Несиелік тәуекелді анықтау
Баишев университеті
Бизнес және құқық жоғарғы мектебі
Курстық жұмыс
Пән:
Тақырыбы:Тұтыну несиесі, оның түрлері және әр елде даму ерекшеліктері
Орындаған: қаржы-201 тобының студенті
Бақытжан Ф.А.
Тексерген: магистр, аға оқытушы
Барышева Ж.Б.
Ақтөбе, 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Тұтыну несиесі және оның әлеуметтік-экономикалық маңызы
1.1.Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның түрлері ... ... ... ... ... ..5
1.2.Тұтыну несиесінің түрлері және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3.Қазақстан Республикасының экономикалық тұтыну несиесін беру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.Тұтыну несиесінің ҚР "Ұлттық банк" тәжірибесінде талдау
2.1.Ұлттық банктің тарихы және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2.Тұтыну несиесінің тұтыну несиесінің Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3. Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының жаңа бағдарының маңызы мен қызмет ету механизмі ... ... ... .. ... ... ... ... ...24
3.Жеке тұлғаларды несиелеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже. Кредит деген сөз,қарыз,несие деген kredo-сенемін деген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет көрсетеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формада:бай және кедей қоғамдарда көрінеді.Несие қатынастары ақша қатынастары ретінде үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарын өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалай түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарады.Оның капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады,меншіктің ақшалы түрі тауарға,тауарлы меншік өндірістікке,өндірістік тауарларға және тауарлық қайта түріне ауысып отырады.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптары бар.Біріншіден,несие келісімінің қатысушылары-несие беруші мен қарыз алуша-экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер болып табылады.Екіншіден,егер несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерлен шықса,онда бұл жағдайда несие өте қажет болады.Несие келісімін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызуғышылық танытушылары болу керек Ф.Энгельс Әрбір қоғамның экономика мүддесі,ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп тұжырымдады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасында мүдделік бірдей болған кезде,бір жағынан,несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда,екінші жағынан оны алуда несиелік қатыр-қатынастар туындап отырады.
Сондықтан, экономикалық негіз (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Қараржатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымының бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге қарым-қатынастар туындауда.
Осылайша,экономикалық негіз бен пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп беруде.
Нарықтық экономика дамыған сайын несие түрлері де көбеюде.Соның ішінде тұтыну несиесіне келетін болсақ,оның негізгі мақсаты-халыққа тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартып отыруды көздейді.
Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты.Біріншіден,тауар айналымы өскен сайын,несие көлемі де көбейеді,себебі тауарға деген сұраныс тудырады.Бұл байланыс әсіресе қазір,нарық тұтыну тауарларымен қаныққан сайын арта түспек.Жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтау және оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Тұтыну несиесі тауар формасында және ақшалай берілуі мүмкін.Соңғы кезде,Қазақстанда ақшалай берілетін тұтыну несиесі өріс салуда.Олар көбінесе машина және ұзақ мерзімге қолданылатын тараулар алуға,үйлер салуға,сатып алуға және тағы басқа да мақсаттарға көздейді.
Жалпы тұтыну несиесінің көлемі халықтың тұрмыс жағдайын және кәсіпкерлердің тауарларын өткізуге үлкен ықпал жасайды.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады.Ол тауарларға деген сұранысты,оларды өндіруді көбейтуге және сатуға ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысты орташа жұмысшылар қызметкерлер қолданады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған қымбатырақ болғанымен,төленіп сомалы біртіндеп өтеуге мүмкіндік беруде.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тұтыну несиесі де, оның бір түрі болып табылатын ипотекалық несие де дамудың жаңа сатысында.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі- Казкоммерцбанк АҚ-ғ жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды сатып алу мақсатында берілетін тұтыну несиесімен байланысты экономикалық несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде талдау жүргізіп отыр.Тұтыну несиесінің экономикалық мәнін,жеке тұлғалардың тұтыну несиелерін қандай мақсаттарға алатынын және тұтыну несиесінің берілу тәртібімен танысу-жұмыстың мақсаты болып отыр.
1.Тұтыну несиесі және оның әлеуметтік-экономикалық маңызы.
1.1.Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның түрлері.
Несие қатынастарының нақты көрінісін-несиенің формалары мен түрлерін сипаттайды.Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оны қолданатын түрін өзгертуде.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін,сондай-ақ несилік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелеп отыр.
Несиелік принциптері негізінде несиелік процесс,яғни банктік несиелердің берілу,пайдаланылуы және қайтарылуы арқылы жүзеге асырылады.Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:несиенің мақсаты және мерзімі,олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелігі және т.б түрлері анықталады.
Несиенің екі формасы бар:коммерциялық несие және банктік несие.Бұл екі несие бір-бірімен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша қарастыруға болады.
Коммерциялық несие - тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін, ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.Әдетте коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік несие жүйесін қалап отыр.Коммерциялық несие тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын жеделдетуде.
Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін өтейді.Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар болып отыр.Олар:
-несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен шектеледі.
-несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты яғни,дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып коммерциялық несиенің көлемі қысқартылды.
-несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді:оны тек-өндіріс құрал-жабдықтарын шығаратын салалар және оларды пайдаланатын салаларға береді,керісінше болуы мүмкін емес.Мысалы,комбайн зауыты өз өнімін комбайындарды несиеге алу шаруашылығын сатуға болады,ал ауылшаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорытынды айтқанда коммерциялық несиенің банктік несиеден ерекшелігі-ол тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие- ол банкте шығарылған қаражат қорынан клиенттерге қайтарым мерзімін белгілеп,ақша түрінде берілетін несие.Коммерциялық несие банктік несиенің бір-бірінен бір сыпыра ерекшеліктері бар.
Біріншіден,коммерциялық несие тауар түрінде берілсе,ал банктік несие ақша түрінде беріледі.Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді.Банктік несие өндірушіден де,сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы арқылы беріледі.
Екіншіден,коммерциялық несие банктік несие бір-бірінен,субъектілер ,яғни келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады.Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де,кәсіпкер жүреді.Бакнтік несиеде несие беруші-банк, қарыз алушы-кәсіпкер.
Үшіншіден,коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен жойылады,себебі банктік несиені қолдану өрісі кең болып келеді.Коммерциялық несие тек тауар айналасына қызмет көрсетсе,банктік несие халықтың барлық топтарының уақытша бос ақшасын шоғырландырып,оны капиталға айналдырады.
Төртіншіден,бұл екі несиенің динамикасы да біркелкі емес.Коммерцияциялық несиенің көлемі өндіріс тауар айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып отырады.Өнеркәсіптің дамуы кезінде ұсыныс пен сұраныс өсіп,дағдарыс кезінде төмендейді.Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру қысқарып,ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс төмендейді.Өндіріснің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп,өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды.Олардан банктік несиенік екі жақтылығы туындайды:қарыз алушы,оны өндірістік капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса,онда капитал қарызы,ал қарыз міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса,онда ақша қарызы болады.Банктік несиенің мұндай шарттары екі түрге бөлінуі қарыздардың алған несиені пайдалану мақсатына байланысты болады.Егер қарыздар несиенің кепілдігіне тауар,вексель,бағалы қағаздарды беріп алса,онда қарыздардың банктен ақша қарызын алғаны.Егер қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етілмеген несие алса,онда қарыздардың капитал несиесін алғаны.
Несиенің негізгі екі формасы-коммерциялық және банктік несиелердің-әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді:тұтыну,лизинг,ауылшаруашыл ық,ипотекалық,мемлекеттік,халықарал ық және т.б.Осылардың ішінен тұтыну несиесі басты рөл атқарады.
Тұтыну несиесі-бұл,жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу,тұрмыстық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына және оны қамтамасыз етуге,мерзімділік,төлемділік,қайтар ымдылық талаптарына сәйкес берілетін коммерциялық немесе банктік формадағы несиелер.Несие алушы-халық,ал несие беруше-әртүрлә өндіріс орындары,фирмалар,банктер,мекемелер болуы мүмкін.Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында (яғни,бөлшек сауда орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып тауар сату) және банктік несие формасында (яғни,тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру ұзақ қолданылатынға тауарлар-жиһаз,жеңіл машиналар,тоңазытқызтар,теледидарла р және т.б) беріледі.Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдар да болуы мүмкін.
Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты-халыққа тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру.Бұл несие түрі бөлшек саудамен тығыз байланысты:біріншіден,тауар айналымы өскен сайын,несие көлемі де көбейеді,себебі тауарға деген несиеге деген сұранысты тудырады.Бұл тәуелділік әсіресе қазір айқын көрінеді.
Несиенің бұл түрі қымбат және ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауар өнімдерін сатып алу мақсатында беріледі.Тұтыну тауары қымбаттырақ болған сайын,несиенің бұл түрі жиірек қолданылады.Дегенмен несиенің мұндай түріне сұраныс ең алдымен номиналдық жалақының деңгейімен анықталары сөзсіз.Дамыған елдердегі несиенің жартысынан көбі автокөлік сатып алу мақсатына беріледі,қалған тауарларды көбінесе қолма-қол ақша арқылы сатып алынады.
Тұтыну несиесі көптеген елдер экономикасында үлкен рөл атқаратындықтан мемлекеттік органдар тарапынан реттеліп отырады.
Бұл реттеулер екіге бөлуге болады:несиені беру деңгейіндегі және тауарларды тұтыну деңгейіндегі реттеулер.Несиені беру деңгейіндегі реттеулер,мемлекет тұтынушыларды несиелеуді не қолдап,не тежеп отыруды көздейді.Яғни,банктердің қаржы мекемелердің қызметтеріне несиелік шектеулер қолданылады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады,тауарларға деген сұранысты,олардың өндірісін көбейтуді және сатуды ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар мен қызметкерлер алады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған қымбатырақ болғанымен,төленетін соманы біртіндеп өтеуге мүмкіндік алады.Әр елдегі тұтыну несиесінің даму дәрежесін салыстыруға болса,оның даму деңгейі әр елде әр түрлі сатыда екенін көре аламыз.Соңғы зерттеулерге сәйкес,көбінесе тұтыну несиесі банктермен берілетін несиелердің ішінде ең табыс түрі болып табылады,мысалы,әлемдегі ең пір танымал-Ситикроп оф Нью-Йорк өзінің мыңдаған бөлімшелері бойынша,үнемі өсіп отырған ресурстарын тұтынушыларға қызмет етуге бағыттап отырады,бірақ тұтынушыларға бағытталған банктік қызметтер қымбат және тәуекелі жоғары болады,себебі жеке тұлғалар мен жанұялардың қаржылық жағдайы әртүрлі мүмкін болатын ауруларға,жұмыс орындарын жоғалтуға байланысты күрт өзгеруі ықтимал.Сондықтан,тұтыну несиесін басқаруды жүзеге асыру мүмкін жағдайларды есепке ала отырып жүргізілуі тиіс.
Сонымен,халыққа берілетін несиелер тұтыну несиесі деп аталады.Тұтынушылық несиелендірді спектрі деп нені түсінеміз?Іс жүзінде осының бәрі тұтынушыға бағытталған несиелендіруді,атап айтқанда автомобильді,жиһазды,тұрмыстық техниканы сатып алуға арналған несиелер және тұрмысымызды жақсартуға қажетті басқа да заттарды жатқызуға болады.
Ресейде тұтыну несиесіне халыққа берілетін кез келген несиелерді соның ішінде ұзақ мерзімде қолданылатын тауарларды алуға берілетін несиелер,ипотекалық несиелер,кейінге қалдырылмайтын мақсаттарға берәлген несиелерді жатқызады.
Ал батыстағы банктік тәжірибеде тұтыну несиелерінің мағынасы Ресейден ерекшеленеді яғни,жеке қарыз алушыларға тұтыну тауарларын алу үшін және сәйкес қызметтерге ақы төлеу үшін берілген несиелер.
Тұтыну несиесінің негізгі ерекшеліктеріне келетін болсақ,мүлік құнының 70-75% мөлшерінде беріледі;алынған несие белгілі бір уақыт өткеннен кейін және бірдей бөліктермен өтеледі;ал егер несие уақытында өтелмесе банк өз талабын несиеге алынған мүлік арқылы қанағаттандыруға құқы бар.
Тұтыну қажеттіліктеріне арналған несиені алу үшін несие алушы банкке несиелік қарыз ұсынуы қажет және онда несиенің түрін,несиенің сомасын,несиенік қамтамасыз етілуін,несиенің мерзімін көрсетеді.Ал,банк өз тарапынан алушының несиеге қабілеттілігін зерттейді,яғни табыс деңгейі қарастырады.Ол үшін банк қарыз алушының жалақысы туралы анықтаманны және басқа да табыс көздері туралы мәліметтерді талап етеді.Егер осы мәліметтерді зерттей отырып,несие алушының несиені өтей алатынына күмәнданса,онда қарыз алушыдан кепіл немесе кепілдемені талап етеді.
1.2.Тұтыну несиесінің түрлері және қажеттілігі.
Тұтыну несиелерінің бірнеше түрлері бар және дамыған елдерде олардың саны артуда.Тұтыну несиесінің жіктелуінің мынандай нышандары бар:қарыз алушының типі,өтеу мерзімі,өтеу әдісі,несиені пайдаланудың мақсатты пайдалануы,несиелеу объектілері,көлеміне байланысты және тағы басқа.
Дамыған басқа елдерінде несиелеу объектілеріне қарай тұтыну несиесі-кейінге қалдырмайтын қажеттіліктерге,бағалы қағаздарды кепілге ала отырып берілетін үйлерді салуға және сатып алуға,жекелеген тұрғын үйлерді жөндеуге және оларды газ,су және т.б жүйелерге қосылуына берілетін несиелер деп бөлінеді.
Тұтыну несиелерінің төмендегідей түрлері бар:
Несиелік мәміленің субъектілеріне байланысты:
* Банктік тұтыну несиелері;
* Сауда ұйымдары мен халыққа берілетін несиелер;
* Банктік емес типтегі несие мекемелеріне берілетін тұтыну несиелері;
* (ломбардтар,жалға беру пунктері,несиелік кооперативтер,құрылыс қоғамдары,
зейнетақы қорлары және т.б.);
* Жеке тұлғаларға берілетін жеке тұтыну несиелері;
* Қарыз алушы жұмыс істейтін кәсіпорындардан ұйымдардан тікелей алынған тұтыну несиелері;
Несиелеудің мерзіміне қарай тұтыну несиелері былай жіктеледі:қысқа мерзімді,орта мерзімді,ұзақ мерзімді,талап еткенге дейінгі несиелер;
Отындық банктер тәжірибесінде банктік несиелердің пайдалану мерзісіне қарай бөлінуі;
* Қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
* Орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
* Ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары);
Талап еткенге дейін несиелерді онхольдық деп те атайды.Мұндай несиелерді қарыз алушы банк талап еткенде бірден өтеуі тиіс,ал банк талап етпеген жағдайда өзіне қолайлы уақытта өтей алады.
Тұтыну несиесін беру тәсіліне байланысты мақсатты және мақсатсыз деп бөлінеді.
Қарыздардың қамтамасыз етілуіне байланысты қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.Банк берген несиенің қамтамасыз етілуін талап етеді,соның негізгі себебі,егер несие алушы несиені уақытылы,толығымен қайтармаған,қайтара алмаған жағдайдағы шығындалу тәуелекімен байланысты.
Банктердің қаржылық жағдайын тұрақтылығымен қамтамасыз ету-жалпы экономика дамуының басты шарты.Банктік қызмет кәсіпкерліктің басқа түрлеріне қарағанда жоғары тәуекелділікпен ерекшеленеді.Ал банктердің ең негізгі қызметтерінің бірі-банктердің несиелік қызметі болғандықтан банктер көбіне несиелік тәуекелге ұшырайды.
Жалпы банк табысы берген несиесіне байланысты:оның сапасы,қайтарымдылық деңгейі,т.б.Несиенің өз уақытында қайтарылмауы банктің зиян шегуіне немесе банкроттыққа алып келеді.Несиелік тәуекелді неғұрлым төмендету несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сәйкес кредиторға өз міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы,яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуіне сипаттайды.
Несиелік тәуекелді басқару-оны минимзациялау процесі болғандықтан осы процестің міндеттері:
1.Несиелік тәуекелді бағалау және талдау.Тәуекелді талдау ақпаратының бірі оны сәйкестендіру.Банк әр түрлі ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып,өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
2.Тәуекел мөлшерін анықтау.Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты.Тәуекел көлемін сандық сипатта сипаттау анықтау нақты тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенцияландыруға көлемін бағалауға көмектеседі.
3.Несиелік тәуекелді анықтау.Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек.Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтемділігі мен табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарына алдын алуға бағытталуы тиіс.Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын,кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқаруға екі бағытта жүргізіледі:
1.Несиелік операция технологиясын басқару;
2.Несиелік тәуекелді басқару;
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты енгізу негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс,яғни банктің берген әр несиесін кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты:несиелік қабілетті талдау,мүмкін шығындарға резерв құру,несиелік портфельді диверсификациялау т.б.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:ссудалық портфель сапасы;
-несиелік тәуекелді төмендету;
-тәуекелді алдын ала бақылау,мөлшері мен салдарын анықтау;
-тәуекелмен байланысты шығындар мөлшерін минимизациялау бойынша шараларды дайындау және өткізу;
Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару жүйесі:
-тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау
-тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін анықтау
-тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау
-тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау
-тәуекелді басқару нәтижесін анықтау
Әр жүйе белгілі бір элементтер жиынтығынан тұратындықтан несиелік тәуекелді басқару жүйесі де белгілі бір элементтен тұрады.
Тәуекелді басқару менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып табылады,яғни олар оперативті басқаруды жүзеге асырады.Жалпы бақылаудың міндеті жоғары дәрежелі мамандарының болуы,кадрлардың біліктілігі,осы мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді жұмыс уақытын белгілеу болып табылады.
Тәуекелге мониторинг кері байланыс арқылы тәуекелді тәуелсіз және әрдайым бақылау мен бағалау.Мониторинг несиелік талдау,ішкі және сыртқы аудит,берілген ақпараттаын есептілігі,қарыз алушының несиелік қабілеттілігін бағалау және таңдау,күмәнді несиелерді қалпына келтіру,қарыз алушының несиелік қабілеті бұзылған жағдайларды жүргізіледі.
Несиелік қызметі қамтамасыз етідің ұйымдастыру
Несиені саралау
Лимиттер белгілеу
Несиені авторизациялау
Несиеге бағаны қалыптастыру
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Несиелік мониторинг
Несиелік ақпараттық басқару жүйесі
Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
Сурет 1-Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Несиелік шарттың негізінде несиенің мақсаты жазылуы тиіс.Тәжірибеде несиені банк несиелейтін объектілермен қамтамасыз етеді.
Банктік несиені:
1.меншікті кепілге алу арқылы;
2.кепілдеме,кепілдік арқылы;
3.тұлғаға клиенттің дебиторлық шоттары мен талаптарын,келісім шарттарын банк пайдасына қарай беру арқылы;
4.бағалы қағаздармен,тауарлы және жолдық құжаттармен қамтамасыз етуге;
5.вексельдермен қамтамасыз етуге;
6.өмірді сақтандыру полюстерімен қамтамасыз етуге болады.
Пайызды төлеу әдістеріне байланысты несиелер:
1.Несиені беру уақытындаб берілетін пайыздық несиелер;
2.Несиені өтеу уақытында берілетін пайыздық несиелер;
3.Несиені пайдалану мерзім бойынша пайыздарды бірдей бөліктері арқылы төленетін несиелер;
Қаражаттардың айналымы сипатына байланысты несиелер:
1.Бір жолға несиелер
2.Жанартылған (револьвері,роллеверлі) болып бөлінеді.Ровольверлі несиелер тобына негізінен несиелік карталар,немесе овердварфт формасындаңы активтік-пассивтік шоттар бойынша берілетін несиелер жатады.Әлемдік тәжірибеде жеке тұлғаларлың талап еткенге дейінгі шоттары бойынша несиелік желілер аз тараған,бірақ олар несиелік карталар бойынша берілген несиелер сияқты қолданылады.Клиенттер шотындағы қалдықтан кқп қаражаттарға чек жазып бере алады,бірақ банкке овердрафт қолданғаны үшін төлеуі тиіс.
Оған мысал ретінде АҚШ-тің тәжірибесін келтіруге болады.АҚШ банк жүйесінде тұтыну несиесін үш топқа бөлуге болады:
1.Бөліп қайтарылатын несилер
2.Револьверлі несиелер
3.Бөліп қайтарылмайтын несиелер деп бөлеміз.
Бөліп қайтарылатын несиелер шартты пайыздарды және қарызды белгілі мерзім сайын төлеу.Әдетте,бұл несие қарыз алушы тауарларды сатып алу үшін немесе басқа шығындарын жабу үшін және әр сайын бірдей бөліктер арқылы өтеу шартымен беріледі.Несие карточкалары және овердрафт бойынша берілген несиелерді де шартты түрде осы топқа жатқызуға болады,себебі бұлап бойынша да белгілі бір мерзім сайын өтеледі.Бірақ олардың өз ерекшеліктері бар.
Револьверлі несиелерге қарағанда,бөліп қайтарылатын несиелердің қамтамасыз етулі деңгейі жоғары болады.
Бөліп қайтарылатын несиелер банктік несиенің тікелей жіне жанама формасында берілуі мүмкін.Тікелей несиелеу кезінде банк пен қарыз алушы арасында несиелік шарт жасалады.Ал,жанама несиелеу делдал арқылы жүргізіледі,көбінесе делдал рөлін бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорындар атқарады.Бұл жағдайда несиелік шарт қарыз алушы және заңды тұлға арасында жасалады,осы заңды тұлға банктен бесие алады.Жанама несиелеудің кең тарағанына мысал келтірсек,АҚШ-та автокөлік сатып алуға берілетін несиелердің 60%-ы жанама формада беріледі.
Біздің елімізде сауда ұйымдары арқылы халықты несиелеу дамцда.Сатып алушылар қымбат тауарларды (автокөліктерді,тоңазытқыштарды,ком пьютерлерді және т.б.)басқа ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды,көбінесе бөліп қайтарылатын несие арқылы алуда.
Ал банк үшін,оның ішінде коммерциялық банк үшін пайда табу барысында активті операциялар,оның пайдалылығына байланысты,аса маңызды болып табылады.
Банктің өзінің несие саясатын жүргізу барысында проблемалық несиелерді болдырмауға бағытталған әрекеттері өте маңызды.Оның басты мақсаты-ссуда бойынша төленетін пайыз және кезекті төлемдерін уақытылы және тұрақты төлеуге қамтамасыз ету.Әрине әрбір ссуда түрі бойынша ойламаған жағдайлардың өріс алу қаупінен өзінің тәуекелі болады.Банк бұл тұрғыдан әр түрлі саясат жүргізуі мүмкін,мысалы банк тек қана абсалютту сенімді қарыз алушыларға ғана несие беру саясатын жүргізуі мүмкін,бірақ мұндай жағдайларда ол көп пайдалы мүмкіндіктерді жіберіп алуы мүмкін.Сонымен бірге егер несиені қайтарумен қиындықтар туса,банк үшін бұл өте қымбатқа шығып кетеді.Сондықтан ел оптималды саясаттық пен ресурстарды табысты орналастырудың барлық потенциялды мүмкіндіктерінің максималды пайдалануы арасындағы балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.
Тұтыну несиесі үлкен рөл атқаратындықтан,мемлекеттік органдар жағынан реттеліп отырады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады.Ол тауарлларға деген сұранысты,олардың өндірісінен көбейтуге және сатуға ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар мен қызметкерлер алады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзім қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған тиімсіз,қымбатырақ болады.Бірақ тұтыну несиесінің ерекшелігі төленетін сомалар тауарды сатып алғанда бірден төленбейді.
1.3.Қазақстан Республикасының экономикалық тұтыну несиесін беру мәселесі.
Төлемді кешіктіріп беретін несиелер тікелей немесе жанама банктік несие нысанын қабылдауы мүмкін.Тікелей банктік несие берілгенде банк пен несие алушы арасында несие келісімі жасалады.Жанама банктік несие берілгенде банк пен несие алушы арасында несиелік қатынастар делдал болуын айтады.Мұндай делдал болып көбіне бөлшек сауда кәсіпорындары болады.Осы жағдайда несиелік келісім клиенттер арасында жасалып,әрі қарай келісілген тәртіпте банктен ссуда алады.Мұның көп таралғандығына мысал келтірсек,қазіргі уақытта американдықтарға автомобиль сатып алуға 60% -дан астам ссуда жанама несие түрінде беріледі.
Тікелей және жанама тұтыну несиесі өзінің кемшіліктері мен артықшылықтарына ие.
Біздің елімізде тұтыну несиесінің кең таралуына негізгі кедергі-бұл,не кепілдің болмауы,не клиенттің төлеу мүмкіндігінің төмендігі.Көбіне клиент өзінің жалақысы есебінен несиені өтей алатынын дәледей алмауы.Банк кепілді алатынын біле тұра несиені бере алмайды.Сондықтан банктердің тәуекелі несиені қайтармау,несие көлемін кепіл мүлкі құнының сай келмеуі,республика тұрғындарының төмен болуы.
Сонымен қатар,несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің де рөлі маңызды болып табылады.Мұнда мемлекет өз қызметінің ҚР Ұлттық Банкі және ҚР Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырылады.
ҚР Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында реттеу және қадағалауды жүзеге асырады.Соның ішінде банктердің несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар.
* Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* Банктер қызметінік сенімділігін қамтамасыз ету.Мысалы,бір қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу.Мұндай шектеудің басты мақсаты-несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады;
* Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.
Қазақстан тұтыну несиесінің қатаң жағдайларының болуы бізде несие қайтару мерзімі шектеулі,кепіл шарттарының қатаңдығы,Ресейдегіге қарағанда пайыздық ставкалардың жоғарылығы,клиент табыстарының бәріндде банктердің өз ақшаларын қайтаруға максималды қауіптендірілуі.Өз кезегінде бұл клиенттер үшін заң мен айналысады.Сондықтан жағдайды заңды деңгейде өзгерті қажет.
Бірнеше жыл бұрын жағдайы Қазақстандағыдан болған азия жолбарыстары деп аталатын үш елден мысал келтірсек.Тайланд,Малайзия және Индонезия 80-ші,90-ші,2000-шы жылдары осы елдің ІЖӨ өте мықты өсім болды,шамамен жылына 7-8% және оны өсім процесі тұтынушылық несиелерді кең көлемді пайдаланумен ілесіп отырады.
Тұтынушылық несиелендіру экономикалық өсімге ықпал етеді,бірақ оны түрлі ойыншылар бақылап отыруы тиіс.Банктер және Ұлттық Банк сияқты бақылаушы органдар арасында белгіленуі тиіс,нақты ережелер қажет,тұтынушылар қауымдастығымен де өзара әрекеттесуі қажет.Соңғы жылдары осы бизнестің жауапкершілігі аясында заңнамалық базада комақты өзгерістер болды,мысалы,тарификация туралы келісім шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды,сондай-ақ осы келісім шарттарда жазылатын ережелер мен қағидалардың тұрғысынан да өзгерістер болды.
Сондықтан қазір,Қазақстандық банктермен несиелендіру тәжірибесін өзінің несиелендіруді кеңейту,ссудаларды беру шарттарын жеңілдету,сонымен қатар осының барлығын іс жүзінде асыру керектігі байқалады.Макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда инфляцияның алдын алу тұрғындарға банк ссудаларын қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттей келе,барлық әлем елдерінде тұтыну несиесі-бұл тұрмыс тауарларын сатып алуға тұрғындарға тауар сатуды қолдау.Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланыста:бір жағынан тауар айналымы өскен сайын несие көлемі өседі,өйткені тауарға сұраныс несиеге сұранысты туғызады,екінші жағынан тұрғындарды несиелендірудің өсуі төлем мүмкіндігің сұранысы.Бұл тәуелділік,әсіресе қазіргі уақытта тауарлар нарығының толықтығы жағдайында байқалады.Бұл несие түрін әлтүрлі елдерде салыстыру оның даму деңгейінің әртүрлілігін көрсетеді.Дамыған елдерддің бірзаттарды жеке тұлғаларға сатуда тұрақты несие ашу тәжірибесі белең алады.Олар республика банктерінде тұтыну несиесін бергенде қолданылуы мүмкін.
Парламент депутаттары мен азаматтардың үндеуін ескере отырып,үкімет арнайы қаулы қабылдады,онда Банк Центр Кредит ЖАҚ-на азаматтармен индексацияланбаған несие принципі бойынша келісімдерді қайта жасап (1999 жылдың 1 сәуіріне) және бағымды 18-ға 88,3 тг мөлшерді қоюды міндеттеді.Үкіметтің осы қаулысында,ол песпубликалық бюджеттен азаматтардың міндеттемелердің бөлігінің орындалуын қаржыландыруын міндеттеді.Жыл сайын,несие келісімінің бүкіл мерзіміне бюджетте жинақталған сомма 60 млн шамасында,Жыл сайын коменсацияға жататын бағамдық айырма деңгейі Ұлттық Банктің жыл соңына бағамы мен 88,3 арасындағы ацырма алынды.
Сонымен қатар,несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің де маңызы болып табылады.Мұнда мемлекет өз ҚР Ұлттық банкі және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырылады.Ескере кететін жағдай 2005 жылғы 31 желтоқсанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агенттікке жүктелген болатын.
Несиелік мониторинг жүргізуге арналған ақпарат көзіне мыналар жатады:
* Банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпарат;
* Қарыз алушыдан алатын ақпарат;
* Өзге көздерден алынатын ақпарат (жабдықтаушылардын,сатып алушылардын,өзге банктерден,қаржы ұйымдары,үшінші тұлғалардан және т.б.);
Ақпараттың толығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және тереңдетілген болып бөлінеді.
Ағымдық мониторинг-ай сайын ағымдық мониторинг есебі түрінде рәсімделген,несиені қайтару шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде жүргізілетін тексеру.
Ағымдағы мониторингтің негізгі қадамдарына мыналар жатады:
* Қарыз алущының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау жасау;
* Клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзіміне екі үш күн бұрын телефон арқылы ескерту,телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде);
* Клиенттің орналасқан жеріне бау (қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық есебінің материадары негізінде оның қаржылық және шаруашылық жағдайымен танысу және т.б.
Тереңдетілген мониторинг-ай сайын тереңдетілген мониторинг есебі түрінде рәсімделетін,несиені қайтару кестесінің орындалысының бұзылуына қарай,жоспардан тыс немесе қандай да бір алаңдатарлық белгілердің туындауына байланысты қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы барынша толық ақпараттарды алу мақсатында жүргізілетін тексеру.
Тереңдетілген мониторингтің ұзақтылығына мыналар жатады:
* Қарыз алушының несиелік рейтингіне;
* Қарыз алушының саласының жағдайы;
Тұтынушылық несиелендіру үй шаруашылығы борышының елеулі бір бөлігін білдіреді,бірақ әрине түрлі елдерде бұл борыш құбылып тұрады.Жапония сияқты елдерде,үй шаруашылығының борышы жалпы борышытың құрылымында өте жоғары және 50%-дан астамын құрайды,бірақ көрсеткіш өте төмен,Қазақстан сияқты елдерде орташа алғанда үй шаруашылығының жалпы борышының шамасы 15% құрайды.Мұндай үй шаруашылықтарының негізгі берешегі ипотекалық келісімдермен берілген,бірақ тұтынушылық несиелендірудің әлуеті әлі күнге дейін өте жоғары болып отыр.
Екінші деңгейлі Қазақстан банктері тұрғындарды бөлшек несиелеу түрлерін үлкейту керектігін түсінуде.Мысалы,белгілі тауарлар тобы сатып алуға тұтыну несиелерді кең қолдануда.
2.Тұтыну несиесінің ҚР "Ұлттық банк" тәжірибесінде талдау
2.1.Ұлттық банктің тарихы және құрылымы.
1987 жылғы реформа қарсаңында бұрынғы КСРО-да КСРО мемлекеттік банкінен, КСРО құрылыс банкінен және КСРО сыртқы сауда банкінен құралған орталықтандырылған банк жүйесі болды. Бұлар үш монополист банк, ірі конгломераттар еді.
КСРО Мембанкі елдің бас банкі, кредит жүйесінің методологиялық орталығы болды. Ол есеп айырысуларды, пайыздық саясат қағидаттарын, кредиттік жоспарлауды, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттеу талаптарын бақылады.
Мембанкке эмиссиялық функцияларды, кредиттік және есеп айырысу бойынша қызмет көрсету мәселелерінің бекітілуі оны мемлекеттік басқару және бақылау органына айналдырды.
КСРО Құрылыс банкі КСРО Мембанкінің кредит саясаты, халық шаруашылығына күрделі салымдарды қаржыландыру жөніндегі шешімдерін орындады.
КСРО Сыртқы сауда банкі экспорт-импорт операциялары бойынша есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізуді қамтамасыз етті, сондай-ақ сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындарды кредиттеді.
Әкімшілік-әміршілдік жүйе жағдайында экономиканы басқару, кредиттік қарым-қатынастар жоспарлау-басқару сипатында жүргізілді.
КСРО Мембанкінің билігінде кредиттік ресурстарға арналған шектелмеген монополия болды.
КПСС ОК-нің және КСРО Министрлер Кеңесінің Елдегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың экономиканың тиімділігін арттыруға ықпалдары туралы 1987 жылғы 17 шілдедегі № 821 қаулысымен үкімет бірінші кезеңде басқарудың банктік құрылымын жетілдіруге, банк жұмысының мазмұны мен әдістерін өзгертуге, банктердің ролін арттыруға тырысты.
Нәтижесінде арнайы банктер құрылды: КСРО Сыртэкономбанкі, КСРО Өнеркәсіпқұрылысбанкі, КСРО Агроөнеркәсіпбанкі, Тұрғын-үй әлеуметтік банкі және КСРО Жинақ банкі. Мұндай банктер одақтас республикалардың барлығында, оның ішінде Қазақстанда да құрылды.
Банктердің жаңа жүйесі келісілмеген нормативтік құжаттар шығаруды, бөлімшелер үшін шамадан тыс жүктеме, басқару аппаратының өсуін тудырды. Бұл банк реформасының екінші кезеңі деп аталған теріс жақтарын жою жөнінде қосымша шаралар қабылдауды талап етті.
Банк жүйесін бұдан әрі жетілдіру экономиканы нарықтық басқару үлгісіне көшірумен тұспа-тұс келді. Осыны есепке ала отырып, банк жүйесі де қайта құрылды. Банктердің қызметін реттейтін заңдар шығарылды. Екі деңгейдегі банк жүйесі құрылды. Бірінші деңгейде - Ұлттық Банк, ал екіншіде - қалған барлық банктер.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі аса маңызды екі құжат қабылдады - Қазақ КСР-індегі банктер және банк қызметі туралы 1990 жылғы 7 желтоқсандағы Заң және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР Ұлттық Мемлекеттік Банкінің Жарғысы туралы 1991 жылғы 20 маусымдағы қаулысы. Ұлттық Мемлекеттік банк республиканың меншігіне көшті және Орталық банк болып табылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13 сәуірдегі Заңымен Қазақ КСР Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып қайта аталды.
Осы заңда: Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары деңгейiн бiлдiредi деп атап көрсетіледі.
1993 жылғы 14 сәуірде Қазақстан Республикасындағы банктер туралы Заң қабылданды.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес тарихта тұңғыш рет дербес банк жүйесі құрылды. Заңда Ұлттық Банктің басқарушы және атқарушы билік органдарынан тәуелсіздігіне, оның Жоғарғы Кеңеске және Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп беретініне баса назар аударылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 Заңы қолданыста.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша - несие құралдарының және факторлардың әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 2006 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
2.2.Тұтыну несиесінің Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары.
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас органның ролiн атқара отырып, ерекшк орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық ролi мемлекет берген үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар - ақша тепе-теңдiк саясатын жүргiзедi.
"Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Заңы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi Қазақстан Республикасының Орталық банкi және республикамыздағы банк жүйесiнiң жоғары деңгейi болып табылады.
Ұлттық банк - ақша резервтерiн, басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкi бар заңды тұлға. Мүлiктiң құралу көздерiне - банк iсiнен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар және бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
5) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
6) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бизнес және құқық жоғарғы мектебі
Курстық жұмыс
Пән:
Тақырыбы:Тұтыну несиесі, оның түрлері және әр елде даму ерекшеліктері
Орындаған: қаржы-201 тобының студенті
Бақытжан Ф.А.
Тексерген: магистр, аға оқытушы
Барышева Ж.Б.
Ақтөбе, 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Тұтыну несиесі және оның әлеуметтік-экономикалық маңызы
1.1.Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның түрлері ... ... ... ... ... ..5
1.2.Тұтыну несиесінің түрлері және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3.Қазақстан Республикасының экономикалық тұтыну несиесін беру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.Тұтыну несиесінің ҚР "Ұлттық банк" тәжірибесінде талдау
2.1.Ұлттық банктің тарихы және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2.Тұтыну несиесінің тұтыну несиесінің Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3. Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының жаңа бағдарының маңызы мен қызмет ету механизмі ... ... ... .. ... ... ... ... ...24
3.Жеке тұлғаларды несиелеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже. Кредит деген сөз,қарыз,несие деген kredo-сенемін деген мағына беретін латынша kreditium деген сөзден шығады.Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет көрсетеді.Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формада:бай және кедей қоғамдарда көрінеді.Несие қатынастары ақша қатынастары ретінде үнемі даму үстінде болады.Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарын өтеу үшін ұсынылған.Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалай түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарады.Оның капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады,меншіктің ақшалы түрі тауарға,тауарлы меншік өндірістікке,өндірістік тауарларға және тауарлық қайта түріне ауысып отырады.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптары бар.Біріншіден,несие келісімінің қатысушылары-несие беруші мен қарыз алуша-экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер болып табылады.Екіншіден,егер несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерлен шықса,онда бұл жағдайда несие өте қажет болады.Несие келісімін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызуғышылық танытушылары болу керек Ф.Энгельс Әрбір қоғамның экономика мүддесі,ең алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп тұжырымдады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасында мүдделік бірдей болған кезде,бір жағынан,несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда,екінші жағынан оны алуда несиелік қатыр-қатынастар туындап отырады.
Сондықтан, экономикалық негіз (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Қараржатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымының бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге қарым-қатынастар туындауда.
Осылайша,экономикалық негіз бен пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп беруде.
Нарықтық экономика дамыған сайын несие түрлері де көбеюде.Соның ішінде тұтыну несиесіне келетін болсақ,оның негізгі мақсаты-халыққа тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартып отыруды көздейді.
Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты.Біріншіден,тауар айналымы өскен сайын,несие көлемі де көбейеді,себебі тауарға деген сұраныс тудырады.Бұл байланыс әсіресе қазір,нарық тұтыну тауарларымен қаныққан сайын арта түспек.Жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтау және оның эволюциясын түсіндіріп береді.
Тұтыну несиесі тауар формасында және ақшалай берілуі мүмкін.Соңғы кезде,Қазақстанда ақшалай берілетін тұтыну несиесі өріс салуда.Олар көбінесе машина және ұзақ мерзімге қолданылатын тараулар алуға,үйлер салуға,сатып алуға және тағы басқа да мақсаттарға көздейді.
Жалпы тұтыну несиесінің көлемі халықтың тұрмыс жағдайын және кәсіпкерлердің тауарларын өткізуге үлкен ықпал жасайды.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады.Ол тауарларға деген сұранысты,оларды өндіруді көбейтуге және сатуға ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысты орташа жұмысшылар қызметкерлер қолданады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған қымбатырақ болғанымен,төленіп сомалы біртіндеп өтеуге мүмкіндік беруде.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тұтыну несиесі де, оның бір түрі болып табылатын ипотекалық несие де дамудың жаңа сатысында.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі- Казкоммерцбанк АҚ-ғ жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге тұтынатын тауарларды сатып алу мақсатында берілетін тұтыну несиесімен байланысты экономикалық несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде талдау жүргізіп отыр.Тұтыну несиесінің экономикалық мәнін,жеке тұлғалардың тұтыну несиелерін қандай мақсаттарға алатынын және тұтыну несиесінің берілу тәртібімен танысу-жұмыстың мақсаты болып отыр.
1.Тұтыну несиесі және оның әлеуметтік-экономикалық маңызы.
1.1.Тұтыну несиесі туралы түсінік және оның түрлері.
Несие қатынастарының нақты көрінісін-несиенің формалары мен түрлерін сипаттайды.Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оны қолданатын түрін өзгертуде.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін,сондай-ақ несилік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелеп отыр.
Несиелік принциптері негізінде несиелік процесс,яғни банктік несиелердің берілу,пайдаланылуы және қайтарылуы арқылы жүзеге асырылады.Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:несиенің мақсаты және мерзімі,олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелігі және т.б түрлері анықталады.
Несиенің екі формасы бар:коммерциялық несие және банктік несие.Бұл екі несие бір-бірімен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша қарастыруға болады.
Коммерциялық несие - тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін, ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.Әдетте коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік несие жүйесін қалап отыр.Коммерциялық несие тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын жеделдетуде.
Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін өтейді.Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар болып отыр.Олар:
-несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен шектеледі.
-несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты яғни,дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып коммерциялық несиенің көлемі қысқартылды.
-несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді:оны тек-өндіріс құрал-жабдықтарын шығаратын салалар және оларды пайдаланатын салаларға береді,керісінше болуы мүмкін емес.Мысалы,комбайн зауыты өз өнімін комбайындарды несиеге алу шаруашылығын сатуға болады,ал ауылшаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорытынды айтқанда коммерциялық несиенің банктік несиеден ерекшелігі-ол тауар түрінде берілетін несие.
Банктік несие- ол банкте шығарылған қаражат қорынан клиенттерге қайтарым мерзімін белгілеп,ақша түрінде берілетін несие.Коммерциялық несие банктік несиенің бір-бірінен бір сыпыра ерекшеліктері бар.
Біріншіден,коммерциялық несие тауар түрінде берілсе,ал банктік несие ақша түрінде беріледі.Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді.Банктік несие өндірушіден де,сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы арқылы беріледі.
Екіншіден,коммерциялық несие банктік несие бір-бірінен,субъектілер ,яғни келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады.Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де,кәсіпкер жүреді.Бакнтік несиеде несие беруші-банк, қарыз алушы-кәсіпкер.
Үшіншіден,коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен жойылады,себебі банктік несиені қолдану өрісі кең болып келеді.Коммерциялық несие тек тауар айналасына қызмет көрсетсе,банктік несие халықтың барлық топтарының уақытша бос ақшасын шоғырландырып,оны капиталға айналдырады.
Төртіншіден,бұл екі несиенің динамикасы да біркелкі емес.Коммерцияциялық несиенің көлемі өндіріс тауар айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып отырады.Өнеркәсіптің дамуы кезінде ұсыныс пен сұраныс өсіп,дағдарыс кезінде төмендейді.Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру қысқарып,ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс төмендейді.Өндіріснің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп,өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды.Олардан банктік несиенік екі жақтылығы туындайды:қарыз алушы,оны өндірістік капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса,онда капитал қарызы,ал қарыз міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса,онда ақша қарызы болады.Банктік несиенің мұндай шарттары екі түрге бөлінуі қарыздардың алған несиені пайдалану мақсатына байланысты болады.Егер қарыздар несиенің кепілдігіне тауар,вексель,бағалы қағаздарды беріп алса,онда қарыздардың банктен ақша қарызын алғаны.Егер қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз етілмеген несие алса,онда қарыздардың капитал несиесін алғаны.
Несиенің негізгі екі формасы-коммерциялық және банктік несиелердің-әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді:тұтыну,лизинг,ауылшаруашыл ық,ипотекалық,мемлекеттік,халықарал ық және т.б.Осылардың ішінен тұтыну несиесі басты рөл атқарады.
Тұтыну несиесі-бұл,жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу,тұрмыстық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына және оны қамтамасыз етуге,мерзімділік,төлемділік,қайтар ымдылық талаптарына сәйкес берілетін коммерциялық немесе банктік формадағы несиелер.Несие алушы-халық,ал несие беруше-әртүрлә өндіріс орындары,фирмалар,банктер,мекемелер болуы мүмкін.Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында (яғни,бөлшек сауда орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып тауар сату) және банктік несие формасында (яғни,тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру ұзақ қолданылатынға тауарлар-жиһаз,жеңіл машиналар,тоңазытқызтар,теледидарла р және т.б) беріледі.Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдар да болуы мүмкін.
Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты-халыққа тұтыну тауарларын сатуды ынталандыру.Бұл несие түрі бөлшек саудамен тығыз байланысты:біріншіден,тауар айналымы өскен сайын,несие көлемі де көбейеді,себебі тауарға деген несиеге деген сұранысты тудырады.Бұл тәуелділік әсіресе қазір айқын көрінеді.
Несиенің бұл түрі қымбат және ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауар өнімдерін сатып алу мақсатында беріледі.Тұтыну тауары қымбаттырақ болған сайын,несиенің бұл түрі жиірек қолданылады.Дегенмен несиенің мұндай түріне сұраныс ең алдымен номиналдық жалақының деңгейімен анықталары сөзсіз.Дамыған елдердегі несиенің жартысынан көбі автокөлік сатып алу мақсатына беріледі,қалған тауарларды көбінесе қолма-қол ақша арқылы сатып алынады.
Тұтыну несиесі көптеген елдер экономикасында үлкен рөл атқаратындықтан мемлекеттік органдар тарапынан реттеліп отырады.
Бұл реттеулер екіге бөлуге болады:несиені беру деңгейіндегі және тауарларды тұтыну деңгейіндегі реттеулер.Несиені беру деңгейіндегі реттеулер,мемлекет тұтынушыларды несиелеуді не қолдап,не тежеп отыруды көздейді.Яғни,банктердің қаржы мекемелердің қызметтеріне несиелік шектеулер қолданылады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады,тауарларға деген сұранысты,олардың өндірісін көбейтуді және сатуды ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар мен қызметкерлер алады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған қымбатырақ болғанымен,төленетін соманы біртіндеп өтеуге мүмкіндік алады.Әр елдегі тұтыну несиесінің даму дәрежесін салыстыруға болса,оның даму деңгейі әр елде әр түрлі сатыда екенін көре аламыз.Соңғы зерттеулерге сәйкес,көбінесе тұтыну несиесі банктермен берілетін несиелердің ішінде ең табыс түрі болып табылады,мысалы,әлемдегі ең пір танымал-Ситикроп оф Нью-Йорк өзінің мыңдаған бөлімшелері бойынша,үнемі өсіп отырған ресурстарын тұтынушыларға қызмет етуге бағыттап отырады,бірақ тұтынушыларға бағытталған банктік қызметтер қымбат және тәуекелі жоғары болады,себебі жеке тұлғалар мен жанұялардың қаржылық жағдайы әртүрлі мүмкін болатын ауруларға,жұмыс орындарын жоғалтуға байланысты күрт өзгеруі ықтимал.Сондықтан,тұтыну несиесін басқаруды жүзеге асыру мүмкін жағдайларды есепке ала отырып жүргізілуі тиіс.
Сонымен,халыққа берілетін несиелер тұтыну несиесі деп аталады.Тұтынушылық несиелендірді спектрі деп нені түсінеміз?Іс жүзінде осының бәрі тұтынушыға бағытталған несиелендіруді,атап айтқанда автомобильді,жиһазды,тұрмыстық техниканы сатып алуға арналған несиелер және тұрмысымызды жақсартуға қажетті басқа да заттарды жатқызуға болады.
Ресейде тұтыну несиесіне халыққа берілетін кез келген несиелерді соның ішінде ұзақ мерзімде қолданылатын тауарларды алуға берілетін несиелер,ипотекалық несиелер,кейінге қалдырылмайтын мақсаттарға берәлген несиелерді жатқызады.
Ал батыстағы банктік тәжірибеде тұтыну несиелерінің мағынасы Ресейден ерекшеленеді яғни,жеке қарыз алушыларға тұтыну тауарларын алу үшін және сәйкес қызметтерге ақы төлеу үшін берілген несиелер.
Тұтыну несиесінің негізгі ерекшеліктеріне келетін болсақ,мүлік құнының 70-75% мөлшерінде беріледі;алынған несие белгілі бір уақыт өткеннен кейін және бірдей бөліктермен өтеледі;ал егер несие уақытында өтелмесе банк өз талабын несиеге алынған мүлік арқылы қанағаттандыруға құқы бар.
Тұтыну қажеттіліктеріне арналған несиені алу үшін несие алушы банкке несиелік қарыз ұсынуы қажет және онда несиенің түрін,несиенің сомасын,несиенік қамтамасыз етілуін,несиенің мерзімін көрсетеді.Ал,банк өз тарапынан алушының несиеге қабілеттілігін зерттейді,яғни табыс деңгейі қарастырады.Ол үшін банк қарыз алушының жалақысы туралы анықтаманны және басқа да табыс көздері туралы мәліметтерді талап етеді.Егер осы мәліметтерді зерттей отырып,несие алушының несиені өтей алатынына күмәнданса,онда қарыз алушыдан кепіл немесе кепілдемені талап етеді.
1.2.Тұтыну несиесінің түрлері және қажеттілігі.
Тұтыну несиелерінің бірнеше түрлері бар және дамыған елдерде олардың саны артуда.Тұтыну несиесінің жіктелуінің мынандай нышандары бар:қарыз алушының типі,өтеу мерзімі,өтеу әдісі,несиені пайдаланудың мақсатты пайдалануы,несиелеу объектілері,көлеміне байланысты және тағы басқа.
Дамыған басқа елдерінде несиелеу объектілеріне қарай тұтыну несиесі-кейінге қалдырмайтын қажеттіліктерге,бағалы қағаздарды кепілге ала отырып берілетін үйлерді салуға және сатып алуға,жекелеген тұрғын үйлерді жөндеуге және оларды газ,су және т.б жүйелерге қосылуына берілетін несиелер деп бөлінеді.
Тұтыну несиелерінің төмендегідей түрлері бар:
Несиелік мәміленің субъектілеріне байланысты:
* Банктік тұтыну несиелері;
* Сауда ұйымдары мен халыққа берілетін несиелер;
* Банктік емес типтегі несие мекемелеріне берілетін тұтыну несиелері;
* (ломбардтар,жалға беру пунктері,несиелік кооперативтер,құрылыс қоғамдары,
зейнетақы қорлары және т.б.);
* Жеке тұлғаларға берілетін жеке тұтыну несиелері;
* Қарыз алушы жұмыс істейтін кәсіпорындардан ұйымдардан тікелей алынған тұтыну несиелері;
Несиелеудің мерзіміне қарай тұтыну несиелері былай жіктеледі:қысқа мерзімді,орта мерзімді,ұзақ мерзімді,талап еткенге дейінгі несиелер;
Отындық банктер тәжірибесінде банктік несиелердің пайдалану мерзісіне қарай бөлінуі;
* Қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
* Орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
* Ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары);
Талап еткенге дейін несиелерді онхольдық деп те атайды.Мұндай несиелерді қарыз алушы банк талап еткенде бірден өтеуі тиіс,ал банк талап етпеген жағдайда өзіне қолайлы уақытта өтей алады.
Тұтыну несиесін беру тәсіліне байланысты мақсатты және мақсатсыз деп бөлінеді.
Қарыздардың қамтамасыз етілуіне байланысты қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді.Банк берген несиенің қамтамасыз етілуін талап етеді,соның негізгі себебі,егер несие алушы несиені уақытылы,толығымен қайтармаған,қайтара алмаған жағдайдағы шығындалу тәуелекімен байланысты.
Банктердің қаржылық жағдайын тұрақтылығымен қамтамасыз ету-жалпы экономика дамуының басты шарты.Банктік қызмет кәсіпкерліктің басқа түрлеріне қарағанда жоғары тәуекелділікпен ерекшеленеді.Ал банктердің ең негізгі қызметтерінің бірі-банктердің несиелік қызметі болғандықтан банктер көбіне несиелік тәуекелге ұшырайды.
Жалпы банк табысы берген несиесіне байланысты:оның сапасы,қайтарымдылық деңгейі,т.б.Несиенің өз уақытында қайтарылмауы банктің зиян шегуіне немесе банкроттыққа алып келеді.Несиелік тәуекелді неғұрлым төмендету несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сәйкес кредиторға өз міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы,яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуіне сипаттайды.
Несиелік тәуекелді басқару-оны минимзациялау процесі болғандықтан осы процестің міндеттері:
1.Несиелік тәуекелді бағалау және талдау.Тәуекелді талдау ақпаратының бірі оны сәйкестендіру.Банк әр түрлі ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып,өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
2.Тәуекел мөлшерін анықтау.Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты.Тәуекел көлемін сандық сипатта сипаттау анықтау нақты тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенцияландыруға көлемін бағалауға көмектеседі.
3.Несиелік тәуекелді анықтау.Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек.Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтемділігі мен табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарына алдын алуға бағытталуы тиіс.Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын,кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқаруға екі бағытта жүргізіледі:
1.Несиелік операция технологиясын басқару;
2.Несиелік тәуекелді басқару;
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты енгізу негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс,яғни банктің берген әр несиесін кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты:несиелік қабілетті талдау,мүмкін шығындарға резерв құру,несиелік портфельді диверсификациялау т.б.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:ссудалық портфель сапасы;
-несиелік тәуекелді төмендету;
-тәуекелді алдын ала бақылау,мөлшері мен салдарын анықтау;
-тәуекелмен байланысты шығындар мөлшерін минимизациялау бойынша шараларды дайындау және өткізу;
Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару жүйесі:
-тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау
-тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін анықтау
-тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау
-тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау
-тәуекелді басқару нәтижесін анықтау
Әр жүйе белгілі бір элементтер жиынтығынан тұратындықтан несиелік тәуекелді басқару жүйесі де белгілі бір элементтен тұрады.
Тәуекелді басқару менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып табылады,яғни олар оперативті басқаруды жүзеге асырады.Жалпы бақылаудың міндеті жоғары дәрежелі мамандарының болуы,кадрлардың біліктілігі,осы мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді жұмыс уақытын белгілеу болып табылады.
Тәуекелге мониторинг кері байланыс арқылы тәуекелді тәуелсіз және әрдайым бақылау мен бағалау.Мониторинг несиелік талдау,ішкі және сыртқы аудит,берілген ақпараттаын есептілігі,қарыз алушының несиелік қабілеттілігін бағалау және таңдау,күмәнді несиелерді қалпына келтіру,қарыз алушының несиелік қабілеті бұзылған жағдайларды жүргізіледі.
Несиелік қызметі қамтамасыз етідің ұйымдастыру
Несиені саралау
Лимиттер белгілеу
Несиені авторизациялау
Несиеге бағаны қалыптастыру
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Несиелік мониторинг
Несиелік ақпараттық басқару жүйесі
Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
Сурет 1-Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Несиелік шарттың негізінде несиенің мақсаты жазылуы тиіс.Тәжірибеде несиені банк несиелейтін объектілермен қамтамасыз етеді.
Банктік несиені:
1.меншікті кепілге алу арқылы;
2.кепілдеме,кепілдік арқылы;
3.тұлғаға клиенттің дебиторлық шоттары мен талаптарын,келісім шарттарын банк пайдасына қарай беру арқылы;
4.бағалы қағаздармен,тауарлы және жолдық құжаттармен қамтамасыз етуге;
5.вексельдермен қамтамасыз етуге;
6.өмірді сақтандыру полюстерімен қамтамасыз етуге болады.
Пайызды төлеу әдістеріне байланысты несиелер:
1.Несиені беру уақытындаб берілетін пайыздық несиелер;
2.Несиені өтеу уақытында берілетін пайыздық несиелер;
3.Несиені пайдалану мерзім бойынша пайыздарды бірдей бөліктері арқылы төленетін несиелер;
Қаражаттардың айналымы сипатына байланысты несиелер:
1.Бір жолға несиелер
2.Жанартылған (револьвері,роллеверлі) болып бөлінеді.Ровольверлі несиелер тобына негізінен несиелік карталар,немесе овердварфт формасындаңы активтік-пассивтік шоттар бойынша берілетін несиелер жатады.Әлемдік тәжірибеде жеке тұлғаларлың талап еткенге дейінгі шоттары бойынша несиелік желілер аз тараған,бірақ олар несиелік карталар бойынша берілген несиелер сияқты қолданылады.Клиенттер шотындағы қалдықтан кқп қаражаттарға чек жазып бере алады,бірақ банкке овердрафт қолданғаны үшін төлеуі тиіс.
Оған мысал ретінде АҚШ-тің тәжірибесін келтіруге болады.АҚШ банк жүйесінде тұтыну несиесін үш топқа бөлуге болады:
1.Бөліп қайтарылатын несилер
2.Револьверлі несиелер
3.Бөліп қайтарылмайтын несиелер деп бөлеміз.
Бөліп қайтарылатын несиелер шартты пайыздарды және қарызды белгілі мерзім сайын төлеу.Әдетте,бұл несие қарыз алушы тауарларды сатып алу үшін немесе басқа шығындарын жабу үшін және әр сайын бірдей бөліктер арқылы өтеу шартымен беріледі.Несие карточкалары және овердрафт бойынша берілген несиелерді де шартты түрде осы топқа жатқызуға болады,себебі бұлап бойынша да белгілі бір мерзім сайын өтеледі.Бірақ олардың өз ерекшеліктері бар.
Револьверлі несиелерге қарағанда,бөліп қайтарылатын несиелердің қамтамасыз етулі деңгейі жоғары болады.
Бөліп қайтарылатын несиелер банктік несиенің тікелей жіне жанама формасында берілуі мүмкін.Тікелей несиелеу кезінде банк пен қарыз алушы арасында несиелік шарт жасалады.Ал,жанама несиелеу делдал арқылы жүргізіледі,көбінесе делдал рөлін бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорындар атқарады.Бұл жағдайда несиелік шарт қарыз алушы және заңды тұлға арасында жасалады,осы заңды тұлға банктен бесие алады.Жанама несиелеудің кең тарағанына мысал келтірсек,АҚШ-та автокөлік сатып алуға берілетін несиелердің 60%-ы жанама формада беріледі.
Біздің елімізде сауда ұйымдары арқылы халықты несиелеу дамцда.Сатып алушылар қымбат тауарларды (автокөліктерді,тоңазытқыштарды,ком пьютерлерді және т.б.)басқа ұзақ мерзімге қолданатын тауарларды,көбінесе бөліп қайтарылатын несие арқылы алуда.
Ал банк үшін,оның ішінде коммерциялық банк үшін пайда табу барысында активті операциялар,оның пайдалылығына байланысты,аса маңызды болып табылады.
Банктің өзінің несие саясатын жүргізу барысында проблемалық несиелерді болдырмауға бағытталған әрекеттері өте маңызды.Оның басты мақсаты-ссуда бойынша төленетін пайыз және кезекті төлемдерін уақытылы және тұрақты төлеуге қамтамасыз ету.Әрине әрбір ссуда түрі бойынша ойламаған жағдайлардың өріс алу қаупінен өзінің тәуекелі болады.Банк бұл тұрғыдан әр түрлі саясат жүргізуі мүмкін,мысалы банк тек қана абсалютту сенімді қарыз алушыларға ғана несие беру саясатын жүргізуі мүмкін,бірақ мұндай жағдайларда ол көп пайдалы мүмкіндіктерді жіберіп алуы мүмкін.Сонымен бірге егер несиені қайтарумен қиындықтар туса,банк үшін бұл өте қымбатқа шығып кетеді.Сондықтан ел оптималды саясаттық пен ресурстарды табысты орналастырудың барлық потенциялды мүмкіндіктерінің максималды пайдалануы арасындағы балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.
Тұтыну несиесі үлкен рөл атқаратындықтан,мемлекеттік органдар жағынан реттеліп отырады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесі үлкен рөл атқарады.Ол тауарлларға деген сұранысты,олардың өндірісінен көбейтуге және сатуға ынталандырады.Тұтыну несиесін көбінесе табысы орташа жұмысшылар мен қызметкерлер алады.Жеке тұлғаларға ұзақ мерзім қолданатын тауарларды несие арқылы сатып алған тиімсіз,қымбатырақ болады.Бірақ тұтыну несиесінің ерекшелігі төленетін сомалар тауарды сатып алғанда бірден төленбейді.
1.3.Қазақстан Республикасының экономикалық тұтыну несиесін беру мәселесі.
Төлемді кешіктіріп беретін несиелер тікелей немесе жанама банктік несие нысанын қабылдауы мүмкін.Тікелей банктік несие берілгенде банк пен несие алушы арасында несие келісімі жасалады.Жанама банктік несие берілгенде банк пен несие алушы арасында несиелік қатынастар делдал болуын айтады.Мұндай делдал болып көбіне бөлшек сауда кәсіпорындары болады.Осы жағдайда несиелік келісім клиенттер арасында жасалып,әрі қарай келісілген тәртіпте банктен ссуда алады.Мұның көп таралғандығына мысал келтірсек,қазіргі уақытта американдықтарға автомобиль сатып алуға 60% -дан астам ссуда жанама несие түрінде беріледі.
Тікелей және жанама тұтыну несиесі өзінің кемшіліктері мен артықшылықтарына ие.
Біздің елімізде тұтыну несиесінің кең таралуына негізгі кедергі-бұл,не кепілдің болмауы,не клиенттің төлеу мүмкіндігінің төмендігі.Көбіне клиент өзінің жалақысы есебінен несиені өтей алатынын дәледей алмауы.Банк кепілді алатынын біле тұра несиені бере алмайды.Сондықтан банктердің тәуекелі несиені қайтармау,несие көлемін кепіл мүлкі құнының сай келмеуі,республика тұрғындарының төмен болуы.
Сонымен қатар,несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің де рөлі маңызды болып табылады.Мұнда мемлекет өз қызметінің ҚР Ұлттық Банкі және ҚР Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырылады.
ҚР Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында реттеу және қадағалауды жүзеге асырады.Соның ішінде банктердің несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар.
* Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* Банктер қызметінік сенімділігін қамтамасыз ету.Мысалы,бір қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу.Мұндай шектеудің басты мақсаты-несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады;
* Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.
Қазақстан тұтыну несиесінің қатаң жағдайларының болуы бізде несие қайтару мерзімі шектеулі,кепіл шарттарының қатаңдығы,Ресейдегіге қарағанда пайыздық ставкалардың жоғарылығы,клиент табыстарының бәріндде банктердің өз ақшаларын қайтаруға максималды қауіптендірілуі.Өз кезегінде бұл клиенттер үшін заң мен айналысады.Сондықтан жағдайды заңды деңгейде өзгерті қажет.
Бірнеше жыл бұрын жағдайы Қазақстандағыдан болған азия жолбарыстары деп аталатын үш елден мысал келтірсек.Тайланд,Малайзия және Индонезия 80-ші,90-ші,2000-шы жылдары осы елдің ІЖӨ өте мықты өсім болды,шамамен жылына 7-8% және оны өсім процесі тұтынушылық несиелерді кең көлемді пайдаланумен ілесіп отырады.
Тұтынушылық несиелендіру экономикалық өсімге ықпал етеді,бірақ оны түрлі ойыншылар бақылап отыруы тиіс.Банктер және Ұлттық Банк сияқты бақылаушы органдар арасында белгіленуі тиіс,нақты ережелер қажет,тұтынушылар қауымдастығымен де өзара әрекеттесуі қажет.Соңғы жылдары осы бизнестің жауапкершілігі аясында заңнамалық базада комақты өзгерістер болды,мысалы,тарификация туралы келісім шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды,сондай-ақ осы келісім шарттарда жазылатын ережелер мен қағидалардың тұрғысынан да өзгерістер болды.
Сондықтан қазір,Қазақстандық банктермен несиелендіру тәжірибесін өзінің несиелендіруді кеңейту,ссудаларды беру шарттарын жеңілдету,сонымен қатар осының барлығын іс жүзінде асыру керектігі байқалады.Макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда инфляцияның алдын алу тұрғындарға банк ссудаларын қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттей келе,барлық әлем елдерінде тұтыну несиесі-бұл тұрмыс тауарларын сатып алуға тұрғындарға тауар сатуды қолдау.Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланыста:бір жағынан тауар айналымы өскен сайын несие көлемі өседі,өйткені тауарға сұраныс несиеге сұранысты туғызады,екінші жағынан тұрғындарды несиелендірудің өсуі төлем мүмкіндігің сұранысы.Бұл тәуелділік,әсіресе қазіргі уақытта тауарлар нарығының толықтығы жағдайында байқалады.Бұл несие түрін әлтүрлі елдерде салыстыру оның даму деңгейінің әртүрлілігін көрсетеді.Дамыған елдерддің бірзаттарды жеке тұлғаларға сатуда тұрақты несие ашу тәжірибесі белең алады.Олар республика банктерінде тұтыну несиесін бергенде қолданылуы мүмкін.
Парламент депутаттары мен азаматтардың үндеуін ескере отырып,үкімет арнайы қаулы қабылдады,онда Банк Центр Кредит ЖАҚ-на азаматтармен индексацияланбаған несие принципі бойынша келісімдерді қайта жасап (1999 жылдың 1 сәуіріне) және бағымды 18-ға 88,3 тг мөлшерді қоюды міндеттеді.Үкіметтің осы қаулысында,ол песпубликалық бюджеттен азаматтардың міндеттемелердің бөлігінің орындалуын қаржыландыруын міндеттеді.Жыл сайын,несие келісімінің бүкіл мерзіміне бюджетте жинақталған сомма 60 млн шамасында,Жыл сайын коменсацияға жататын бағамдық айырма деңгейі Ұлттық Банктің жыл соңына бағамы мен 88,3 арасындағы ацырма алынды.
Сонымен қатар,несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің де маңызы болып табылады.Мұнда мемлекет өз ҚР Ұлттық банкі және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырылады.Ескере кететін жағдай 2005 жылғы 31 желтоқсанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агенттікке жүктелген болатын.
Несиелік мониторинг жүргізуге арналған ақпарат көзіне мыналар жатады:
* Банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпарат;
* Қарыз алушыдан алатын ақпарат;
* Өзге көздерден алынатын ақпарат (жабдықтаушылардын,сатып алушылардын,өзге банктерден,қаржы ұйымдары,үшінші тұлғалардан және т.б.);
Ақпараттың толығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және тереңдетілген болып бөлінеді.
Ағымдық мониторинг-ай сайын ағымдық мониторинг есебі түрінде рәсімделген,несиені қайтару шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде жүргізілетін тексеру.
Ағымдағы мониторингтің негізгі қадамдарына мыналар жатады:
* Қарыз алущының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау жасау;
* Клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзіміне екі үш күн бұрын телефон арқылы ескерту,телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде);
* Клиенттің орналасқан жеріне бау (қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық есебінің материадары негізінде оның қаржылық және шаруашылық жағдайымен танысу және т.б.
Тереңдетілген мониторинг-ай сайын тереңдетілген мониторинг есебі түрінде рәсімделетін,несиені қайтару кестесінің орындалысының бұзылуына қарай,жоспардан тыс немесе қандай да бір алаңдатарлық белгілердің туындауына байланысты қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы барынша толық ақпараттарды алу мақсатында жүргізілетін тексеру.
Тереңдетілген мониторингтің ұзақтылығына мыналар жатады:
* Қарыз алушының несиелік рейтингіне;
* Қарыз алушының саласының жағдайы;
Тұтынушылық несиелендіру үй шаруашылығы борышының елеулі бір бөлігін білдіреді,бірақ әрине түрлі елдерде бұл борыш құбылып тұрады.Жапония сияқты елдерде,үй шаруашылығының борышы жалпы борышытың құрылымында өте жоғары және 50%-дан астамын құрайды,бірақ көрсеткіш өте төмен,Қазақстан сияқты елдерде орташа алғанда үй шаруашылығының жалпы борышының шамасы 15% құрайды.Мұндай үй шаруашылықтарының негізгі берешегі ипотекалық келісімдермен берілген,бірақ тұтынушылық несиелендірудің әлуеті әлі күнге дейін өте жоғары болып отыр.
Екінші деңгейлі Қазақстан банктері тұрғындарды бөлшек несиелеу түрлерін үлкейту керектігін түсінуде.Мысалы,белгілі тауарлар тобы сатып алуға тұтыну несиелерді кең қолдануда.
2.Тұтыну несиесінің ҚР "Ұлттық банк" тәжірибесінде талдау
2.1.Ұлттық банктің тарихы және құрылымы.
1987 жылғы реформа қарсаңында бұрынғы КСРО-да КСРО мемлекеттік банкінен, КСРО құрылыс банкінен және КСРО сыртқы сауда банкінен құралған орталықтандырылған банк жүйесі болды. Бұлар үш монополист банк, ірі конгломераттар еді.
КСРО Мембанкі елдің бас банкі, кредит жүйесінің методологиялық орталығы болды. Ол есеп айырысуларды, пайыздық саясат қағидаттарын, кредиттік жоспарлауды, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттеу талаптарын бақылады.
Мембанкке эмиссиялық функцияларды, кредиттік және есеп айырысу бойынша қызмет көрсету мәселелерінің бекітілуі оны мемлекеттік басқару және бақылау органына айналдырды.
КСРО Құрылыс банкі КСРО Мембанкінің кредит саясаты, халық шаруашылығына күрделі салымдарды қаржыландыру жөніндегі шешімдерін орындады.
КСРО Сыртқы сауда банкі экспорт-импорт операциялары бойынша есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізуді қамтамасыз етті, сондай-ақ сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындарды кредиттеді.
Әкімшілік-әміршілдік жүйе жағдайында экономиканы басқару, кредиттік қарым-қатынастар жоспарлау-басқару сипатында жүргізілді.
КСРО Мембанкінің билігінде кредиттік ресурстарға арналған шектелмеген монополия болды.
КПСС ОК-нің және КСРО Министрлер Кеңесінің Елдегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың экономиканың тиімділігін арттыруға ықпалдары туралы 1987 жылғы 17 шілдедегі № 821 қаулысымен үкімет бірінші кезеңде басқарудың банктік құрылымын жетілдіруге, банк жұмысының мазмұны мен әдістерін өзгертуге, банктердің ролін арттыруға тырысты.
Нәтижесінде арнайы банктер құрылды: КСРО Сыртэкономбанкі, КСРО Өнеркәсіпқұрылысбанкі, КСРО Агроөнеркәсіпбанкі, Тұрғын-үй әлеуметтік банкі және КСРО Жинақ банкі. Мұндай банктер одақтас республикалардың барлығында, оның ішінде Қазақстанда да құрылды.
Банктердің жаңа жүйесі келісілмеген нормативтік құжаттар шығаруды, бөлімшелер үшін шамадан тыс жүктеме, басқару аппаратының өсуін тудырды. Бұл банк реформасының екінші кезеңі деп аталған теріс жақтарын жою жөнінде қосымша шаралар қабылдауды талап етті.
Банк жүйесін бұдан әрі жетілдіру экономиканы нарықтық басқару үлгісіне көшірумен тұспа-тұс келді. Осыны есепке ала отырып, банк жүйесі де қайта құрылды. Банктердің қызметін реттейтін заңдар шығарылды. Екі деңгейдегі банк жүйесі құрылды. Бірінші деңгейде - Ұлттық Банк, ал екіншіде - қалған барлық банктер.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі аса маңызды екі құжат қабылдады - Қазақ КСР-індегі банктер және банк қызметі туралы 1990 жылғы 7 желтоқсандағы Заң және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР Ұлттық Мемлекеттік Банкінің Жарғысы туралы 1991 жылғы 20 маусымдағы қаулысы. Ұлттық Мемлекеттік банк республиканың меншігіне көшті және Орталық банк болып табылды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13 сәуірдегі Заңымен Қазақ КСР Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып қайта аталды.
Осы заңда: Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары деңгейiн бiлдiредi деп атап көрсетіледі.
1993 жылғы 14 сәуірде Қазақстан Республикасындағы банктер туралы Заң қабылданды.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес тарихта тұңғыш рет дербес банк жүйесі құрылды. Заңда Ұлттық Банктің басқарушы және атқарушы билік органдарынан тәуелсіздігіне, оның Жоғарғы Кеңеске және Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп беретініне баса назар аударылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 Заңы қолданыста.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша - несие құралдарының және факторлардың әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 2006 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
2.2.Тұтыну несиесінің Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары.
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас органның ролiн атқара отырып, ерекшк орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық ролi мемлекет берген үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар - ақша тепе-теңдiк саясатын жүргiзедi.
"Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Заңы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi Қазақстан Республикасының Орталық банкi және республикамыздағы банк жүйесiнiң жоғары деңгейi болып табылады.
Ұлттық банк - ақша резервтерiн, басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкi бар заңды тұлға. Мүлiктiң құралу көздерiне - банк iсiнен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар және бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
5) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
6) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz