Қорытынды сөйлеу тілі
1 Балалардың сөйлеу тілінде дамыту жолдары мен тәсілдерін жетілдіру жұмысының мазмұны
0.1 Сөйлеу тілін дамытудың теориялық негізі
Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Сөйлеу тілі - ойдың тікелей құралы деп айта аламыз. Біз сөздің жәрдемімен ғана ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және де дабыс айтуы арқылы ғана жеткізіледі. Тілдің сөйлегенде бұзылып, дабыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан, баланың сөйлеуін дамытумен бірге біз оның дыбыс айтуын түзетуіміз керек. Бұл жайында ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті білім беруді дамыту жүйесі міндеттелген [2]. Аталған мәселелер бойынша баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның дыбысты дұрыс айтуының дамуыту туралы ғалымдардың зерттеулерін де негізге ала отырып зерделейміз.
Сөйлеу тілінің баланың жан-жақты дамуындағы барлық психикасына байланысын Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Р.Е.Левина, А.Р.Лурия, А.А.Люблинская және т.б. психологтардың зерттеулерінде дәлелденген [13, 33] Мәселен, Л.С.Выготский сөйлеу тілі қызметінің негізгі үш түрін: комиуникативті, танымдық және реттеушілігік деп атап өткен. Бұл тұрғыда ғалымның еңбектер желісінен: Сөз ішінде ой тек қана анықталмайды, ол және істелінеді және Сөйлеу тілі ең алғаш адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы, ол кейін ойлау құралы сосын іс-әрекетті реттеуші деген тұжырымына сүйенуге болады [3].
Тіл дамыту мәселесінің психологиялық негіздерін анықтауда белгілі психологтардың (Ж.Аймауытов, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Галперин, А.С.Лурия, Н.И.Жинкин, Д.Б.Эльконин, Н.А.Степанов, А.А.Люблинская және т.б.) жоғары психикалық функциялардың дамуындағы сөз бен сөздің орны жайындағы теориялары оқушының дыбысты айту тілін дамытудың әдістемесін жасау басшылыққа алынды. Психологтар сөйлеу әрекеті екі түрлі деп, оларды сырттай сөйлеу және іштей сөйлеу деп бөліп, оларды бір-бірімен тығыз байланыстырады. Өйткені, олардың физиологиялық негізі бір десек те, олардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Сырттай сөйлеу тыңдаушысына бағытталады, ал іштей сөйлеу біреудің сөзін түсіну, ұғыну үшін жұмсалады деп санайды.
Аталып өткен ғалымдардың зерттеулерімен танысу бізге, сөйлеу тілінің мазмұндылығына, ойлау актілерінің орындалуындағы және баланың мінез-құлқындағы роліне бағытталғандығын өз зерттеуіміздің негізі ретінде топшылаймыз. Тілді оның әлеуметтік, психологиялық жағынан зерттеген еңбектерге сүйенсек, баланың психикалық дамуындағы жеке процестері болып саналатын сөйлесу мен ойлаудың бірімен бірінің байланысы және өзара тәуелдігі анықталады [4,6].
Н.В.Власова және Е.Ф.Рау мектепке дейінгі балалардың өз беттерімен дыбыс айту дәрежесіне байланысты сөздік жаттығуларды күрделендіріп құрастырды [30]. Ғалымдар мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін логопедиялық сабақтардың алғашқы әдістемелердің авторлары болып табылды. Мәселен, Н.А.Власова сөйлеу тілінің жеті түрін ажыратады, оларды мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін сабақтарда бірізділікпен, кезектілікпен жүргізу керек:
1) қосарланған сөйлеу тілі;
2) қайталап сөйлеу;
3) таныс сурет бойынша жауап беру;
4) таныс суреттерді өздері суреттеу;
5) таңдалған кішігірім мәтіннің мазмұнын айту;
6) тосынан айтылған сөйлеу тілі (таныс емес суреттер бойынша);
7) қалыпты сөйлеу тілі (таныс әңгімелесу өтініш) [3].
Е.Ф.Рау логопедиялық жұмыстың міндетіне жүйелі жоспарланған сабақ арқылы сөйлеуі тежелген балалардың сөйлеу тіліндегі қысымнан айырылып, дыбыс айтуын еркін, ырғақты, бір қалыпты, анық етіп, дыбыс айтудағы қателерді жою және нақты, дұрыс артикуляцияны тәрбиелеу деп анықтама берген [4].
Зерттеуімізде, Н.А.Власова мен Е.Ф.Рау әдістемелердің негізіне балалардың өз сөйлеу тілінің дәрежесі алынады [5]. Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде алғаш болып кішкентай балалармен жүргізілетін жұмыс сөздік жаттығулардың бірізділігін, кезектілігін ұсынып қолданады, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін түзету жүйесінің жеке бөлімдерін құрастырды. Қазіргі таңда логопедтер осы әдістеменің кейбір элементтерін пайдаланады.
Н.А.Чевелева мен С.А.Миронова әдістемелері сөйлеу тілі тежелген балалардың еркін сөйлеу тілінің дағдыларын меңгеруге құралған [30]. Мұнда, Н.А.Чевелева бұл жұмысты балалардың қол еңбегін дамыту кезінде, ал С.А.Миронова балабақша бағдарламасының түрлі бөлімдерін өту кезінде жүзеге асырады. Мәселен, Н.А.Чевелева сөйлеу тілі тежелген мектепке дейінгі балалармен қол еңбегі үдерісінде жүргізілетін түзету жұмысының ерекше жүйесін ұсынған. Мектепке дейінгі ұйымдағы тәрбиелеу мен оқытудың бір бөліміне негізделіп, қол еңбегі үдерісінде сөйлеу тілі жаттығуларының біртіндеп күрделену қағидасы іске қосылған. Автор С.Л.Рубинштейн мен А.М.Леушинаның тұжырымына сүйене келе, баланың байланыстырып сөйлеу тілі ситуативті сөйлеу тілінен конткстті (өткен жағдайлармен, жоқ заттармен, келер әрекеттермен байланысты жалпылама) сөйлеу тіліне өту туралы тұжырымдамаға сүйенеді, одан кейін мектепке дейінгі кезеңде сөйлеу тілінің контестті және ситуативті түрлері бірге жүреді деп, сөйлеу тілі тежелген балалармен сөздік жаттығулар көрнекі, жеңіл сөйлеу тілінен біртіндеп контекстті айтылымдарға ауысып, бірге қорытындылап, алдын алады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының пайда болуын түрлі ғылыми аспектілерде келесідей зерттеушілер: психологиялық-педагогикалық (Р.ЕЛевина, 1951,1961; Э.Л.Фигередо, 1989); психологиялық-лингвистикалық (В.К.Урфинская, 1959,1963); медико-педагогикалық (С.С Лепидевский 1969); физиологиялық (Н.Н Трауготт 1940); клиникалық (Ю.Я Флоренская 1949) және т.б. қарастырған [34].
Сөйлеу тілі бұзылысы бар баланың дыбыс айту жүйесін, сөздің буындық құрылымын меңгеруін Р.Е.Левина, Г.А.Каше, А.К.Маркова, У.Н.Усанова, Л.Р.Вескер еңбектерінде талқыланса, сөйлеу тілі бұзылған балалардың түзете оқытудың бағыттарын Л.В.Чудинова, Л.Ф.Спирова, Г.А.Каше, Н.А.Никашена, Н.Л.Евзекова және т.б. зерттеулерінде көрсетілген [34, 25, 42].
Сондай-ақ, Л.Г.Парамонова, Р.И.Лалаева, Л.Ф.Спирова, Г.В.Чиркина, Т.Б.Филичова, М.Ф.Фомичева, М.Е.Хватцев және т.б. ғалымдар сөйлеу тілінің ақауы бар баланың фонетикалық естуін дер кезінде қалыптастыру маңыздылығын еңбектерінде арқау еткен [40, 31, 42]. Зерттеуші- ғалымдардың еңбектерінен дыбыс айтудың дамуы мен сөздік қорының мөлшері, грамматикалық қатарды меңгеру ерекшеліктері туралы кеңінен ашылып айтылған тұжырымдарын өз зерттеуіміздің теориялық негізі ретінде қарастырамыз.
В.В.Гербова, А.Шахнарович, Л.Щерба, Е.Кубрякова, С.Канцельсон, Т.Аяпова және т.б ғалымдыр баланың сөйлеу тілін зерттеумен айналысқан [6, 44, 48]. Мәселен, А.Шахнарович зерттеуінде баланың толық дамуында сөйлеу тілін жетілдіруде дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру маңыздылығы сөз етіледі [54,28,24,7 ].
Л.Щерба: Сөйлеу әрекеті дегеніміз - үздіксіз үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады, - десе, Т.Аяпова: Адам баласының сөйлеуі - баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі, белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты, қажетті болып табылатындығын айқындайды, - деген анықтама берген [7].
Сөйлеу тілін зерттеуде көптеген мәселені шешу жолын XX ғасырдың өзінде-ақ Ф.Де Соссюр бала тілінен қалыптастыруды іздестіру керектігін айтып өткен [52]. Бала тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу - адам баласының сөйлеу әрекеттерінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан, бастауыш сынып жастағы балалардың ең алдымен, ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қажет. Себебі, олардың сөйлеу әрекеті мектеп табалдырығын аттағаннан бастап қалыптаса бастайды. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Сөзді қабылдау, оның мәнісіне түсінуде мидың есту, көру, сипау, сипап-сезу, қозғалыс зоналарының бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ ми сыңарының төбе, самай, желке бөліктерінің қызметі де ерекше. Егер баланың ми құрылысының дамуы жетілмей, өзгеріс көрінсе зиятының бұзылуына немесе ақыл-ой кемістігіне апарады. Осының әсерінен баланың сөйлеу тілі дислалия, афазия, дизартрия, кекештену, тұтығу сияқты жағдайларға ұшырайды. Сондықтан, көмекші мектепте зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін түзете-дамыту жұмыстары жүргізіліп отырады.
Жалпы, арнайы әдебиеттерді талдаудан зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін дамыту туралы зерттеу жұмыстары көрініс тапқандығы байқалады. Атап айтсақ, В.Г.Петрова, М.П.Феофанов, М.Ф.Гнездилов, А.Х.Аксенова, Н.М.Барская, Е.Ф.Соботович, М.С.Певзнер, М.С.Соловева, И.П.Кариев және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктерін, оның ішінде сөз қорының құрамын, дамыту жолдары қарастырылған [16,43]. Аталмыш ғалымдар сөйлеу тілінің грамматикалық, фонетикалық, лексикалық жағын көптеген авторлармен бірлесе отырып қарастырған.
М.П.Феофановтың зерттеуінде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінде үстеу сөздердің аздығы көрселген. Бірақ, 4-6 сыныпта үстеу сөздердің көлемі 2 есе, сандық үстеу саны 4 есеге асады делінсе, М.С.Певзнер көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің дамуына бұл балаларға тән көрініс сөйлеу тілінің кешеуілдеп дамуы деген анықтама беріп өткен [8, 48 ].
М.С.Соловева арнаулы мектептің төртінші сынып оқушыларының етістікті сөйлеу тілінде пайдалану ерекшелігін зерттеу барысында оқушылардың белсенді сөйлеу тілінде көбінесе өздерінің іс-әрекетіне қатысты етістіктерді пайдаланатынын айтады.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулерімен танысуда зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің бұзылысын олардың күнделікті іс-әрекетіне қатысты сөздермен байланыстыра түзете-дамыту жұмысын атқаруға болатындығы анықталды.
В.Г.Петрова, М.Ф.Гнездилов, Е.Ф.Соботович және т.б. авторлардың зерттеулерінде, зияты бұзылған оқушыларда сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптастыру көрсетілген. Грамматикалық құрылым аграмматизмде, грамматикалық жалпылауды талап ететін көптеген тапсырмаларды орындай алмауынан байланысты зерделенген.
В.Г.Петрованың еңбектерінде зияты бұзылған оқушылардың сөздік қорының кедейлігі көптеген себептермен түсіндіріледі, осының негізгісі олардың ақыл-ойының дамуының төменгі деңгейде болуында деп көрсеткен. Ғалымның пайымдауынша, зияты бұзылған балалардың сөз қоры біртіндеп кешеуілдеп дамиды. Бұл даму қоршаған шындықтың құбылысы мен заттары туралы түсінік пен елестетулер, оқушыларға таныс сөздер көмегімен іске асырылатындығын атап өткен. В.Г.Петрова Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы еңбегінде: Зияты бұзылған балалар өз сөздерінде жалпы және жеке терминдерді өте сирек қолданады. Бұл топтағы балалар ыдыс, киім деген сөздерден гөрі тарелка, кесе, қасық деп жеке атаған ыңғайлы. Кейде жалпы сөздерді мүлдем қолданбайды десек те болады. Ол тек ұзақ мақсатты түрде жасалған жұмыстың арқасында жасалады - деп жазған [9,21].
Арнайы әдебиеттерде қарастырып отырған мәселеге байланысты бірнеше зерттеулердің деректері орын алған. Зияты бұзылған оқушылардың өз бетімен сөйлеу тілін пайдалану туралы мағлұматтар, оқыту кезінде оның жалпылануы және нақтылануы, дыбысты дұрыс айту дағдыларының ерекшеліктері М.П.Феофанов монографиясында қарастырылған. М.П.Феофановтың мағлұматы бойынша көмекші мектептің оқушылары көбінесе сөйлеу тілінің саяздығында жай сөйлемдерді қолданады [46].
Г.М.Дульнев, В.Г.Петрова, Г.Н.Смирнованың зерттеулері бойынша, зияты бұзылған балалар көп сын есімдерді білмейді және олардың мағынасын дұрыс түсінбейді [17,42,]. Балалар өздеріне өте жақсы таныс заттарын бейнелегеннің өзінде өте аз құралдарын атайды, оларға нақты сипаттама бере алмайды. Мәселен, оларда сын есімдік сөздік қорлары аз, түстерді көп айыра алмайды, сарғыш, қызғылт түстерді қызыл деп атайды, заттың пішіндерін, көлемдерін дұрыс айыра алмайды. Г.М.Дульнев өз еңбектерінің бірінде көмекші мектеп оқушыларының заттық сөздерді, іс-қимылдық сөздерге қарағанда аз қолданатындығын көрсетіп өткен [10,65].
М.Ф.Гнездилов еңбектерінде зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің қалыпстасуының арнайы ерекшеліктеріне жан-жақты талдау беріледі, оқушылардың таным әркеттерін дамыту және түзету үшін жазбаша сөйлеу тілінің маңызы, оқушылардың сөйлеу тілін меңгеру үрдісін күрделендіретін себептер ашылып жазылған. Автордың ойы бойынша сөйлеу тілін меңгерудегі қиындықтар жалпы сөйлеу тілінің дамымауына, өзіндік ойлау әрекетінен, ерік-жігер сферасындағы ақаулықтардан, баланың өз әрекеттерін ұйымдастыра алмауынан болуы мүмкін деген тұжырым жасалады. М.Ф.Гнездиловтың нұсқауы бойынша көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің тежелуін келесідей екі жолмен түсіндіруге тырысады: біріншісі, оқушылар зат есім мен етістіктерді айыра алмайды. Ал, екіншісі, етістік пен толықтауыш сөйлемде қатар кездессе айыра алмайды делінген [11,58].
Ғалымдардың еңбектерін талқылаудан біз, көмекші мектеп оқушыларының сөздік қорларында сын есімдердің көптеп кездесетінін ескере отырып, сабақта балалардың күнделікті әрекеттерінде қолданатын сөздерде дыбысты дұрыс айтылуын қадағалау қажеттігі негізделді.
Логопедиялық тұрғыдан зерттеулерден: М.Е.Хватцев, Р.Е.Левина, Г.А.Каше, Д.И.Орлова, М.А.Савченко, Е.Ф.Соботович, Е.М.Гопиченко, Р.И.Лалаева, К.К.Карлеп және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулерін атап өтуге болды [34, 25, 31, 49,]. Аталмыш зерттеулердің мәліметтері бойынша көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларында сөйлеу тілінің бұзылысында дыбысты айту кемшіліктері 40-60 % қамтиды деп тұжырымдайды. М.Е.Хватцев пен Г.А.Кашенің берген мәліметтері бойынша көмекші мектептің бірінші сыныбында балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстары 80 % қамтиды екен [12,42].
Сөйлеу тіліндегі дыбыс айту ерекшеліктері С.Ш.Айтметова, Д.И.Орлова, Г.А.Каше, Р.Журавлева, А.В.Ястребова еңбектерінде қарастырылады [25,5,42]. Осы зерттеулерде қалыптағы балаларға қарағанда зияты бұзылған балаларда 7-8 есе жиі кездеседі, әсіресе 60-65 % оқушыларда дыбыс айту ерекшеліктері, көбінесе ысқырық, ызың дыбыстар бұзылатындығы жазылған. Атап өтсек, С.Ш.Айтметова өз зерттеуінде қол еңбегі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін бұзылысын түзетуде дыбысты дұрыс айтуды дамыту үшін жүргізілетін жұмыстың түрлерін көрсетіп өткен [13,45].
Н.А.Чевелева тұтығатын мектепке дейінгі балалармен қол еңбегі үрдісінде жүргізілетін түзету жұмысының ерекше жүйесін ұсынған [14,74]. Балалардағы тұтықпаны жоюдың бұл жүйесі бес кезеңнен құралған:
Дайындық (пропедевтикалық) кезеңі. Негізгі мақсаты - балаларға ұйымдастырылған тәрбиенің дағдыларын меңгеру, логопедтің аз сөз мөлшеріндегі логикалық нақты сөзін, оның қалыптағы ырғақтығын тыңдауды, уақытша балалардың өздерінің сөйлеу тілін ажыратуды үйрету.
Бірге жүретін сөйлеу тілі. Бұл кезеңде балалардың сөйлеу тілі өздерінің іс-әрекеттерімен бірге жүруге мүмкіндік беріледі. Сөйлеу тілінің жағдайға байланысты ұлғаюы үнемі көру талдағышына сүйенеді. Бұл арада логопедтің сұрақтарына және қол еңбектерін таңдауға байланысты күрделенеді.
Қорытынды сөйлеу тілі. Балалар өздері орындаған жұмысты толық немесе оның бір бөлігін ғана айтады. Қорытынды сөйлеу тілінің күрделілігі баланың іс-әрекетінің және оның жасағаны жайлы жауап беруі арасындағы интервалды реттеу (біртіндеп көбейту, күрделендіру, ұлғайту) жолымен жүзеге асады.
Алдын ала сөйлеу тілі. Балалар алдын ала не жасайтындары туралы айтады. Балалар көрнекі негізге сүйенбей, өздерінің жұмыстарын жоспарлап, алдын ала өздері орындайтын жұмысты, іс-әрекеттерді атау дағдылары дамиды. Фразалық (сөз тіркесті) сөйлеу тілі күрделенеді: балалар мағынасы жағына ұқсас сөздерді айтады, күрделі сөз тіркестерді қолданады, өздері әңгіме құрастырады. Осы кезеңде оларды логикалық ойлауға, өздерінің ойларын бірізділікпен және сауатты жеткізуге, сөздерді мағынасына байланысты дұрыс қолдануға үйретеді [15,30].
Сондай-ақ, А.В.Ястребованың логопедиялық сабақ жүйесінде оқушыларды оқытудың үш негізгі кезеңі ажыратылады. Олар: бірінші кезеңде тұтығатын оқушылар сөйлеу тілінің дыбыстық жағын мақсатты түрде бақылауға бағытталу жолымен сөйлеу тіліндегі өз білімдерін нақтылайды және кеңейтеді. Бірінші кезеңдегі логопедиялық сабақтың мазмұны 1) сөйлеу тілінің ырғақтылығымен, бір қалыптылығын реттейді; 2) сөздік қорын, түсініктерін және түсінгендерін нақтылайды және кеңейтеді; 3) сөйлеу тілінің грамматикалық жағын меңгереді; сөздік морфологиялық талдауын және дыбыстық дағдыларын бекітеді және дамытады.
Екінші кезеңде сөйлеу тілі бойынша алған білімдері белсендіріледі, анық, бірқалыпты, дұрыс ырғақты сөйлеу тілі күрделірек материалдар көмегімен, сөздік қорын, сөздік түсініктерді ары қарай дамыту мақсатымен бекітіледі.
Үшінші, соңғы кезеңде сөйлеу тілінің дыбыстық және интонациялық жағын дамыту жұмыстары жалғастырылады, оқушылардың алған білімдерін саналы түрде өмірлік жағдайларда тиімдік қолдануға, дұрыс ырғақты, бір қалыпты сөйлеу дағдыларын жағымды қолдануға бағыттаған. Ғалымның еңбегіне сүйенсек, тұтығатын балаларды дыбыс айтуын түзетуде жүргізетін логопедиялық жұмыстың негізгі бағыттарын келесідей анықтағанын байқауға болады:
а) өзара әрекеттесетін сөйлеу тілінің негізгі компоненттерін (фонетика, лексика, грамматика) сөйлеу тілінің ырғағымен және бір қалыптылығымен жұмыс жасағанда мақсатты түрде және жан-жақты дамыту;
ә) лопедиялық сабақтың дыбыстық материалын мектепке дейінгі тіл дамыту сабағының бағдарламасының мазмұнымен өзара байланыстыру;
б) балалардың сөйлеу тілінің белсенділігін дамыту болып табылады.
Н.А.Шарапановская өз зерттеуінде, көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларында дыбыс айту бұзылыстарының ауыр түрлерінің жиі кездесетін себептерінің бірі - артикуляциялық бұзылуынан екендігін дәлелдеуге тырысқан. Ғалым, артикуляциялық моторикасымен қол саусақтарының ұсақ дифференциялды моторикасының бұзылыстары мен дыбыс айту бұзылыстары арасында байланысты зерделеп, оны түзетуде тиімді жүзеге астындығын көрсеткен [16,54].
Осылайша, сөйлеу тіл бұзылысы бар балалардың дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру балалардың қызығушылықтарын арттыра отырып, еңбек әрекеті үдерісінде сөз дыбыстарының жеке элементерін дұрыс меңгерту арқылы жүзеге асыруға болатындығын айтуға болады. Мұнда, дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыруда бала өзінің қандай да бір қол еңбегін жасау кезінен әңгімелеп беруін, оның ішінде: өз іс-әркеттері туралы сұрақтарға әңгімелеу ретінде жауаптары мен өз қалаулары бойынша айтылымдарын және т.б. қарастыруға болады.
Жоғарыда аталып өткен арнайы әдебиет авторларының зерттеулері орыс тілінде жан-жақты қарастырылғанымен, қазақ тілінде зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін зерттеуге арналған жұмыстар жоқтың қасы. Десекте, Республикамызда дефектология ғылымының түрлі мәселелерімен айналуда еңбек сіңірген Г.Б.Ибатова, Г.М.Коржова, Қ.Қ.Өмірбекова және т.б. ғалымдардың есімін атап өтуге тұрарлық [17, 40].
Мәселен, Г.Б.Ибатова мен Г.М.Коржова өз еңбектерінде дамуында түрлі ауытқулары бар балалардың сөйлеу тілі дамуының түрлі ерекшеліктеріне тоқталып өткен. Ғалымдар балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарын тексеру барысында фонематикалық қабылдау жағдайын, артикуляциялық моторика, дыбыс айтуды, сөздің дыбыстық-буындық құрамын тексеруді неізге ала отырып қарастырған. Еңбекте: Дыбысты айтуды тексеру дыбыстың жеке айтылуы тексеруден басталып, кейіннен дыбыстың буында, сөзде (сөз басында, ортасында, соңында, буындық құрылымы оңай және күрделі сөздерде) қарастырылады. Сөйлеу тілінің барлық дыбыстары тексеріледі делінген [18,21].
Аталған мәселе жөнінде ғалым-әдіскер Т.Әбдікарімова пікірлеріне де сүйенуге болады. Мұнда бастауыш сыныптарда оқушы сөйлеу тілін дамыту белгілінген мәтінмен түзету жұмысын жүргізу қажеттігі айтылады. Сондай-ақ, ғалым Ана тілі оқулығымен тікелей байла - ныста баланың сөздік қорын молайтып, байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру керектігіне ерекше назар аударғандығы аңғарылады.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рах - метова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі. Олар:
1. сөздік жұмыстар;
2. сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3. байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше, бұл аталған жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алынып жүрілуі тиіс [19,20].
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақала, күнделік жаздыруды жатқызады [20,8]. Тіл да - мыту жұмыстары тіл туралы мәлімет, қа - зақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байла - нысты жүргізіледі. Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады, - дейді. Осыған байланысты Республикамыздың белгілі ғалымдары Қ.Қ.Өмірбекова, К.Н.Серкебаева, К.К.Бектаева және т.б. еңбектері жарық көре бастады [21,40]. Сонымен бірге, еңбек іс-әрекетіне байланысты тақырыптарды қазақ тілі сабағында пайдаланудың сабақ жоспарларын ұсынады.
Зерттеуші Қ.Қ.Өмірбекованың Көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сериялы суреттер бойынша шығарма жазу жұмысының жүйесі және К.К.Бектаеваның Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының мазмұндама жазу ерекшеліктері еңбектерінде арнайы сөйлем құрау дағдыларының ерекшеліктері мүмкіндігінше терең қарастырылған [22,74]. Аталған мәліметтерде, зияты бұзылған жоғарғы сынып оқушылары шығарма жазу кезінде көбінесе жай, жайылма сөйлемдерді қолданады. Орта сыныпта сөйлемде қателердің ерекше түрі кездеседі. Ол сөйлемдер не жай сөйлем түріне, не күрделі сөйлем түріне жатпайтын көмекші мектеп жасына дейінгі балаларға тән сөйлем түрі болып табылады, бұл жағдай - күрделі сөйлемді қолдануға бағыт деп есептеледі. Ал осының себебі, дыбыстың айтылуын дұрыс меңгермендіктен сөйлем барысына көптеп қате жіберетіндігі айтылған.
Жалпы, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева жүргізген зерттеулеріндегі әдістеменің негізі балаларды ауызекі және жазбаша сөйлеу тілін қалыптастыру үшін танымдық іс-әрекетін түзету мақсатымен оқыту үдерісін қарастыру болып табылған [23,85]. Онда, қазақ тілін оқытуға арналған әдістеменің міндеттері:
1. Қазақ тіліне оқытудың негізгі бағытталуын анықтау;
2. Түсінікті оқу материалының көлемі мен мазмұнын анықтау;
3. Қазақ тілін оқытудағы жалпы дидактикалық қағидаларды іске асыру жағдайларын анықтау және осы пәнді оқытудағы арнайы қағидаларды жете зерттеу;
4. Арнайы мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ақыл-ойының дамуының мүмкіндігінше жоғары деңгейге жеткізу үшін оқыту әдіс-тәсілдерін жаттығулар жүйесін және т.б. материалды зерттеу, баяндау;
5. Осы балаларға тіл құралдармен жағымды ықпал ету жолдарын іздестіру [24,47].
Бұл әдістеме иерархиялық көп сатылы ғылым болып келеді:
1. Негізгі әдістемелік концепцияларды (пікір, көзқарас) көрсететін түсініктер жүйесі кіреді (дидактикалық қағидаларды жүзеге асырудың әдістемелік жағдайы, ана тілін оқытудыңәдістемелік заңдылықтары, соның негізінде сауа, оқу, грамматика, емле оқыту жүйесінің ғылыми-теориялық заңдылықтары кіреді).
2. Оқу үрдісінің мақсаты, міндеті, мазмұны. Оқытудың әдіс-тәсілдері жаттығулар жүйесі және т.б.
3. Бағдарламалық тақырыптарға әдістемелік нұсқаулар.
Р.Е.Левина, П.Менюк, Г.Б.Ибатова, Г.М.Коржова және т.б. зерттеуші ғалымдар дамуында түрлі ауытқуы бар балалардың сөйлеу тілінің дамуы мен жетіспеушілігін зерттеу нысанасына сай зерделеп еңбектерін жарыққа шығарған [25,29]. Мәселен, П.Менюк сөйлеу тілінің дамуын бес кезеңге бөліп көрсеткен:
Бірінші кезеңде (тіл шыққанға дейінгі былдырға дейінгі) айқаймен алғашқы вокализация көбірек болады. Бұл кезеңде ерекше мән дауыс реакцияларының интонациялық сипатына беріледі. Ананың баласының айқайына жауабы маңызды, осы жауаппен баланың алғашқы дауыс рекцияларының мәнінінің дамуы арасындағы коррекциялық байланысқа назар аудырылады.
Зерттеулердің бұл аспектісі онтогегенздің ерте кезеңіндегі сөйлеу әрекетінің дамуында естуін бекітудің ролін көрсетіп отыр. Сөйлесу тілі дамуының алғашқы кезеңінде балалар акустикалық қоздырғыштарды ажырата алады, ал ол сөйлеу тілінің қабылдаудың қажетті шарты болып табылады.
Екінші кезең былдыр кезеңін қамтиды. Баланың дыбыстарды айтуы белсенді өз айқайын қадағалай бастап естіп қабыллдауды ажырата біледі.
Үшінші кезең - сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл кезеңнен баланың шыңайы дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауы сапалы өзгерісретге ұшырайды. Бұл кезеңде зерттеуші негізгі және сапасы жағынана жаңашыл деп баланы айтқан. Сөзінің ұзақтығын қабылдау мүмкіндігінің пайда болатынын есептейді. Алғаш рет моторлы және сенсорлы сөйлеу тілінің арасында байланыс пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл синтаксис және абстрактілі категория дамуының алғашқы кезеңі.
Бесінші кезең - тілдің грамматикалық категорияларының меңгеру болады. Аталаған кезеңділікке сөйлеу тілінің даму бұзылыстары кешеуілдеу механизмдерінің мүмкіндіктері ашылады [26,34 ].
Р.Е.Левина дыбыстарды игеруде қиынға соғатын аккустикалық жағынан ұқсас дыбыстар деп, келесі қателерді атады:
1) Р дыбысын Л дыбысына алмастыру немесе керісінше: ара - ала, төрт - төлт.
2) Ызың дыбыстарды ысқырық дыбыстарға алмастыру немесе керісінше: шана - сана, жаз - заз.
3) Ұяң дыбыстарды қатаң дыбыстармен алмастыру.
4) М дыбысын Н дыбысына алмастыру немесе керісінше мал - нал, мынау - нынау.
5) Дауыссыздардың жұмсақ айтылуы және жұмсақ дауыссыздардың қатты дауыссыздарға алмасуы: қасық - қасьиқ, сәбіз - табіз.
6) Й дыбысын Л дыбысына алмастыру: чай - таль.
7) Р және Л дыбысын Й дыбысына алмастыру: лақ - йақ.
8) С дыбысын Т дыбысына алмастыру: сағат - тағат.
З дыбысын Д дыбысына алмастыру: зымыран - дымылан, қаз - қад [27]. Күрделі сөзді жеңіл сөзге алмастыру: қарлығаш - қағаш [28,41].
Н.А.Шарапанованың бақылауы бойынша, сөйлеу тілі бұзылыстарының пайда болу механизмі сөйлеу функциясының қалыптасуының кешігуі, барлық тілдік деңгейде дыбыс айтуындағы кемістіктер лексика, грамматика, фонетика әсер еткенде байқалады [29,53]. Барлық осы кемістіктер зияты зақымдалған балаларды коммуникативті мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеліп соғады. Сөйлем ішіндегі үйлесімдіктің бұзылуы да көңіл аудартады. Сөйтіп, В.Г.Петрова көмекші мектеп оқушыларының сөз тіркестерінің үлгілерін келтіреді: Аққала бала жаса; Мен тиын орман көреді; Ол үй бару т.с.с. Сөйлеу тіліндегі осындай аграмматизмдердің болуының екі себебі бар: балалар түрлі грамматикалық формаларды қолданып үйренбейді, өйткені сөз соңындағы жалғауларды дұрыс қабылдамайды; жүйке үдерісінің тежелуі, ақырын жұмыс істеуі. Бала бір фразаны айта бастайды да, ойы басқаға бөлініп кеткендіктен сөзін аяқтамай жаңа ойының ортасынан жалғастыра береді. Былай болуы да мүмкін: бала фразаны айта бастайды, бірақ соңын ойластырып үлгермегендіктен, мағынасы келмеседе, басқа оймен қорытындылайды.
Сөйлеу тілінің даму динамикасы қол қимылы ауытқуларының сипатына және күрделігіне тәуелді. Бірқатар авторлар Е.М.Мастюкова, М.В.Ипполитова және т.б. моторлық саланың зақымдануының сөйлеу тілінің дамуы үшін келесі болжамдық жағымсыз белгілерді айқындайды:
1. Басты ұстап тұру қызметінің дамуы айтарлықтай кешіксе;
2. Ерте жастағы (7 айлық кезінен кейін) заттарды еркін ұстай алмауы;
3. Бір жаста заттармен күрделі әрекеттер жасай алмауы.
Жоғарыда аталған авторлардың мәліметтері сөйлеу тілінің дамуы мен қол қимыл-қозғалысының дамуы арасында байланыстығын дәлелдейді. Тәжірибелік тұрғыдан, бұл күрделі әрекет жасау қызметінің дамуы, еркін қимылдардың жетілуі балалардың сөйлеу тілінің ауытқулырын алдын алу мен жеңудің кешендік жүйесінің маңызды бөлімі болып табылады.
Сонымен, жалпы балалардың сөйлеу тілінің дамытуға арналған арнайы педагогикалық әдебиеттерді жинақтай және талдай келе, балалардың сөйлеу тілі бұзылысындағы дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру ерекшелігіне олардың күнделікті әрекетінде қолданатын сөздік қорын пайдаланған тиімді болады деген тұжырым жасалды. Дыбыс айтуын түзетуде ұйымдастырылған түзету жұмыстары кезінде пайда болған танымдық ойлауы балалардың сөйлеуге яғни, ойын жеткізуде дыбыстарды дұрыс айтуға деген қызығушылық түркісін оятады деген болжамға сүйенеміз.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыс айту ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалық шақ - баланың сезімдік тәжірибесінің орасан зор молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың адамға тән формаларын игеру, қиялдың күшті даму, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының қалыптасу кезеңі болып саналады. Үлкен ми сыңарлары қабықтарыныңреттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Мектепке дейінгі балалық шақта іс-әрекеттің жаңа түрлері қалыптасады. Атап айтқанда, ерте балалық шақта негізгі іс-әрекет заттық және ойын әрекетпен байланысады да, баланың тілінің дамуына негіз болады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан-ақ басталған қарым-қатынас қажеттілігінің әрі қарай дамуына байланысты жүзеге асады. Сөздік қарым-қатынас баладан қатынасу қабілетін талап еткен жағдайда, яғни үлкендер оны түсінікті сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра білуге көндіргін жағдайда пайда болады [30,85].
Балалардың жас ерекшелігіне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген әйгілі Ресей ғалымы Л.С.Выготский мен Швейцраия ғалымы Ж.Пиаже болды. Ғалымдардың еңбектерінде бала сөйлеуінің дамуын бірнеше сатыларға бөліп қарастырған. Атап айтсақ, алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан он бір айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты - баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, он бір айдан бір жыл жеті айға дейінгі аралық. Үшінші сатыда бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды. Бұд кезең үш жасқа дейінгі кезеңді қамтып, бүлдіршін сөздердің мән-мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметінде түсіне алады делінген.
Ал кейбір зерттеулерде, баланың сөйлеу тілінің дамуын екі негізгі кезеңге бөледі: сөйлеу тілі шыққанға дейін (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және сөйлеу тілі шыққан кезең (бір жастан кейін). Атап көрсетсек:
Сөйлеу тілі шыққанға дейін кезең дайындық кезең деп аталады екен. Өйткені, бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді. Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады. Олар айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан бөлек. Сонда да айқай да жылау да сөйлеу аппаратының үш бөлігінің (демалу, дауысшығару, артикуляция бөлігі) әр түрлі қимылдардың дамуына әсерін тигізеді [31,32].
Балада сөйлеу тілі шыққан кезең өз ара үш кезеңнен тұрады. Олар: мектеп жасына дейінгі алдыңғы кезең (1 жастар 3 жасқа дейін); мектеп жасына дейінгі кезең (3 жастан 7 жасқа дейін) және мектеп жасындағы кезең (7 жастан 17 жасқа дейін) біз зерттеуімізде зерттеу нысанамызға сәйкес алғашқы екі кезеңге тоқталып өтеміз. Баланың сөйлеу тілі оны құрайтын компоненттері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры және грамматикалық құрлысы.
Біздің зерпттеу нысанамызда мектеп жасына дейінгі алдыңғы кезеңде - сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында баланың күнделікті еститін сәйлеу тілінің маңызы зор. Бала осы кезеңде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек. Бұл кезеңде бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бұзып айтады немесе мүлдем айтпайтындығы дәленденген.
Е.К. Каверинова мен В.А.Петрова бір жасқа дейінгі нәрестелердің сөйлеуді дамыту көрсеткіштерін өңдеп көрсеткен. Олар: Екінші айында онымен сөйлескенде ұзақ уақыт күлімсірейді. Үшінші айында ересектердің сөздеріне қуана күлімдеп, аяқ-қолын қимылдатып, дыбыс беріп жауап қайтарады. Төртінші айында сәби ересек адамды дыбыс арқылы тауып, заттың орналасқан жерін ажырата алады. Қолдарын, аяқтарын қозғалта оьтырып, қатты дыбыстар шығара біледі. Бесінші айында өз жақындарын танып алады. Дауыс ырғақтарын ажыратады. Ұзақ уақыт әндете уілдейді. Алтыншы айда дыбыс буындарын айтады. Жетінші айында ұзақ уақыт былдырлайды. Сегізінші айында әртүрлі дыбыс буын қатты дауыс шығарып қайталайды. Үлкендердің өтінішімен қимылдарды орындайды. Мысалы: шапалақ соғу. Тоғызыншы айында ересектерге ұқсата әртүрлі дыбыстарды және буындарды қайталайды. Аты аталған заттарды ізден таба алады. Оныншы айында үлкендердің өтінішімен қимылдарды орындайды. Мысалы: Қолыңды бер, Сау бол. Он бірінші айында алғашқы сөздерді айтады,мама, бер, ав-ав. Ересектердің айтуымен таныс қимылдарды атқарады. Мысалы: Бөпені тербет, Допты әкел. Он екінші айында айналасында үлкен адамдардың сөздерін түсінеді. Заттардың атауын айтып түсіне алады.
П.Менюк сөйлеу тілінде дыбыстың дамымауын бес кезеңге бөліп көрсеткен:
Бірінші кезеңде (тіл шыққанға дейінгі былдырға дейінгі) айқаймен алғашқы вокализация көбірек болады. Бұл кезеңде ерекше мән дауыс реакцияларының интонациялық сипатына беріледі. Ананың баласының айқайына жауабы маңызды, осы жауаппен баланың алғашқы дауыс рекцияларының мәнінінің дамуы арасындағы коррекциялық байланысқа назар аудырылады.
Зерттеулердің бұл аспектісі онтогегенздің ерте кезеңіндегі сөйлеу әрекетінің дамуында естуін бекітудің ролін көрсетіп отыр. Сөйлесу тілі дамуының алғашқы кезеңінде балалар акустикалық қоздырғыштарды ажырата алады, ал ол сөйлеу тілінің қабылдаудың қажетті шарты болып табылады.
Екінші кезең былдыр кезеңін қамтиды. Баланың дыбыстарды айтуы белсенді өз айқайын қадағалай бастап естіп қабыллдауды ажырата біледі.
Үшінші кезең - сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл кезеңнен баланың шыңайы дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауы сапалы өзгерісретге ұшырайды. Бұл кезеңде зерттеуші негізгі және сапасы жағынана жаңашыл деп баланы айтқан. Сөзінің ұзақтығын қабылдау мүмкіндігінің пайда болатынын есептейді. Алғаш рет моторлы және сенсорлы сөйлеу тілінің арасында байланыс пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл синтаксис және абстрактілі категория дамуының алғашқы кезеңі.
Бесінші кезең - тілдің грамматикалық категорияларының меңгеру болады. Аталаған кезеңділікке сөйлеу тілінің даму бұзылыстары кешеуілдеу механизмдерінің мүмкіндіктері ашылады [32,19].
Психолог-дефектологтардың еңбектерімен танысуда сөйлеуге басқа жағынан да, яғни қимыл-қозғалыс дағдысы немесе анализаторлардың бірлескен іс-әрекеті нәтижесінде пайда болатын біліктілік ретінде қарауға болатынын айта аламыз. Әрине, бұл сөйлеуді талдаудың тек бір ғана аспектісі, ол басқа түрлерінен оқшауланбай қарастырылу керек.
Сөйлеу тілінің дыбысты айтуының тежелуін ғылыми тұрғыда дәлелдеген Р.Е.Левина болды [33,34]. Ғалым, сөйлеу тілінің кемістіктерін пайда болу себебтерін келесідей көрсеткен:
1) ана құрасғында даму барысында болған кеселдер, яғни анасының аяғы ауыр болып жүргенде әр түрлі инфекциялық аурулармен ауыруы, токсикоз, ана мен бала қанының сәйкес болмауы;
2) босану барысындағы жарақат (асфикция);
3) 1 жасқа дейінгі миының зақымдануы. Осының салдарынана баланың ақыл - ойының дамуында тежелу пайда болып, жалпы тіл кемістігініне душар болуы сипатталады. Балаларда кездесетін сөйлеу тіліндегі кемістік интелектісі қалыпты жағдайдағы балаларда сондай-ақ, ақыл-ойы төмен балаларда да кездесетінін айтып келесідей топқа бөліп атаған. Бұл топтар қазірде логопедтердің түзету жұмыстарында қолданысқа ие деуге болады. Біріншісі, бала сөйлеумен көзге түседі. Буындарды қос буынды сөздерді мама, папа, ата, апа сөздерін айта алады. Дыбасқа (мяу, ксс, мө) еліктейді. Олар бір сөз тіркестерін бірнеше мағынада қолданады. Мысалы, бип машина, ұшақ мағынасын білдірсе, ауа аударатындығын, укол салу сияқты мағынасын білдіреді. Дені сау балаларда бұлай сәйлеу 5-6 айға дейін созылып, бірте - бірте сөздік қоры көбейеді. Екіншісі, былдырлау, жестпен сөйлеумен қатар, сөз тіркестері болады. Бұл дәрежедегі сөздік қоры кедей, өзіне таныс заттар мен қимыл әрекетті білдіретін кедей сөздерден ғана тұрады. Сөз тіркестерін үлкендердің көмегімен ғана айта алады. Бірақ, грамматикалық құралымында өзгерістер болады. Күрделі сөйлем құра алмайды. Үшінші, алдағы айтылған түрлеріне қарағанда жеңілірек. Ауызекі сөйлегенде сөздік қорының аздығы байқалады. Сөздік қоры зат есім, етістіктен тұрады, сан есім, үстеу аз кездеседі. Септік жалғауларды, жұрнақтарды қолдануда қате кездеседі делінген [34,74].
Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бала өмірінің бірінші жылында сөйлеу тілінің дайындық кезеңін дамыту барысы орындалады. Баланың дауыс реакциясы қоршаған ортаның сөйлеуіне еліктеу арқылы дамиды. Бірінші дауыс реакциясының дамуы жаңа туылған баланың айқайында қандайа бір мән бар, қарқынды тыныс алу өкпенің дұрысталуын байқатады. Қарны ашып, жаураган кезде бала айқайлап ыңырсып, жылап кетеді. Дауыс реациясы дайын сөйлеу элементі, баланың бірінші айында ересектермен эмоционалды қарым-қатынасқа түскенде пайда болады. Баланың алғашқы күндері дыбыстық қарым-қатынасы үлкендермен экспрессивті сөйлеу қызметін атқарады Бірте-бірте уақыт өте келе бала ересектермен осындай қарым-қатынастың арқасында, 2-3 айда шамасында баланың бірінші күлкісі, яғни жандану комплексі пайда болады.
Баланың өмірінің алғашқы 2-3 айларында қуаныш көрінісі күшейе түсіп, жандану комплексі қарым - қатынас реакциясына айнала бастайды. Бала өзі жеке отырғаннан гөрі улкендермен сөйлескенде былдыр сөздерді екі есе көп айтады. Егер улкендер баланың қуанышты кезінде демеу берсе, яғни олармен белгілі бір қуанышыт қатанысқа түсіп сөйлесіп отыруы керек. Бұл баланың сөйлеуін немесе дыбыс айтуға деген құштарлығын артыра алады. Үш айда баланың өзі дыбыстарды, айтуды үйренеді. Одан кейін дауысты дыбыстар араласқан буындарды әуендетіп айтуы а-а-а, ла-ла, ғы-ғы, ды-дыға ауысады. Бұл сөйлеу тынысына жақсы жаттығу болып та табылады. Өмірінің бірінші жарты жылының аяғында буындарды айту, былдыр сөздері қосарланған буынды сөздерге жалғасады. Мәселен, сәби үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара бастайды.
Үш жарым жеті айлық сәбилерде нәзік көру сезімталдығы жіктеледі. Ол айналасындағы заттарды айқын ажырата бастайды: бір нәрсеге қуанады, ал кейбіреуіне тіптен назар аударады. Бес-алты айлығында уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан буындар құрап үйренеді, бір жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады. Бес айдан бастап сәби өз адамдарын және бөгде адамды таниды. Шартты рефлекс тәсілі бойынша жоғарғы жүйке әрекетін үйрену төрт жарым бес айлық сәбидің негізгі түстерді және денелерді ажырата білетінін көрсетті. Сонымен қатар, нәресте жасқа толарда заттарды топтастырылған бейне ретінде қабылдамайды, Ойыншық қайда деген сұрақтарға саусағымен көрсетеді. Балалар сөздің толық мағынасын және дыбысын бірден түсіне алмайды. Алғашқыда сәби сөздерге қарапайым дыбысқа жауап бергенде болады. Егер ересек адам қоңырау соғып қоңырау қайда? деп сұраса, сегіз - тоғыз айлық сәби дыбыс шыққан тұсқа мойын бұрады [35,32].
Алты мен тоғыз ай аралығында буындарды ба-ба-ба, ма-ма-ма, тя-тя-тя қайталау пайда болады. Бала естіген буындар мен сөздерді қасақана көп қайталайды. Туғаннан керең балаларда, дауыс реакциясы қуаныш сезімімен байланысты, гуілдеу немесе уілдеу сөздері уақыт өте келе кеш қалыптасады, бірақ естуі жойылғандықтан былдыр сөздері қалыптаспайды. 6-7 айлық балалармен олардың өз былдыры арқылы қысқа дыбыс да-да, ди-ди, та-та, ти-ти сияқты жаңа дыбыс тіркестерін тіркестіріп айтуға болады. Ал 7-8 айлық сабилерге буындарды ұқсатуды дамытуға ерекше назар аудару қажет. Нәрестемен дыбыс шығаруды алма кезек айту жақсы нәтиже береді.
Жылдың соңында қос дыбысты бірге айта біледі. 9-10 айлығында бір келкі дауыссыз дыбыс пен әркелкі дауысты дыбысты буындарды айта алады. Яғни, әр түрлі буынды қайталай біледі. Мысалы, нә-нә, тә-те, а-та, а-па, кә-кә және т.б. Бұл сәбидің былдырынан алғашқы мәнді сөздің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Он-он бір айдан бастап сәби тек дыбысқа ғана емес,сонымен қатар сөздің мәніне назар аударып ажырата біледі. Сәби жасына толғанда қарама-қарсы сөздерді ажырата біледі, мысалы доп, аю, қуыршақ, машина. Бірақ ұқсас дыбысты сөздерді жіктей алмайды.
Бір жасқа дейінгі сәбилердің екінші жарты жылдығында іс-әрекет, қимылдар және сөздер арасындағы байланыс қалыптасады. Осы байланыс арқылы бір қатар, көрсет, бер, ал, отыр, әкел және т.б. сол сияқты жәй қимылдарды орындауға, алғашқы мәнді сөздерді айтуға бет алыс пайда болады [36,52].
Баланың сөз қорының баюына, дұрыс сөйлеуіне қоршаған орта, үлкендердің сөздік қоры жақсы стимул. Үлкендердің сөзі анық, асықпайтындай және дұрыс болуы керек. Кейбір ата-аналар баланың сөзімен сөйлеймін деп сөзін бұрып айтады, олар балаға ұғынықты деп ойлайды, ол дұрыс емес. Екі жасында баланың сөздік қоры 300-ге жуық болады. Фразалар ұзын және қиын бола бастайды, ал сөздің айтылуы жақсарады.
Екі жасқа жеткенде баланың сөздік қоры 200-400 ге жетеді. Үш жасқа дейін бала сөйлей алмаса қобалжудың қажеті жоқ, онда мамандардан консультация алу қажет. Кейбір ата-аналар баласы өзі жай сөйлегісі келмей тұр деп өздерін басып, көп уақыт өткізіп алып көмек сұрайды. Ал 4 жасқа келгенде қарапайым сөздерден сөйлем құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік қоры ұлғайып активтік және пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік дегеніміз - бала өзі айтқан сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де, пассивтік дегеніміз өзі айта алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін сөздік қоры. Сондықтан бір жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған қайғырудың қажеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
0.1 Сөйлеу тілін дамытудың теориялық негізі
Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Сөйлеу тілі - ойдың тікелей құралы деп айта аламыз. Біз сөздің жәрдемімен ғана ойлай аламыз. Адамның ойлауы тек тіл арқылы ғана туып және де дабыс айтуы арқылы ғана жеткізіледі. Тілдің сөйлегенде бұзылып, дабыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан, баланың сөйлеуін дамытумен бірге біз оның дыбыс айтуын түзетуіміз керек. Бұл жайында ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті білім беруді дамыту жүйесі міндеттелген [2]. Аталған мәселелер бойынша баланың таза, дұрыс сөйлеуінің оның дыбысты дұрыс айтуының дамуыту туралы ғалымдардың зерттеулерін де негізге ала отырып зерделейміз.
Сөйлеу тілінің баланың жан-жақты дамуындағы барлық психикасына байланысын Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, Р.Е.Левина, А.Р.Лурия, А.А.Люблинская және т.б. психологтардың зерттеулерінде дәлелденген [13, 33] Мәселен, Л.С.Выготский сөйлеу тілі қызметінің негізгі үш түрін: комиуникативті, танымдық және реттеушілігік деп атап өткен. Бұл тұрғыда ғалымның еңбектер желісінен: Сөз ішінде ой тек қана анықталмайды, ол және істелінеді және Сөйлеу тілі ең алғаш адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы, ол кейін ойлау құралы сосын іс-әрекетті реттеуші деген тұжырымына сүйенуге болады [3].
Тіл дамыту мәселесінің психологиялық негіздерін анықтауда белгілі психологтардың (Ж.Аймауытов, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Галперин, А.С.Лурия, Н.И.Жинкин, Д.Б.Эльконин, Н.А.Степанов, А.А.Люблинская және т.б.) жоғары психикалық функциялардың дамуындағы сөз бен сөздің орны жайындағы теориялары оқушының дыбысты айту тілін дамытудың әдістемесін жасау басшылыққа алынды. Психологтар сөйлеу әрекеті екі түрлі деп, оларды сырттай сөйлеу және іштей сөйлеу деп бөліп, оларды бір-бірімен тығыз байланыстырады. Өйткені, олардың физиологиялық негізі бір десек те, олардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Сырттай сөйлеу тыңдаушысына бағытталады, ал іштей сөйлеу біреудің сөзін түсіну, ұғыну үшін жұмсалады деп санайды.
Аталып өткен ғалымдардың зерттеулерімен танысу бізге, сөйлеу тілінің мазмұндылығына, ойлау актілерінің орындалуындағы және баланың мінез-құлқындағы роліне бағытталғандығын өз зерттеуіміздің негізі ретінде топшылаймыз. Тілді оның әлеуметтік, психологиялық жағынан зерттеген еңбектерге сүйенсек, баланың психикалық дамуындағы жеке процестері болып саналатын сөйлесу мен ойлаудың бірімен бірінің байланысы және өзара тәуелдігі анықталады [4,6].
Н.В.Власова және Е.Ф.Рау мектепке дейінгі балалардың өз беттерімен дыбыс айту дәрежесіне байланысты сөздік жаттығуларды күрделендіріп құрастырды [30]. Ғалымдар мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін логопедиялық сабақтардың алғашқы әдістемелердің авторлары болып табылды. Мәселен, Н.А.Власова сөйлеу тілінің жеті түрін ажыратады, оларды мектепке дейінгі балалармен жүргізілетін сабақтарда бірізділікпен, кезектілікпен жүргізу керек:
1) қосарланған сөйлеу тілі;
2) қайталап сөйлеу;
3) таныс сурет бойынша жауап беру;
4) таныс суреттерді өздері суреттеу;
5) таңдалған кішігірім мәтіннің мазмұнын айту;
6) тосынан айтылған сөйлеу тілі (таныс емес суреттер бойынша);
7) қалыпты сөйлеу тілі (таныс әңгімелесу өтініш) [3].
Е.Ф.Рау логопедиялық жұмыстың міндетіне жүйелі жоспарланған сабақ арқылы сөйлеуі тежелген балалардың сөйлеу тіліндегі қысымнан айырылып, дыбыс айтуын еркін, ырғақты, бір қалыпты, анық етіп, дыбыс айтудағы қателерді жою және нақты, дұрыс артикуляцияны тәрбиелеу деп анықтама берген [4].
Зерттеуімізде, Н.А.Власова мен Е.Ф.Рау әдістемелердің негізіне балалардың өз сөйлеу тілінің дәрежесі алынады [5]. Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде алғаш болып кішкентай балалармен жүргізілетін жұмыс сөздік жаттығулардың бірізділігін, кезектілігін ұсынып қолданады, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін түзету жүйесінің жеке бөлімдерін құрастырды. Қазіргі таңда логопедтер осы әдістеменің кейбір элементтерін пайдаланады.
Н.А.Чевелева мен С.А.Миронова әдістемелері сөйлеу тілі тежелген балалардың еркін сөйлеу тілінің дағдыларын меңгеруге құралған [30]. Мұнда, Н.А.Чевелева бұл жұмысты балалардың қол еңбегін дамыту кезінде, ал С.А.Миронова балабақша бағдарламасының түрлі бөлімдерін өту кезінде жүзеге асырады. Мәселен, Н.А.Чевелева сөйлеу тілі тежелген мектепке дейінгі балалармен қол еңбегі үдерісінде жүргізілетін түзету жұмысының ерекше жүйесін ұсынған. Мектепке дейінгі ұйымдағы тәрбиелеу мен оқытудың бір бөліміне негізделіп, қол еңбегі үдерісінде сөйлеу тілі жаттығуларының біртіндеп күрделену қағидасы іске қосылған. Автор С.Л.Рубинштейн мен А.М.Леушинаның тұжырымына сүйене келе, баланың байланыстырып сөйлеу тілі ситуативті сөйлеу тілінен конткстті (өткен жағдайлармен, жоқ заттармен, келер әрекеттермен байланысты жалпылама) сөйлеу тіліне өту туралы тұжырымдамаға сүйенеді, одан кейін мектепке дейінгі кезеңде сөйлеу тілінің контестті және ситуативті түрлері бірге жүреді деп, сөйлеу тілі тежелген балалармен сөздік жаттығулар көрнекі, жеңіл сөйлеу тілінен біртіндеп контекстті айтылымдарға ауысып, бірге қорытындылап, алдын алады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының пайда болуын түрлі ғылыми аспектілерде келесідей зерттеушілер: психологиялық-педагогикалық (Р.ЕЛевина, 1951,1961; Э.Л.Фигередо, 1989); психологиялық-лингвистикалық (В.К.Урфинская, 1959,1963); медико-педагогикалық (С.С Лепидевский 1969); физиологиялық (Н.Н Трауготт 1940); клиникалық (Ю.Я Флоренская 1949) және т.б. қарастырған [34].
Сөйлеу тілі бұзылысы бар баланың дыбыс айту жүйесін, сөздің буындық құрылымын меңгеруін Р.Е.Левина, Г.А.Каше, А.К.Маркова, У.Н.Усанова, Л.Р.Вескер еңбектерінде талқыланса, сөйлеу тілі бұзылған балалардың түзете оқытудың бағыттарын Л.В.Чудинова, Л.Ф.Спирова, Г.А.Каше, Н.А.Никашена, Н.Л.Евзекова және т.б. зерттеулерінде көрсетілген [34, 25, 42].
Сондай-ақ, Л.Г.Парамонова, Р.И.Лалаева, Л.Ф.Спирова, Г.В.Чиркина, Т.Б.Филичова, М.Ф.Фомичева, М.Е.Хватцев және т.б. ғалымдар сөйлеу тілінің ақауы бар баланың фонетикалық естуін дер кезінде қалыптастыру маңыздылығын еңбектерінде арқау еткен [40, 31, 42]. Зерттеуші- ғалымдардың еңбектерінен дыбыс айтудың дамуы мен сөздік қорының мөлшері, грамматикалық қатарды меңгеру ерекшеліктері туралы кеңінен ашылып айтылған тұжырымдарын өз зерттеуіміздің теориялық негізі ретінде қарастырамыз.
В.В.Гербова, А.Шахнарович, Л.Щерба, Е.Кубрякова, С.Канцельсон, Т.Аяпова және т.б ғалымдыр баланың сөйлеу тілін зерттеумен айналысқан [6, 44, 48]. Мәселен, А.Шахнарович зерттеуінде баланың толық дамуында сөйлеу тілін жетілдіруде дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру маңыздылығы сөз етіледі [54,28,24,7 ].
Л.Щерба: Сөйлеу әрекеті дегеніміз - үздіксіз үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады, - десе, Т.Аяпова: Адам баласының сөйлеуі - баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі, белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты, қажетті болып табылатындығын айқындайды, - деген анықтама берген [7].
Сөйлеу тілін зерттеуде көптеген мәселені шешу жолын XX ғасырдың өзінде-ақ Ф.Де Соссюр бала тілінен қалыптастыруды іздестіру керектігін айтып өткен [52]. Бала тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу - адам баласының сөйлеу әрекеттерінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан, бастауыш сынып жастағы балалардың ең алдымен, ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қажет. Себебі, олардың сөйлеу әрекеті мектеп табалдырығын аттағаннан бастап қалыптаса бастайды. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Сөзді қабылдау, оның мәнісіне түсінуде мидың есту, көру, сипау, сипап-сезу, қозғалыс зоналарының бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ ми сыңарының төбе, самай, желке бөліктерінің қызметі де ерекше. Егер баланың ми құрылысының дамуы жетілмей, өзгеріс көрінсе зиятының бұзылуына немесе ақыл-ой кемістігіне апарады. Осының әсерінен баланың сөйлеу тілі дислалия, афазия, дизартрия, кекештену, тұтығу сияқты жағдайларға ұшырайды. Сондықтан, көмекші мектепте зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін түзете-дамыту жұмыстары жүргізіліп отырады.
Жалпы, арнайы әдебиеттерді талдаудан зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін дамыту туралы зерттеу жұмыстары көрініс тапқандығы байқалады. Атап айтсақ, В.Г.Петрова, М.П.Феофанов, М.Ф.Гнездилов, А.Х.Аксенова, Н.М.Барская, Е.Ф.Соботович, М.С.Певзнер, М.С.Соловева, И.П.Кариев және т.б. ғалымдардың зерттеулерінде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктерін, оның ішінде сөз қорының құрамын, дамыту жолдары қарастырылған [16,43]. Аталмыш ғалымдар сөйлеу тілінің грамматикалық, фонетикалық, лексикалық жағын көптеген авторлармен бірлесе отырып қарастырған.
М.П.Феофановтың зерттеуінде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінде үстеу сөздердің аздығы көрселген. Бірақ, 4-6 сыныпта үстеу сөздердің көлемі 2 есе, сандық үстеу саны 4 есеге асады делінсе, М.С.Певзнер көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің дамуына бұл балаларға тән көрініс сөйлеу тілінің кешеуілдеп дамуы деген анықтама беріп өткен [8, 48 ].
М.С.Соловева арнаулы мектептің төртінші сынып оқушыларының етістікті сөйлеу тілінде пайдалану ерекшелігін зерттеу барысында оқушылардың белсенді сөйлеу тілінде көбінесе өздерінің іс-әрекетіне қатысты етістіктерді пайдаланатынын айтады.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулерімен танысуда зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің бұзылысын олардың күнделікті іс-әрекетіне қатысты сөздермен байланыстыра түзете-дамыту жұмысын атқаруға болатындығы анықталды.
В.Г.Петрова, М.Ф.Гнездилов, Е.Ф.Соботович және т.б. авторлардың зерттеулерінде, зияты бұзылған оқушыларда сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптастыру көрсетілген. Грамматикалық құрылым аграмматизмде, грамматикалық жалпылауды талап ететін көптеген тапсырмаларды орындай алмауынан байланысты зерделенген.
В.Г.Петрованың еңбектерінде зияты бұзылған оқушылардың сөздік қорының кедейлігі көптеген себептермен түсіндіріледі, осының негізгісі олардың ақыл-ойының дамуының төменгі деңгейде болуында деп көрсеткен. Ғалымның пайымдауынша, зияты бұзылған балалардың сөз қоры біртіндеп кешеуілдеп дамиды. Бұл даму қоршаған шындықтың құбылысы мен заттары туралы түсінік пен елестетулер, оқушыларға таныс сөздер көмегімен іске асырылатындығын атап өткен. В.Г.Петрова Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы еңбегінде: Зияты бұзылған балалар өз сөздерінде жалпы және жеке терминдерді өте сирек қолданады. Бұл топтағы балалар ыдыс, киім деген сөздерден гөрі тарелка, кесе, қасық деп жеке атаған ыңғайлы. Кейде жалпы сөздерді мүлдем қолданбайды десек те болады. Ол тек ұзақ мақсатты түрде жасалған жұмыстың арқасында жасалады - деп жазған [9,21].
Арнайы әдебиеттерде қарастырып отырған мәселеге байланысты бірнеше зерттеулердің деректері орын алған. Зияты бұзылған оқушылардың өз бетімен сөйлеу тілін пайдалану туралы мағлұматтар, оқыту кезінде оның жалпылануы және нақтылануы, дыбысты дұрыс айту дағдыларының ерекшеліктері М.П.Феофанов монографиясында қарастырылған. М.П.Феофановтың мағлұматы бойынша көмекші мектептің оқушылары көбінесе сөйлеу тілінің саяздығында жай сөйлемдерді қолданады [46].
Г.М.Дульнев, В.Г.Петрова, Г.Н.Смирнованың зерттеулері бойынша, зияты бұзылған балалар көп сын есімдерді білмейді және олардың мағынасын дұрыс түсінбейді [17,42,]. Балалар өздеріне өте жақсы таныс заттарын бейнелегеннің өзінде өте аз құралдарын атайды, оларға нақты сипаттама бере алмайды. Мәселен, оларда сын есімдік сөздік қорлары аз, түстерді көп айыра алмайды, сарғыш, қызғылт түстерді қызыл деп атайды, заттың пішіндерін, көлемдерін дұрыс айыра алмайды. Г.М.Дульнев өз еңбектерінің бірінде көмекші мектеп оқушыларының заттық сөздерді, іс-қимылдық сөздерге қарағанда аз қолданатындығын көрсетіп өткен [10,65].
М.Ф.Гнездилов еңбектерінде зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің қалыпстасуының арнайы ерекшеліктеріне жан-жақты талдау беріледі, оқушылардың таным әркеттерін дамыту және түзету үшін жазбаша сөйлеу тілінің маңызы, оқушылардың сөйлеу тілін меңгеру үрдісін күрделендіретін себептер ашылып жазылған. Автордың ойы бойынша сөйлеу тілін меңгерудегі қиындықтар жалпы сөйлеу тілінің дамымауына, өзіндік ойлау әрекетінен, ерік-жігер сферасындағы ақаулықтардан, баланың өз әрекеттерін ұйымдастыра алмауынан болуы мүмкін деген тұжырым жасалады. М.Ф.Гнездиловтың нұсқауы бойынша көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің тежелуін келесідей екі жолмен түсіндіруге тырысады: біріншісі, оқушылар зат есім мен етістіктерді айыра алмайды. Ал, екіншісі, етістік пен толықтауыш сөйлемде қатар кездессе айыра алмайды делінген [11,58].
Ғалымдардың еңбектерін талқылаудан біз, көмекші мектеп оқушыларының сөздік қорларында сын есімдердің көптеп кездесетінін ескере отырып, сабақта балалардың күнделікті әрекеттерінде қолданатын сөздерде дыбысты дұрыс айтылуын қадағалау қажеттігі негізделді.
Логопедиялық тұрғыдан зерттеулерден: М.Е.Хватцев, Р.Е.Левина, Г.А.Каше, Д.И.Орлова, М.А.Савченко, Е.Ф.Соботович, Е.М.Гопиченко, Р.И.Лалаева, К.К.Карлеп және т.б. авторлардың еңбектері мен зерттеулерін атап өтуге болды [34, 25, 31, 49,]. Аталмыш зерттеулердің мәліметтері бойынша көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларында сөйлеу тілінің бұзылысында дыбысты айту кемшіліктері 40-60 % қамтиды деп тұжырымдайды. М.Е.Хватцев пен Г.А.Кашенің берген мәліметтері бойынша көмекші мектептің бірінші сыныбында балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстары 80 % қамтиды екен [12,42].
Сөйлеу тіліндегі дыбыс айту ерекшеліктері С.Ш.Айтметова, Д.И.Орлова, Г.А.Каше, Р.Журавлева, А.В.Ястребова еңбектерінде қарастырылады [25,5,42]. Осы зерттеулерде қалыптағы балаларға қарағанда зияты бұзылған балаларда 7-8 есе жиі кездеседі, әсіресе 60-65 % оқушыларда дыбыс айту ерекшеліктері, көбінесе ысқырық, ызың дыбыстар бұзылатындығы жазылған. Атап өтсек, С.Ш.Айтметова өз зерттеуінде қол еңбегі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін бұзылысын түзетуде дыбысты дұрыс айтуды дамыту үшін жүргізілетін жұмыстың түрлерін көрсетіп өткен [13,45].
Н.А.Чевелева тұтығатын мектепке дейінгі балалармен қол еңбегі үрдісінде жүргізілетін түзету жұмысының ерекше жүйесін ұсынған [14,74]. Балалардағы тұтықпаны жоюдың бұл жүйесі бес кезеңнен құралған:
Дайындық (пропедевтикалық) кезеңі. Негізгі мақсаты - балаларға ұйымдастырылған тәрбиенің дағдыларын меңгеру, логопедтің аз сөз мөлшеріндегі логикалық нақты сөзін, оның қалыптағы ырғақтығын тыңдауды, уақытша балалардың өздерінің сөйлеу тілін ажыратуды үйрету.
Бірге жүретін сөйлеу тілі. Бұл кезеңде балалардың сөйлеу тілі өздерінің іс-әрекеттерімен бірге жүруге мүмкіндік беріледі. Сөйлеу тілінің жағдайға байланысты ұлғаюы үнемі көру талдағышына сүйенеді. Бұл арада логопедтің сұрақтарына және қол еңбектерін таңдауға байланысты күрделенеді.
Қорытынды сөйлеу тілі. Балалар өздері орындаған жұмысты толық немесе оның бір бөлігін ғана айтады. Қорытынды сөйлеу тілінің күрделілігі баланың іс-әрекетінің және оның жасағаны жайлы жауап беруі арасындағы интервалды реттеу (біртіндеп көбейту, күрделендіру, ұлғайту) жолымен жүзеге асады.
Алдын ала сөйлеу тілі. Балалар алдын ала не жасайтындары туралы айтады. Балалар көрнекі негізге сүйенбей, өздерінің жұмыстарын жоспарлап, алдын ала өздері орындайтын жұмысты, іс-әрекеттерді атау дағдылары дамиды. Фразалық (сөз тіркесті) сөйлеу тілі күрделенеді: балалар мағынасы жағына ұқсас сөздерді айтады, күрделі сөз тіркестерді қолданады, өздері әңгіме құрастырады. Осы кезеңде оларды логикалық ойлауға, өздерінің ойларын бірізділікпен және сауатты жеткізуге, сөздерді мағынасына байланысты дұрыс қолдануға үйретеді [15,30].
Сондай-ақ, А.В.Ястребованың логопедиялық сабақ жүйесінде оқушыларды оқытудың үш негізгі кезеңі ажыратылады. Олар: бірінші кезеңде тұтығатын оқушылар сөйлеу тілінің дыбыстық жағын мақсатты түрде бақылауға бағытталу жолымен сөйлеу тіліндегі өз білімдерін нақтылайды және кеңейтеді. Бірінші кезеңдегі логопедиялық сабақтың мазмұны 1) сөйлеу тілінің ырғақтылығымен, бір қалыптылығын реттейді; 2) сөздік қорын, түсініктерін және түсінгендерін нақтылайды және кеңейтеді; 3) сөйлеу тілінің грамматикалық жағын меңгереді; сөздік морфологиялық талдауын және дыбыстық дағдыларын бекітеді және дамытады.
Екінші кезеңде сөйлеу тілі бойынша алған білімдері белсендіріледі, анық, бірқалыпты, дұрыс ырғақты сөйлеу тілі күрделірек материалдар көмегімен, сөздік қорын, сөздік түсініктерді ары қарай дамыту мақсатымен бекітіледі.
Үшінші, соңғы кезеңде сөйлеу тілінің дыбыстық және интонациялық жағын дамыту жұмыстары жалғастырылады, оқушылардың алған білімдерін саналы түрде өмірлік жағдайларда тиімдік қолдануға, дұрыс ырғақты, бір қалыпты сөйлеу дағдыларын жағымды қолдануға бағыттаған. Ғалымның еңбегіне сүйенсек, тұтығатын балаларды дыбыс айтуын түзетуде жүргізетін логопедиялық жұмыстың негізгі бағыттарын келесідей анықтағанын байқауға болады:
а) өзара әрекеттесетін сөйлеу тілінің негізгі компоненттерін (фонетика, лексика, грамматика) сөйлеу тілінің ырғағымен және бір қалыптылығымен жұмыс жасағанда мақсатты түрде және жан-жақты дамыту;
ә) лопедиялық сабақтың дыбыстық материалын мектепке дейінгі тіл дамыту сабағының бағдарламасының мазмұнымен өзара байланыстыру;
б) балалардың сөйлеу тілінің белсенділігін дамыту болып табылады.
Н.А.Шарапановская өз зерттеуінде, көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларында дыбыс айту бұзылыстарының ауыр түрлерінің жиі кездесетін себептерінің бірі - артикуляциялық бұзылуынан екендігін дәлелдеуге тырысқан. Ғалым, артикуляциялық моторикасымен қол саусақтарының ұсақ дифференциялды моторикасының бұзылыстары мен дыбыс айту бұзылыстары арасында байланысты зерделеп, оны түзетуде тиімді жүзеге астындығын көрсеткен [16,54].
Осылайша, сөйлеу тіл бұзылысы бар балалардың дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру балалардың қызығушылықтарын арттыра отырып, еңбек әрекеті үдерісінде сөз дыбыстарының жеке элементерін дұрыс меңгерту арқылы жүзеге асыруға болатындығын айтуға болады. Мұнда, дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыруда бала өзінің қандай да бір қол еңбегін жасау кезінен әңгімелеп беруін, оның ішінде: өз іс-әркеттері туралы сұрақтарға әңгімелеу ретінде жауаптары мен өз қалаулары бойынша айтылымдарын және т.б. қарастыруға болады.
Жоғарыда аталып өткен арнайы әдебиет авторларының зерттеулері орыс тілінде жан-жақты қарастырылғанымен, қазақ тілінде зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілін зерттеуге арналған жұмыстар жоқтың қасы. Десекте, Республикамызда дефектология ғылымының түрлі мәселелерімен айналуда еңбек сіңірген Г.Б.Ибатова, Г.М.Коржова, Қ.Қ.Өмірбекова және т.б. ғалымдардың есімін атап өтуге тұрарлық [17, 40].
Мәселен, Г.Б.Ибатова мен Г.М.Коржова өз еңбектерінде дамуында түрлі ауытқулары бар балалардың сөйлеу тілі дамуының түрлі ерекшеліктеріне тоқталып өткен. Ғалымдар балалардың сөйлеу тілі бұзылыстарын тексеру барысында фонематикалық қабылдау жағдайын, артикуляциялық моторика, дыбыс айтуды, сөздің дыбыстық-буындық құрамын тексеруді неізге ала отырып қарастырған. Еңбекте: Дыбысты айтуды тексеру дыбыстың жеке айтылуы тексеруден басталып, кейіннен дыбыстың буында, сөзде (сөз басында, ортасында, соңында, буындық құрылымы оңай және күрделі сөздерде) қарастырылады. Сөйлеу тілінің барлық дыбыстары тексеріледі делінген [18,21].
Аталған мәселе жөнінде ғалым-әдіскер Т.Әбдікарімова пікірлеріне де сүйенуге болады. Мұнда бастауыш сыныптарда оқушы сөйлеу тілін дамыту белгілінген мәтінмен түзету жұмысын жүргізу қажеттігі айтылады. Сондай-ақ, ғалым Ана тілі оқулығымен тікелей байла - ныста баланың сөздік қорын молайтып, байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру керектігіне ерекше назар аударғандығы аңғарылады.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рах - метова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі. Олар:
1. сөздік жұмыстар;
2. сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3. байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше, бұл аталған жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алынып жүрілуі тиіс [19,20].
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақала, күнделік жаздыруды жатқызады [20,8]. Тіл да - мыту жұмыстары тіл туралы мәлімет, қа - зақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байла - нысты жүргізіледі. Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады, - дейді. Осыған байланысты Республикамыздың белгілі ғалымдары Қ.Қ.Өмірбекова, К.Н.Серкебаева, К.К.Бектаева және т.б. еңбектері жарық көре бастады [21,40]. Сонымен бірге, еңбек іс-әрекетіне байланысты тақырыптарды қазақ тілі сабағында пайдаланудың сабақ жоспарларын ұсынады.
Зерттеуші Қ.Қ.Өмірбекованың Көмекші мектеп жасына дейінгі балалардың сериялы суреттер бойынша шығарма жазу жұмысының жүйесі және К.К.Бектаеваның Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының мазмұндама жазу ерекшеліктері еңбектерінде арнайы сөйлем құрау дағдыларының ерекшеліктері мүмкіндігінше терең қарастырылған [22,74]. Аталған мәліметтерде, зияты бұзылған жоғарғы сынып оқушылары шығарма жазу кезінде көбінесе жай, жайылма сөйлемдерді қолданады. Орта сыныпта сөйлемде қателердің ерекше түрі кездеседі. Ол сөйлемдер не жай сөйлем түріне, не күрделі сөйлем түріне жатпайтын көмекші мектеп жасына дейінгі балаларға тән сөйлем түрі болып табылады, бұл жағдай - күрделі сөйлемді қолдануға бағыт деп есептеледі. Ал осының себебі, дыбыстың айтылуын дұрыс меңгермендіктен сөйлем барысына көптеп қате жіберетіндігі айтылған.
Жалпы, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева жүргізген зерттеулеріндегі әдістеменің негізі балаларды ауызекі және жазбаша сөйлеу тілін қалыптастыру үшін танымдық іс-әрекетін түзету мақсатымен оқыту үдерісін қарастыру болып табылған [23,85]. Онда, қазақ тілін оқытуға арналған әдістеменің міндеттері:
1. Қазақ тіліне оқытудың негізгі бағытталуын анықтау;
2. Түсінікті оқу материалының көлемі мен мазмұнын анықтау;
3. Қазақ тілін оқытудағы жалпы дидактикалық қағидаларды іске асыру жағдайларын анықтау және осы пәнді оқытудағы арнайы қағидаларды жете зерттеу;
4. Арнайы мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ақыл-ойының дамуының мүмкіндігінше жоғары деңгейге жеткізу үшін оқыту әдіс-тәсілдерін жаттығулар жүйесін және т.б. материалды зерттеу, баяндау;
5. Осы балаларға тіл құралдармен жағымды ықпал ету жолдарын іздестіру [24,47].
Бұл әдістеме иерархиялық көп сатылы ғылым болып келеді:
1. Негізгі әдістемелік концепцияларды (пікір, көзқарас) көрсететін түсініктер жүйесі кіреді (дидактикалық қағидаларды жүзеге асырудың әдістемелік жағдайы, ана тілін оқытудыңәдістемелік заңдылықтары, соның негізінде сауа, оқу, грамматика, емле оқыту жүйесінің ғылыми-теориялық заңдылықтары кіреді).
2. Оқу үрдісінің мақсаты, міндеті, мазмұны. Оқытудың әдіс-тәсілдері жаттығулар жүйесі және т.б.
3. Бағдарламалық тақырыптарға әдістемелік нұсқаулар.
Р.Е.Левина, П.Менюк, Г.Б.Ибатова, Г.М.Коржова және т.б. зерттеуші ғалымдар дамуында түрлі ауытқуы бар балалардың сөйлеу тілінің дамуы мен жетіспеушілігін зерттеу нысанасына сай зерделеп еңбектерін жарыққа шығарған [25,29]. Мәселен, П.Менюк сөйлеу тілінің дамуын бес кезеңге бөліп көрсеткен:
Бірінші кезеңде (тіл шыққанға дейінгі былдырға дейінгі) айқаймен алғашқы вокализация көбірек болады. Бұл кезеңде ерекше мән дауыс реакцияларының интонациялық сипатына беріледі. Ананың баласының айқайына жауабы маңызды, осы жауаппен баланың алғашқы дауыс рекцияларының мәнінінің дамуы арасындағы коррекциялық байланысқа назар аудырылады.
Зерттеулердің бұл аспектісі онтогегенздің ерте кезеңіндегі сөйлеу әрекетінің дамуында естуін бекітудің ролін көрсетіп отыр. Сөйлесу тілі дамуының алғашқы кезеңінде балалар акустикалық қоздырғыштарды ажырата алады, ал ол сөйлеу тілінің қабылдаудың қажетті шарты болып табылады.
Екінші кезең былдыр кезеңін қамтиды. Баланың дыбыстарды айтуы белсенді өз айқайын қадағалай бастап естіп қабыллдауды ажырата біледі.
Үшінші кезең - сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл кезеңнен баланың шыңайы дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауы сапалы өзгерісретге ұшырайды. Бұл кезеңде зерттеуші негізгі және сапасы жағынана жаңашыл деп баланы айтқан. Сөзінің ұзақтығын қабылдау мүмкіндігінің пайда болатынын есептейді. Алғаш рет моторлы және сенсорлы сөйлеу тілінің арасында байланыс пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл синтаксис және абстрактілі категория дамуының алғашқы кезеңі.
Бесінші кезең - тілдің грамматикалық категорияларының меңгеру болады. Аталаған кезеңділікке сөйлеу тілінің даму бұзылыстары кешеуілдеу механизмдерінің мүмкіндіктері ашылады [26,34 ].
Р.Е.Левина дыбыстарды игеруде қиынға соғатын аккустикалық жағынан ұқсас дыбыстар деп, келесі қателерді атады:
1) Р дыбысын Л дыбысына алмастыру немесе керісінше: ара - ала, төрт - төлт.
2) Ызың дыбыстарды ысқырық дыбыстарға алмастыру немесе керісінше: шана - сана, жаз - заз.
3) Ұяң дыбыстарды қатаң дыбыстармен алмастыру.
4) М дыбысын Н дыбысына алмастыру немесе керісінше мал - нал, мынау - нынау.
5) Дауыссыздардың жұмсақ айтылуы және жұмсақ дауыссыздардың қатты дауыссыздарға алмасуы: қасық - қасьиқ, сәбіз - табіз.
6) Й дыбысын Л дыбысына алмастыру: чай - таль.
7) Р және Л дыбысын Й дыбысына алмастыру: лақ - йақ.
8) С дыбысын Т дыбысына алмастыру: сағат - тағат.
З дыбысын Д дыбысына алмастыру: зымыран - дымылан, қаз - қад [27]. Күрделі сөзді жеңіл сөзге алмастыру: қарлығаш - қағаш [28,41].
Н.А.Шарапанованың бақылауы бойынша, сөйлеу тілі бұзылыстарының пайда болу механизмі сөйлеу функциясының қалыптасуының кешігуі, барлық тілдік деңгейде дыбыс айтуындағы кемістіктер лексика, грамматика, фонетика әсер еткенде байқалады [29,53]. Барлық осы кемістіктер зияты зақымдалған балаларды коммуникативті мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеліп соғады. Сөйлем ішіндегі үйлесімдіктің бұзылуы да көңіл аудартады. Сөйтіп, В.Г.Петрова көмекші мектеп оқушыларының сөз тіркестерінің үлгілерін келтіреді: Аққала бала жаса; Мен тиын орман көреді; Ол үй бару т.с.с. Сөйлеу тіліндегі осындай аграмматизмдердің болуының екі себебі бар: балалар түрлі грамматикалық формаларды қолданып үйренбейді, өйткені сөз соңындағы жалғауларды дұрыс қабылдамайды; жүйке үдерісінің тежелуі, ақырын жұмыс істеуі. Бала бір фразаны айта бастайды да, ойы басқаға бөлініп кеткендіктен сөзін аяқтамай жаңа ойының ортасынан жалғастыра береді. Былай болуы да мүмкін: бала фразаны айта бастайды, бірақ соңын ойластырып үлгермегендіктен, мағынасы келмеседе, басқа оймен қорытындылайды.
Сөйлеу тілінің даму динамикасы қол қимылы ауытқуларының сипатына және күрделігіне тәуелді. Бірқатар авторлар Е.М.Мастюкова, М.В.Ипполитова және т.б. моторлық саланың зақымдануының сөйлеу тілінің дамуы үшін келесі болжамдық жағымсыз белгілерді айқындайды:
1. Басты ұстап тұру қызметінің дамуы айтарлықтай кешіксе;
2. Ерте жастағы (7 айлық кезінен кейін) заттарды еркін ұстай алмауы;
3. Бір жаста заттармен күрделі әрекеттер жасай алмауы.
Жоғарыда аталған авторлардың мәліметтері сөйлеу тілінің дамуы мен қол қимыл-қозғалысының дамуы арасында байланыстығын дәлелдейді. Тәжірибелік тұрғыдан, бұл күрделі әрекет жасау қызметінің дамуы, еркін қимылдардың жетілуі балалардың сөйлеу тілінің ауытқулырын алдын алу мен жеңудің кешендік жүйесінің маңызды бөлімі болып табылады.
Сонымен, жалпы балалардың сөйлеу тілінің дамытуға арналған арнайы педагогикалық әдебиеттерді жинақтай және талдай келе, балалардың сөйлеу тілі бұзылысындағы дыбыс айтуын түзетуді ұйымдастыру ерекшелігіне олардың күнделікті әрекетінде қолданатын сөздік қорын пайдаланған тиімді болады деген тұжырым жасалды. Дыбыс айтуын түзетуде ұйымдастырылған түзету жұмыстары кезінде пайда болған танымдық ойлауы балалардың сөйлеуге яғни, ойын жеткізуде дыбыстарды дұрыс айтуға деген қызығушылық түркісін оятады деген болжамға сүйенеміз.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыс айту ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалық шақ - баланың сезімдік тәжірибесінің орасан зор молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың адамға тән формаларын игеру, қиялдың күшті даму, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының қалыптасу кезеңі болып саналады. Үлкен ми сыңарлары қабықтарыныңреттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Мектепке дейінгі балалық шақта іс-әрекеттің жаңа түрлері қалыптасады. Атап айтқанда, ерте балалық шақта негізгі іс-әрекет заттық және ойын әрекетпен байланысады да, баланың тілінің дамуына негіз болады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан-ақ басталған қарым-қатынас қажеттілігінің әрі қарай дамуына байланысты жүзеге асады. Сөздік қарым-қатынас баладан қатынасу қабілетін талап еткен жағдайда, яғни үлкендер оны түсінікті сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра білуге көндіргін жағдайда пайда болады [30,85].
Балалардың жас ерекшелігіне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген әйгілі Ресей ғалымы Л.С.Выготский мен Швейцраия ғалымы Ж.Пиаже болды. Ғалымдардың еңбектерінде бала сөйлеуінің дамуын бірнеше сатыларға бөліп қарастырған. Атап айтсақ, алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан он бір айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты - баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, он бір айдан бір жыл жеті айға дейінгі аралық. Үшінші сатыда бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды. Бұд кезең үш жасқа дейінгі кезеңді қамтып, бүлдіршін сөздердің мән-мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметінде түсіне алады делінген.
Ал кейбір зерттеулерде, баланың сөйлеу тілінің дамуын екі негізгі кезеңге бөледі: сөйлеу тілі шыққанға дейін (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және сөйлеу тілі шыққан кезең (бір жастан кейін). Атап көрсетсек:
Сөйлеу тілі шыққанға дейін кезең дайындық кезең деп аталады екен. Өйткені, бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді. Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады. Олар айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан бөлек. Сонда да айқай да жылау да сөйлеу аппаратының үш бөлігінің (демалу, дауысшығару, артикуляция бөлігі) әр түрлі қимылдардың дамуына әсерін тигізеді [31,32].
Балада сөйлеу тілі шыққан кезең өз ара үш кезеңнен тұрады. Олар: мектеп жасына дейінгі алдыңғы кезең (1 жастар 3 жасқа дейін); мектеп жасына дейінгі кезең (3 жастан 7 жасқа дейін) және мектеп жасындағы кезең (7 жастан 17 жасқа дейін) біз зерттеуімізде зерттеу нысанамызға сәйкес алғашқы екі кезеңге тоқталып өтеміз. Баланың сөйлеу тілі оны құрайтын компоненттері бойынша дамиды: дыбыс айтуы, сөздік қоры және грамматикалық құрлысы.
Біздің зерпттеу нысанамызда мектеп жасына дейінгі алдыңғы кезеңде - сөйлеу тілінің фонетикалық жағының дамуында баланың күнделікті еститін сәйлеу тілінің маңызы зор. Бала осы кезеңде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін естуі керек. Бұл кезеңде бала дыбыстарды алмастырып, шатастырып, бұзып айтады немесе мүлдем айтпайтындығы дәленденген.
Е.К. Каверинова мен В.А.Петрова бір жасқа дейінгі нәрестелердің сөйлеуді дамыту көрсеткіштерін өңдеп көрсеткен. Олар: Екінші айында онымен сөйлескенде ұзақ уақыт күлімсірейді. Үшінші айында ересектердің сөздеріне қуана күлімдеп, аяқ-қолын қимылдатып, дыбыс беріп жауап қайтарады. Төртінші айында сәби ересек адамды дыбыс арқылы тауып, заттың орналасқан жерін ажырата алады. Қолдарын, аяқтарын қозғалта оьтырып, қатты дыбыстар шығара біледі. Бесінші айында өз жақындарын танып алады. Дауыс ырғақтарын ажыратады. Ұзақ уақыт әндете уілдейді. Алтыншы айда дыбыс буындарын айтады. Жетінші айында ұзақ уақыт былдырлайды. Сегізінші айында әртүрлі дыбыс буын қатты дауыс шығарып қайталайды. Үлкендердің өтінішімен қимылдарды орындайды. Мысалы: шапалақ соғу. Тоғызыншы айында ересектерге ұқсата әртүрлі дыбыстарды және буындарды қайталайды. Аты аталған заттарды ізден таба алады. Оныншы айында үлкендердің өтінішімен қимылдарды орындайды. Мысалы: Қолыңды бер, Сау бол. Он бірінші айында алғашқы сөздерді айтады,мама, бер, ав-ав. Ересектердің айтуымен таныс қимылдарды атқарады. Мысалы: Бөпені тербет, Допты әкел. Он екінші айында айналасында үлкен адамдардың сөздерін түсінеді. Заттардың атауын айтып түсіне алады.
П.Менюк сөйлеу тілінде дыбыстың дамымауын бес кезеңге бөліп көрсеткен:
Бірінші кезеңде (тіл шыққанға дейінгі былдырға дейінгі) айқаймен алғашқы вокализация көбірек болады. Бұл кезеңде ерекше мән дауыс реакцияларының интонациялық сипатына беріледі. Ананың баласының айқайына жауабы маңызды, осы жауаппен баланың алғашқы дауыс рекцияларының мәнінінің дамуы арасындағы коррекциялық байланысқа назар аудырылады.
Зерттеулердің бұл аспектісі онтогегенздің ерте кезеңіндегі сөйлеу әрекетінің дамуында естуін бекітудің ролін көрсетіп отыр. Сөйлесу тілі дамуының алғашқы кезеңінде балалар акустикалық қоздырғыштарды ажырата алады, ал ол сөйлеу тілінің қабылдаудың қажетті шарты болып табылады.
Екінші кезең былдыр кезеңін қамтиды. Баланың дыбыстарды айтуы белсенді өз айқайын қадағалай бастап естіп қабыллдауды ажырата біледі.
Үшінші кезең - сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл кезеңнен баланың шыңайы дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауы сапалы өзгерісретге ұшырайды. Бұл кезеңде зерттеуші негізгі және сапасы жағынана жаңашыл деп баланы айтқан. Сөзінің ұзақтығын қабылдау мүмкіндігінің пайда болатынын есептейді. Алғаш рет моторлы және сенсорлы сөйлеу тілінің арасында байланыс пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөз деңгейінде қатынас жасау. Бұл синтаксис және абстрактілі категория дамуының алғашқы кезеңі.
Бесінші кезең - тілдің грамматикалық категорияларының меңгеру болады. Аталаған кезеңділікке сөйлеу тілінің даму бұзылыстары кешеуілдеу механизмдерінің мүмкіндіктері ашылады [32,19].
Психолог-дефектологтардың еңбектерімен танысуда сөйлеуге басқа жағынан да, яғни қимыл-қозғалыс дағдысы немесе анализаторлардың бірлескен іс-әрекеті нәтижесінде пайда болатын біліктілік ретінде қарауға болатынын айта аламыз. Әрине, бұл сөйлеуді талдаудың тек бір ғана аспектісі, ол басқа түрлерінен оқшауланбай қарастырылу керек.
Сөйлеу тілінің дыбысты айтуының тежелуін ғылыми тұрғыда дәлелдеген Р.Е.Левина болды [33,34]. Ғалым, сөйлеу тілінің кемістіктерін пайда болу себебтерін келесідей көрсеткен:
1) ана құрасғында даму барысында болған кеселдер, яғни анасының аяғы ауыр болып жүргенде әр түрлі инфекциялық аурулармен ауыруы, токсикоз, ана мен бала қанының сәйкес болмауы;
2) босану барысындағы жарақат (асфикция);
3) 1 жасқа дейінгі миының зақымдануы. Осының салдарынана баланың ақыл - ойының дамуында тежелу пайда болып, жалпы тіл кемістігініне душар болуы сипатталады. Балаларда кездесетін сөйлеу тіліндегі кемістік интелектісі қалыпты жағдайдағы балаларда сондай-ақ, ақыл-ойы төмен балаларда да кездесетінін айтып келесідей топқа бөліп атаған. Бұл топтар қазірде логопедтердің түзету жұмыстарында қолданысқа ие деуге болады. Біріншісі, бала сөйлеумен көзге түседі. Буындарды қос буынды сөздерді мама, папа, ата, апа сөздерін айта алады. Дыбасқа (мяу, ксс, мө) еліктейді. Олар бір сөз тіркестерін бірнеше мағынада қолданады. Мысалы, бип машина, ұшақ мағынасын білдірсе, ауа аударатындығын, укол салу сияқты мағынасын білдіреді. Дені сау балаларда бұлай сәйлеу 5-6 айға дейін созылып, бірте - бірте сөздік қоры көбейеді. Екіншісі, былдырлау, жестпен сөйлеумен қатар, сөз тіркестері болады. Бұл дәрежедегі сөздік қоры кедей, өзіне таныс заттар мен қимыл әрекетті білдіретін кедей сөздерден ғана тұрады. Сөз тіркестерін үлкендердің көмегімен ғана айта алады. Бірақ, грамматикалық құралымында өзгерістер болады. Күрделі сөйлем құра алмайды. Үшінші, алдағы айтылған түрлеріне қарағанда жеңілірек. Ауызекі сөйлегенде сөздік қорының аздығы байқалады. Сөздік қоры зат есім, етістіктен тұрады, сан есім, үстеу аз кездеседі. Септік жалғауларды, жұрнақтарды қолдануда қате кездеседі делінген [34,74].
Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бала өмірінің бірінші жылында сөйлеу тілінің дайындық кезеңін дамыту барысы орындалады. Баланың дауыс реакциясы қоршаған ортаның сөйлеуіне еліктеу арқылы дамиды. Бірінші дауыс реакциясының дамуы жаңа туылған баланың айқайында қандайа бір мән бар, қарқынды тыныс алу өкпенің дұрысталуын байқатады. Қарны ашып, жаураган кезде бала айқайлап ыңырсып, жылап кетеді. Дауыс реациясы дайын сөйлеу элементі, баланың бірінші айында ересектермен эмоционалды қарым-қатынасқа түскенде пайда болады. Баланың алғашқы күндері дыбыстық қарым-қатынасы үлкендермен экспрессивті сөйлеу қызметін атқарады Бірте-бірте уақыт өте келе бала ересектермен осындай қарым-қатынастың арқасында, 2-3 айда шамасында баланың бірінші күлкісі, яғни жандану комплексі пайда болады.
Баланың өмірінің алғашқы 2-3 айларында қуаныш көрінісі күшейе түсіп, жандану комплексі қарым - қатынас реакциясына айнала бастайды. Бала өзі жеке отырғаннан гөрі улкендермен сөйлескенде былдыр сөздерді екі есе көп айтады. Егер улкендер баланың қуанышты кезінде демеу берсе, яғни олармен белгілі бір қуанышыт қатанысқа түсіп сөйлесіп отыруы керек. Бұл баланың сөйлеуін немесе дыбыс айтуға деген құштарлығын артыра алады. Үш айда баланың өзі дыбыстарды, айтуды үйренеді. Одан кейін дауысты дыбыстар араласқан буындарды әуендетіп айтуы а-а-а, ла-ла, ғы-ғы, ды-дыға ауысады. Бұл сөйлеу тынысына жақсы жаттығу болып та табылады. Өмірінің бірінші жарты жылының аяғында буындарды айту, былдыр сөздері қосарланған буынды сөздерге жалғасады. Мәселен, сәби үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара бастайды.
Үш жарым жеті айлық сәбилерде нәзік көру сезімталдығы жіктеледі. Ол айналасындағы заттарды айқын ажырата бастайды: бір нәрсеге қуанады, ал кейбіреуіне тіптен назар аударады. Бес-алты айлығында уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан буындар құрап үйренеді, бір жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады. Бес айдан бастап сәби өз адамдарын және бөгде адамды таниды. Шартты рефлекс тәсілі бойынша жоғарғы жүйке әрекетін үйрену төрт жарым бес айлық сәбидің негізгі түстерді және денелерді ажырата білетінін көрсетті. Сонымен қатар, нәресте жасқа толарда заттарды топтастырылған бейне ретінде қабылдамайды, Ойыншық қайда деген сұрақтарға саусағымен көрсетеді. Балалар сөздің толық мағынасын және дыбысын бірден түсіне алмайды. Алғашқыда сәби сөздерге қарапайым дыбысқа жауап бергенде болады. Егер ересек адам қоңырау соғып қоңырау қайда? деп сұраса, сегіз - тоғыз айлық сәби дыбыс шыққан тұсқа мойын бұрады [35,32].
Алты мен тоғыз ай аралығында буындарды ба-ба-ба, ма-ма-ма, тя-тя-тя қайталау пайда болады. Бала естіген буындар мен сөздерді қасақана көп қайталайды. Туғаннан керең балаларда, дауыс реакциясы қуаныш сезімімен байланысты, гуілдеу немесе уілдеу сөздері уақыт өте келе кеш қалыптасады, бірақ естуі жойылғандықтан былдыр сөздері қалыптаспайды. 6-7 айлық балалармен олардың өз былдыры арқылы қысқа дыбыс да-да, ди-ди, та-та, ти-ти сияқты жаңа дыбыс тіркестерін тіркестіріп айтуға болады. Ал 7-8 айлық сабилерге буындарды ұқсатуды дамытуға ерекше назар аудару қажет. Нәрестемен дыбыс шығаруды алма кезек айту жақсы нәтиже береді.
Жылдың соңында қос дыбысты бірге айта біледі. 9-10 айлығында бір келкі дауыссыз дыбыс пен әркелкі дауысты дыбысты буындарды айта алады. Яғни, әр түрлі буынды қайталай біледі. Мысалы, нә-нә, тә-те, а-та, а-па, кә-кә және т.б. Бұл сәбидің былдырынан алғашқы мәнді сөздің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Он-он бір айдан бастап сәби тек дыбысқа ғана емес,сонымен қатар сөздің мәніне назар аударып ажырата біледі. Сәби жасына толғанда қарама-қарсы сөздерді ажырата біледі, мысалы доп, аю, қуыршақ, машина. Бірақ ұқсас дыбысты сөздерді жіктей алмайды.
Бір жасқа дейінгі сәбилердің екінші жарты жылдығында іс-әрекет, қимылдар және сөздер арасындағы байланыс қалыптасады. Осы байланыс арқылы бір қатар, көрсет, бер, ал, отыр, әкел және т.б. сол сияқты жәй қимылдарды орындауға, алғашқы мәнді сөздерді айтуға бет алыс пайда болады [36,52].
Баланың сөз қорының баюына, дұрыс сөйлеуіне қоршаған орта, үлкендердің сөздік қоры жақсы стимул. Үлкендердің сөзі анық, асықпайтындай және дұрыс болуы керек. Кейбір ата-аналар баланың сөзімен сөйлеймін деп сөзін бұрып айтады, олар балаға ұғынықты деп ойлайды, ол дұрыс емес. Екі жасында баланың сөздік қоры 300-ге жуық болады. Фразалар ұзын және қиын бола бастайды, ал сөздің айтылуы жақсарады.
Екі жасқа жеткенде баланың сөздік қоры 200-400 ге жетеді. Үш жасқа дейін бала сөйлей алмаса қобалжудың қажеті жоқ, онда мамандардан консультация алу қажет. Кейбір ата-аналар баласы өзі жай сөйлегісі келмей тұр деп өздерін басып, көп уақыт өткізіп алып көмек сұрайды. Ал 4 жасқа келгенде қарапайым сөздерден сөйлем құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік қоры ұлғайып активтік және пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік дегеніміз - бала өзі айтқан сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де, пассивтік дегеніміз өзі айта алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін сөздік қоры. Сондықтан бір жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған қайғырудың қажеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz