi. Тұpaқты тұpғын үйлep мeн мaл қopалары пaйда бoлды. Бoлыстаp мeн ауылдapға бөлiнгeн жepлердiң шекаpаcы айқындaлa бacтады.
9 ғacыpдың aяғы мeн 20 ғaсыpдың бaсындa көшпeлi шapyaшылықты дaғдаpыc шapпыды. Бұқaрaның кeдeй тoптаpы қaйыpшылыққa ұшыpaп, мaл бacы кeмiп кeттi. Көшпeлiлердiң кeдeйленгeн бөлiгi oтыpықшығa айнaлды. Дaғдаpыстың тepеңдей түcyiне пaтшa өкiмeтiнiң eң шұpaйлы жepлердi тapтып aлып, қoныc ayдарушыларға бepген отapшылдық саясаты қатты әсерiн тигiздi. Шын мәнiндe бұл бaйыpғы xaлықты aтa-мeкeндеpiнен күшпeн ығыcтыpып, құнаpcыз жepлеpге қyу болды. 1917 жылғa дейiн патшa үкiметi қазaқтаpдан 45 млн. гектapдан астам жеpдi тapтып алып, iшкi Pecейден келген жаңа қоныс тeбyшiлерге aлып бepдi. Пaтша үкiмeтiнiң қоныc аударy caясаты жepгiлiктi xaлықтың экoнoмикaлық мүддeлеpiне нұқcан келтiрдi. Oл қaзақтаpдың ата-бабаларының құнарлы қоныстаpын қоныс аудару қорpына күшпн алып қосу арқылы жартылай отыpықшы мал шаpyашылығына жәнe егiншiлiкке бейiмделмeген қазaқ көшпелiлерiнiң табиғи дамуын тежедi. Көшпелi шаруашылық дағдарысы құнары, аз аймақтарға ығысқан жұрттан мал шаруашылығын aнaғұрлым тиiмдi жүргiзудi, сондай-ақ, егiншiлiк пен отырықшылыққа көшy мәселесiн, шұғыл күн тәртiбiне шығарды. Қазақ халқының, жeргe қоныстану, оны пайдалану жолындағы күресi, атап айтқанда, жердi әдiл бөлу, орталықтан көшiрiп келген шаруаларға кепiлдi жep телiмдерiн қазақтардан тартып алып берудi доғартуға ұмтылу аса маңызды мәселелердiң бiрiне айналды. Қазақтардың Мемлекеттік Дyмаға, басқа да мекемелерге жазған көптеген арыздарында жер иелену құқықтарының нақты еместiгi салдарынан көшпелi шаруашылықтар жaғдaйының тиянақcыз бoлып отырғандығы атап көрсетiлдi. Мұның өзi, олардың еңсесiн түсiрдi, ертеден орныққан үй-жай, қора-қопсыларынан айрылып, шөл және шөлейт, бacқа да қолайсыз аймаққа қайта орнығуға, шаруашылықты жетiлдiруге деген ықыласын кемiттi.
Отырықшылыққa көшy қазақ шаpуалаpы үшiн қиын үдерiс болды. Жер иелену құқығымен қоса бұған белгiлi бiр мөлшepде қаржы-қаражат та қажет едi. Ал, патша үкiметi, қандай да бiр көмек көрсетуден бас тартты. Осындай себептерге байланысты, қазақ жерiнде отырықшылыққа көшу кең таралмады. Бұл үдерiс eгiншiлiктi дамытуға анағұрлым қолайлы жағдайлары бар солтүстік-шығыс облыстарда, қоныс aударған opыс шаруаларымен тығыз араласқан жерлерде өрiс алды. Сөйтiп, Қазақстандa, әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға байланысты шаруашылықтың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы сияқты үш түрi қалыптаcты. Соңғы екеyiнде шөп шабу мен егiншiлiктi дамыту нәтижесiнде ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл машиналарды, алдымен бiрлесiп, кейiнiрек жекелеген адамдар заемге сатып алды. 1908 жылы тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина болды.
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда Қазақ Ордасы, нығая түсті, оның шекарасы қазақтардың этностық аймағының негізгі бөлігін қамтыды. Күмән келтірмейтін деректерге қарағанда 1695 жылы Қазақ Ордасына 32 қала кірген. Сол тұстағы тарихшы Нұр-Мүхаммед, былай деп жазған: "Қазақ хандарының ерекше мекендері бар. Үлкен Орданың сарайы - Тәшкентте, Орта Орданікі Түркістанға орналасқан. Қалада көңілі соққанда ғана тіршілік етеді, көбіне ордаларымен далада көшіп жүреді. Шаруаларына, қалдырып кеткен арнайы адамдары иелік жасайды". Қазақ жерінде мемлекет қалыптастырудың бай тәжірибесі бар. Мұнда әуелде басқарушы бекзаттардың дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, беделіне негізделген билік үстемдік жүргізді.
Түркі қағанаты кезеңінен бері қарай өктем билікке ауысу басталды. Жоңғар шапқыншылығы кезінде биліктің, екі түрінің бірігуі орын алды. Өзіндік далалық демократия орнықты, онда хандардың (Шыңғыс әулетінің) мықты билігімен қатар халықтан шыққан билер, мен батырлардың ықпалы күшейді. Осы мемлекеттердің барлығында да жауынгерлер жинақтаудың жүйесі, билік ету мен бағынудың қарым-қатынастарын, реттейтін қүқықтық тәртіп орнады. Тәуелсіз Қазақстанның қазіргі қалыптасуы - уақыт жүйесіндегі тынымсыз ғамалия - этнополитогенездің оның мемлекеттігінің өткені, бүгінгісі мен болашағына қатынасы. Бірақ бұл үздіксіз процесс тарих мезгілінің әрқилы сатыларында оның сандық және сапалық тұрақтылығын бейнелемейді. Сондықтан сандық және сапалық өзгерістердің ара қатысына, егемендік нышандарының пісіп жетілуіне қарай көшпенді тайпалар этнополитогенезінің даму уақытын дәуірлер мен кезеңдерге саралап жіктеуге болады.
Түптеп келгенде, олардың барлығы да Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасуын бейнелейді. Жалпы біздің мемлекеттің қаз түруы мен дамуы уақыт бойынша үздіксіз де үзілмейтін жағдаят. Өйткені қола дәуірдің басында пайда болған еуразиялық далалықтардың тарихы мен мәдениетіндегі бірлік пен сабақтастық жоғалған жоқ, тек қана көнетүркілік дәуірдің тууына орай жаңа этностық реңдерге ие болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп енiп, бiр жағынан, шаруалардың шаруашылық қызметiнiң ауқымын кеңейттi, екiншi жағынан, өсiмқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттiлер бүкiл малды, қауымдық жерлердi өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерiн, қыстақтар мен жайлауларды иемденiп алды. Қазақ қоғамының көпшiлiгi iс жүзiнде өндiрiс құрал-жабдығы жоқ кедейлер едi. Сауда-саттықты кәсiп етушiлер мен өз шаруашылығында жалдама еңбектi пайдаланушылардың қатары молайып, саудагерлiк-кәсiпкерлiк өрiс алды. Сөйтiп, қазақ жерiндегi нарықтық қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну қажетiне ықпалы күшейдi.
Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының экономикасындағы басқа да өзгерiстерге байланысты, жер жекелеген адамдардың жеке меншiгiне айнала бастады. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстан экономикасында әр түрлi экономикалық ұстындардың астасуы байқалды.
Столыпиннiң аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың шаруашылығында жеке меншiктi қалыптастыруға негiзделдi. Қоныс аударушылар жаңа қоныстарда жердi қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бiрлесiп атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргiздi. Шұрайлы жерлердi кесiп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетiлген еңбек құралдары және егiншiлiк мәдениетiнде жинақтаған едәуiр тәжiрибесi болды.
Халықтан жиналатын түрлi алым-салықтар жылдан-жылға өсе түсiп, еңбекшiлерге ауыртпалық әкелдi. Сол кезеңдегi елге салынған негiзгi салық түрлерi: мемлекеттік төлемдер (түндiк басы алымы, земство жарнасы), болыстық жарналар (шығын, қарашығын, т.б.), натуралды мiндеткерлiктер. Түндiк басы алымы (түтiн салық) мемлекеттік жердi пайдаланғаны үшiн төленетiн салық-рента болатын. Ресми түрде ол халықтың әл-ауқатына қарай салынуға тиiс болса, iс жүзiнде билеп-төстеушiлер оны түндiк иелерiнiң бәрiнен бiрдей мөлшерде алып отырды. Шығын салығы болыстың және болыс кеңсесiнiң мұқтаждарына жарату үшiн жиналды. Оның көлемiн алдын ала бiлу мүмкiн емес едi, өйткенi оны кез келген сылтаумен, тiптi сылтаусыз да жинай беретiн. Ақшасы жоқтығынан кедейлер өсiмқорларға жүгiнуге мәжбүр болды, мұның өзi алым-салық ауыртпалығын бұрынғыдан әрi күшейттi.
Қазақстанда қолөнерi кәсiбi ғасырлар бойы көшпелi шаруашылықпен байланысты дамыды. Өздерi тұтынатын қажеттi өнiмнiң көбiсiн әр отбасы өзi немесе ағайын-туыс, көршi-қолаң көмегiмен өндiрдi. 19 ғасырдың 2-жартысында қолөнердi (киiз үй, ер-тұрман, зергерлiк бұйымдар, т.б. жасау) негiзгi кәсiбi еткен шеберлер мен iсмерлер пайда бола бастады. Олар ауыл-ауылды аралап жүрiп жұмыс iстедi. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында өндiрушiлер тауарды тұтынушылардың тапсырысы бойынша ғана емес, базарға сату үшiн де өндiретiн майдагерлiк дами бастады.
Қазақ елiне орыс капиталының енуi өлкеде өнеркәсiптiң дамуына түрткi болды. Қарағанды көмiр кенiшi, Успен мыс өндiрiсi, Спасск мыс қорыту зауыты, Қалба алтын кен орындары, т.б. iрге көтердi. Кәсiпкерлер өлкенiң аса бай табиғи қорларын рәсуа етiп, бей-берекет пайдаланды. Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдейтiн: терi илеу, былғары жасау, май шайқау, май айыру, сабын қайнату, т.б. өнеркәсiп орындары дами бастады. Әдетте, мұндай кәсiпорындар қарапайым ғана техникасы және 3 -- 5 жұмысшысы бар жартылай қолөнерлiк шағын майдагерлiк сипатта болды. Бұл кезеңде ауыл шаруашылығы шикiзатын өңдейтiн қарапайым қолөнер шеберханалары мен ұстаханалары сипатындағы алғашқы ұлттық өнеркәсiп орындары қалыптасты. 1900 жылы Қазақстанда 2668 өнеркәсiп болса, 1913 жылы олардың саны 6000-ға жеттi. Орыс капиталынан кейiн iле-шала Қазақстанға (әсiресе 19 ғасырдың аяғында), негiзiнен кен өнеркәсiбiне, шет ел капиталы да ене бастады. Орыс және шет ел монополияларының Қазақстандағы акционерлік капиталы 71 млн. сомға жеттi. Ол негiзiнен кен және мұнай өнеркәсiптерiн қамтыды. Зауыттарды, кенiштер мен бай кен орындарын иемденiп алған шетелдiктер Қазақтанда өндiрiс салаларын дамытуды мақсат етпедi. Олар мүмкiндiгiнше мол пайдаға кенелудi ғана көздедi. Осы кезеңде Қазақстанның едәуiр жерiнде темiр жол тартылды (қ. Темiр жол көлiгi), Сiбiр және Орынбор - Ташкент темiр жолы салынды. 1917 жылы оның жалпы ұзындығы 2793 км-ге жеттi. Мұның өзi Қазақстанның түрлi аудандарының арасындағы экономикалық байланыстарды күшейтуге мүмкiндiк ашты. Солтүстік аймақтарда саудалық егiншiлiк аудандары және бүкiл Қазақстан аумағы бойынша тауарлы мал шаруашылығы аудандары пайда болып, Қазақстан ауыл шаруашылығының тауар-ақша қатынастарына тартылуы күшейе түстi. Темір жол стансалары мен аймақтардан iшкi аудандарға жүк таситын және жүк алып қайтатын жергiлiктi көлiк, пошта байланысы кәсiпкерлiк қызмет аясына айнала бастады. Кәсiпқой жүк тасушылар пайда болды, ал қазақ кәсiпкерлерi ұстап отырған пошта бекеттерiнде 8 - 10 ат айдаушыға дейiн жұмыс iстедi. Алайда, өнеркәсiп пен көлiктiң дамуы өте төмен деңгейде қалды. Өлкенiң жалпы ұлттық табысындағы өнеркәсiп өнiмiнiң өзiндiк үлес салмағы 10%-дан аспады. Капитал, маман жұмыс күшi, байланыс және көлiк құралдары жетiспедi. Оның үстiне патша өкiметi қазақ өлкесiн өзiнiң шикiзат көзi, тауар өткiзетiн рыногi, отарлық шылауы ретiнде ұстауына мүдделi болды.
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары әуелгi кезде тек орыс бекiнiстерi мен қалаларындағы айырбас орындарында ауыс-түйiс жасау жолымен ғана жүзеге асырылды және мұнда тауарлардың құнын көрсететiн балама ретiнде тек қой ғана пайдаланылды. Тауар-ақша қатынастарының дамуына орай жергiлiктi сауда жедел өркендеп, Қазақстан бүкiлресейлiк, сонан соң дүниежүзілік рынокқа қосылды. Көлiктiң нашар дамуына, халықтың басым көпшiлiгiнiң көшпелi тұрмыс кешуiне байланысты сауда-саттық көбiне-көп жәрмеңкелер арқылы жүргiзiлдi. Жәрмеңке көшпелiлер көбiрек шоғырланған аймақтарда, әдетте, жылына екi рет - көктемде және күзде өткiзiлiп отырды. Олардың ең iрiлерi - Қоянды, Троицк, Шар, Қарқара, т.б. жәрмеңкелерi. Қалалардың рөлi күшейiп, тұрақты сауда орталықтарына айнала бастады. Қазақ саудагерлерi бiрнеше санатқа бөлiндi. Алып-сатарлар орыс көпестерiнiң тауарларын сатып алып, ел iшiнде қымбатқа өткiзумен шұғылданды. Сондай-ақ, мал шаруашылығы шикiзатын - терi, жүн, т.б., кейде қолөнер бұйымдарын да сатып алу-сатумен шұғылданатын қазақ саудагерлерi де пайда бола бастады. Қазақстанда сауданың өсiмқорлық қарыз түрi етек алды. Мұның өзi заем-банк жүйесiнiң пайда болуына жол ашты. Қазақстанның заем жүйесi Ресей империясының бiр бөлшегi ретiнде Мемлекеттік банк бөлiмшелерiнен, акционерлік сауда банкiсiнiң бөлiмшелерiнен, заем беретiн қоғамдар мен қалалық қоғамдық банктерден, сондай-ақ, заем корпорациялары мен басқа да ұсақ заем мекемелерiнен құралды. 1871 жылы Петропавлда қалалық қоғамдық банк ашылды. Қазақстан аумағында Мемлекеттiк банктiң бөлiмшелерi құрыла бастады. Олар алдымен өлкенiң iрi сауда-өнеркәсiптiк орталықтарында - Орал (1876), Верный (1912) қалаларында ашылды. Мал және мал шаруашылығы шикiзатын сату көлемiнiң елеулi түрде ұлғая түсуiне байланысты 1894 жылдан бастап жыл сайын заем операцияларын қамтамасыз ету үшiн ең iрi жәрмеңкелердiң бiрi - Қоянды қыстағында (Семей облысы) мемлекеттік банктiң уақытша бөлiмшесi жұмыс iстедi. Бұл кезеңдерде жергiлiктi халықтың заемге тек қарыз кассалары мен ұсақ заем қоғамдары арқылы ғана қолы жеттi. Қазақстанда темір жолдың салынып, пайдаланылуы, өнеркәсiптiң дамуы жұмысшылар қауымының қалыптасуына ықпал еттi. Олар негiзiнен жұмыс iздеген қазақ кедейлерi есебiнен толықты. Жұмысшылардың, әсiресе, қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Шектен тыс ұзақ жұмыс күнi (12 -- 16 сағ), аз жалақы, отаршылдық қанау тәсiлдерi (мардымсыз ақы, айып төлеу, саудагерлерге кiрiптарлық) оларды әбден титықтатты.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы Қазақстанның XX ғасырдағы тарихы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысым мен одан азат болуға ұмтылуы Отандық жылнаманың негізгі бөлігі болып табылады. Тарихи қырынан алып қарағанда, бұл - ең алдымен, адам табиғатын шет-шегі көрінбейтін ұзақ уақыт бойы сынақтан өткізудің, сондай-ақ осы жағдайдан шығудың және ұлттық-мемлекеттік егемендікке жетудін оңтайлы қазақстандық моделінің шежіресі. Екінші жағынан, марксистік ілімге негізделген кеңестік кезеңдегі отандық тарихнама ғылым дамуының денгейіне толығымен сәйкес келетін дүниетанымдық картинаны бере алмайды, өйткені оның өзі кеңес мемлекетінің жүйесіне үйлестірілген және оның идеялық-саяси қажеттіліктерін өтеуге бағытталған ерекше ғылыми-саяси феномен болатын. Бірінші кезекте бұл кеңестендіру мен кеңестік жаңғырту кезеңдерін соңғы онжылдықтарда пайда болған тарихи-пайымдық бағыттардың [ақпараттық (А. Тоффлер), технотрондық (3. Бзежинский), ғылыми-рационалистік (Ю. Хабермас), техникалық-ақпаратгық (Дж. Мартин, Т. Гувер), өркениеттік-тартысты (С. Хантингтон) т.б.] тұрғысынан түсіндірудегі әдіснамалық көзқарастарға қатысты еді.
1917 жылы қазақтар екі төңкерістің - Ақпан буржуазиялық-демократиялық және Қазан социалистік революцияларының куәгері болды. Мұның біріншісі монархия мен орыс патшалығы билігін құлатуға мүмкіндік жасады. Ақпан революциясының нәтижесінде елде қос өкімет орнады. Қазақстан үшін мұның маңызы аз болған жоқ. Егер кеңестік тарихнамада Уақытша үкіметтің қызметі біртекті қара бояумен суреттелсе, қазіргі қазақстандық тарихнамалық жағдайда бұл мәселені зерттеуге басқаша көзқараспен қарау мүмкіндігі туды. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, академик М.К. Қозыбаевтың, еңбектерінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының, дәлірек айтсақ, Уақытша үкімет қызметінің Қазақстан үшін жағымды нәтижелеріне назар аударылды.
Тарихтың кеңестік кезеңі Алаш һәм Алашорда туы астында ұлт бірлігін нығайту жолындағы ұмтылыспен және қазақ автономияшылдары қозғалысының жеңілуімен, Бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаншу, 1917 жылғы революция және Азамат соғысы салдарынан күйреген шаруашылықты соғыстан кейін қалпына келтірумен ерекшеленді. 1917 жылғы Қазан революциясы және одан кейін іле-шала бүркеткен 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы Қазақстан дамуының қоғамдық-саяси және экономикалық жүйесін айқындап берді. Қазақ мемлекеттігінің құрылуы, жерді есепке алу және кеңестік республикалар құрамында аумақтық шекараны анықтау айтулы кезең болып табылады. Шындығында, қазақтардың өмір салтындағы дәстүрлі жүйенің 20-30-жылдары күйреуі мен республиканың социалистік қайта құру үрдісінің жалпы ағымына қосылуы қасіретті оқиға еді. Ресей империясының шығысындағы бұрынғы отарларының индустриясы дамыған республикаларға айналғанына көз жұмып қарамағанның өзінде, бұл қайта құрудың нақты адамдар тағдыры мен оқиғаларға байланысты берілетін шынайы бағасын айтпай қалуға болмайды.
Қазақстанның дамыған ұлттық республикалардың біріне айналғандығын барлық ұлттар мен ұлыстардың, олардын қатарында еріксіз жер аударылып келіп, осы өлкені өзінің екінші Отанына айналдырғандардың да қосқан үлесін ескермеу мүмкін емес. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында неміс-фашист басқыншыларын тойтарған ортақ Жеңіске Қазақстанның қосқан үлесі де өте қомақты. Республиканың 50-80-жылдар бедеріндегі тарихын безбендегенде, экономика, ғылым және мәдениет саласындағы жетістіктермен қоса, Арал мен Балқаштағы, Семей ядролық полигонындағы экологиялық проблемаларды, коммунизм кұрылысының келмеске кеткен кесапаттарын естен шығару да оңай емес. Қазақстандық тарих ғылымының осы заманғы дамуына талдау жасай отырып, Қазақстанның кеңестік кезеңдегі тарихының неғұрлым өзекті мәселелеріне көңіл аударудың үлкен маңызы бар екенін атап өткен жөн.
Кез келген азаматтық - құқықтық шарттың мазмұны (мәміле - шарт аспектісінде) онаң барлық ережелердің жиынтығы ретінде көрініс табады. Құқықтық қатынас ретінде шарттың мазмұнында міндеттемелер әдеттегідей тараптардың құқықтары және міндетері болып ұғынылады. Бұл мәселе жайында М.И. Брагинский осындай тұжырым жасайды: Шарттың ережелері өзара құқықтар мен міндеттемелерді бекітудің әдісі ретінде көрініс табады. Сол себепті, шарттың мазмұны оның құқықтық қатынас қасиеті тұрғысынан сөз туғанда, контрагенттердің құқықтары мен міндеттері түсініледі. Осымен салыстырғанда мәміле - шарттың мазмұнын шарттық ережелер құрайды. Олардың бекітушілік рөлі белгілікті бір уақыт ішінде заңнамада және әдебиетте кеңінен шарттың ережелері синоним ретінде оның тармақтарын пайдалануға мүмкіндік берді.
Қазіргі заңгерлік әдебиетте заем шартының мазмұнына қатысты ой - толғаулар оның біржақты сипатта болуына сілтеме жасауымен шектеледі, осыған байланысты заем алушыда заем берушіден алынған ақша сомасын немесе заттардың белгілікті бір санын дәл сондай көлемді қайтаруға, сонымен қатар соңғы тарапқа оған тиесілі сыйақы мөлшерін төлеуге міндетті, ал заем берушіде талап ету құқығы бар. Мысалы, Д.А. Медведев осындай тұжырым жасайды: Заем шартының мазмұны оның біржақты табиғатына байланысты заем алушының заем сомасын қайтару міндетін көздейді (РФ АК - нің 810 - б.) және заем берушінің талап ету құқығынан құрылады.
Бірақ та Е.А. Сухановтың ойынша, заем берушінің заемдік міндеттеріне байланысты заем шартының мазмұнын кеңейтеді. Осыған сәйкес: Заем шартында заем берушіге заемдік міндеттер жүктелген (РФ АК - нің 408 - б. 2 - т), осындай міндеттер міндеттемелердің басым көбінде көрсетілген және ол берілген шартты екіжақты болып кетуіне жол бермейді. Заем беруші заем беруші ретінде заем алушыға заем нысанасын алғаны туралы қолхат беруге міндетті, немесе оған сәйкес құжатты қайтаруы қажет (мысалы, заем алушының қолхаты), немесе қайтарылып отырған құжатқа қарыздың қайтарылуы туралы жазба енгізілуі тиіс, немесе ақыр соңында өзінің қолхатында заем алушымен берілген қарыздық құжаттың қайтарылуы мүмкін еместігі туралы (жеке кездерде, оның жоғалуына байланысты) белгілеуі тиіс.
Жалпы заем шартының мазмұны заем нысанасын беру тәртібін анықтайды. Заем нысанасын беру мерзімдері, мөлшері, жағдайлары шартта белгіленеді. Егер шартпен өзгеше көзделмесе, заем нысанасы оны заемшыға беру немесе оның банктік шотына ақша аударылған сәтте берілді деп есептеледі. Заемшы заем алудан бас тартуға құқылы, бұл туралы ол заем берушіні оны берудің шартпен белгіленген мерзіміне дейін толығымен немесе ішінара хабарландыруға тиіс. Заем алушының бас тарту құқығына тікелей заңнамада немесе шартта көрсету арқылы тыйым салуы мүмкін.
Жалпы ереже бойынша заем нысанасы болады. Біздің ойымызша, бұл дұрыс, себебі заемшы заем нысанасын өз меншігіне алады және оған оның кездейсоқ жойылуының барлық қауіптері жүктеледі. Сол себепті заем алушы алған заем нысанасын өз қалауы бойынша пайдалануға құқылы. Кейбір жағдайларда заем берудің ерекше жағдайларына байланысты, мысалы, егер заем ерекшелік (заемшының қаражатқа деген аса қажеттілігіне басйланысты т.б.) ретінде берілген болса, заем беруші қарызға алынған соманы қайтаруды шынайы түрде қамтамасыз ете алатын жағдайларды заемшының сақталуына мүдделі болуы мүмкін. Аталған ұқсас себептердің салдарынан заем оны нысаналы пайдалану шартымен берілуі мүмкін. [3, 720 б. 2 т.].Нысаналы заем берген заем беруші заемның нысаналы пайдаланылуын бақылауға құқылы. Заемшыға заем берушінің осындай бақылауды жүзеге асыру мүмкіндегін қамтамасыз ету міндеті жүктеледі. Егер заем алушы заем пәнін нысаналы пайдалану жөніндегі, сондай - ақ оған заем берушінің бақылау жасауын қамтамасыз ету жөніндегі міндетін орындамаса, онда заем беруші шарттан бас тартуға және заем нысанасының берілмеген бөлігін бермеуге құқылы. Сондай - ақ ол заемшыдан заем нысанасын және ол бойынша сыйақыны мерзімінен бұрын қайтарды талап етуге құқылы. Біздің ойымызша бұл дұрыс, себебі заем нысанасын заем шартының түріне байланысты шартта көзделген мақсатқа сай қолданылуы міндетті, ал ақша сомасын немесе заттарды мақсатына сай қолданбау - шарттың ережелерін бұзу болып табылады, ал осы іс - әрекеттер өз кезегінде нысаналы заем ұғымына қайшы келеді.
Заемшыға заем нысанасын қайтару және сыйақы төлеу жөніндегі өз міндетін орындауды қамтамасыз ету міндеті жүктелуі мүмкін. Қаматамасыз ету тәсілдері басқа міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін қолданылатын тәсілдермен тұспа - тұс болып келеді. Негізінен тәжірибеде міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің кепіл сияқты тәсілі қолданылады. Заем берушіге, сондай - ақ, заемның қаматамасыз етілуіне бақылау жасау мүмкіндігі де беріледі, егер заңды актілермен немесе шартпен өзгеше көзделмесе.
Заем алушы қарызды қайтару бойынша өз міндеті өзінің орындамау қаупін сақтандыруға құқылы. Қазіргі кезде ссақтандыру бірқатар міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің тиімді тәсіліне айналып отыр, алайда таза заңгерлік мағынада ол міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілі болып табылмайды.
Заемшы заем нысанасын қайтаруды және сыйақы төлеуді қамтамасыз ету жөніндегі міндетін орындамаған кезде, сондай - ақ заем беруші жауап бермейтін мән - жайлар бойынша қамтамасыз етуді жоғалтқан немесе оның шарттарын нашарлатқан жағдайда заем беруші шарттан бас тартуға құқылы.
Жалпы заем шартының негізгі мазмұнына: заем алушының заем сомасын (тектік белгілермен айқындалған заттарды) қайтару міндеті және тиісінше заем берушінің оларды қайтаруды талап ету құқығы.
Заем нысанасын қайтару тәртібі АК - тің 722 - б. реттеледі. Қайтару мерзімі заем шартының мәнді жағдайларына жатпаса да оның өзіндік маңызы бар, заем шарты барлық жағдайларға да дерлік шарт нысанасын беру мерзімін көрсете отырып жасалады, соған сәйкес қайтару мерзімі де анықталады. Заем мерзімі көрсетілмей берілген кезде немесе оның мерзімін анықтау мүмкін болмайтын жағдайларда АК - тің 722 - б. 1 - т. [3, 722 б.] Ережесі қолданылады. Кодекстің 277 - б. 2 - т. сәйкес орындалу мерзімі талап ету сәтімен анықталған міндеттемені орындау үшін жеті күндік жеңілдік мерзім белгіленген. Заем шарты үшін осындай мерзім отыз күнді құрайды, ол заем берушінің қарызды қайтару туралы талапты қойған сәттен бастап есептеледі.Бұл жеңілдік мерзім орындалу мерзімі талап ету сәтімен анықталған шарттар бойынша заем нысанасын қайтару кезінде ғана емес, сонымен қатар заем берушінің талап етуі бойынша заем нысанасын мерзімінен бұрын қайтарған жағдайда да қолданылады. [2, 223,227 б.]
Сыйақы төлеу туралы шартсыз берілген заем нысанасы мерзімінен бұрын қайтарылуы мүмкін. Егер шартпен сыйақы төлеу көзделсе, онда бұл жағдайда заем нысанасын қайтаруға заем берушіненң алдын ала келісімі талап етіледі. Бұл АК - тің 282 - б. 2 - т. Белгіленген ереженің әрекет етуімен түсіндіріледі. Соған сәйкес негізгі қарызды өтеу мен сыйақы төлеу жөніндегі міндеттеме қатар туындаған жағдайда бірінші кезек сыйақы төлеуге беріледі. Әсіресе жоғарыда келтірілген жағдайда, заем нысанасын қайтару мерзімі әлі туындаған жоқ, сондықтан заем беруші қосымша пайда таба алады, яғни заем нысанасын мерзімінен бұрын қайтару оның мүддесіне қайшы келеді. [2, 282 б.]
Заем нысанасы оны заем берушіге берген немесе оның банктегі шотына тиісті ақша аударылған кезде қайтарылды деп есептеледі.
Заем нысанасын қайтару ерекше түрдегі (ерекше болу себебі - әдеттегі баламалы міндеттемедегі сияқты орындауды таңдау құқығы борышқорға емес, заем берушіге беріледі) баламалы міндеттеменің болуымен өзара байланысты. Ақша заемы шарты бойынша заемшының міндеттемесі тектік белгілермен анықталған заттарды беру жолымен орындалуы мүмкін.
Егер заем шарты заттарға қатысты жасалса - борыш есебінен ақша берілуі мүмкін. Заттардың құны тараптардың келісімімен анықталады. [3, 722 б. 2 т.].
Шартпен заем нысанасын бөлшектеп (бөліп - бөліп) қайтару көзделгенде борышкер заем нысанасын кезекті бөлігін қайтару үшін белгіленген мерзімді бұзған жағдайда заем берушіде заем нысанасын тиесілі сыйақымен бірге мерзімінен бұрын қайтаруды талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасында заем шарты
Мазмұны
Кіріспе 4
Заем шарты дамуының тарихы 7
Рим жеке құқығындағы заем шарты 7
Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы және Кеңес Үкіметіндегі заем шарты 9
Қазіргі азаматтық заңнамадағы заем шартының біліктілігі және құқықтық табиғаты 23
Заем шартының өзекті түсінігі мен түрлері 23
Заем шартының мазмұны мен нысаны. Заем шартын жасасу тәртібі 28
Заем шартының ерекшеліктері 34
ҚР заем шартының орындалуының өзекті мәселелері 39
Заем шарты орындалуының ерекшеліктері 39
Заем шартын жарамсыз деп тану негізі 46
Қорытынды 51
Пайдаланылған әдебиет тізімі 52
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заем шарты құрылуының тарихы Рим заңымен тығыз байланысты және бұл Азаматтық заң институты азаматтық құқық доктринасында ең көне болып саналады. 1999 жылдан бастап несие қатынастары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормаларына сәйкес реттеледі. Сол уақыттан бастап заем азаматтық айналымда екінші рет туылған деп айтуға болады. Заемдар мен олардың түрлері заманауи Қазақстан экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады. Осы кезеңде жинақталған құқық қолдану тәжірибесі сын ұстанымдардан қазіргі несие нормаларын қарастыру мүмкіндігін береді. Мұндай көзқарас Қазақстанда заем институтын құқықтық реттеудегі бірқатар проблемаларды айқындайды, бұл өз кезегінде азаматтық айналымға негізсіз қиындықтар туғызады және заң шығарушы мен сот органдарының назарын талап етеді.
Заем шартын азаматтық заң институты ретінде қарастыру кезінде несие туралы шартты және несиелік құқықтық қарым-қатынастарды несиелеу туралы Азаматтық кодекстің ережелерін іске асыруда қолданыстағы заңнамалық актілерден туындайтын, қолданыстағы заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау, құқық қолдану практикасындағы қайшылықтарды шешу әдістеріне ерекше назар аудару керек.
Барлық дамыған елдерде экономиканың жеке секторын дамыту және мемлекеттік және муниципалды экономиканың елеулі үлесі заем капиталының негізінде жүзеге асырылады. Біртіндеп бұл үрдіс Қазақстанда да байқалады, оған байланысты несиелік келісімдерді құқықтық реттеу нарықтың қажеттіліктеріне сәйкес жақсартуды талап етеді.
Қазіргі уақытта заем шартының теориялық мәселелері мен тәжірибелік мәселелері де, тараптардың несиелік шарттарын жасасу мен орындау кезінде туындайтын, соның ішінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің валюталық несиелер мен валюталық несиелер бойынша ақшалай міндеттемелер бойынша дискологиялық ережелерін қолдану мәселелері, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларын несие бойынша да, сондай-ақ қарыз алушының жауапкершілігінің тәртібі бойынша есептелген пайыздарды қолдану проблемалары заем шартының талаптарын орындамағаны үшін қолданылады.
Осы және басқа да бірқатар мәселелер әлі күнге дейін құқықтық әдебиетте аз зерттелген, бірақ құқық қорғау тәжірибесі дерлік барлық жерде оларды шешудегі проблемалармен бетпе-бет келеді, бұл да осы дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеуің объектісі болып, азаматтық айналымға қатысушылар арасында қарыз алу тәртібінде жалпы сипаттамалармен анықталған ақша немесе заттармен қамтамасыз ету туралы азаматтық-құқықтық қатынастар.
Зерттеудің заты болып, несие-құқықтық қатынастарды құқықтық реттеу туралы азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ осы мәселе бойынша азаматтық тұлғалардың жұмысы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтық институтты несиелік келісімшартты анықтауға, осы институттың қоғамдық айналымда қолданылуының практикалық мәселелерінің теориялық және құқықтық негіздерін айқындауға және олардың жойылуына қатысты ұсыныстар жасауға бағытталған.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар айқындалған:
Рим жеке меншік құқығы және отандық азаматтық құқық туралы несиелік келісім институтын қалыптастыру мен дамыту тарихын зерттеу;
Қазақстан азаматтық заңнамасының теориясы, қолданыстағы азаматтық құқық нормалары және Азаматтық кодекстің несие келісімі туралы ережелерін қолдану кезінде қиындық тудыратын қақтығыстар мен қарама-қайшылықтарды айқындау үшін ҚР соттарының кредиттік міндеттемелері бойынша дауларды шешу практикасын жан-жақты зерттеу;
Заем шарты туралы позитивтік норманың салыстырмалы талдамасын азаматтық айналымда жүзеге асыру тәжірибесімен, несие беру туралы келісімді реттейтін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіруде құқық қорғау қажеттілігін анықтау;
Заем міндеттеменің орындалуы туралы заңнаманы және оны бұзғаны үшін жауапкершілікті, аталған мәселе бойынша теория мен практиканың қатынасы тұрғысынан талдау жасау;
Заем шартын реттеу туралы нормативтік материалды сапалы талдау.
Зерттеудің теориялық негізі. Заманауи азаматтық-құқықтық әдебиетте осы дипломдық жұмыстың тақырыбын дамытудың жетіспеушілігі оны зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігін алдын-ала анықтайды.Заем шартын құқықтық реттеу проблемаларына әсер ететін құқықтық әдебиет кітапханасы өте аз және осы азаматтық-құқықтық институтты жан-жақты зерделеуге арналған монографиялар арасында М.К. Абдуллаев, Т.К. Барсегян, М.И. Брагинский, Е.А. Боннер, В. В. Витрянский, Д.В. Добрачев, В.С. Евтеев, Л.А. Новоселова және т.б. авторладың еңбектері бар. Кредиттік келісімнің мəселелері негізінен мақалаларда, жекелеген тарауларда жəне заңдық басылымдарда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының методологиялық негізі. Зерттелген құбылыстарды жүйелі және кешенді талдау, нормативтік - құқықтық базаны талдау және жинақтау әдісімен үйлесімде тарихи - құқықтық, салыстырмалы - құқықтық, құқықтық - догматикалық, логикалық әдістердің жалпы ғылыми диалектикалық әдісі және жеке ғылыми - зерттеу әдісі, оны қолдану тәжірибесі және басқалар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген кредиттік келісімнің негізгі ережелерін түсінуге қатысты жаңа теориялық ұстанымдарды әзірлеуге баса назар аударылды; азаматтық айналым мен құқық қолдану практикасында қалыптасқан және заңды ғалымдар тарапынан елеусіз құқықтық практиканы нақты тұжырымдар қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу барысында зерттеу тақырыбы бойынша доктриналық көзқарастар мен осы тақырып бойынша сот практикасын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің несие келісіміне қатысты нормаларын түсінуге және қолдануға жаңа тәсілдер анықталды.
Осы зерттеуді жүргізу барысында Қазақстан Республикасының жалпы юрисдикция соттары мен Қазақстан Республикасының аралық сотының қарыз және кредиттік келісімдерден туындайтын даулардан туындайтын істерді қарастыру тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстағы тұжырымдар мен ұсыныстар, менің ойымша, заем шарты туралы заңнаманы, сондай-ақ құқық қолдану практикасын жақсарту үшін ескерілуі мүмкін. Дипломдық жұмыстың материалдарын азаматтық құқық саласында одан әрі зерттеу барысында пайдалануға болады, оның бағыттары заем және кредиттік қатынастардың проблемалары болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, параграфтарға бөлінген үш бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Заем шарты дамуының тарихы
1.1 Рим жеке құқығындағы заем шарты
Заем шарты ең бірінші Рим заңында құқық институты ретінде құрылған. Латын тілінен Mutuum - қарыз беруші, қарыз алушыға ақша сомасын немесе мүліктің басқа ауыстырылатын заттарының белгілі бір бөлігін береді, ал қарыз алушы келісімшарт бойынша, жарамдылық мерзімінің аяқталуы немесе талап етуі бойынша сол соманы немесе заттарды қайтаруы қажет.
Mutuum және commodatum реалды келісімшарт болып табылады, олар бойынша міндеттемелер қарапайым келісіммен (консенсуспен) белгілейді, бірақ мұндай келісімнен объектіні беру арқылы және аударым орындалғанға дейін міндеттеме туындамайды. Алайда, жоғарыда аталған міндеттемелердің пайда болуы тараптардың келісімін талап етпейді, керісінше, ол алғышарт. Мәселен, кейбір жағдайларда заттардың аударылуына қарамастан міндеттеме пайда болмайды, өйткені тараптар арасында келісім болған жоқ, бірақ келіспеушіліктер болғандықтан, заем беруші оны несиелендіру ниетімен жасады, ал заем алушы оған сыйлық немесе сақтау үшін берілді деп ойлайды.
Заем мен қарыз арасындағы негізгі айырмашылық заем, бір нәрсені қайтарумен бірге жеке анықталған нәрсені беруді көздейді және заем ең алдымен шара, сан, салмақпен анықталған заттарға қолданылады. Жақын мағынадағы қарыз ақша, шарап, май, астық, мыс, күміс, алтын сияқты массасы, санағы және өлшемімен анықталады, біз оларды санау, өлшеу арқылы береміз, сол себепті олар оны алушыларға тиесілі болады және уақыт өте келе, сол нәрсе бізге қайтарылады. [10, б.90]
Mutuum-заем шартының кеш түрі. Ежелгі Рим заңында осы мақсаттарда олар алдымен мәміле ретінде nexum-ды пайдаланды, содан кейін mutuum қолданысқа еңгізілді.
И.Б. Новицкий атап өткендей, nexum мәмілесі римдік өмірдің ең көне дәуірінде, тіпті XII кестенің заңдарынан бұрын, шарттың осы түрі мыс пен таразы арқылы жасалатын болған. Ежелде, монеталар болмаған кезде, мыс пен салмақ салты, тікелей мағына алған, бес куәгердің қатысуымен libripens(таразы ұстаушы) мысты өлшеп, заем беруші, заем алушыға қандай құндылықтағы нәрсені бергендігін анықтаған, ал заем беруші заем алушыны төлемге міндеттеді. Кейінірек, монета қолданылған кезде, нексум мәмілесі белгілі бір ақша сомасын төлеуге міндеттеме алған салтанатты формулада аяқталған болды. Бұл формула, борышкер қайтаруға міндетті болатын соманы және кез-келген тараптар өздерінің келісімшартына қосылуға тілек білдірген кез-келген қосымша ескертулерді көрсетті. [11, б. 25-30]
Заем, берешегінің несие сомасын өтеу туралы міндеттемесін орындамаған борышкерге қатысты несие бойынша формальды nexum мәмілесімен реттелетін болды. Егер борышкер кредиторларға төлемақыны төлей алмаса және ешкім оған кепілдік бермесе, кредитор осындай қарызгерлерді тізбектерде 60 күн ішінде ұстап, сол уақыт ішінде оны нарыққа үш рет апаруға құқылы болды. Егер борышқорды ешкім сатып алмаса, онда кредитор оны құлдыққа сатуға немесе оны өлтіруге құқылы болған. Бұл қатаң шаралар Рим заңында, nexum шартының орындалмауы салдарынан қолданды, содан кейін б.з.д. IV-ші ғасырда Петелия заңы қолданысқа еңгізіліп, борышкерді құлдыққа салуға немесе өлтіруге рұқсат беретін заңның күші жойылды. [12, б. 15]
Петелия заңынан кейін, несие берушілерге міндеттеме бұзған борышкерге қатысты қатаң шаралардан тұратын шарт, құндылығын жоғалтып, пайдаланудан алынды. Жиірек, заем стипуляция нысанына - ауызша (вербалды) шарт түріне өзгере бастады. Кредитордың тиісті сұрағын, борышкердің мезгіл-мезгіл жауап беруін, контрагенттердің бір-бірін тікелей қабылдауға қабілеттілігін қамтитын мәмілені жасау рәсімін сақтай отырып, міндеттеменің дерексіз сипаты осы міндеттемені кез-келген түрде, соның ішінде қарыз беру міндеттемесін киюге мүмкіндік берді. Қорыта келгенде, заем қарым-қатынастарын ресiмдеу үшiн римдiк құқық ең ежелгi даму кезеңге мұндай nexum және stipulatio формалды мәмiлелердi пайдаланды.
Нәтижесінде несиелік келісімге келесі ерекшеліктер тәнболды :
- mutuum - несие валютасы келісім негізінде берілген сәттен бастап заңды күшке ие болатын нақты шарт.
- шарт кредитордың ақшаны немесе борышкердің меншігіндегі заттарды аударудан тұрады.
- белгілі бір ақшалай қаражат немесе басқа да ауыстырылатын заттар аударылады.
- борышкер сол соманы немесе алынған заттарды қайтаруға міндеттенеді.
Бірінші ерекшелігі заем шарты несие немесе қамқорлық туралы келісімдерден ажыратады, оған сәйкес берілетін нәрсе міндетті түрде қайтарылуға тиіс. Екінші белгіге сәйкес, заттар оларды алушының меншiгi болып саналады. Осы сәттен бастап, қарыз алушыда толық жауапкершілік пайда болады. Мүліктегі заттарды беру туралы ұстанымда, тек меншік иесі қарыз алушы бола алады деген тұжырым бар. Жалға берушінің келісімі болмаса, балаға немесе басқа да адамдарға қарыз беруге тыйым салынған. Алайда, осы ережеден бастап біртіндеп қаражат алу басталды. Өйткені бай римдіктер әдетте өз істерін банкирлер арқылы жүргізсе, заем бойынша өкілдікке жол берілді. Басқа да индульгенттерге де рұқсат етілді, бұл ауысатын заттардың меншікке тікелей берілуінен басқа несие бірдей нәтижеге әкелетін болса, басқа жолмен орнатылуы мүмкін болған жағдайда жалпылануға болады.
Mutuum міндеттемесі қатаң бір жақты. Заем алушыдан белгілі бір шарт сомасын қайтаруды талап етуге құқылы, қарыз алушының тиісті міндеттемесі бар. Кредитор, келісімшарт жасасқан сәтте, қарызды борышкерге аударып, барлық қажетті шараларды орындады, содан кейін ол ешқандай міндеттерін атқармайды, бірақ ол тек қана қатаң талап арызы бар талаптардың құқықтарына ие (әрекетсіздік әрекеттері) - condictio certi, condictia triticaria. Заемшы мәміле жасасқан сәттен бастап өз құқықтарын пайдаланып, соманы алып, содан кейін ғана міндеттемелерін орындайды.
Соманы қайтарудан басқа, қарыз алушы жиі пайызарды төлеуге мәжбүр болды. Бірақ бұл несиенің міндетті белгісі емес еді, ол пайызсыз және алдымен фенус түрінде, содан кейін шартты түрде, mutuum-ге қосымша ретінде пайыздық келісім болуы мүмкін.
Әр түрлі кезеңдердегі ең көп пайыздық көрсеткіш осндай түрде анықталды: классикалық заң бойынша айына 1%, Джастиниан заңында - жылына 6% (саудагерлерге жылына 8%). Пайызға қосымша пайыз қосуға тыйым салынды. Несие бойынша төлем мерзімі туралы шартта міндетті түрде белгіленбеген, шартты белгілі бір мерзімге немесе нақты мерзімсіз жасасуға жол берілді, соңғы жағдайда кредитор кез-келген уақытта қарызды қайтаруға талап ете алды. [13, б. 400]
Грек заңының әсерінен Рим құқығының практикасына арнайы құжаттар - хирографтар (қолхаттар) енгізілді. Қолхаты жасасу кредиторлрға берген заемның шынайы түрде болғаның дәлелдеуге, сонымен қатар борышкерден қарызды талап етуге мүмкіндік берді. Қолхаттың қауіпсіздік сипаты осы құжаттың басқа атын түсіндіреді: cautio creditae pecuniae, бұл заемның валютасының берілгенін растайды. [14, б. 25-27]
Борышкерлер үшін мынадай құжаттың пайда болуы, кредиторардың негізсіз ақша соммаларын талап етуін туғызды. Заем туралы келісімнің мәні бойынша, несие беруші әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан күшті. Ақша несие берушіге берілмегеніне қарамастан, төлемсіз несие берушілер сотқа жүгіне алады. Осыған байланысты күрделі және қарама-қайшылықты мекеме пайда болды, яғни ол қолхат берген тұлғаның валютаның жоқтығы туралы мәлімдеме жасалды. Бұл мекеме дереу пайда болмады, бірақ кейінірек империялық кезеңге жатады. Оның пайда болуы алдында, борышкерге валютаның түспеуін дәлелдеу ауыртпалығы болғанымен, бірақ борышкерді қорғау жөніндегі қолда бар шараларға қарамастан, бұл өте қиын мәселе еді. Дегенмен, осындай абсурдты және әділетсіз жағайдың пайда болу себептері ретінде, борышкерді қарызды қайтармауға мүмкіндік беретін несие емес несерата печенийі әлі күнге дейін анық емес. Дегенмен, бұл мекеме мерзімімен (бірінші - бір жылдан кейін, содан кейін бес жыл және Джастинианның қарамағында екі жыл) шектелді, сол кезде борышкер қолхат шығаруға қарсы тұра алады. Мағынасы, Римде алдымен борыш туралы қлхатты шығару әдеттегідей болды, содан кейін несие берушінің өкілінен валютаны алып, валюта аудару фактісі осы өкілдердің кітаптарымен немесе олардың куәліктерімен расталуы мүмкін еді.
Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы және Кеңес Үкіметіндегі заем шарты
Қaзaқстaн экoнoмикaсы көнe зaмaннaн бacтaп Қaзaн төңкeрiciнe дeйiнгi кeзeңдe көшпeлi мaл шaрyaшылығынa нeгiздeлдi. Мaл жыл бoйы өрiстe бaғылaды. Жeр көшпeлi қayымның oртaқ мeншiгi бoлып сaнaлып, қазaқ шaруaлары oны қaуымдасып пaйдаланды. Мaл жeкe мeншiкте бoлды. Шын мәнiнде мaлдың иeсi жaйылымға дa иелiк eттi. Қaзaқстан Рeсeйге қосылған, oдан мeмлекеттiлiгi жoйылғaн кезеңнен бaстап, әсiрeсе, 1891 жылы Дала ережесi өмiрге енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi шаруашылықтың сипаты өзгердi. Тауaр-aқша қатынастарының дамyы көшпeлiлердiң eдәуiр бөлiгiн жерсiз қaлдырды, ал шұрaйлы жaйылымдық алқaптар ауқaттылардың қoлына шоғырланды. Көшy ұзақтығы eдәуiр қысқaрып, тaбынның құрылымы жәнe мaлды бaғып-күтy жaғдайлары өзгердi. Тұpaқты тұpғын үйлep мeн мaл қopалары пaйда бoлды. Бoлыстаp мeн ауылдapға бөлiнгeн жepлердiң шекаpаcы айқындaлa бacтады.
9 ғacыpдың aяғы мeн 20 ғaсыpдың бaсындa көшпeлi шapyaшылықты дaғдаpыc шapпыды. Бұқaрaның кeдeй тoптаpы қaйыpшылыққa ұшыpaп, мaл бacы кeмiп кeттi. Көшпeлiлердiң кeдeйленгeн бөлiгi oтыpықшығa айнaлды. Дaғдаpыстың тepеңдей түcyiне пaтшa өкiмeтiнiң eң шұpaйлы жepлердi тapтып aлып, қoныc ayдарушыларға бepген отapшылдық саясаты қатты әсерiн тигiздi. Шын мәнiндe бұл бaйыpғы xaлықты aтa-мeкeндеpiнен күшпeн ығыcтыpып, құнаpcыз жepлеpге қyу болды. 1917 жылғa дейiн патшa үкiметi қазaқтаpдан 45 млн. гектapдан астам жеpдi тapтып алып, iшкi Pecейден келген жаңа қоныс тeбyшiлерге aлып бepдi. Пaтша үкiмeтiнiң қоныc аударy caясаты жepгiлiктi xaлықтың экoнoмикaлық мүддeлеpiне нұқcан келтiрдi. Oл қaзақтаpдың ата-бабаларының құнарлы қоныстаpын қоныс аудару қорpына күшпн алып қосу арқылы жартылай отыpықшы мал шаpyашылығына жәнe егiншiлiкке бейiмделмeген қазaқ көшпелiлерiнiң табиғи дамуын тежедi. Көшпелi шаруашылық дағдарысы құнары, аз аймақтарға ығысқан жұрттан мал шаруашылығын aнaғұрлым тиiмдi жүргiзудi, сондай-ақ, егiншiлiк пен отырықшылыққа көшy мәселесiн, шұғыл күн тәртiбiне шығарды. Қазақ халқының, жeргe қоныстану, оны пайдалану жолындағы күресi, атап айтқанда, жердi әдiл бөлу, орталықтан көшiрiп келген шаруаларға кепiлдi жep телiмдерiн қазақтардан тартып алып берудi доғартуға ұмтылу аса маңызды мәселелердiң бiрiне айналды. Қазақтардың Мемлекеттік Дyмаға, басқа да мекемелерге жазған көптеген арыздарында жер иелену құқықтарының нақты еместiгi салдарынан көшпелi шаруашылықтар жaғдaйының тиянақcыз бoлып отырғандығы атап көрсетiлдi. Мұның өзi, олардың еңсесiн түсiрдi, ертеден орныққан үй-жай, қора-қопсыларынан айрылып, шөл және шөлейт, бacқа да қолайсыз аймаққа қайта орнығуға, шаруашылықты жетiлдiруге деген ықыласын кемiттi.
Отырықшылыққa көшy қазақ шаpуалаpы үшiн қиын үдерiс болды. Жер иелену құқығымен қоса бұған белгiлi бiр мөлшepде қаржы-қаражат та қажет едi. Ал, патша үкiметi, қандай да бiр көмек көрсетуден бас тартты. Осындай себептерге байланысты, қазақ жерiнде отырықшылыққа көшу кең таралмады. Бұл үдерiс eгiншiлiктi дамытуға анағұрлым қолайлы жағдайлары бар солтүстік-шығыс облыстарда, қоныс aударған opыс шаруаларымен тығыз араласқан жерлерде өрiс алды. Сөйтiп, Қазақстандa, әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға байланысты шаруашылықтың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы сияқты үш түрi қалыптаcты. Соңғы екеyiнде шөп шабу мен егiншiлiктi дамыту нәтижесiнде ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл машиналарды, алдымен бiрлесiп, кейiнiрек жекелеген адамдар заемге сатып алды. 1908 жылы тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина болды.
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда Қазақ Ордасы, нығая түсті, оның шекарасы қазақтардың этностық аймағының негізгі бөлігін қамтыды. Күмән келтірмейтін деректерге қарағанда 1695 жылы Қазақ Ордасына 32 қала кірген. Сол тұстағы тарихшы Нұр-Мүхаммед, былай деп жазған: "Қазақ хандарының ерекше мекендері бар. Үлкен Орданың сарайы - Тәшкентте, Орта Орданікі Түркістанға орналасқан. Қалада көңілі соққанда ғана тіршілік етеді, көбіне ордаларымен далада көшіп жүреді. Шаруаларына, қалдырып кеткен арнайы адамдары иелік жасайды". Қазақ жерінде мемлекет қалыптастырудың бай тәжірибесі бар. Мұнда әуелде басқарушы бекзаттардың дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, беделіне негізделген билік үстемдік жүргізді.
Түркі қағанаты кезеңінен бері қарай өктем билікке ауысу басталды. Жоңғар шапқыншылығы кезінде биліктің, екі түрінің бірігуі орын алды. Өзіндік далалық демократия орнықты, онда хандардың (Шыңғыс әулетінің) мықты билігімен қатар халықтан шыққан билер, мен батырлардың ықпалы күшейді. Осы мемлекеттердің барлығында да жауынгерлер жинақтаудың жүйесі, билік ету мен бағынудың қарым-қатынастарын, реттейтін қүқықтық тәртіп орнады. Тәуелсіз Қазақстанның қазіргі қалыптасуы - уақыт жүйесіндегі тынымсыз ғамалия - этнополитогенездің оның мемлекеттігінің өткені, бүгінгісі мен болашағына қатынасы. Бірақ бұл үздіксіз процесс тарих мезгілінің әрқилы сатыларында оның сандық және сапалық тұрақтылығын бейнелемейді. Сондықтан сандық және сапалық өзгерістердің ара қатысына, егемендік нышандарының пісіп жетілуіне қарай көшпенді тайпалар этнополитогенезінің даму уақытын дәуірлер мен кезеңдерге саралап жіктеуге болады.
Түптеп келгенде, олардың барлығы да Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасуын бейнелейді. Жалпы біздің мемлекеттің қаз түруы мен дамуы уақыт бойынша үздіксіз де үзілмейтін жағдаят. Өйткені қола дәуірдің басында пайда болған еуразиялық далалықтардың тарихы мен мәдениетіндегі бірлік пен сабақтастық жоғалған жоқ, тек қана көнетүркілік дәуірдің тууына орай жаңа этностық реңдерге ие болды.
Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп енiп, бiр жағынан, шаруалардың шаруашылық қызметiнiң ауқымын кеңейттi, екiншi жағынан, өсiмқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттiлер бүкiл малды, қауымдық жерлердi өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерiн, қыстақтар мен жайлауларды иемденiп алды. Қазақ қоғамының көпшiлiгi iс жүзiнде өндiрiс құрал-жабдығы жоқ кедейлер едi. Сауда-саттықты кәсiп етушiлер мен өз шаруашылығында жалдама еңбектi пайдаланушылардың қатары молайып, саудагерлiк-кәсiпкерлiк өрiс алды. Сөйтiп, қазақ жерiндегi нарықтық қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну қажетiне ықпалы күшейдi.
Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының экономикасындағы басқа да өзгерiстерге байланысты, жер жекелеген адамдардың жеке меншiгiне айнала бастады. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстан экономикасында әр түрлi экономикалық ұстындардың астасуы байқалды.
Столыпиннiң аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың шаруашылығында жеке меншiктi қалыптастыруға негiзделдi. Қоныс аударушылар жаңа қоныстарда жердi қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бiрлесiп атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргiздi. Шұрайлы жерлердi кесiп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетiлген еңбек құралдары және егiншiлiк мәдениетiнде жинақтаған едәуiр тәжiрибесi болды.
Халықтан жиналатын түрлi алым-салықтар жылдан-жылға өсе түсiп, еңбекшiлерге ауыртпалық әкелдi. Сол кезеңдегi елге салынған негiзгi салық түрлерi: мемлекеттік төлемдер (түндiк басы алымы, земство жарнасы), болыстық жарналар (шығын, қарашығын, т.б.), натуралды мiндеткерлiктер. Түндiк басы алымы (түтiн салық) мемлекеттік жердi пайдаланғаны үшiн төленетiн салық-рента болатын. Ресми түрде ол халықтың әл-ауқатына қарай салынуға тиiс болса, iс жүзiнде билеп-төстеушiлер оны түндiк иелерiнiң бәрiнен бiрдей мөлшерде алып отырды. Шығын салығы болыстың және болыс кеңсесiнiң мұқтаждарына жарату үшiн жиналды. Оның көлемiн алдын ала бiлу мүмкiн емес едi, өйткенi оны кез келген сылтаумен, тiптi сылтаусыз да жинай беретiн. Ақшасы жоқтығынан кедейлер өсiмқорларға жүгiнуге мәжбүр болды, мұның өзi алым-салық ауыртпалығын бұрынғыдан әрi күшейттi.
Қазақстанда қолөнерi кәсiбi ғасырлар бойы көшпелi шаруашылықпен байланысты дамыды. Өздерi тұтынатын қажеттi өнiмнiң көбiсiн әр отбасы өзi немесе ағайын-туыс, көршi-қолаң көмегiмен өндiрдi. 19 ғасырдың 2-жартысында қолөнердi (киiз үй, ер-тұрман, зергерлiк бұйымдар, т.б. жасау) негiзгi кәсiбi еткен шеберлер мен iсмерлер пайда бола бастады. Олар ауыл-ауылды аралап жүрiп жұмыс iстедi. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында өндiрушiлер тауарды тұтынушылардың тапсырысы бойынша ғана емес, базарға сату үшiн де өндiретiн майдагерлiк дами бастады.
Қазақ елiне орыс капиталының енуi өлкеде өнеркәсiптiң дамуына түрткi болды. Қарағанды көмiр кенiшi, Успен мыс өндiрiсi, Спасск мыс қорыту зауыты, Қалба алтын кен орындары, т.б. iрге көтердi. Кәсiпкерлер өлкенiң аса бай табиғи қорларын рәсуа етiп, бей-берекет пайдаланды. Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдейтiн: терi илеу, былғары жасау, май шайқау, май айыру, сабын қайнату, т.б. өнеркәсiп орындары дами бастады. Әдетте, мұндай кәсiпорындар қарапайым ғана техникасы және 3 -- 5 жұмысшысы бар жартылай қолөнерлiк шағын майдагерлiк сипатта болды. Бұл кезеңде ауыл шаруашылығы шикiзатын өңдейтiн қарапайым қолөнер шеберханалары мен ұстаханалары сипатындағы алғашқы ұлттық өнеркәсiп орындары қалыптасты. 1900 жылы Қазақстанда 2668 өнеркәсiп болса, 1913 жылы олардың саны 6000-ға жеттi. Орыс капиталынан кейiн iле-шала Қазақстанға (әсiресе 19 ғасырдың аяғында), негiзiнен кен өнеркәсiбiне, шет ел капиталы да ене бастады. Орыс және шет ел монополияларының Қазақстандағы акционерлік капиталы 71 млн. сомға жеттi. Ол негiзiнен кен және мұнай өнеркәсiптерiн қамтыды. Зауыттарды, кенiштер мен бай кен орындарын иемденiп алған шетелдiктер Қазақтанда өндiрiс салаларын дамытуды мақсат етпедi. Олар мүмкiндiгiнше мол пайдаға кенелудi ғана көздедi. Осы кезеңде Қазақстанның едәуiр жерiнде темiр жол тартылды (қ. Темiр жол көлiгi), Сiбiр және Орынбор - Ташкент темiр жолы салынды. 1917 жылы оның жалпы ұзындығы 2793 км-ге жеттi. Мұның өзi Қазақстанның түрлi аудандарының арасындағы экономикалық байланыстарды күшейтуге мүмкiндiк ашты. Солтүстік аймақтарда саудалық егiншiлiк аудандары және бүкiл Қазақстан аумағы бойынша тауарлы мал шаруашылығы аудандары пайда болып, Қазақстан ауыл шаруашылығының тауар-ақша қатынастарына тартылуы күшейе түстi. Темір жол стансалары мен аймақтардан iшкi аудандарға жүк таситын және жүк алып қайтатын жергiлiктi көлiк, пошта байланысы кәсiпкерлiк қызмет аясына айнала бастады. Кәсiпқой жүк тасушылар пайда болды, ал қазақ кәсiпкерлерi ұстап отырған пошта бекеттерiнде 8 - 10 ат айдаушыға дейiн жұмыс iстедi. Алайда, өнеркәсiп пен көлiктiң дамуы өте төмен деңгейде қалды. Өлкенiң жалпы ұлттық табысындағы өнеркәсiп өнiмiнiң өзiндiк үлес салмағы 10%-дан аспады. Капитал, маман жұмыс күшi, байланыс және көлiк құралдары жетiспедi. Оның үстiне патша өкiметi қазақ өлкесiн өзiнiң шикiзат көзi, тауар өткiзетiн рыногi, отарлық шылауы ретiнде ұстауына мүдделi болды.
Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары әуелгi кезде тек орыс бекiнiстерi мен қалаларындағы айырбас орындарында ауыс-түйiс жасау жолымен ғана жүзеге асырылды және мұнда тауарлардың құнын көрсететiн балама ретiнде тек қой ғана пайдаланылды. Тауар-ақша қатынастарының дамуына орай жергiлiктi сауда жедел өркендеп, Қазақстан бүкiлресейлiк, сонан соң дүниежүзілік рынокқа қосылды. Көлiктiң нашар дамуына, халықтың басым көпшiлiгiнiң көшпелi тұрмыс кешуiне байланысты сауда-саттық көбiне-көп жәрмеңкелер арқылы жүргiзiлдi. Жәрмеңке көшпелiлер көбiрек шоғырланған аймақтарда, әдетте, жылына екi рет - көктемде және күзде өткiзiлiп отырды. Олардың ең iрiлерi - Қоянды, Троицк, Шар, Қарқара, т.б. жәрмеңкелерi. Қалалардың рөлi күшейiп, тұрақты сауда орталықтарына айнала бастады. Қазақ саудагерлерi бiрнеше санатқа бөлiндi. Алып-сатарлар орыс көпестерiнiң тауарларын сатып алып, ел iшiнде қымбатқа өткiзумен шұғылданды. Сондай-ақ, мал шаруашылығы шикiзатын - терi, жүн, т.б., кейде қолөнер бұйымдарын да сатып алу-сатумен шұғылданатын қазақ саудагерлерi де пайда бола бастады. Қазақстанда сауданың өсiмқорлық қарыз түрi етек алды. Мұның өзi заем-банк жүйесiнiң пайда болуына жол ашты. Қазақстанның заем жүйесi Ресей империясының бiр бөлшегi ретiнде Мемлекеттік банк бөлiмшелерiнен, акционерлік сауда банкiсiнiң бөлiмшелерiнен, заем беретiн қоғамдар мен қалалық қоғамдық банктерден, сондай-ақ, заем корпорациялары мен басқа да ұсақ заем мекемелерiнен құралды. 1871 жылы Петропавлда қалалық қоғамдық банк ашылды. Қазақстан аумағында Мемлекеттiк банктiң бөлiмшелерi құрыла бастады. Олар алдымен өлкенiң iрi сауда-өнеркәсiптiк орталықтарында - Орал (1876), Верный (1912) қалаларында ашылды. Мал және мал шаруашылығы шикiзатын сату көлемiнiң елеулi түрде ұлғая түсуiне байланысты 1894 жылдан бастап жыл сайын заем операцияларын қамтамасыз ету үшiн ең iрi жәрмеңкелердiң бiрi - Қоянды қыстағында (Семей облысы) мемлекеттік банктiң уақытша бөлiмшесi жұмыс iстедi. Бұл кезеңдерде жергiлiктi халықтың заемге тек қарыз кассалары мен ұсақ заем қоғамдары арқылы ғана қолы жеттi. Қазақстанда темір жолдың салынып, пайдаланылуы, өнеркәсiптiң дамуы жұмысшылар қауымының қалыптасуына ықпал еттi. Олар негiзiнен жұмыс iздеген қазақ кедейлерi есебiнен толықты. Жұмысшылардың, әсiресе, қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Шектен тыс ұзақ жұмыс күнi (12 -- 16 сағ), аз жалақы, отаршылдық қанау тәсiлдерi (мардымсыз ақы, айып төлеу, саудагерлерге кiрiптарлық) оларды әбден титықтатты.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы Қазақстанның XX ғасырдағы тарихы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысым мен одан азат болуға ұмтылуы Отандық жылнаманың негізгі бөлігі болып табылады. Тарихи қырынан алып қарағанда, бұл - ең алдымен, адам табиғатын шет-шегі көрінбейтін ұзақ уақыт бойы сынақтан өткізудің, сондай-ақ осы жағдайдан шығудың және ұлттық-мемлекеттік егемендікке жетудін оңтайлы қазақстандық моделінің шежіресі. Екінші жағынан, марксистік ілімге негізделген кеңестік кезеңдегі отандық тарихнама ғылым дамуының денгейіне толығымен сәйкес келетін дүниетанымдық картинаны бере алмайды, өйткені оның өзі кеңес мемлекетінің жүйесіне үйлестірілген және оның идеялық-саяси қажеттіліктерін өтеуге бағытталған ерекше ғылыми-саяси феномен болатын. Бірінші кезекте бұл кеңестендіру мен кеңестік жаңғырту кезеңдерін соңғы онжылдықтарда пайда болған тарихи-пайымдық бағыттардың [ақпараттық (А. Тоффлер), технотрондық (3. Бзежинский), ғылыми-рационалистік (Ю. Хабермас), техникалық-ақпаратгық (Дж. Мартин, Т. Гувер), өркениеттік-тартысты (С. Хантингтон) т.б.] тұрғысынан түсіндірудегі әдіснамалық көзқарастарға қатысты еді.
1917 жылы қазақтар екі төңкерістің - Ақпан буржуазиялық-демократиялық және Қазан социалистік революцияларының куәгері болды. Мұның біріншісі монархия мен орыс патшалығы билігін құлатуға мүмкіндік жасады. Ақпан революциясының нәтижесінде елде қос өкімет орнады. Қазақстан үшін мұның маңызы аз болған жоқ. Егер кеңестік тарихнамада Уақытша үкіметтің қызметі біртекті қара бояумен суреттелсе, қазіргі қазақстандық тарихнамалық жағдайда бұл мәселені зерттеуге басқаша көзқараспен қарау мүмкіндігі туды. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, академик М.К. Қозыбаевтың, еңбектерінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының, дәлірек айтсақ, Уақытша үкімет қызметінің Қазақстан үшін жағымды нәтижелеріне назар аударылды.
Тарихтың кеңестік кезеңі Алаш һәм Алашорда туы астында ұлт бірлігін нығайту жолындағы ұмтылыспен және қазақ автономияшылдары қозғалысының жеңілуімен, Бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаншу, 1917 жылғы революция және Азамат соғысы салдарынан күйреген шаруашылықты соғыстан кейін қалпына келтірумен ерекшеленді. 1917 жылғы Қазан революциясы және одан кейін іле-шала бүркеткен 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы Қазақстан дамуының қоғамдық-саяси және экономикалық жүйесін айқындап берді. Қазақ мемлекеттігінің құрылуы, жерді есепке алу және кеңестік республикалар құрамында аумақтық шекараны анықтау айтулы кезең болып табылады. Шындығында, қазақтардың өмір салтындағы дәстүрлі жүйенің 20-30-жылдары күйреуі мен республиканың социалистік қайта құру үрдісінің жалпы ағымына қосылуы қасіретті оқиға еді. Ресей империясының шығысындағы бұрынғы отарларының индустриясы дамыған республикаларға айналғанына көз жұмып қарамағанның өзінде, бұл қайта құрудың нақты адамдар тағдыры мен оқиғаларға байланысты берілетін шынайы бағасын айтпай қалуға болмайды.
Қазақстанның дамыған ұлттық республикалардың біріне айналғандығын барлық ұлттар мен ұлыстардың, олардын қатарында еріксіз жер аударылып келіп, осы өлкені өзінің екінші Отанына айналдырғандардың да қосқан үлесін ескермеу мүмкін емес. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында неміс-фашист басқыншыларын тойтарған ортақ Жеңіске Қазақстанның қосқан үлесі де өте қомақты. Республиканың 50-80-жылдар бедеріндегі тарихын безбендегенде, экономика, ғылым және мәдениет саласындағы жетістіктермен қоса, Арал мен Балқаштағы, Семей ядролық полигонындағы экологиялық проблемаларды, коммунизм кұрылысының келмеске кеткен кесапаттарын естен шығару да оңай емес. Қазақстандық тарих ғылымының осы заманғы дамуына талдау жасай отырып, Қазақстанның кеңестік кезеңдегі тарихының неғұрлым өзекті мәселелеріне көңіл аударудың үлкен маңызы бар екенін атап өткен жөн.
Кез келген азаматтық - құқықтық шарттың мазмұны (мәміле - шарт аспектісінде) онаң барлық ережелердің жиынтығы ретінде көрініс табады. Құқықтық қатынас ретінде шарттың мазмұнында міндеттемелер әдеттегідей тараптардың құқықтары және міндетері болып ұғынылады. Бұл мәселе жайында М.И. Брагинский осындай тұжырым жасайды: Шарттың ережелері өзара құқықтар мен міндеттемелерді бекітудің әдісі ретінде көрініс табады. Сол себепті, шарттың мазмұны оның құқықтық қатынас қасиеті тұрғысынан сөз туғанда, контрагенттердің құқықтары мен міндеттері түсініледі. Осымен салыстырғанда мәміле - шарттың мазмұнын шарттық ережелер құрайды. Олардың бекітушілік рөлі белгілікті бір уақыт ішінде заңнамада және әдебиетте кеңінен шарттың ережелері синоним ретінде оның тармақтарын пайдалануға мүмкіндік берді.
Қазіргі заңгерлік әдебиетте заем шартының мазмұнына қатысты ой - толғаулар оның біржақты сипатта болуына сілтеме жасауымен шектеледі, осыған байланысты заем алушыда заем берушіден алынған ақша сомасын немесе заттардың белгілікті бір санын дәл сондай көлемді қайтаруға, сонымен қатар соңғы тарапқа оған тиесілі сыйақы мөлшерін төлеуге міндетті, ал заем берушіде талап ету құқығы бар. Мысалы, Д.А. Медведев осындай тұжырым жасайды: Заем шартының мазмұны оның біржақты табиғатына байланысты заем алушының заем сомасын қайтару міндетін көздейді (РФ АК - нің 810 - б.) және заем берушінің талап ету құқығынан құрылады.
Бірақ та Е.А. Сухановтың ойынша, заем берушінің заемдік міндеттеріне байланысты заем шартының мазмұнын кеңейтеді. Осыған сәйкес: Заем шартында заем берушіге заемдік міндеттер жүктелген (РФ АК - нің 408 - б. 2 - т), осындай міндеттер міндеттемелердің басым көбінде көрсетілген және ол берілген шартты екіжақты болып кетуіне жол бермейді. Заем беруші заем беруші ретінде заем алушыға заем нысанасын алғаны туралы қолхат беруге міндетті, немесе оған сәйкес құжатты қайтаруы қажет (мысалы, заем алушының қолхаты), немесе қайтарылып отырған құжатқа қарыздың қайтарылуы туралы жазба енгізілуі тиіс, немесе ақыр соңында өзінің қолхатында заем алушымен берілген қарыздық құжаттың қайтарылуы мүмкін еместігі туралы (жеке кездерде, оның жоғалуына байланысты) белгілеуі тиіс.
Жалпы заем шартының мазмұны заем нысанасын беру тәртібін анықтайды. Заем нысанасын беру мерзімдері, мөлшері, жағдайлары шартта белгіленеді. Егер шартпен өзгеше көзделмесе, заем нысанасы оны заемшыға беру немесе оның банктік шотына ақша аударылған сәтте берілді деп есептеледі. Заемшы заем алудан бас тартуға құқылы, бұл туралы ол заем берушіні оны берудің шартпен белгіленген мерзіміне дейін толығымен немесе ішінара хабарландыруға тиіс. Заем алушының бас тарту құқығына тікелей заңнамада немесе шартта көрсету арқылы тыйым салуы мүмкін.
Жалпы ереже бойынша заем нысанасы болады. Біздің ойымызша, бұл дұрыс, себебі заемшы заем нысанасын өз меншігіне алады және оған оның кездейсоқ жойылуының барлық қауіптері жүктеледі. Сол себепті заем алушы алған заем нысанасын өз қалауы бойынша пайдалануға құқылы. Кейбір жағдайларда заем берудің ерекше жағдайларына байланысты, мысалы, егер заем ерекшелік (заемшының қаражатқа деген аса қажеттілігіне басйланысты т.б.) ретінде берілген болса, заем беруші қарызға алынған соманы қайтаруды шынайы түрде қамтамасыз ете алатын жағдайларды заемшының сақталуына мүдделі болуы мүмкін. Аталған ұқсас себептердің салдарынан заем оны нысаналы пайдалану шартымен берілуі мүмкін. [3, 720 б. 2 т.].Нысаналы заем берген заем беруші заемның нысаналы пайдаланылуын бақылауға құқылы. Заемшыға заем берушінің осындай бақылауды жүзеге асыру мүмкіндегін қамтамасыз ету міндеті жүктеледі. Егер заем алушы заем пәнін нысаналы пайдалану жөніндегі, сондай - ақ оған заем берушінің бақылау жасауын қамтамасыз ету жөніндегі міндетін орындамаса, онда заем беруші шарттан бас тартуға және заем нысанасының берілмеген бөлігін бермеуге құқылы. Сондай - ақ ол заемшыдан заем нысанасын және ол бойынша сыйақыны мерзімінен бұрын қайтарды талап етуге құқылы. Біздің ойымызша бұл дұрыс, себебі заем нысанасын заем шартының түріне байланысты шартта көзделген мақсатқа сай қолданылуы міндетті, ал ақша сомасын немесе заттарды мақсатына сай қолданбау - шарттың ережелерін бұзу болып табылады, ал осы іс - әрекеттер өз кезегінде нысаналы заем ұғымына қайшы келеді.
Заемшыға заем нысанасын қайтару және сыйақы төлеу жөніндегі өз міндетін орындауды қамтамасыз ету міндеті жүктелуі мүмкін. Қаматамасыз ету тәсілдері басқа міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін қолданылатын тәсілдермен тұспа - тұс болып келеді. Негізінен тәжірибеде міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің кепіл сияқты тәсілі қолданылады. Заем берушіге, сондай - ақ, заемның қаматамасыз етілуіне бақылау жасау мүмкіндігі де беріледі, егер заңды актілермен немесе шартпен өзгеше көзделмесе.
Заем алушы қарызды қайтару бойынша өз міндеті өзінің орындамау қаупін сақтандыруға құқылы. Қазіргі кезде ссақтандыру бірқатар міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің тиімді тәсіліне айналып отыр, алайда таза заңгерлік мағынада ол міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілі болып табылмайды.
Заемшы заем нысанасын қайтаруды және сыйақы төлеуді қамтамасыз ету жөніндегі міндетін орындамаған кезде, сондай - ақ заем беруші жауап бермейтін мән - жайлар бойынша қамтамасыз етуді жоғалтқан немесе оның шарттарын нашарлатқан жағдайда заем беруші шарттан бас тартуға құқылы.
Жалпы заем шартының негізгі мазмұнына: заем алушының заем сомасын (тектік белгілермен айқындалған заттарды) қайтару міндеті және тиісінше заем берушінің оларды қайтаруды талап ету құқығы.
Заем нысанасын қайтару тәртібі АК - тің 722 - б. реттеледі. Қайтару мерзімі заем шартының мәнді жағдайларына жатпаса да оның өзіндік маңызы бар, заем шарты барлық жағдайларға да дерлік шарт нысанасын беру мерзімін көрсете отырып жасалады, соған сәйкес қайтару мерзімі де анықталады. Заем мерзімі көрсетілмей берілген кезде немесе оның мерзімін анықтау мүмкін болмайтын жағдайларда АК - тің 722 - б. 1 - т. [3, 722 б.] Ережесі қолданылады. Кодекстің 277 - б. 2 - т. сәйкес орындалу мерзімі талап ету сәтімен анықталған міндеттемені орындау үшін жеті күндік жеңілдік мерзім белгіленген. Заем шарты үшін осындай мерзім отыз күнді құрайды, ол заем берушінің қарызды қайтару туралы талапты қойған сәттен бастап есептеледі.Бұл жеңілдік мерзім орындалу мерзімі талап ету сәтімен анықталған шарттар бойынша заем нысанасын қайтару кезінде ғана емес, сонымен қатар заем берушінің талап етуі бойынша заем нысанасын мерзімінен бұрын қайтарған жағдайда да қолданылады. [2, 223,227 б.]
Сыйақы төлеу туралы шартсыз берілген заем нысанасы мерзімінен бұрын қайтарылуы мүмкін. Егер шартпен сыйақы төлеу көзделсе, онда бұл жағдайда заем нысанасын қайтаруға заем берушіненң алдын ала келісімі талап етіледі. Бұл АК - тің 282 - б. 2 - т. Белгіленген ереженің әрекет етуімен түсіндіріледі. Соған сәйкес негізгі қарызды өтеу мен сыйақы төлеу жөніндегі міндеттеме қатар туындаған жағдайда бірінші кезек сыйақы төлеуге беріледі. Әсіресе жоғарыда келтірілген жағдайда, заем нысанасын қайтару мерзімі әлі туындаған жоқ, сондықтан заем беруші қосымша пайда таба алады, яғни заем нысанасын мерзімінен бұрын қайтару оның мүддесіне қайшы келеді. [2, 282 б.]
Заем нысанасы оны заем берушіге берген немесе оның банктегі шотына тиісті ақша аударылған кезде қайтарылды деп есептеледі.
Заем нысанасын қайтару ерекше түрдегі (ерекше болу себебі - әдеттегі баламалы міндеттемедегі сияқты орындауды таңдау құқығы борышқорға емес, заем берушіге беріледі) баламалы міндеттеменің болуымен өзара байланысты. Ақша заемы шарты бойынша заемшының міндеттемесі тектік белгілермен анықталған заттарды беру жолымен орындалуы мүмкін.
Егер заем шарты заттарға қатысты жасалса - борыш есебінен ақша берілуі мүмкін. Заттардың құны тараптардың келісімімен анықталады. [3, 722 б. 2 т.].
Шартпен заем нысанасын бөлшектеп (бөліп - бөліп) қайтару көзделгенде борышкер заем нысанасын кезекті бөлігін қайтару үшін белгіленген мерзімді бұзған жағдайда заем берушіде заем нысанасын тиесілі сыйақымен бірге мерзімінен бұрын қайтаруды талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz