Тіл білімін зерттеу әдістері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе бөлім.

ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІҢСТЕМЕСІНІҢ БАСҚА САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ

І. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОРТАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Тіл және қоғам
Тіл дамыту ғылымы

ІІІ. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ҒЫЛЫМНЫҢ ӘР ТҮРЛІ САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ

2. 1. Мектепке дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеу тілін дамыту барысында ТТШТ технологиясын қолдану

3. ҚОРЫТЫНДЫ

4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі: Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік карым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.

Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.

Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.

Тіл дамыту саласы баланың түпкі ойларын, жалпы ойлауын, сөйлеу мәдениетін дамытып қана қоймай, баланың тілдік салады белсенділік арттырудың негізгі жолдары болып табылады. Тіл дамыту түрлі бағыттағы салалармен тығыз байланысты. Мысалға технологиялық салаларды алсақ, баланы тілдік дамыту жағынан қазіргі таңда техникалық жабдықтардың көмегі кеңінен тарап кеткен. Әр бала кіші жасынан бастап техникалық құрылғыларға өте жақын.

Психологиялық тұрғыдан баланың ойының дамуы ересектердің ойының дамуынан екі есе артық келеді. Яғни 2-3 жастағы баланың ойы қазіргі уақытта қабылдау деңгейі өте жоғары. Сондықтан қазіргі уақытта балалар қолдарына құрылғына алған сәттен бастап, сол құрылғымен жұмыс жасай алады. Сондықтан тіл дамытудың өте жақын, әрі тиімді саласы ол техникалық сала болып табылады. Бала кіші жасынан бастап түрлі мультфильмдерді көру арқылы тілдік қасиеттері жақсы дами бастайды. Қай тілде мультфильм көрсе сол тілде кейіңірек жақын болып, сол тілде бірінші сөйлеуі мүмкін.

Ал тіл дамыту ғылымы немесе тіл білімі білімдік салаладағы пәндермен байлынысына тоқталып кетсек, білімдік салада қарқынды байланыс төрт түрлі пәнге, салаға байланысты. Олар: әдебиеттану, филососия, тарих және де логика пәндері. Әр саланың тілдік білімге байлынысы зор, яғни баланың тілдік жетістіктерін қарқынды дамыту жолдарының бірі болып саналады. Әр сала баланың тілдік қорын дамытып, сөйлеу мәнерін дамытуға басқа да қасиеттерін жетілдіруге үлесі көп. Әр салаға жеке - жеке тоқталып, түрлі жаттығулар тізімн, тапсырмалар жинақтап көрсетейін.

Диплом жұмысының мақсаты: Тіл дамыту пәнінің басқа пәндермен және де басқа салалармен байланысын анықтап, баланың тілдік дамыту жағдайында түрлі тапсырмаларды жинақтау.

Диплом жұмысының міндеттері:

Тіл дамыту саласының басқа саладағы пәндермен байланысын анықтау;
Тіл дамыту пәнінің басқа пәндермен байланысы анқытап, тапсырмалар жинақтау;
Тіл дамыту саласының тілдік қорын дамыту, тілді жаттықтыру тапсырмалары тақырыбын негізге ала отырып, тілдік құрылғылар атты жинақ құрастыру;

Дипломдық жұмыстың обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік дағдысы;

Дипломдық жұмыстың пәні: Тіл дамыту

Диплом жұмысының құрылымы:

І. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОРТАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Тіл және қоғам

Қоғамсыз тіл бомайды, тілсіз қоғамда болмайды деген қағида қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге болады. Сондай-ақ тіл мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты зерттеудің қажеттігін бекер деушілер де жоққа тән. Бірақ мұндай шешім ғылымда талас-тартыссыз, пікірлер қайшылығынсыз бірден қалыптаса қалған жоқ. Тілдің қоғамдық мәні жөніндегі алғашқы бұлдыр болжам ежелгі заман ойшыларынын бастылғанымен, тілді қоғамдық құбылыс деп сынау, тіл мен қоғам байланысын арнаулы проблема етіп көтеру өткен ғасырдан ғана басталды.

Тілдің қоғаммен байланысын зерттейтін тіл білімінің әлеуметтік тіл білімі деп аталатын саласы осы атқа үстіміздегі ғасырдың 50-жылдарынан бастап ие болды.

Содан бері ұзақ уақыт ішінде тілдің табиғаты мен мәні, тіл тарихи мәселелерімен айналысқан ғалымдардың ешқайсысы да тілдің қоғаммен қарым-қатынасына соқпай өткен емес, олай болатыны аталған мәселелердің бірден-бірін тілді адамдардың қоғамдық өмірімен байланысына қарамай шешу мүкін емес.

Тіл білімі тарихында бұл мәселеге байланысты әр түрлі көзқарастар болды және қазірде де бар. Біраз ғалымдар тіл тағдырын, онда болатын. өзгеріс-құбылыстарды қоғам тарихынан, оның эканомикалық және әлеуметтік даму тарихынан ғана іздеу керек деп түсіндірсе, екінші көзқарас бойынша, тіл қоғамда билеушілік, бағыт сілтеушілік роль атқарады. Адамдардың өздері де өз тілінің құзырында болады. Тіл адамдарды сыртқы өмірмен байланысқа келтіретін «үшінші әлем», зор күш. Бұл бағыт В. Гумбольдтан басталып, неогумбольдтшылар арқылы өріс алады.

Тіл мен қоғам арасында болатын қарым-қатынас-өте күрделі көпқабатты, кең салалы проблема. Бұл проблеманың қарауына жататын басты тараулар қатарына: тілдің табиғаты мен әлеуметтік мәні, оның шығу, даму тарихының адам қоғамы тарихымен бірлігі, тідің адамдардың этникалық бірліктерімен, қоғамдық формациямен байланыстылығы, тіл қызметінің салалары, олардың әлеуметтік сыры, қоғамның тілге, тілдің қоғамға тигізетін әсерлері, тілдің қоғам мәдениетімен, ғылыми техникалық прогреспен қарым -қатынасы, олардың тілдегі көріністері, тілдер араларында болтан қарым-қатынастар, халықаралық қарым-қатынастағы тілдік бөгет, одан құтылудың жолдары, т. б.

Әлемдік тіл. Тіл басқалығы барлық дәуірде де адамдар қарым-қатынасына бөгет болған. Халық оны бірін -бірі түсінбесін, күш біріктірмесін деп сыртқарғы бір кереметтің адам баласына әдейі істеген дұшпандық әрекеті деп түсінген. Осы бөгеттен құтылудың жолын халықтар ежелгі заманнан бастап-ақ іздестірген. Біріңғай ортақ тілдің болуын өзіне дейінгі қоғамдық формациялардың қай-қайсысынан да көбірек қажет еткен-капиталистік қоғам. Ол капиталистерге кәсіпорындарындағы жұмыстарды жолға қою, отар елдерде сауда-саттық істерін дамыта түсу үшін қажет болды.

Қоғамның, ғылым мен техниканың, халықтар қатынасының дамуы түрлі халықаралық кеңестердің, ұйымдардың, информацияның молаюы әлемдік тілдің болуын қай замандардағыдан да молырақ қажет етуде.

Қазіргі заманда кейбір ұлтаралық тілдердің бір мемілекет шеңберінде қалмай, дүние жүзінің түрлі аймақтарына таралу фактілері бар. Мүндай тілдер қоғам дамуының барлық дәуірінде бірдей болған емес, тіл қызметінің әлемдік дәрежеге көтерілуі ол тілдің иесі болып танылатын халықтың халықаралық қатынастардағы салмағына, орнына, ғылыми, мәдени, шаруашылық өрісіне байланысты болады. Антикалық Еуропада латын тілінің бүкіл Еуропа халықтарына канондық тіл болғаны сияақты, араб тілі де ислам діні тараған аудандар үшін канондық тіл болған, ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда жер шарының әр аймақтарына кең тараған испан, француз, неміс тілдері болса, ХІХ ғасырда мұндай дәрежеге ағылшын тілі, ХХ ғасырда орыс тілі көтеріліп отырды. Бірақ бұл тілдер халықаралық деп аталғанмен, олардың ешқайсысы да әлемдік тіл болған жоқ. Алайда, бұл бағыттағы ізденістер толассыз жүріп жатыр. Содай ізденістің нәтижесінде бірнеше жасанды, көмекші тілдердің жобасы ұсынылады. Солардың ішіндегі ең елеулісі-вол-пюк, эстеранто деп аталатындар. Мұның алғашқысы-әлемдік тіл деген мағынаны білдіретін ағылшынның вол-пюк деген екі сөзінің біреуінен жасалған. Бұл жобаны 1880 жылы неміс католигі Шлейер жасаған. Кейбір әдебиеттерде бұл жасанды тілді 20 мыңдай адам қолданған дегенді айтты. Бірақ воля-пюк өріс ала алған жоқ.

Жасанды тілдер ішінде көптеген елдерде тарап, кең етек алған қазіргі түрі эперанто деп аталады. Эсперанто ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай белгілі болып келеді.

Тілдің құрылымдық және жүйелік қасиеттері.

Тіл белгілі бір құрылымы және қызметі бар, бір бүтін (тұтас) жүйелі құбылыс ретінде өмір сүреді. Құрылым мен жүйе тілге ғана емес, сонымен бірге басқа да құбылыстарға тән болуы мүмкін. Сондықтан да, ең алдымен, жалпы «жүйе» және «құрылым» (структура) деген ұғымдардың мән -мәнісі айқындап алу қажет. Жалпы «жүйе» «құрылым» туралы ұғымдарды айқындау тілдің жүйелі сипаты менқұрылымдық қасиетін танып білуге көмектеседі.

Бүтіннің элементтерінің арасындағы қатынастардың схемасы, әдетте, құрылым деп аталады. Ал жүйе, қалай да болсын, белгілі құрылымның болуын аңғартады. Дегенмен, жүйе тек құрылымнан ғана тұрмайды. Әрбір жүйе оған өте-мөте тән және бір -бірімен байланысты үш түрлі, атрибуттың (бірдеменің ең маңызды белгісі) - құрылым мен субстанцияның және қызметтің үштасып келуінен және олардың диалектикалық бірлігінен құралып, өмір сүреді және дамиды. Осы үшін атрибуттың ерекшеліктерінің және олардың ара қатысын есепке, алатын жүйелік зерттеу қарастырылатын обьектіні түтас күйінде танып білуге мүмкіндік тудырады. Жүйелік тұрғыдан қарау, сайып келгенде, жүйенің қасиеттерін оның құрылымы мен субстанциясының және қызметінің өз ара қатынасын айқындау арқылы балдап түсіндіруге келіп тіреледі. Жоғарыда аталып өткеніндей, жүйе туралы ұғым мен құрылым туралы ұғым өз ара шарттас, бір -бірімен байланысты ұғымдар болғанымен, бір -біріне ажыратылатын, әр басқа ұғымдар болып саналады. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән, нақтылы мазмұны бар. Құрылым қатынастардың схемасы дегенді білдіреді, осыған орай, бұлұғым жұйенің бір ғана шағын жағы -оның қанақасы сипаттайды. Ал жүйенің ұғымы - құрылымы ұғымнан әрі кең, әрі күрделі ұғым. Жүйе рет-ретімен орналасып ұйымдасқан бір тұтас құбылыс. Ол құрылым мен субстанцияның қосылу, бірігу түрінде өмір сүреді және белгілі бір қызмет атқарады. Сонымен жүйе құрылымға ие болатын және белгілі бір мақсатты орындау үшін осы құрылымды субстанция арқылы іске асыратын, ұйымдасқан (ретке келген) бүтін ретінде қаралды.

Құрылымдық қасиет пен жүйелік қасиет тілге де тән. Құрылым мен жүйе ұғымдары тілге қатысты мынадай мазмұнға ие болда: құрылым бүтіннің бойындағы әртектес элементтердің арақатынасынан және бірлігінен тұрады. Ол элементтер мыналар:

а) дыбыс (фонем),

ә) морфема,

б) сөз,

в) сөйлем.

Бұл элементтердің арасындағы айырмашылықтар-сапалық айырмашылықтар. Демек, аталған элементтербір-бірінен сапасы жағынан ажыратылады. Әрбір элементтің сапасын оның қызметі айқындап белгілейді.

Дыбыстар (фонемалар) - «құлаққа естілетін жай ғана дыбыстар емес», тілдің материалдық таңбалары (терминдік емес, қарапайым мағынадағы таңбалар) . Тіл дыбыстары (фонемалар) біріншіден, есту мүшелері арқылы қабылданады, екіншіден, бір сөзді екінші сөзден, бір морфеманы басқа морфемалардан ажыратады. Мысалы: т, д, дыбыстары тән, дән деген сөздерді бір-бірінен ажыратса, н, ң, дыбыстары тон, тоң, деген сөздерді бір -бірінен ажыратады. Морфема -мағына мен дыбысталудың бірлігінен тұратынең кіші тілдік элемент. Морфеманың түбір (немесе негізгі) морфема деп аталатын түрі (мысалы, орыс тіліндегі красный деген сөздің құрамындағы красн-, қазақ тіліндегі бүлін деген сөздің құрамындағы бұл- морфемасы) заттық (вещественное) мағынаны білдірсе, аффикстік (немесе көмекші) морфема деп аталатын не деривациялық мағынаны (сөз тудырушы аффикстің мағынасы: мысалы, жылқышы, балалық деген сөздердің құрамындағы -шы, -лық, аффикстерінің мағынасы), не реляциялық мағынаны (сөздерді түрлендіретін және олардың байланысын, бір- біріне қатынасын білдіретін аффикстердіңмағынасы; мысалы, ағаштың бұтағы дегендегі -тын, -ы аффикстерінің мағынасы) білдіреді.

Сөздер заттар мен құбылыстардың, сапа мен белгіні іс-әрекет пен қимылды және т. б. атайды, солардың атаулары ретінде қызмет атқарады. Сөздің бұл қызметі -номинативті (атау болу) қызмет.

Сөйлем ойды білдіреді, хабарлау қызметін атқарады. Сөз номинативті қызмет атқарса, сөйлем коммуникативті қызмет атқарады. Сөйлем коммуникативті қызметті, әдетте, сөздердің бір-бірімен тіркесін, өз ара байланыста, предикативті қатынаста жұмсалуы нәтижесінде атқарады. Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін хабарлаудың негізгі құралы-сөйлемдер арқылы іске асырады.

Жүйесіз нәрсені жадыңда сақтау қиын. Егер тілде жүйе болмаса, егер ол бір-бірімен байланыссыз, ретке келтірілмеген, ұйымдаспаған, бөлшектері бүтінге бірікпеген, бытыраңқы элементтер күйінде болса, онда тіл адамның жадында да (санасында) сақталмаған болар еді, қатынас құралы, пікір алусыдың құралы болып қызмет етуге де жарамас еді. Тілде жүйелік қасиет бар. Сондықтан да оның жүйесі сол тілде сөйлейтін адамның жадында жатталып, сақталып қалады. Тілдің жүйелік қасиеті оны меңгере білуге және қатынас құралы, пікір алысудың құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Тілде жүйелік қасиет болғандықтан да, біз басқа бір шет тілді оқып үйрене аламыз. Шет тілді оқып үйрену және оны меңгеру, сайып келгенде, оның фонетикалық жүйесін және грамматикалық жүйесін оқып үйрену және меңгеру болып шығады.

Тіл білімде тілді жүйелік қасиеті бар құбылыс, барлық элементтері бір-бірімен байланысты, өз ара бағыныштыбір тұтас құбылыс деп қарау тілдің табиғатын, бүтін мен оны құрастырушы бөлшектердің арақатысын атап айтқанда, бүтіннің оны құрастырушы бөлшектерге тәуелділігін, керсінше, бөлшектердің бүтінге тәуелділігін айқындауға мүмкіндік береді. Тілдің жүйсін тілдік жеке құбылыстардың өз ара байланысы тұрғысынан, бүтіннің өз ішіндегі жеке құбылыстарды бағындыруы, билеуі тұрғысынан зерттеу айрықша мәнге ие болады.

Сонымен, тілдің өзіне тән құрылымы бар жүйелі құбылыс екендігі туралы қағида тіл білімінде орныққан және басты қағидалардың бірі болып табылады.

Тіл дамыту ғылымы

Тіл дамуының заңдылықтары .

Тіл дамуының өзіндік заңдылығы бар, оның өзгеріске ұшырауына себепші, түрткі болатын жағдайлар болады. Тілде болатын өзгерістердіңбіразы оны қолданушы қауымның еркінен тыс, тілдің өзіндік ішкі даму заңы бойынша іскеасады. Тілдің ішкі даму заңы жалпы тілдік болуы да, жеке нақтылы бір тілдік болуы да мүмкін. Бірақ бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.

Тілдер дамуындағы жалпы заңдылыққа төмендегілер жатады:

1. Тіл бірте -бірте, эволюциялық жолмен дамиды.

2. Тілдік қабаттарының барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамымайды, жағдайға, өмір талабына сәйкес әр түрлі қарқында, әр түрлі сапада дамиды. Бірақ тілдің жеке қабатында болған өзгеріс, белгілі мөлшерде болса да, тілдік жүйеге әсерін тигізбей тұра алмайды. Олай болмағанда, тілді әрбір қабаттары, элементтері бір -біріне байланысты, тәуелді, өзара шарттас болып келетін бір бүтін жүйе деуге де болмас еді.

3. Тіл қатынас құралы қызметін атқарып тұрған жағдайда әрқашан да даму үстінде болады. Сондықтан оның дамуын тарихтан бұрынғы, тарихтан кейінгі деп екі кезеңге, немесе әр түрлі сатыға бөлу дұрыс емес.

4. Тілдің дамуы қоғам дамуымен тығыз байланыста болады, бірақ бұл екеуінің дамуы бір емес, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Тілде қоғам өмірінде болатындай революциялық секіріс, дүмпу, ескіні жаңаның күшпен бірден жоюы сияқтылар болмайды.

5. Тілдің даму қарқыны, шындалып жетілу дәрежесі қоғам дамуының түрлі кездерінде түрліше болады. Оның кейбір кезеңдерінде тіл мардымда өзгеріске ұшырамайтын болса, екінші бір дәуірлерінде тез қарқынымен дамиды. Қоғам өмірінде айтарлықтай күрделі өзгерістер, қарқынды дамулар болмаған дәуірлерде тілдің дамуы да баяу болмақ. Керсінше, қоғам өмірінде ұлы өзгерістер, жаңа бет бұрыстар, қарқынды дамулар болған дәуірде тіл дамуы да қарқынды, өнімді болмақ.

6. Тілдің қай-қайсысында да оның құрылымдық элементтерін абстракциялап қолдану заңы бар. Бұл заң бойынша, тілдегі бір кездегі деректі элемент барған сайын дерексізденеді, бір кездердегі толық мағыналы сөздер келе-келе грамматикалық морфемаларға, шылау сөздерге айналады, сөздео бастапқы, негізгі мағыналары үстіне келтірінді, ауыспалы мағыналар үстеп, семантикалық жағынан дамиды.

7. Дыбыс тіл дамуына тән тағы бір ортақ заңдылық -дифференциация заңы. Ежелгі замандар тілінде тілдік элементтер қазіргідей сараланбаған, дыбыстау, сөйлеу диффузды болған. Көрнекті ғалымдардың болжамдарына қарағанда, дыбыс тілі пайда болуының бастапқы кезеңінде қазіргі түсінігіміздей жеке дыбыс сөз, сөйлем дегендер болмаған, яғни дыбыс тілі атаулының қай-қайсысы да сөйлеудің бастапқы диффузды түрінен оны жеке элементтерге бөлшектеу, даралау принципі арқылы дамыған. Сөздердің әр түрлі таптарға бөлінуі, сөйлем түрлерінің көбеюі сияқтылар тілдік түлғаларды бір-бірінен жекелеу, даралау талабынан туғандар. Бұл екі тәсіл -абстракциялау мен дифференциялау тәсілдері тілдер дамуында жарыса жүріп отырған, процестер.

8. Тіл дамуында дифференциялаумен қатар, оған қарама-қарсы мәндегі интеграциялау принципі де болады. Бұл тәсіл бойынша ұсақ, тұлғалар өздерінен бір саты жоғарғы тұлғалар құрамына еніп, анағұрлым күрделі тұлғалар жасалады. Морфемалардан сөз, сөздерден сөз тіркестіріп, бұлардың тіркесулерінен сөйлем құрау, лексикалық мағыналары әр түрлі сөздерді белгілі бір ғана сөз табы етіп топтау-интеграция принципіне негізделеді.

9. Тілдер дамуында болатын ортақ құбылыстардың тағы бір түрі- аналогиялық принцип. Бұл тәсіл бойынша тілде бұрыннан бар белгілі бір тұлғаға, амал-тәсілге сүйеніп, соған ұқсас жаңа, тың туындылар жасалады.

Тіл білімін зерттеу әдістері.

Зерттеудің тәсілдері мен жолдары. Ғылымның алға қоятын мақсаты-өз обьектісін жан-жақты танып білу, оның белгісіз сырларын, зандылықтарын ашып айқындау. Ғылымды қызықтыратын нәрсе -әлі шешілмеген, белгілі болмаған, сыры ашылмаған жайттар, проблемалар. Сондықтан ғылыми зерттеу -белгісізді белгілі ету, ашылмағанды ашу, шешілмегенді шешу процесі.

Ғылыми зерттеудің барлық түрінде де обьектіні танып -білу үшін өзара байланысты үш түрлі әрекет іске асырылады. Олар:

1) қажетті материалдар, фактілер жинау;

2) жиналған материалдарды, фактілерді сүрыптау талдау;

3) фактілер негізінде теориялық тұжырымдар, болжамдар жасау. Бұлар ғылым атаулардың қай - қайсысында болса да, қайталанып отырылатын зерттеу процестері, зерттеу кезеңдері. Құбылыста, обьектіні ғылыми танып-білу процесінде іске асырылатын бұл әрекеттер басқа да ғылымдардағы сияақты тіл білімі үшін де іс жүргізудің негізгі баспалдақты кезеңдері болып есептеледі.

Алға қойған мақсатты орындап шығу үшін, зерттеуде әр түрлі амал-тәсілдер қолданылады. Ондай әдіс - амалдар қатарына методология, методика, (әдістеме) жатады.

Тіл білімінің әдістері, олардың түрлері.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.