Тіл білімін зерттеу әдістері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
I. Кіріспе бөлім.
ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІҢСТЕМЕСІНІҢ БАСҚА САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
І. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОРТАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тіл және қоғам
Тіл дамыту ғылымы

ІІІ. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ҒЫЛЫМНЫҢ ӘР ТҮРЛІ САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1. Мектепке дейінгі балаларды байланыстыра сөйлеу тілін дамыту барысында ТТШТ технологиясын қолдану
3.ҚОРЫТЫНДЫ
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік карым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.
Тіл дамыту саласы баланың түпкі ойларын, жалпы ойлауын, сөйлеу мәдениетін дамытып қана қоймай, баланың тілдік салады белсенділік арттырудың негізгі жолдары болып табылады. Тіл дамыту түрлі бағыттағы салалармен тығыз байланысты. Мысалға технологиялық салаларды алсақ, баланы тілдік дамыту жағынан қазіргі таңда техникалық жабдықтардың көмегі кеңінен тарап кеткен. Әр бала кіші жасынан бастап техникалық құрылғыларға өте жақын.
Психологиялық тұрғыдан баланың ойының дамуы ересектердің ойының дамуынан екі есе артық келеді. Яғни 2-3 жастағы баланың ойы қазіргі уақытта қабылдау деңгейі өте жоғары. Сондықтан қазіргі уақытта балалар қолдарына құрылғына алған сәттен бастап, сол құрылғымен жұмыс жасай алады. Сондықтан тіл дамытудың өте жақын, әрі тиімді саласы ол техникалық сала болып табылады. Бала кіші жасынан бастап түрлі мультфильмдерді көру арқылы тілдік қасиеттері жақсы дами бастайды. Қай тілде мультфильм көрсе сол тілде кейіңірек жақын болып, сол тілде бірінші сөйлеуі мүмкін.
Ал тіл дамыту ғылымы немесе тіл білімі білімдік салаладағы пәндермен байлынысына тоқталып кетсек, білімдік салада қарқынды байланыс төрт түрлі пәнге, салаға байланысты. Олар: әдебиеттану, филососия,тарих және де логика пәндері. Әр саланың тілдік білімге байлынысы зор, яғни баланың тілдік жетістіктерін қарқынды дамыту жолдарының бірі болып саналады. Әр сала баланың тілдік қорын дамытып, сөйлеу мәнерін дамытуға басқа да қасиеттерін жетілдіруге үлесі көп. Әр салаға жеке - жеке тоқталып, түрлі жаттығулар тізімн, тапсырмалар жинақтап көрсетейін.
Диплом жұмысының мақсаты: Тіл дамыту пәнінің басқа пәндермен және де басқа салалармен байланысын анықтап, баланың тілдік дамыту жағдайында түрлі тапсырмаларды жинақтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
Тіл дамыту саласының басқа саладағы пәндермен байланысын анықтау;
Тіл дамыту пәнінің басқа пәндермен байланысы анқытап, тапсырмалар жинақтау;
Тіл дамыту саласының тілдік қорын дамыту, тілді жаттықтыру тапсырмалары тақырыбын негізге ала отырып, тілдік құрылғылар атты жинақ құрастыру;
Дипломдық жұмыстың обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік дағдысы;
Дипломдық жұмыстың пәні: Тіл дамыту
Диплом жұмысының құрылымы:

І. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОРТАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тіл және қоғам
Қоғамсыз тіл бомайды, тілсіз қоғамда болмайды деген қағида қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге болады. Сондай-ақ тіл мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты зерттеудің қажеттігін бекер деушілер де жоққа тән. Бірақ мұндай шешім ғылымда талас-тартыссыз, пікірлер қайшылығынсыз бірден қалыптаса қалған жоқ. Тілдің қоғамдық мәні жөніндегі алғашқы бұлдыр болжам ежелгі заман ойшыларынын бастылғанымен, тілді қоғамдық құбылыс деп сынау, тіл мен қоғам байланысын арнаулы проблема етіп көтеру өткен ғасырдан ғана басталды.
Тілдің қоғаммен байланысын зерттейтін тіл білімінің әлеуметтік тіл білімі деп аталатын саласы осы атқа үстіміздегі ғасырдың 50-жылдарынан бастап ие болды.
Содан бері ұзақ уақыт ішінде тілдің табиғаты мен мәні, тіл тарихи мәселелерімен айналысқан ғалымдардың ешқайсысы да тілдің қоғаммен қарым-қатынасына соқпай өткен емес, олай болатыны аталған мәселелердің бірден-бірін тілді адамдардың қоғамдық өмірімен байланысына қарамай шешу мүкін емес.
Тіл білімі тарихында бұл мәселеге байланысты әр түрлі көзқарастар болды және қазірде де бар. Біраз ғалымдар тіл тағдырын, онда болатын. өзгеріс-құбылыстарды қоғам тарихынан, оның эканомикалық және әлеуметтік даму тарихынан ғана іздеу керек деп түсіндірсе, екінші көзқарас бойынша, тіл қоғамда билеушілік, бағыт сілтеушілік роль атқарады. Адамдардың өздері де өз тілінің құзырында болады. Тіл адамдарды сыртқы өмірмен байланысқа келтіретін үшінші әлем, зор күш. Бұл бағыт В.Гумбольдтан басталып, неогумбольдтшылар арқылы өріс алады.
Тіл мен қоғам арасында болатын қарым-қатынас-өте күрделі көпқабатты, кең салалы проблема. Бұл проблеманың қарауына жататын басты тараулар қатарына: тілдің табиғаты мен әлеуметтік мәні, оның шығу, даму тарихының адам қоғамы тарихымен бірлігі, тідің адамдардың этникалық бірліктерімен, қоғамдық формациямен байланыстылығы, тіл қызметінің салалары, олардың әлеуметтік сыры, қоғамның тілге, тілдің қоғамға тигізетін әсерлері, тілдің қоғам мәдениетімен, ғылыми техникалық прогреспен қарым - қатынасы, олардың тілдегі көріністері , тілдер араларында болтан қарым-қатынастар, халықаралық қарым-қатынастағы тілдік бөгет, одан құтылудың жолдары,т.б.
Әлемдік тіл. Тіл басқалығы барлық дәуірде де адамдар қарым-қатынасына бөгет болған. Халық оны бірін - бірі түсінбесін, күш біріктірмесін деп сыртқарғы бір кереметтің адам баласына әдейі істеген дұшпандық әрекеті деп түсінген.Осы бөгеттен құтылудың жолын халықтар ежелгі заманнан бастап-ақ іздестірген. Біріңғай ортақ тілдің болуын өзіне дейінгі қоғамдық формациялардың қай-қайсысынан да көбірек қажет еткен-капиталистік қоғам. Ол капиталистерге кәсіпорындарындағы жұмыстарды жолға қою, отар елдерде сауда-саттық істерін дамыта түсу үшін қажет болды.
Қоғамның, ғылым мен техниканың, халықтар қатынасының дамуы түрлі халықаралық кеңестердің, ұйымдардың, информацияның молаюы әлемдік тілдің болуын қай замандардағыдан да молырақ қажет етуде.
Қазіргі заманда кейбір ұлтаралық тілдердің бір мемілекет шеңберінде қалмай,дүние жүзінің түрлі аймақтарына таралу фактілері бар. Мүндай тілдер қоғам дамуының барлық дәуірінде бірдей болған емес, тіл қызметінің әлемдік дәрежеге көтерілуі ол тілдің иесі болып танылатын халықтың халықаралық қатынастардағы салмағына, орнына, ғылыми, мәдени, шаруашылық өрісіне байланысты болады. Антикалық Еуропада латын тілінің бүкіл Еуропа халықтарына канондық тіл болғаны сияақты, араб тілі де ислам діні тараған аудандар үшін канондық тіл болған, ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда жер шарының әр аймақтарына кең тараған испан, француз, неміс тілдері болса, ХІХ ғасырда мұндай дәрежеге ағылшын тілі, ХХ ғасырда орыс тілі көтеріліп отырды. Бірақ бұл тілдер халықаралық деп аталғанмен, олардың ешқайсысы да әлемдік тіл болған жоқ. Алайда, бұл бағыттағы ізденістер толассыз жүріп жатыр. Содай ізденістің нәтижесінде бірнеше жасанды, көмекші тілдердің жобасы ұсынылады. Солардың ішіндегі ең елеулісі-вол-пюк, эстеранто деп аталатындар. Мұның алғашқысы-әлемдік тіл деген мағынаны білдіретін ағылшынның вол-пюк деген екі сөзінің біреуінен жасалған. Бұл жобаны 1880 жылы неміс католигі Шлейер жасаған. Кейбір әдебиеттерде бұл жасанды тілді 20 мыңдай адам қолданған дегенді айтты. Бірақ воля-пюк өріс ала алған жоқ.
Жасанды тілдер ішінде көптеген елдерде тарап, кең етек алған қазіргі түрі эперанто деп аталады. Эсперанто ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай белгілі болып келеді.
Тілдің құрылымдық және жүйелік қасиеттері.
Тіл белгілі бір құрылымы және қызметі бар, бір бүтін (тұтас) жүйелі құбылыс ретінде өмір сүреді. Құрылым мен жүйе тілге ғана емес, сонымен бірге басқа да құбылыстарға тән болуы мүмкін. Сондықтан да, ең алдымен, жалпы жүйе және құрылым (структура) деген ұғымдардың мән - мәнісі айқындап алу қажет. Жалпы жүйе құрылым туралы ұғымдарды айқындау тілдің жүйелі сипаты менқұрылымдық қасиетін танып білуге көмектеседі.
Бүтіннің элементтерінің арасындағы қатынастардың схемасы, әдетте, құрылым деп аталады. Ал жүйе, қалай да болсын, белгілі құрылымның болуын аңғартады. Дегенмен, жүйе тек құрылымнан ғана тұрмайды. Әрбір жүйе оған өте-мөте тән және бір - бірімен байланысты үш түрлі, атрибуттың (бірдеменің ең маңызды белгісі)- құрылым мен субстанцияның және қызметтің үштасып келуінен және олардың диалектикалық бірлігінен құралып, өмір сүреді және дамиды. Осы үшін атрибуттың ерекшеліктерінің және олардың ара қатысын есепке, алатын жүйелік зерттеу қарастырылатын обьектіні түтас күйінде танып білуге мүмкіндік тудырады. Жүйелік тұрғыдан қарау, сайып келгенде, жүйенің қасиеттерін оның құрылымы мен субстанциясының және қызметінің өз ара қатынасын айқындау арқылы балдап түсіндіруге келіп тіреледі. Жоғарыда аталып өткеніндей, жүйе туралы ұғым мен құрылым туралы ұғым өз ара шарттас, бір - бірімен байланысты ұғымдар болғанымен, бір - біріне ажыратылатын, әр басқа ұғымдар болып саналады. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән, нақтылы мазмұны бар. Құрылым қатынастардың схемасы дегенді білдіреді, осыған орай, бұлұғым жұйенің бір ғана шағын жағы - оның қанақасы сипаттайды. Ал жүйенің ұғымы - құрылымы ұғымнан әрі кең, әрі күрделі ұғым. Жүйе рет-ретімен орналасып ұйымдасқан бір тұтас құбылыс. Ол құрылым мен субстанцияның қосылу, бірігу түрінде өмір сүреді және белгілі бір қызмет атқарады. Сонымен жүйе құрылымға ие болатын және белгілі бір мақсатты орындау үшін осы құрылымды субстанция арқылы іске асыратын, ұйымдасқан (ретке келген) бүтін ретінде қаралды.
Құрылымдық қасиет пен жүйелік қасиет тілге де тән. Құрылым мен жүйе ұғымдары тілге қатысты мынадай мазмұнға ие болда: құрылым бүтіннің бойындағы әртектес элементтердің арақатынасынан және бірлігінен тұрады. Ол элементтер мыналар:
а)дыбыс (фонем),
ә)морфема,
б)сөз,
в) сөйлем.
Бұл элементтердің арасындағы айырмашылықтар-сапалық айырмашылықтар. Демек, аталған элементтербір-бірінен сапасы жағынан ажыратылады. Әрбір элементтің сапасын оның қызметі айқындап белгілейді.
Дыбыстар (фонемалар) - құлаққа естілетін жай ғана дыбыстар емес, тілдің материалдық таңбалары (терминдік емес, қарапайым мағынадағы таңбалар). Тіл дыбыстары (фонемалар) біріншіден, есту мүшелері арқылы қабылданады, екіншіден, бір сөзді екінші сөзден, бір морфеманы басқа морфемалардан ажыратады. Мысалы: т, д, дыбыстары тән, дән деген сөздерді бір-бірінен ажыратса, н, ң , дыбыстары тон, тоң , деген сөздерді бір - бірінен ажыратады. Морфема - мағына мен дыбысталудың бірлігінен тұратынең кіші тілдік элемент. Морфеманың түбір (немесе негізгі) морфема деп аталатын түрі (мысалы, орыс тіліндегі красный деген сөздің құрамындағы красн-, қазақ тіліндегі бүлін деген сөздің құрамындағы бұл- морфемасы) заттық (вещественное) мағынаны білдірсе, аффикстік (немесе көмекші) морфема деп аталатын не деривациялық мағынаны (сөз тудырушы аффикстің мағынасы: мысалы, жылқышы, балалық деген сөздердің құрамындағы -шы, -лық,аффикстерінің мағынасы), не реляциялық мағынаны (сөздерді түрлендіретін және олардың байланысын, бір- біріне қатынасын білдіретін аффикстердіңмағынасы; мысалы, ағаштың бұтағы дегендегі -тын , -ы аффикстерінің мағынасы) білдіреді.
Сөздер заттар мен құбылыстардың, сапа мен белгіні іс-әрекет пен қимылды және т.б. атайды, солардың атаулары ретінде қызмет атқарады. Сөздің бұл қызметі - номинативті (атау болу) қызмет.
Сөйлем ойды білдіреді, хабарлау қызметін атқарады. Сөз номинативті қызмет атқарса, сөйлем коммуникативті қызмет атқарады. Сөйлем коммуникативті қызметті, әдетте, сөздердің бір-бірімен тіркесін, өз ара байланыста, предикативті қатынаста жұмсалуы нәтижесінде атқарады. Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін хабарлаудың негізгі құралы-сөйлемдер арқылы іске асырады.
Жүйесіз нәрсені жадыңда сақтау қиын. Егер тілде жүйе болмаса, егер ол бір-бірімен байланыссыз, ретке келтірілмеген, ұйымдаспаған, бөлшектері бүтінге бірікпеген, бытыраңқы элементтер күйінде болса , онда тіл адамның жадында да (санасында) сақталмаған болар еді, қатынас құралы, пікір алусыдың құралы болып қызмет етуге де жарамас еді. Тілде жүйелік қасиет бар. Сондықтан да оның жүйесі сол тілде сөйлейтін адамның жадында жатталып, сақталып қалады. Тілдің жүйелік қасиеті оны меңгере білуге және қатынас құралы, пікір алысудың құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Тілде жүйелік қасиет болғандықтан да, біз басқа бір шет тілді оқып үйрене аламыз. Шет тілді оқып үйрену және оны меңгеру, сайып келгенде, оның фонетикалық жүйесін және грамматикалық жүйесін оқып үйрену және меңгеру болып шығады.
Тіл білімде тілді жүйелік қасиеті бар құбылыс, барлық элементтері бір-бірімен байланысты, өз ара бағыныштыбір тұтас құбылыс деп қарау тілдің табиғатын, бүтін мен оны құрастырушы бөлшектердің арақатысын атап айтқанда, бүтіннің оны құрастырушы бөлшектерге тәуелділігін, керсінше, бөлшектердің бүтінге тәуелділігін айқындауға мүмкіндік береді. Тілдің жүйсін тілдік жеке құбылыстардың өз ара байланысы тұрғысынан, бүтіннің өз ішіндегі жеке құбылыстарды бағындыруы, билеуі тұрғысынан зерттеу айрықша мәнге ие болады.
Сонымен, тілдің өзіне тән құрылымы бар жүйелі құбылыс екендігі туралы қағида тіл білімінде орныққан және басты қағидалардың бірі болып табылады.

Тіл дамыту ғылымы
Тіл дамуының заңдылықтары.
Тіл дамуының өзіндік заңдылығы бар, оның өзгеріске ұшырауына себепші, түрткі болатын жағдайлар болады. Тілде болатын өзгерістердіңбіразы оны қолданушы қауымның еркінен тыс, тілдің өзіндік ішкі даму заңы бойынша іскеасады. Тілдің ішкі даму заңы жалпы тілдік болуы да, жеке нақтылы бір тілдік болуы да мүмкін. Бірақ бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.
Тілдер дамуындағы жалпы заңдылыққа төмендегілер жатады:
1.Тіл бірте - бірте, эволюциялық жолмен дамиды.
2.Тілдік қабаттарының барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамымайды, жағдайға, өмір талабына сәйкес әр түрлі қарқында, әр түрлі сапада дамиды. Бірақ тілдің жеке қабатында болған өзгеріс, белгілі мөлшерде болса да, тілдік жүйеге әсерін тигізбей тұра алмайды. Олай болмағанда, тілді әрбір қабаттары, элементтері бір - біріне байланысты, тәуелді, өзара шарттас болып келетін бір бүтін жүйе деуге де болмас еді.
3. Тіл қатынас құралы қызметін атқарып тұрған жағдайда әрқашан да даму үстінде болады. Сондықтан оның дамуын тарихтан бұрынғы, тарихтан кейінгі деп екі кезеңге, немесе әр түрлі сатыға бөлу дұрыс емес.
4.Тілдің дамуы қоғам дамуымен тығыз байланыста болады, бірақ бұл екеуінің дамуы бір емес, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Тілде қоғам өмірінде болатындай революциялық секіріс, дүмпу, ескіні жаңаның күшпен бірден жоюы сияқтылар болмайды.
5.Тілдің даму қарқыны, шындалып жетілу дәрежесі қоғам дамуының түрлі кездерінде түрліше болады. Оның кейбір кезеңдерінде тіл мардымда өзгеріске ұшырамайтын болса, екінші бір дәуірлерінде тез қарқынымен дамиды. Қоғам өмірінде айтарлықтай күрделі өзгерістер, қарқынды дамулар болмаған дәуірлерде тілдің дамуы да баяу болмақ. Керсінше, қоғам өмірінде ұлы өзгерістер, жаңа бет бұрыстар, қарқынды дамулар болған дәуірде тіл дамуы да қарқынды, өнімді болмақ.
6. Тілдің қай-қайсысында да оның құрылымдық элементтерін абстракциялап қолдану заңы бар. Бұл заң бойынша, тілдегі бір кездегі деректі элемент барған сайын дерексізденеді, бір кездердегі толық мағыналы сөздер келе-келе грамматикалық морфемаларға, шылау сөздерге айналады, сөздео бастапқы, негізгі мағыналары үстіне келтірінді, ауыспалы мағыналар үстеп, семантикалық жағынан дамиды.
7. Дыбыс тіл дамуына тән тағы бір ортақ заңдылық - дифференциация заңы. Ежелгі замандар тілінде тілдік элементтер қазіргідей сараланбаған, дыбыстау, сөйлеу диффузды болған. Көрнекті ғалымдардың болжамдарына қарағанда, дыбыс тілі пайда болуының бастапқы кезеңінде қазіргі түсінігіміздей жеке дыбыс сөз, сөйлем дегендер болмаған, яғни дыбыс тілі атаулының қай-қайсысы да сөйлеудің бастапқы диффузды түрінен оны жеке элементтерге бөлшектеу, даралау принципі арқылы дамыған. Сөздердің әр түрлі таптарға бөлінуі, сөйлем түрлерінің көбеюі сияқтылар тілдік түлғаларды бір-бірінен жекелеу, даралау талабынан туғандар. Бұл екі тәсіл - абстракциялау мен дифференциялау тәсілдері тілдер дамуында жарыса жүріп отырған, процестер.
8. Тіл дамуында дифференциялаумен қатар, оған қарама-қарсы мәндегі интеграциялау принципі де болады. Бұл тәсіл бойынша ұсақ, тұлғалар өздерінен бір саты жоғарғы тұлғалар құрамына еніп, анағұрлым күрделі тұлғалар жасалады. Морфемалардан сөз, сөздерден сөз тіркестіріп, бұлардың тіркесулерінен сөйлем құрау, лексикалық мағыналары әр түрлі сөздерді белгілі бір ғана сөз табы етіп топтау-интеграция принципіне негізделеді.
9. Тілдер дамуында болатын ортақ құбылыстардың тағы бір түрі- аналогиялық принцип. Бұл тәсіл бойынша тілде бұрыннан бар белгілі бір тұлғаға, амал-тәсілге сүйеніп, соған ұқсас жаңа, тың туындылар жасалады.
Тіл білімін зерттеу әдістері.
Зерттеудің тәсілдері мен жолдары. Ғылымның алға қоятын мақсаты-өз обьектісін жан-жақты танып білу, оның белгісіз сырларын, зандылықтарын ашып айқындау. Ғылымды қызықтыратын нәрсе -әлі шешілмеген, белгілі болмаған, сыры ашылмаған жайттар, проблемалар. Сондықтан ғылыми зерттеу - белгісізді белгілі ету, ашылмағанды ашу, шешілмегенді шешу процесі.
Ғылыми зерттеудің барлық түрінде де обьектіні танып - білу үшін өзара байланысты үш түрлі әрекет іске асырылады. Олар:
1) қажетті материалдар, фактілер жинау;
2) жиналған материалдарды, фактілерді сүрыптау талдау;
3) фактілер негізінде теориялық тұжырымдар, болжамдар жасау. Бұлар ғылым атаулардың қай - қайсысында болса да, қайталанып отырылатын зерттеу процестері, зерттеу кезеңдері. Құбылыста, обьектіні ғылыми танып-білу процесінде іске асырылатын бұл әрекеттер басқа да ғылымдардағы сияақты тіл білімі үшін де іс жүргізудің негізгі баспалдақты кезеңдері болып есептеледі.
Алға қойған мақсатты орындап шығу үшін, зерттеуде әр түрлі амал-тәсілдер қолданылады. Ондай әдіс - амалдар қатарына методология, методика, (әдістеме) жатады.
Тіл білімінің әдістері, олардың түрлері.
Тіл білімінің әдісі деп тіл білімінде қолданылатын зерттеу әдістерін айтады. Кейбір әдебиеттерде тіл білімінің әдістерін бір сөзбен филологиялық, немесе гуманитарлық әдіс деп атаушылықта бар. Әлем тіл ғылымында болсын, Кеңес тіл білімінде болсын әдістің түрін айқындауда, оны жіктеуде бір ізділік жоқ. Біраз әдебиеттерде әдістемеге жатқызуға тиісті тәсілдерді де әдіс құрамына енгізіп, әдіс санын мейлінше көбейтсе, екінші біреулеріде жеке әдіс ретінде қарауға тиісті әдістерді бір-біріне қосып, өзара топтап екеу-үшеу етіп қана көрсетеді. Мысалы , О.С.Ахманов құрастырған Лингвистикалық терминдер сөздігінде әдіс саны 15-16-ға жеткізілсе, 1973 жылы жарияланған Общее языкознание атты еңбектің үшінші томында салыстырмалы-тарихи, лингвогеографиялық, құрылымдық, типологиялық деп төрт түрге ғана бөледі. Сондай-ақ, Б.Н. Головин 1977 жылы шыққан Введение в языкознание деп аталатын оқу құралында әдісті сипаттама, салыстырмалы-тарихи, тарихи, салғастырмалы, құрылымдық, стилистикалық, сандық, автоматикалық талдау әдістері деп сегіз түрге бөлсе, В.И.Кодуховтың 1974 жылы басылған Общее языкознание атты оқулығында әдісті зерттеудің негізгі бағытынақарай топтауды жөн көріп, оны сипаттама, салыстырмалы, нормативті-стилистикалық әдіс-аспект деп үш түрге бөледі де, құрылымдықәдісті сипаттама әдіс құрамында, салыстырмалы-тарихи, тарихи-салыстырмалы деп аталатын әдістерді салыстырмалы әдістің салалары ретінде қараған. Ал енді О.С.Ахманова, Б.Н Головин еңбектерінде әдіс ретінде қаралған басқа түрлерін , В.И.Кодухов сипаттама әдіске тән тәсілдер әдістемелер деп саналған.
Мұндай ала - құлалық, біріншіден, әдіс деген терминді кең мағынада, әдістеме мен методология мағынасында да қолданудан туса , екіншіден , бір-біріне белгілі жақындығы, ұқсастығы бар әдістерді біріктіріп, бір ғана атаумен беруге тырысудан туған. Бұлар өзіне лайықты орында кейініректе сөз болады.
Қазіргі заман тіл білімінде зерттеу әдістерінің көпшілікке тағылған, зерттеу обьектісі айқындалған бірнеше түрі бар. Олар: сипаттама, салыстырмалы-тарихи, типологиялық, структуралық, математикалық әдістер.

ІІ. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ҒЫЛЫМНЫҢ ӘР ТҮРЛІ САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1. Тіл білімінің байлынысы туралы жалпы түсінік
Тіл дамыту саласы баланың түпкі ойларын, жалпы ойлауын, сөйлеу мәдениетін дамытып қана қоймай, баланың тілдік салады белсенділік арттырудың негізгі жолдары болып табылады. Тіл дамыту түрлі бағыттағы салалармен тығыз байланысты. Мысалға технологиялық салаларды алсақ, баланы тілдік дамыту жағынан қазіргі таңда техникалық жабдықтардың көмегі кеңінен тарап кеткен. Әр бала кіші жасынан бастап техникалық құрылғыларға өте жақын.
Психологиялық тұрғыдан баланың ойының дамуы ересектердің ойының дамуынан екі есе артық келеді. Яғни 2-3 жастағы баланың ойы қазіргі уақытта қабылдау деңгейі өте жоғары. Сондықтан қазіргі уақытта балалар қолдарына құрылғына алған сәттен бастап, сол құрылғымен жұмыс жасай алады. Сондықтан тіл дамытудың өте жақын, әрі тиімді саласы ол техникалық сала болып табылады. Бала кіші жасынан бастап түрлі мультфильмдерді көру арқылы тілдік қасиеттері жақсы дами бастайды. Қай тілде мультфильм көрсе сол тілде кейіңірек жақын болып, сол тілде бірінші сөйлеуі мүмкін.
Сол себепті техникалық құралдарды да тиімді пайдалану шарт болып келеді. Тілдік қасиеттерін жақсы дамыту негізінде техникалық құралдарға тиімді бейнероликтер немесе басқа бағдарламалар көрген дұрыс.
Келесі тағы бір сала ол менің ойымша инжернерлік сала болып табылады. Инжернерлік сала дегеніміз түрлі құрылыстар, қосылыстар басқа да жиындықтар негізіндегі сала болып келеді. Баланың жас тайынан зергек болуы, құрастыру, апликасия пәндеріне жақын болуы осы саладан бастау алады. Себебі бала құрастыру сабағында түрлі элементтерден, бөлшектерден бір үлкен құрылғы немесе зат ұйымдастырып, құрастыра алуы тікелей инженерлік салаға байланысты.
Ғылым атаулының бәрі даму барысында тіл білімде басқа көптеген ғылымдармен байланысты. Ол ең алдымен қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Себебі тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуы мен бірге дамитын қоғадық құбылыс ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығуы мен жасаллуы, дамуын зерттегенде тарих ғылымының деректерін пайдаланады. Ал тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің деректері мен жетістіктерін пайдаланады. Содай - ақ тіл білімі археологиямен де, этнографиямен де байланысты. Себебі тіл - талай заманның жемісі, қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал архиология болса, ол халықтардың ежелгі кездегі тұрмысы мен әдет - ғұрыпын зерттейді. Содықтан архиология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты мәселелердізерттеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете алады.
Тіл ойлау мен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым - логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым - психологиямен байланысты. Тіл білімі философиямен де тығыз байланысты.
Тіл білімі қоғамдықғылымдармен де байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу процесі дыбыстардың атау және тіл дыбыстарын қабылдау мен тікелей байланысты. Ал бұл процесті дыбыстардың арикуляциясы сөйлеу мүшелері арқылы тіл дыбыстарының жасалуы жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы қабылдау жағынан физиология зерттейді. Тілдің күрмелу себептерін медицина ғылымының мамандары, атап айтқанда психиаторлар, дефектологтар, логопедтер зерттейді. Электронды машинамен аударма жасаудың, информация теориясының және кибернетиканың бірсыпыры мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.
Тіл білімі психологиямен де байланысты. Психология психикалық құбылыстарды зерттейді. Ал, түйсік пен қабылдау, елес пен ойдың, сөйлеу поцесінде және оны қабылдап түсіну процесінде тікелей қатысы бар. Сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасау, пікір алысу, біреудің сөзін қабылдау, оны ұғыну процесін түсіндіру психологияның жәрдемін керек етеді.
Сөздің семантикалық жақтарына, сөз мағынасының ауысуына қатысты құбылыстар да психикалық құбылыстармен астарласып жатады. Мысалы, метафора, метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы сөз мағынасының ауысуы ассоциация деп аталатын психикалық құбылысқа негізделеді. Тіл ойды білдірудің құралы ретінде емес, сонымен бірге сезмді де білдірудің құралы ретінде қызмет тқара алады. Эмоцияны білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемге де тән.Психология тілдік құбылыстардың мазмұнын ашып айқындауға көмектесуі мүмкін.
Тіл білімі физиология ғылымдарымен де байланысты. Адам баласының сөйлеуі неліктен? деген мәселе социологиялық проблема ғана емес, физиологиялық проблема ретінде де қаралады.
Биолог ғалымдар И.М.Сеченев пен И.П.Павловтың зерттеулерінің арқасында ми мен сөйлеудің әрекеттерін танып білуде қазіргі заманғы ғылым елеулі табыстарға жетті. Жоғарғы нерв қызметінің теориясы шындықты сәулелендірудің адамға тән формасыекіші сигнал жүйесіне негізделетінін көрсетеді.Естілетін және оқылатын сөздер екіші сигнал жүйесін құрайды. Олар сөздер сырттан болатын басқа да тітіркендіргіштер тәрізді әсер етуді де, шартты рефлекстерді тудырады. Сөздердің басқа тітіркендіргіштерденерекшелігі мынада: сөздер бірінші сигнал жүйесін құрайтын нақтылы заттар мен құбылыстардың белгілері, сигналдары болып есептеледі. Демек сөз сигналдардың сигналы ретінде әрекет етеді.
Сөйлеу поцесінде жоғары нерв жүйесінде, сезім мүшелері мен дыбыстау мүшелері де бірдей қатысады. Сөйлеу жоғары нерв жүйесінің қызметімен байланысты болса, адамдарда болатын афазия тілдің күрмеленуі ауруы мидың зақымдануымен байланысты. Осылай болғандықтан медицина ғылымының уәкілдері- психиаторлар, дефектологтар, логопедтер сөйлеуді реч жоғары нерв жүйесінің қызметі және мидың қызметімен байланысында қарастырады. Психиотрия, логопедия ғылымдары.
Адам баласының тілі - дыбыстық тіл. Тілдегі сөздер өздерінің дыбыстық жамылғышы - дыбыс тіркестері арқылы өмір сүреді. Тілдегі дыбыстар жүйесін тіл білімінің фонетика саласы зерттейді. Ал жалпы дыбыс атаулыны, дыбыс құрылыстарын физиканың акустика саласы қарастырады.
Акустика дыбыс ырғағы мен дыбыс әуені деп аталатын белгілерді анықтап ажыратады. Сонымен бірге тон, салдыр, резонанс деп аталатын дыбысқа қатысты құбылыстарды да айқындайды.
Тіл білімінің тарих ғылымдарымен, соның ішінде этнография және археологиямен байланысты. Тіл тарихи - сол тілде жасаушы, қолданушы және оның иесі - халықтың тарихына байланысты. Тіл деректерін зерттеу және оларды пайдалана білудітарихқа қатысты әр-түрлі проблемаларды танып білуге көмектеседі. Ол проблемаларға белгілі бір халықтың тегі, оның пайда болуы, халықтардың дамуының әр дәуіріндегі мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа халықтарға байланысы туралы мәселелер енеді.
Тіл білімі Адам баласы қай заманда және қалай сөйлеп үйренді? деген сұраққа жауап беру барысында антропологиямен жақындасады. Антропология - адамның биологиялық табиғаты, органикалық тіршілік ішінде адамның алатын орны, алғашқы адамның пайда болуы, адаманың адам тәрізді жануарлардан айырмашылығы, көне заман мен қазіргі замандағы адамның морфологиялық типтері туралы ғылым. Адам баласы тілінің пайда болу дәуірін айқындауда әсіресе палеантропологияның деректері айрықша маңызды.
Тіл білімі мен географияның өзара байланысы ғылымның жаңа бір саласы - лингвистикалық географиядан көрінеді. Лингвистикалық география тілдегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық құбылыстардың қандай территорияға тарағанын және географиялық тұрғыдан алғанда, қай территориямен шектелетіндігін көрсетеді. Лингвистикалық географияның, әсіресе диалектерді зерттеуде, белгілі бір диалектінің таралу шегін айқындауда үлкен маңызы бар.
Лексикалық және грамматикалық диалектер
машан - масан барғым жоқ - барғым келмейді
ашап - кілт біздің - біздің, күнігі сайын - күн сайын
әйдек үлкен алың - ал
Тіл таңбалардың комуникативті жүйесі болып саналады. Осыған орай тіл білімі жалпы таңба атаулыны қарастыратын, таңбалардың жалпы теориясы туралы ғылым - семпотикамен байланысты.
Тіл білімі белгілі дәрежеде математикамен де, кибернетикамен де байланысты. Тіл білімі математикамен машиналық аударма мәселелері бойынша байланысса, тілді зерттеуде математикалық статистика методтарымен қолдануы жағынан байланысады.
Кибернетика тірі организм мен машинада байланыс пен меңгеру және бақылау процестерінің кейбір ортақ белгілері болады. Электронды машинаның адам миының қызметіне ұқсас қызмет атқаратын механикалық құрылысы болады.
Тіл білімінің ғылым ретінде теориялық үлкен мәні болуымен бірге, оның практикалық маңызы да күшті. Тіл білімінің теориялық мәселелерін зерттеудің нәтижелері және олардың жасалған қортындылары мен топшылаулары лингвистиканың көптеген практикалық мәселерін шешуге және оған бағыт - бағдат сілтеп дұрыс жолға қоюға көмектеседі.
Тіл білімі тілдің даму заңдылықтарын және ондағы тілдің категорияларын бір- бірімен байланысын, өзара қарым- қатнасын ашып айқындаумен бірге, тілді оқыту ісіне, оның заңдылықтарын білдіруге көмектеседі. Сондай - ақ тіл білімі тілдердің әрі қарай дамуының перспективасын көрсетіп, тілді өңдеудің, оны жетілдіре түсудің ғылыми негізімен қағидаларын жасап береді.Тіл білімінің практикалық мәні әсіресе біздің елімізде айрықша болып отыр.
Орыстың ойшылары және әдеби сыншылары В.Г.Белинский менН.Г.Чернышевский философия тіл эстетика, әдебиет мәселерімен бірге тіл және тіл білімі жайында ғылыми үлкен маңызы бар пікірлер айтып, бай мұра қалдырды. В.Г.Белинский тілдің тағдыры жеке адамдардың еркіне зорлығына көнбейді, тіл тазалығын сақтаушы да, қорғаушы да сол тілді жасаған халық деп түйіндейді.
В.Г.Белинский да, Н.Г.Чернышевский да өздері өмір сүрген дәуірдегі грамматикаларға рецензиялар жазып, талай рет құнды сан - пікілер айтты. Сонымен бірге, олар тіл мен ойлаудың байланысы, тілдің мәні мен қызметі, тіл тазалығы, аударма және оның тілі жеке ақын жазушылардың тілі мен стилі тәрізді мәселелерді үңіле қарастырып, олар жайында терең талдау жасады.
Тіл білімінің әр түрлі ғылымдармен байланысын жете түсіну үшін, оның қоғамдық ғылымдар мен жаратылыстану ғылымдарының әр түрлі салалармен байланысының әр қайсысына арнайы тоқтау қажет.
Ал тіл дамыту ғылымы немесе тіл білімі білімдік салаладағы пәндермен байлынысына тоқталып кетсек, білімдік салада қарқынды байланыс төрт түрлі пәнге, салаға байланысты. Олар: әдебиеттану, филососия,тарих және де логика пәндері. Әр саланың тілдік білімге байлынысы зор, яғни баланың тілдік жетістіктерін қарқынды дамыту жолдарының бірі болып саналады. Әр сала баланың тілдік қорын дамытып, сөйлеу мәнерін дамытуға басқа да қасиеттерін жетілдіруге үлесі көп. Әр салаға жеке - жеке тоқталып, түрлі жаттығулар тізімн, тапсырмалар жинақтап көрсетейін.

1- сурет. Тіл дамыту саласының басқа пәндермен байланысы
2.2. Тіл дамыту пәнінің әдебиеттану пәнімен байланысы
Тіл білімінің әдебиеттану ғылымы филология ғылымдарының құрамына енеді. Білімнің бұл екі саласы бір-бірімен ертеден бері байланысты. Ақын-жазушының творчествосын зерттеу оның шығармасының тілі мен етилін зерттеуді қамтиды, өйткені тіл-әдебиеттің бірінші элементі (М.Горький). Лингвистер тілді зерттеуде әдеби шығарманың тіліне назар аудармай тұра алмайды, өйткені әдеби шығарма лингвистер үшін құнды материал болып саналады. Тіл білімінің стилистикасы деп аталатын саласы әдебиеттану ғылымымен өте тығыз байланысты болады.
Әдебиеттану пәнінің тіл дамытуға арналған тапсырмалар :
1-тапсырма: Әңгіменің басын тыңда, ойланып, әрі қарай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.